Rzempołuch, Andrzej

Barokowy kościół drewniany wPietrzwałdzieKomunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 531-545

1980

Andrze j Rzempoluch

BAROKOWY KOŚCIÓŁ DREWNIANY W PIETRZWAŁDZIE

N ie d u ż y s k r o m n y k o śc ió łe k w P ie tr z w a łd z ie , pod w e z w a n ie m św . P io tra w O k ow ach , p o z n a łe m b liżej p od czas w y k o n y w a n ia e w id e n c j i z a b y tk ó w na te r en ie g m in y O stróda. J e s t to b u d o w la w ca łośc i d r e w n ia n a , k tó re j n a w a — k o n str u k cj i zrę b o w e j, w ę g ło w a n e j , jak n a le ż y s ię d o m y śla ć , na ja sk ó łc z y ogon, z z e w n ą tr z o sza lo w a n a — z a łożon a zosta ła na p la n ie w y d łu ż o n e g o o śm io b o k u (szerokość w n ę tr z a 9,20 m, d łu g o ść 14,10). J e d y n y m oz d o b n ik ie m a r c h ite k to n ic z n y m z e w n ę tr z n e j s tr o n y b u d o w li je s t p r o f i lo w a n y d e s k o w y g z y m s pod o k a p em strom ego , o śm io sp a d o w e g o d ach u . P ięć p ro s to k ą tn y ch ok ien z a p e w n ia dob re o ś w ie t le n ie w n ę tr z a . D w a z n ich , u m iesz cz o n e po b o k ach n ie u ż y w a n e g o o b e c n ie w e jśc ia , nad ają fa s a d o w y ch a r a k te r p o łu d ­n io w e j śc ia n ie k o śc ió łk a (il. 1). Z a k r y st ia i p r z ed sio n ek , k tóre d o p e łn ia ją s tr u k tu ry b u d o w li, są e le m e n ta m i bez zn a c ze n ia dla za sa d n ic zy c h rozw ażań .

D o b ardziej szc z eg ó ło w e g o , n iż to w y n ik a ło z m o ic h o b o w ią z k ó w , zajęcia się ty m o b ie k te m sk ło n iła m n ie an a liza ź ród eł a r c h iw a ln y c h i l i t e r a tu r y przed m io tu . N ie z a le ż n ie b o w ie m od d y s k u s y jn y c h cza se m w a r to śc i a r ty ­s ty c z n y c h sa m e j b u d o w li i w y ją tk o w o s k r o m n e g o w y p o s a ż e n ia , zachodzi tu taj in te r e su ją c e i w sz e c h s tr o n n e p o łą c z e n ie p r o b le m a ty k i h is to r y c zn ej , a r ty s ty c zn ej , k o n se r w a to r s k ie j i c z ę śc io w o so c jo log iczn ej , p r z y c z y m w ie le s p r a w w y m a g a s p r o sto w a n ia łu b p e łn e g o w y ja ś n ie n ia . S tą d s ta r a łe m się o k o m p le k s o w e p r z e d s ta w ie n ie p o w y ż s z y c h z a g a d n ie ń , zda jąc so b ie r ó w n o ­cze śn ie sp raw ę , że n ie w y c z e r p a łe m w s z y s tk ic h z w ią z a n y c h z t e m a te m treści. Z d a w k o w e p o tr a k to w a n ie sp r a w k o n str u k cj i i w y k o n a w s tw a b u d ow li , brak c h a r a k te r y s ty k i k o śc ió łk a jak o o b ie k tu b u d o w n ic tw a d r e w n ia n e g o — są n a s tę p s tw e m szc z eg ó ln y c h ok o liczn ośc i , k tó re z o stan ą d a le j w y ja ś n io n e , oraz po części s k u tk ie m św ia d o m e g o w y b o r u autora. P o d z ia ł p r acy na trzy k r ó tk ie m o n o te m a ty c z n e szk ice s łu ż y ć m a d o k ła d n ie js z e m u z a ry so w a n iu k ilk u z n a c zą c y c h sp r a w s z c z e g ó ło w y c h .

D Z IE JE

Jak p o d a je „R oczn ik D ie c e z j i W a r m iń s k ie j” 1974, w ś r e d n io w ie c z u p r a w ­d op od ob n ie n ie b y ło w P ie tr z w a łd z ie k o śc io ła К W ieś z a p e w n e od lok acji w 1364 roku aż po w ie k X X n a le ż a ła do p a r a fii w S m y k o w i e 2. Z n aczn e o ż y w ie n ie ży c ia r e l ig ijn e g o n a s tą p i ło tu taj d op iero pod k o n iec X V I w ie k u , czego w y r a z e m s ta ło s ię d ą ż e n ie do wry b u d o w a n ia na m ie js c u kośc io ła .

1 R o czn ik D iecez ji W a rm iń s k ie j ro k 1974 (dale j RDW), s. 354.2 P a ra f ia w S m y k o w ie p o św ia d cz o n a 1351 (E. H a r tm a n n , D e r K re is O sterode (Ostpr. ). D a ­

ten z u r G esch ic h te se in e r O r tssch a f ten , W ü rz b u rg 3958, s. 527; K re is lu tc h O sterode o s tp reussen , o p r . K. B ü r g e r (i inn i) , 1977, s. 515).

K o m u n ik a ty M a z u r s k o - W a r m iń s k i e , 1980, n r 4 (150)

532 A ndrze j Rzempoluch

W roku 1588 gm in a e w a n g e l ic k a w P ie tr z w a łd z ie (a z n ią J a n k o w iec , P o - burze i Z ajączk i) w y s tą p iła do księc ia z prośbą o z e z w o le n ie na b u d ow ę kościo ła i u s ta n o w ie n ie p rzy n im p a s t o r a s. K s iążę z e z w o le n ia n ie ud zie li ł , lecz m im o to k ośc ió ł w P ie tr z w a łd z ie w y b u d o w a n o . W ia d o m o śc i o ty m za ­w iera relacja pisarza s ta r o śc iń sk ie g o z O stródy z 1591 roku к W e d łu g s łó w Ernsta l la r tm a n n a , w ie m y z n iej, iż „ w P ie tr z w a łd z ie k ośc ió ł p o w s ta ł już w cześn ie j; teraz w y b u d o w a n o w e w s i n o w y k o ś c ió ł” “. O z n acza łob y to, że p ie r w sz a b u d o w la do ce ló w w s p ó ln y c h zeb ra ń i p r a k ty k r e l ig ijn y c h p o w s ta ­ła, z a n im jeszcze m ie s z k a ń c y P ie tr z w a łd u z w r ó c i l i s ię z o f ic ja ln ą p rośbą do księcia . Ó w „ n o w y k o ś c ió ł” . m ó g ł ju ż b y ć w y s t a w io n y z m y ś lą o p e łn ie n iu p rzezeń fu n k c j i ś w ią ty n i p a ra fia ln ej i m u s ia ł w y g lą d a ć okaza le j . W s p o m n ia ­ny p isarz s ta r o śc iń sk i o k r e ś l i ł tę b u d o w lę jak o b ardziej p r z y p o m in a ją c ą karczm ę niż k o ś c i ó ł G, co b y ło jed n ak z w r o te m o w y d ź w ię k u p e jo r a ty w n y m i n ie o d d a w a ło r z e c z y w is te g o w y g lą d u b u d y n k u , k tó ry n ie różn ił s ię zb y tn io od z w y k ły c h c h a łu p 7. ,

T a k i b y ł k o śc ió ł w P ie tr z w a łd z ie od s c h y łk u X V I do p o czą tk u X V III w ie k u , k ie d y to w y s ta w io n o k o le jn ą b u d o w lę d r e w n ia n ą , ty m razem na pla n ie w y d łu ż o n e g o ośm iob ok u , id e n ty cz n ą n ie m a l z n a w ą o b e c n e g o k ośc io ła . I tu w y p a d a n ieco u w a g i p o św ię c ić s p r a w ie d a to w a n ia k ośc io ła w d o ty c h ­c za so w ej l itera tu rze . W tak a u t o r y t a ty w n y c h o p racow an iach , jak G eorga D e h io i E rnsta G alla H a n d b u c h d e r d e u t s c h e n K u n s t d e n k m ä l e r i W a lth er a H u b atsch a G e s c h ic h te d e r e v a n g e l i s c h e n K i r c h e O s t p r e u s s e n s p o w sta n ie o b e c n e g o kośc io ła ok r e ślo n o na k o n iec X V I w ie k u 8. P o w o d e m te g o b y ło z a p e w n e b e z k r y ty c z n e od c z y ta n ie z a m ie sz c z o n y c h przez A g a th o n a H arn o- cha s, a n a s tę p n ie E rn sta H a r tm a n n a in fo rm a cj i na te m a t h is to r i i k ośc io ła oraz fakt, iż rok 1591 (w g H a r n o c h a 1592) je s t je d y n ą zn an ą d a tą d o tyczącą b u d o w y , a n ie przerób ek czy n a p ra w . O d m ie n n y , a p r z y t y m ,w ła ś c iw y p o ­g ląd w y r a z i ł , i to bardzo w c ze śn ie , bo ju ż w 1900 roku, B er n h a rd S c h m id w n ie p u b lik o w a n e j n o ta tce z podróży' n a u k o w ej . W e d łu g te g o badacza, w ie l ­k ie g o z n a w c y sztu k i te r e n u b y ły c h P rus, b u d o w la , k tó rą m ia ł m o żn o ść o so ­b iśc ie ob ejrzeć , p o w sta ła dop iero na p o c z ą tk u X V II I s tu le c ia I0. S ta n o w isk o

3 E. H a r tm a n n , op. cit., s. 436; i n fo rm a c je za H a r tm a n n e m p rzy ta c za z . Lietz (Z. Lietz, Z d z ie j ó w ws i, w : O stró da . Z d z ie j ó w m ia s ta i o k o l i c , O lsz ty n 1976, s. 194) o raz K re ls b u c h Oste­rode, ss. 515—516.

4 E. H a r tm a n n , op. cit ., s. 437; Z L ie tz , op. cit., s. 194; K re is b u c h Osterode, s. 516.5 E. H a r tm a n n , op. cit ., s. 437.6 Ib idem .7 E. H a r tm a n n ( ib idem , s. 439) p rzy ta c za o p in ię p rzy b y łe j n a m ie jsc e k o m is ji , k tó ra o ś w ia d ­

czyła, iż ..kościół w P ie trz w a łd z ie j e s t ty lk o k r y ty m s trz e ch ą d o m k ie m ” .8 G. Dehio , E. Gall, H a n d b u c h d e r deu tsche n K u n s t d e n k m ä le r . D e u ts c h o rd e n s la n d P re us -

sen, M ü n c h en 1952, s. 170; W. H u b a tsch , G esch ich te d e r e vange li schen K i r c h e Ostpreussens, Bd. 2, B i ld e r ostp re uss ischer K i r c h e n , b e a rb e i te t vo n I. G u n d e rm a n n , G ö t t in g e n 1963, s. 135; K re is ­bu ch Osterode, s. 683. W p o lsk ie j l i t e r a tu rz e za tak im d a to w a n ie m o pow iedz ia ł s ię M. P o k ro p e k , A t las sz tu k i l u d o w e j i f o l k l o r u w Polsce, W a rsz a w a 1973, s. 264.

9 A. H arn o c h , C h ro n ik u n d S t a t i s t i k d en e vange li schen K i r c h e n i n den P ro v in z e n Ost- u n d W estpreussen , N e id e n b u rg 1890, s. 225.

10 W o jew ó d zk ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O lsz tyn ie (dalej W APO ), U rząd K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w S z tu k i i H is to r i i P ro w in c j i P r u s W sch o d n ich (P ro v in z ia lk o n s e rv a to r d e r D e n k m ä le r K u n s t u n d G esc h ic h te d e r P ro v in z O s tp re u sse n — d a le j U rząd K o n s e rw a to ra Z ab y tk ó w ) , sygn. X L II/O st/ 26. P e te r s w a id e , Ev. K irch e , fol. 8 W k ró tc e p o tem S c h m id z m ie n ił z d an ie , p r z e s u w a ­j ąc czas p o w s ta n ia b u d o w li w P ie trz w a łd z ie n a p o łow ę X V III w. (B. Sch m id , W e ite re N a c h t ­räge zu den , ,Bau - u n d K u n s t d e n k m ä U r n des O be r la n d e s " , O b e r lä n d is ch e G e s c h ic h ts -B lä t te r , H. 5, 1903, s. 64; ten że , B a u - u n d K u n s ld e n k m ä le r a e r O rd en sze it i n Pre ussen. II. P om esanlen , das O b e r la n d u n d das Grosse W e rd e r , M a r ie n b u rg 1941, s. 137).

B aro kowy kośc iół d rew n iany w P iet rzwałdzie 533

to p o d tr zy m a ł R ichard D e th le fs e n n , a w p o lsk ie j l i t er a tu rz e p rzy ję li Ign acy T r y b o w sk i i O lg ierd Z a g ó ro w sk i oraz Z y g m u n t L ie tz 12.

Z r e g u ły n a jw ięc e j w ą tp l iw o śc i w o d tw a r z a n iu d z ie jó w z a b y tk o w y c h b u d o w li — o i le n ie są to d z ie je d ob rze u d o k u m e n to w a n e — przysp arza p o w ią z a n ie s zc z ą tk o w o z a c h o w a n y c h p r z ek a zó w h is to r y c z n y c h z is tn ie ją c y m i lub d a ją cy m i s ię r ek o n str u o w a ć fo r m a m i a r ch ite k tu ry . U sta la ją c d a to w a n ie k o śc ió łk a w P ie trz w a łd z ie , S c h m id oparł sw ó j sąd na is tn ie n iu bardzo b l i ­s k ic h a n a lo g i i w rzu tach m ię d z y ty m k o ś c ió łk ie m a k o ś c io ła m i w R y c h n o w ie i F r e d n o w a c h 13; D e th le fs e n w sk a z a ł ta k ie s a m e z w ią z k i z b u d o w la m i w P ia ­s tach W ie lk ic h k o ło G ó r o w a I ła w e c k ie g o i S tęb a rk u P r z y to c z o n e przez obu a u to ró w p r z y k ła d y są w ia r y g o d n ie d a to w a n e na X V II i X V II I w ie k . M im o że z a g a d n ie n ie ch r o n o lo g i i n ie p o w in n o już w z b u d z a ć z astrzeżeń , n a ­le ż y je szcze p od k reś lić , że z a r ó w n o o ś m io b o c z n y p la n , jak i s k r o m n y b a r o ­k o w y d e ta l d r e w n ia n e g o w ie js k ie g o k o śc ió łk a b y ły n ie do p o m y ś le n ia pod k o n iec X V I s tu le c ia ls.

P r z y c z y n k ie m do u ś c iś le n ia c h r o n o lo g ii k o śc ió łk a w P ie tr z w a łd z ie je s t zachow am y b ez z m ian ta m te jsz y ołtarz , k tó re g o s ty l w s k a z u je na p o w s ta n ie sprzę tu o k o ło 1715 roku 16. O łtarz m u s ia ł b y ć u s ta w io n y do czasu k o n sek racji n o w e j b u d o w li . Z astrz e że n ia w z b u d z a n a to m ia s t u s ta le n ie , na p o d sta w ie d a ty u m iesz cz o n e j na z a g in io n y m w ię k s z y m d z w o n ie , że w 1615 rok u w y b u d o w a n o p r z y k o ś c ie le w o ln o s to jącą d z w o n n ic ę 17. Z te k s tu in s k r y p ­cji d o w ia d u je m y się, iż d z w o n zo sta ł o d la n y w 1614 roku w g d a ń sk im w a r ­sz tac ie A n d r z e ja L ubitza , w rok p óźn ie j zaś — z a p e w n e po z a k u p ie n iu — p o ś w ię c o n y ls. S k o r o je d n a k z a ch o d z i r o zb ieżn ość p o m ię d z y da tą b u d o w y d r u g ie g o k o śc io ła (1591) i datą u fu n d o w a n ia d z w o n u , trzeb a s ię l iczyć z m o ż liw o ś c ią z a k u p ien ia go lub o tr z y m a n ia w d arze d o p ier o do trzec iej b u d o w li, te j z p o c z ą tk u X V II I w ie k u , n ad k tórą w z n o s i ła s ię w ie ż y c z k a dz w o n n a , rozebrana ze w z g lę d ó w b e z p ie c z e ń s tw a w 1829 rok u 1S. N a to m ia s t id e n ty f ik o w a n a jako p och o d zą c a z X V II w ie k u d z w o n n ica s to jąca w o ln o po za ch o d n ie j s tr o n ie k o śc io ła 20 p o w s ta ła w ty m ż e rok u w w y n ik u k o n iec z n o śc i za stą p ie n ia rozeb ran ej sy g n a tu r k i i b y ła p o c z ą tk o w o u m iesz cz o n a b liżej ś c ia n y p ó łn o cn ej . M ia ła ona k o n str u k c ję bardzo zb liż o n ą do za ch o w a n e j d z w o n n ic y p rzy k o ś c ie le M e to d y s tó w w K r a p le w ie , w y b u d o w a n e j z a p e w n e ok o ło p o ło w y X I X w ie k u .

D a lsze , lep ie j u d o k u m e n to w a n e lo s y b u d o w li, to c iąg ła w a lk a z n isz cz ą ­c y m d z ia ła n iem czasu i k l im a tu . W r o k u 1844 m u r s z e ją c e w s z y b k im te m -

11 R. D e th le fsen , B a t ie rn lm u s e r und. H o lz k i r c h e n in O s tp re n sse n , B e r l in 1911, s. 62.12 K a ta lo g Z a b y t k ó w S z tuk i . P o w ia t o s l ró d z k i . O p ra c o w a l i I. К . T ry b o w s k i i O. Z a g ó ro ­

w ski, m aszy n o p is , 1954, s. 44; Z. L ie lz , op. cit ., s. 195.13 P o r . p rzy p . 10.14 R. D e th le fsen , op. cit., s 64.15 Z w ró c i ł n a to uwagi* w o d n ie s ie n iu do R y c h n o w a R. B e rg a u , Die K i r c h e zu R e ic henau

o e l r e f f e n d , A l tp re u ss isc h e M o n a ts s c h r i f t Bd. 19, s. 354.16 A. U lb r ich , G e sc h ic h te d e r B i ld h a u e r k u n s t i n O s tpreussen v o m A usg a ng des 16. bis

i n d ie 2. H ä l f t e des 19. J a h r h u n d e r t s , B d . 2, K ö n ig sb e rg (bez d a ty ) , s. 837; G. D ehio , E . Gail, op. cit., s. 170; W. H u b a tsch , op. cit ., s. i35.

17 G. D ehio , E. Gail, op. c it ., s. 170; E. H a r tm a n n , op. cit., s. 440; W . H u b a tsch , op. cit., s. 135; Z. L ie tz , op cit ., s. 194; K re is b u c h O s te ro d e , ss. 516, 683.

18 „ a n n o d o m i n i 1615 f e r b u m d o m i n i e t i n a e t e r n u m — m i t g o t t e s h v l f g o s m i c h a n d r e a s l u b i t z t z v d a n z i g 1614” (wg P e te r s w a ld e , Ev. K irch e , fol. 9 i 74); obecn o ść d w u ró żn y c h d a t w y t łu m a c z y ł В. S c h m id ( ib id em , fol. 74).

19 Ib id em , fol. 21.20 P o r . p rzy p . 17.

534 Andrze j Rzempoluch

1. P ie trz w a łd . K ośc ió ł p .w . św. P io t r a w O k o w ach . E le w a c ja po łu d n io w a. Fo t . A n d rz e j Rzem - połucll. 1980.

pie śc ia n y osza lo w a n o 21, co o k i lk a d z ie s ią tk ó w la t op óźn iło p r o c es n is z c z e ­nia. P o d rok iem 1882 z n a jd u je m y ' in fo rm a cję o p o n o w n y m o sza lo w a n iu (w y m ia n ie o sza low an ia); dach k o śc ió łk a b y ł ju ż w ó w c z a s p o k r y ty d a c h ó w k ą h o le n d e r s k ą S2. M im o ty c h i w ie lu in n y ch , m n iej w a ż n y c h , z a b ie g ó w s tanb u d o w li na począ tk u n asz eg o s tu le c ia b y ł tak fa ta ln y , że jej b y t ok a z a ł sięz a g r o ż o n y 28. D o m a g a n o s ię n a w e t rozebran ia k ośc ió łk a , b y zastąp ić go okaza łą b u d o w lą ceg laną . Z ły s ta n b u d o w li b y ł o c z y w iś c ie je d n y m z k i lk u a r g u m e n tó w . N ie bez z n aczen ia p o z o s ta w a ł tu z a p e w n e k o n te k s t p r o p a g a n ­d o w y , p o n iew a ż w n ie d a le k ic h G la z n o ta ch d u ży jak na ta m te jsz e w a r u n k i k ośc ió ł w y b u d o w a l i k a to l ic y (19 04) 24. Z d e c y d o w a n e s ta n o w is k o ó w c z e s n e g o k on se r w a to ra z a b y tk ó w w P r u s a c h W sch o d n ic h , m iło śn ik a b u d o w n ic tw a d r e w n ia n e g o , R icharda D e th le fs e n a , od n io sło je d n a k sk u te k . I w ła d z e , i g m i­na w P ie tr z w a łd z ie p r z e k o n a ły s ię do o b o w ią z k u r a to w a n ia je d n eg o z o s ta t­n ic h na ty m te r e n ie z a b y tk ó w d r e w n ia n e j a r ch ite k tu ry sa k r a ln e j . P r o b le ­m e m n a to m ia s t s ta ło s ię z n a le z ie n ie sposob u oca len ia .

Z te g o czasu z a c h o w a ły s ię w zb iorach W o je w ó d z k ie g o A r c h iw u m P a ń ­s tw o w e g o w O lsz ty n ie d w a n ie d a to w a n e i n ie s y g n o w a n e , lecz z p e w n o śc ią tego sa m e g o au to rs tw a , p r o je k ty r o z b u d o w y k o śc io ła 25. W obu p r z ew id z ia n o w y k o r z y s ta n ie z n ie w ie lk im i ty lk o z m ia n a m i b u d o w li is tn ie ją c e j . P i e r w s z y z n ic h z a k ła d a ł d o s ta w ie n ie p r o s to k ą tn eg o w p la n ie i r ó w n e g o w y so k o śc ią k o śc io ło w i p om iesz cz e n ia , k tó re m o g ło p e łn ić w z a le żn o śc i od ży cz e n ia in -

21 F e te r s w a ld e , Ev. K irch e , fol. 21; G. Dehio, E. Gall, op. cit., s. 170.22 P e te r s w a ld e , Ev. K irch e , fol. 12.23 P o d a n e tu ta j i n fo r m a c je n a t e m a t a k c j i n a rzecz o c a len ia z a b y tk u o raz o d z ia ła n ia c h

k o n s e rw a to r s k ic h z a w a r te są w a k ta c h „ P e te r s w a ld e , Ev. K i r c h e ” ; por . t ak ż e K re is b u c h O s te ­ro d e , ss. 516—517.

24 Ks. W. B arczew sk i, N o w e k o ś c io ł y na M a z u rac h , O lsz ty n 1926, s. 100; RDW , s. 353.25 U rząd K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w , syg n . XIII/DA/XXXVTII/87 i 88; w e d łu g d a n y c h z k o ­

re s p o n d e n c ji R. D e th le fsen a ry s u n k i p o w s ta ły z a p ew n e w 1921 r.

Baro kowy kośc ió ł d rew n iany w P iet rzwałdzie 535

2. K ośció ł w P ie t r z w a ł ­dzie. E le w a c ja p o łu d n io ­w a, e le w ac ja zach o d n ia ,p r z e k ró j po p rzeczn y , wgR. D efti le fsen a , B a u e r n ­h äu ser u n d H o lz k i r c h e vi n O s tp re i is sen , B e r l in '1911, R ep r . A n d rz e j Ś li­wa.

3. P la n kośc io ła w P ie ­t rzw a łd z ie . Wg R. De- th le fse n a , op. cit.

w e sto r a fu n k c ję p r e z b ite r iu m lu b n a w y . W ty m d r u g im p r z y p a d k u b y ło b y p o p rzed zon e m a ły m p r z ed s io n k ie m . N a s tę p n y m w a r ia n te m , (w e d łu g d ru g ieg o p rojektu) b y ło d o d a n ie p ro s to k ą tn eg o , z a m k n ię te g o tró jb o czn ie p rezb iter iu m , nad k tó r y m m ia ła w z n o s ić s ię n ie d u ża s y g n a tu r k a . I c h o c ia ż z p r o je k tó w ty c h n ie sk o rzy sta n o , są on e d la b ad acza d o k tr y n k o n se r w a to r s k ic h c ie k a ­w y m p r z y k ła d e m — u ż y w a ją c d z is ie jsz e g o jęz y k a — ad a p ta c j i h is to r y c zn ej b u d ow li. T ak b o w ie m , z u w a g i na za łożen ia , ja k ie w y t y c z y ł s o b ie autor k on cep cji , trzeb a o k reślić p o łą c z e n ie p ie r w o tn e j s tr u k tu r y z n a r z u c o n ą przez w z g lę d y u ż y tk o w e (k on ieczn ość p o w ię k s z e n ia l ic z b y m ie js c s ied zących ), r ó w ­n orzęd n ą w s e n s ie k o m p o z y c y jn y m d o b u d ó w k ą . S z c z e g ó ln ie u d an a jes t w e rs ja druga , w k tó re j n ie zach od z i d y so n a n s p o m ię d z y r zu ta m i n a w y i p la ­n o w a n e g o p re zb ite r iu m . D ą ż en ie do u z y s k a n ia n a jd a le j p o su n ię te j je d n o l i ­tośc i z n a laz ło p on a d to w y r a z w z a s to so w a n iu id e n ty c z n e j zrę b o w e j k o n s tr u k ­cji ś c ia n oraz d o k ła d n ie ta k ic h sa m y c h o k ie n i g z y m s u p o d o k a p o w e g o .

W m y ś l w sp ó łc z e s n y c h z asad k o n se r w a to rsk ic h , k ie d y n a w e t e le m e n ty r e k o n s tr u o w a n e p o w in n o s ię u w y p u k la ć w c e lu od ró ż n ie n ia ic h od su b s ta n c j i o r y g in a ln ej , ta k ie p o s tę p o w a n ie b y ło b y n ie do p o m y ś le n ia . N ie w ia d o m o , jaka b y ła w k w e s t i i w а г t oś с i p r o je k tó w op in ia n a jb ard z iej z a in te r e s o w a ­n e g o lo s a m i-k o śc ió łk a R icharda D e th le fs e n a . W y s ta r c z y o d n o to w a ć z n a m ie n n e dla sk r a jn ie z a c h o w a w c z e g o s ta n o w is k a te g o k o n se r w a to r a zd an ie : „Z p u n k tu w id z e n ia o c h r o n y z a b y tk ó w p o w ię k s z e n ie je s t tak sa m o n ie p o ż ą d a n e jak

536 Andrze j Rzempołuch

każd e in n e p r z e k sz ta łc e n ie ” 2б. Z na laz ło s ię ono w o m ó w ie n iu ty c h w ła śn ie kon cepcji.

W y n ik k i lk u n a s to le tn ic h p r z e ta rg ó w (zach ow an a w W A P O k o r esp on d en cja na te m a t k o n iec z n o śc i pod jęcia d z ia łań k o n se r w a to r s k ic h d a tu je s ię od 1907 roku; o b u d o w ie n o w e g o k ośc io ła z a m y ś la n o już w 1903) w s p r a w ie p r z y ­szłośc i kośc io ła w P ie tr z w a łd z ie — z w a ż y w s z y na z d e c y d o w a n ą p o c z ą tk o w o n ie zgod n ość p o g lą d ó w w ład z , z a in te r e so w a n e j p a r a f i i oraz s a m e g o D e th le f - sena — s ta n o w i bez p rz esa d y z a sk oczen ie . Z d e c y d o w a n o oto, by od r e sta u r o ­w a ć b u d o w lę w jej p ie r w o tn y m ksz ta łc ie , co w p r a k ty c e oznacza ło d od anie m ałej za k r y st ii od p ó łn o cn eg o w sc h o d u i z a c h o w a n ie em por, jak ie w celu p o w ię k sz en ia p o jem n o śc i b u d o w li w y b u d o w a n o w z d łu ż śc ian b o c z n y c h po 1900 roku. N ie s te ty , z p ow o d u n ie m o ż n o śc i u r a to w a n ia z a b y tk o w e j su b stan cji — „r es ta u ra c ją ” b y ło w y s t a w ie n ie „ n o w e g o k o ś c i ó ł k a w d aw n ej szacie , z a b y t k u k u l t u r y i b u d o w n i c t w a o n i e p o w t a r z a l ­n e j w a r t o ś c i ” — jak p o d k r eś l i ł au tor a r ty k u łu na te m a t p rz ed s ię w z ię c ia w P ie trz w a łd z ie , zam ie sz c z o n e g o w „K ö n ig sb e r g e r T a g e b la t t” 27. P ie r w sz e p la n y r estau racji sp orząd ził radca b u d o w la n y B öttcher; p race c ie s ie lsk ie w y k o n a ła w 1924 r o k u f irm a b u d o w la n a „D e ite rs i P e s te r ” z O stródy. W sp ó łw ła śc ic ie l f irm y , a r ch ite k t P e s te r , c z u w a ł n ad tym , b y przep row ad zić je „ w p r a w d z iw ie a r ty s ty c z n y sp o só b ” 28.

26 p aźd z ie r n ik a 1924 roku o d b y ła s ię w P ie tr z w a łd z ie u roc zy s to ść k o n ­sek racji „ o d n o w io n e g o ” kośc io ła , na k tórą l ic z n ie p r z y b y li p r z e d s ta w ic ie le w ła d z ś w ie c k ic h i d u c h o w n y c h z K r ó le w c a , O lsz tyn a - i O stród y oraz różni p o m n ie js i goście . M o w ę traktującą o d z ie ja c h i p r z em ia n a c h b u d o w li , z w y ­s zc z eg ó ln ie n ie m d z ia ła ń r e k o n s tr u k c y jn y c h (skąd z a cz e r p n ą łe m n ie k tó re dane), w y g ło s i ł w y ż s z y w y k ła d o w c a se m in a r iu m w O stródzie , D . G. S a lle t . T ek st p r z e m ó w ie n ia oraz skrócon a relacja u k a za ły s ię p óźn ie j w p r a s i e 29.

U sta le n ie p o w y ż sz y c h fa k tó w jes t bardzo is to tn e d la d a ls z y c h r o zw ażań0 k o śc ie le p ie tr z w a łd z k im . Z a a k c en to w a n ia w y m a g a s tw ie rd ze n ie , że obecn a b u d ow la to w m ia r ę w iern a . — w y ją w s z y w sp o m n ia n e już' z m ia n y — k o p i a św ią ty n i , k tóra zosta ła rozeb ran a w 1924 roku. B y ł w ię c to dru g i na te r en ie P rus W sch od n ich , po w y k o n a n e j w 1913 roku d la F r e i lu f tm u se u m w K r ó ­le w c u kop ii k o śc ió łk a w R y c h n o w ie , p r z y p a d e k s k o p io w a n ia d r e w n ia n e j b u ­d o w li sakra ln ej . P o r ó w n a n ie jak ośc i ob u p r z ed s ię w z ię ć w y p a d a z d e c y d o w a ­n ie na k or z y ść w c z e śn ie jsze g o . W b u d o w li-e k s p o n a c ie m u z e a ln y m od tw o r z o n o w sz y s tk ie s zc z eg ó ły k o n str u k cy jn e , form y c ie s io łk i, p o l ic h r o m ię w n ętrza1 w y p o s a ż e n i e 30. „ O d n o w io n y ” k o śc ió ł w P ie tr z w a łd z ie w p o r ó w n a n iu z form ą o ś ie m n a s to w ic z n ą r óżn ił s ię w z m o c n io n ą k on stru k cją , p o s ia d a n ie m za k r y st ii i em p or boczn ych , b r a k ie m sy g n a tu r k i , in n y m o p r a c o w a n ie m c ie s io łk i em p o - r y zach o d n ie j . S ła b y m p u n k te m z r e a l iz o w a n e g o p r o je k tu rek o n str u k c j i b y ło z a stą p ie n ie ozd ob n ie w y c io s a n y c h s łu p ó w n o ś n y c h i b e le k p rzed p iersia e m p o r y zach od n ie j , o k tóre j D e th le fs e n w y r a z i ł s ię w 1908 roku, że „ w y k a ­zuje w s w y c h częśc iach k o n s tr u k c y jn y c h ty p o w e fo r m y d ob rej lu d o w e j

26 P e te r s w a ld e , Ev. K irch e , fol. 42.27 N r 124 z 5 V 1935 r., s. 9 (au to r p o d p isa n y Y). W y c in ek w : P e te r s w a ld e , Ev . K irch e , fo l 79.28 Ib idem , fol. 75.29 W y c in k i w : P e te r s w a ld e , Ev. K irch e , fol. 74—75.30 J e d y n ie w m ie jsc e p ó źnogo tyc łtiego t ry p t y k u w s ta w io n o m a n ie ry s ty c z n y o łta rz z Różyń-

sk a W ielk iego.

Barokowy kościół drewniany w Pie trzwałdz ie 537

sz tu k i m a z u r s k ie j” 31 — e le m e n ta m i to p o rn y m i i c iężk im i w proporcjach , o m a k s y m a ln ie up roszczon ej d e k o r a c j i3-. W tej sy tu a c j i , sk oro m ożn a od­tw o r z y ć p ie r w o tn y w y g lą d k o śc ió łk a i w ia d o m o , na c z y m p o le g a ły zm ian y , jak n a jb a r d z ie j d o z w o lo n a jest an a liza form a r c h ite k to n ic z n y c h b u d o w li, n a le ż y jed n ak z r e z y g n o w a ć z prób s c h a r a k te r y z o w a n ia sa m e j c ie s io łk i i u ż y ­tego m a te r ia łu oraz z o c e n y m ie js c o w y c h w y k o n a w c ó w , k tó r y c h d z ie łe m b y ł o s ie m n a s to w ie c z n y kośció ł.

A R C H IT E K T U R A

P ie r w o tn y w y g lą d k o śc ió łk a — a o tr z y m a m y go dod ając do r y su n k ó w z d z ie ła D e th le fs e n a B a u e r n h ä u s e r u n d H o l z k i r c h e n in O s t p r e u s s e n (il. 2— 3) s y g n a tu r k ę i „ z d e jm u ją c ” o s z a lo w a n ie — p r z e ja w ia w y ją tk o w ą zb ie ż n o ść z k o ś c io łe m w R y c h n o w ie (il. 4— 5). I d e n ty c z n y o ś m io b o c z n y p lan , tak ie sam o rozm ie sz c ze n ie o tw o r ó w , u s y tu o w a n ie e m p o r y o r g a n o w e j , a n a w e t w y m ia r y (w e w n ę tr z n a d łu g o ść n a w y w R y c h n o w ie 14 m , szer o k o ść 8,5 m) zd ają s ię p r z e m a w ia ć za „ s e r y jn y m ” w y k o n a n ie m ob u b u d o w li . T a k jed n ak nie b y ło , a p r o g r a m k ośc io ła w P ie tr z w a łd z ie d o b itn ie ś w ia d c z y ł o je g o ó w c z e s n y m s ta tu s ie . W y s ta w io n y s u m p te m m ie s z k a ń c ó w , p o d o b n ie jak d w ie w c z e ś n ie js z e b u d o w le , p o z o s ta w a ł b o w ie m k o śc ió ł p o d p a tro n a te m g m i n y 3S. Już w 1595 roku, n a sk u te k u s i ln y c h s ta r a ń i p róśb z e z w o lo n o w s i na u t r z y ­m a n ie pastora 34, n ie m ó g ł b y ć to je d n a k d u c h o w n y z p e łn y m i ś w ięc e n ia m i . S p r a w o w a ł on fu n k c ję n a u c z y c ie la i k a zn od zie i , na n a b o ż e ń s tw a zaś m ie s z ­k a ń cy P ie tr z w a łd u n a d a l m u s ie l i chodz ić do k o śc io ła p a r a f ia ln e g o w Srny- k o w ie . W 1740 rok u p a stor ze S m y k o w a u d z ie la ł k o m u n ii w P ie tr z w a łd z ie ty lk o cztery razy do roku 3*. N ic n ie w sk a z u je na to, b y p ie tr z w a łd z k i k o ś ­c ió łe k b y ł o to c z o n y z b y tn ią troską z e s tr o n y proboszcza , ty m w ię k s z e w ię c b y ły s taran ia g m in y .

W ła śn ie z p o r ó w n a n ia p o z o s ta ją c y c h n ie w ą tp l iw ie w ś c i s ły m z w ią z k u k o ś c io łó w w P ie tr z w a łd z ie i R y c h n o w ie w y n ik a ją bardzo in te r e su ją c e w n io ­sk i na ten tem at . O b ecną b u d o w lę w R y c h n o w ie p o s ta w io n o ok o ło roku 1713 36 za sp r a w ą ó w c z e s n e g o w ła ś c ic ie la dóbr, Z y g m u n ta E rn es ta v o n K i k o l l 87. J e g o o p ie c e i p o b ożn ośc i z a w d z ięc z a ona w y ją tk o w o b og a ty , jak na k o ś c ió ł te j rangi, w y s tr ó j m a la r s k i i rzeźb iarsk i, a p r z ed e w s z y s tk im u p o d o b n ien ie do w sp ó łc z e s n y c h sob ie b u d o w li m u r o w a n y c h . D o d e ta lu

31 P e te r s w a ld e , Ev. K i r c h e , fol. 13.32 S tw ie rd z e n ie I. G u n d e rm a n n , j a k o b y „w y g lą d s ta r e g o kośc io ła p r a k ty c z n ie n ie zosta ł

z m ie n io n y ” (Г. G u n d e r m a n n , K i rc h e n w e s e n , w : K re is b u c h Osterode, s. 517), t rz e b a w ię c n ieco uściślić . P r a w ie n ie z m ie n io n y z o s ta ł ty lk o w y g lą d z e w n ę tr z n y k o śc ió łk a z czasu p rze d r e ­k o n s t r u k c ją , n a to m ia s t da le c e p rze k sz ta łc o n o w n ę trz e . Oczyw iście , p r z y o d tw a rz a n iu b u d o w li m ia n o n a u w a d z e ta k i kośció ł, j a k im go z a s ta ł w ie k XX, w sp ó łc ze sn y m m ogło s ię t e d y w y d a ­wać, iż r e k o n s t ru k c j a j e s t b a rd z o rze te ln a .

33 A. H a rn o c h , op. cit., s. 225.34 E. H a r tm a n n , op. cit., s. 439.35 Ib id e m , s. 441; Z . L ietz , op. cit., s. 195; K re is b u c h Osterode, s. 516.36 R. B e rg a u , op. c it ., s. 354; E. H a r tm a n n , op . cit ., s, 475; K re is b u c h O s te ro d e , s. 499.37 Do n ieg o n a le ż y h e rb D ro g o m ir , u m ie sz cz o n y n a le w y m s k r a j u b a ld a c h im u ław y k o la-

to rs k ie j w R y c h n o w ie ; pod k a r tu s z e m h e rb o w y m z n a jd u ją s ię w y p u k łe in ic ja ły S .(iegm und) E .(rn s t) V. (on) K.(ikoll). O prócz teg o z a ch o w a ł s ię h e rb r o d z in n y v o n W e rn sd o r f , z in ic ja ła m i M.D .V.W . W e d łu g T ry b o w s k ie g o i Z a g ó ro w sk ie g o z n a jd o w a ły się d w a d a lsze h e rb y (n ie z id e n ty ­f ik o w an e , n ie o k re ś lo n a te c h n ik a w y k o n a n ia ) z i n ic ja ła m i A.B.H.B. (A d am a B o g u s ła w a H o v er- beck a? ) o raz S .P . ( K a ta lo g Z a b y t k ó w S z tu k i . P o w ia t o s t r ó d z k i , s. 50).

538 A nd rze j Rzempołuch

4. R y ch n o w o . W id o k k o ś ­cio ła od p o łu d n ia , w id o kod w sc h o d u . Wg R. De- th le f se n a , op. c it . R epr .A n d rz e j Ś liw a.

5. P l a n k o śc io ła w R y ch n o - w ie . Wg R. D e th le fsen a .op. c it.

„ w ie lk ie j” a r c h ite k tu r y n a w ią z u je b a r o k o w y w y k r ó j ok ien , p r o f i lo w a n ie g z y m s u p o d o k a p o w e g o , fo r m y e m p o r y z ach od n ie j . T e s a m e e le m e n ty w P i e ­tr z w a łd z ie są od m ien n e : ok n a m ają k sz ta łt p r o s to k ą tn y , p r o f i lo w a n ie g z y m s u j e s t up roszczon e , c ie s io łk a em p o r y — p o w tó r z m y za D e th le f s e n e m — rep re ­z e n tu je ty p o w e fo r m y sz tu k i lu d o w e j . Z w ra c a u w a g ą n ie o b e c n o ść w P i e ­tr z w a łd z ie zak ryst ii , co je s t z ro z u m ia łe p r z y b raku n o r m a ln e j p os łu g i, oraz k ru c h ty . B y ł n a to m ia s t ta k is to tn y s k ła d n ik b u d o w li k o śc ie ln e j jak s y g n a ­turka, k tóre j w R y c h n o w ie , g d z ie w o ln o s to jącą w ie ż ę w y b u d o w a n o na k ilk a la t p r zed o b e c n y m k o ś c ió łk ie m 3B, n ie z n a jd u je m y . P r z e n o sz ą c w d o s ło w n y

38 P ra w d o p o d o b n ie w ro k u 1707 (G. Debio, E. Gall, op. cit., s, 188; w. H u b a tsch , op. cit., s. 132).

B aro kowy kośc ió ł d rew n iany w P ie trzwałdz ie 539

S tę b a rk . W id o k kościo ła ok. 1900 r. W g E. S c h n ip ­pe!, Das R i t t e rg ra b v o nT a n n e n b e rg , O b e r lä n d i ­sc h e G e sc h ic h ts -B lä t te r , H. 11, 1909 (egzem plarz w s z y ty w a k ta W APO , U rząd K o n s e rw a to ra Z a ­b y tk ó w , sygn. X L II/O st/ /32, T a n n e n b e rg ) . R epr . J a n Z ak rze w sk i.

7. P la n kośc io ła w S tę b a r k u p rze d ro zb u d o w ą . P o m ia r H e n sch k eg o . F r a g m e n t rys. ze z b io ró wW o jew ó d zk ieg o A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w O lsz ty n ie — U rząd K o n s e r w a to ra Z a b y tk ó w ,sygn. XLII/DA/XXXVIII/94.

540 Andrze j Rzempołuch

sposób fo r m ę i w y m ia r y n a ś la d o w a n e j b u d ow li, o g r a n iczon o s ię w P ie t r z ­w a łd z ie do e le m e n tó w k o n ie c z n y c h i u z a s a d n io n y c h fu n k c jo n a ln ie , a jak p o w ie d z ie l i ś m y — b u d o w la b y ła b ardziej m ie js c e m zeb rań całej g m in y n iż ś w ią ty n ią .

T ak d a le k o p o su n ięta zgo d n o ść obu k o ś c ió łk ó w oraz — o c z y m b y ła już m o w a — ch ron o log ia sp r zę tó w d o w o d z ą b l isk o śc i w czasie w y k o n a n ia . W y ­k o n a w c y w je d n y m i w d ru g im p r z y p a d k u r e k r u to w a li s ię sp ośród m ie j s c o ­w y c h c ieśli, z ty m że w R y c h n o w ie n ad ich pracą c z u w a ł z a p e w n e d ob ry m istrz c e c h o w y .

K o ś c io ły d r e w n ia n e „od m o m e n tu k ie d y z a m ia s t r ze m ieś ln ik a c ec h o w e g o za cz ą ł je p r o je k to w a ć a r ch ite k t — tzn. od p o ło w y w ie k u X V II — »barokizują się« i pod d ają n o w y m w z o r c o m p r z es tr z en n y m , s to s o w a n y m ó w c z e ś n ie w b u ­d o w n ic t w ie m u r o w a n y m ” ss. W y d a je się, że to z d a n ie A d a m a M iłob ęd zk iego b ardzo dob rze p r z y le g a do o m a w ia n e j tu taj sy tu a c j i , co n ie z n a c zy w sz a k , iż k o ś c io ły w R y c h n o w ie i P ie tr z w a łd z ie p o w s ta ły w e d łu g p r o je k tu a r ch i­te k ta fa c h o w c a . D o ta k ieg o je d n a k ic h tr a k to w a n ia u p o w a ż n ia s to p ie ń w ie r ­n ośc i w n a ś la d o w n ic t w ie ok r e ś lo n ej b u d o w li , k tó re j tw ó r c ą b y ł na p e w n o arch itek t. C e n tr a l iz u ją c y p la n w y d łu ż o n e g o ośm iob ok u , jak i n a d an o k o ś c ió ł­k o m w R y c h n o w ie i P ie tr z w a łd z ie , z n a n y b y ł na te r en ie P r u s z ca łą p e w ­n ośc ią na p o czą tk u X V II I w ie k u . O je g o fu n k c jo n o w a n iu w tu te jsz e j m y ś l i a r ch ite k to n ic zn ej św ia d c z y — n ie z a le ż n ie od tego , cze m u m ia ł s łu ż y ć — p r z e c h o w y w a n y w A r c h iw u m D ie ce z j i W a r m iń sk ie j w O ls z ty n ie p r o je k t p la n u k o śc io ła c en tra ln ego , w k tó r y m k orp u s n a w o w y m a fo r m ę w ła ś n ie le k k o w y d łu ż o n e g o o śm io b o k u “ . W s z y s tk ie z r e a l iz o w a n e b u d o w le na ty m p la n ie b y ły k o ś c io ła m i e w a n g e l ic k im i, p o w s ta ły m i (z w y ją tk ie m P ie tr z w a ł­du) p od p a tro n a te m sz la c h e c k im . N a la ta 1615— 1618 d a to w a n y je s t k o śc ió ł w P ia s ta c h W i e lk ic h 41, p r z y to c zo n y jak o an a log ia p la n is ty c z n a do P ie tr z ­w a łd u przez D e th le fs e n a (por. 533). P r z y z d e c y d o w a n ie w y d łu ż o n y c h pro­p orcjach rzu tu (d łu gość 26 m , szerok ość 8,5 m ) i o s z k a r p o w a n y c h n a r o ż n i­k a c h p o z o s ta je on je d n a k r em in isc en cją a r c h ite k tu r y g o ty c k ie j i n ie m oże być z a l ic zo n y do w sp ó ln e j gru p y , choć w sk a z u je na i s tn ie n ie p e w n y c h tr a d y c ji w k sz ta ł to w a n iu b r y ły b u d o w li K

P o d k o n ie c X V II w ie k u p o w s ta ła k o le jn a b u d o w la n a p la n ie w y d łu ż o ­nego o śm io b o k u — k o śc ió ł w S tęb a rk u 4S (ob ecn ie p a r a f ia ln y p od w e z w a n ie m P r z e n a jś w ię tsz e j T ró jcy i św . S ta n is ła w a K ostk i) , p r z ek sz ta łc o n y n ie z n a c z ­n ie w d ru g ie j p o ło w ie X V III w ie k u i r o zb u d o w a n y w 1909 r o k u 44. Z u w a g i na rolę, jak a p r z y p a d a t e m u k o ś c io ło w i w n in ie jsz y c h rozw a ż a n ia c h , n a le ż y

39 A . M iłobędzki, Z a ry s d z ie j ó w a r c h i t e k t u r y w Polsce, w y d . I II , W a rsz a w a 1978, s. 216.40 N a jn o w sz e b a d a n ia J . P a s z e n d y {J. P a sz en d a , K o śc ió ł j e z u i t ó w го S łu c k u , K w a r ta ln ik

A r c h i t e k tu r y i U rb a n is ty k i , 1978, z. 3, ss. 221—235) w y k a z a ły , że b y ł to ro b o cz y p r o je k t d r e w ­n ian e g o kośc io ła p r z y k o leg iu m j e z u i tó w w S lu ck u (1715). J a k u w a ż a P a sz en d a , jego a u to re m m ó g ł b y ć r e k t o r s łuck iego k o leg iu m , a n a s tę p n ie su p e r io r w Ś w ię te j L ipce, G rzeg o rz Engell.

41 A. H a rn o c h ,, op. cit ., s. 59; A. B ö t t i c h e r , D ie B a u - u n d K u n s t d e n k m ä l e r d e r P ro v in z Ostpreussen , H. 2, N a ta n p e n , K ö n ig sb e rg 1892, s. 131; G. D ehio , E. Gail, op. cit., s. 347.

42 I n n y m w c z e sn y m p rz y k ła d e m „ w y o b le n ia " r z u tu j e s t p o ch o d z ąc y z XV I w. n iezach o - wamy d r e w n ia n y k ośc ió ł w R ó ży ń sk u W ie lk im , k tó r y m ia ł t ró jb o c zn ie z a m k n ię te p re z b i te r iu m i p o d o b n ie u k s z ta ł to w a n ą , w s k u te k śc ięc ia n a ro ż n ik ó w , z a c h o d n ią część n a w y (p lan zam ieszczo­n y w : A. B ö t t ic h e r , Die B a u - und. K u n s t d e n k m a l e r d e r P ro v in z Ostpreussen , H. 6, M asuren , K ö ­n ig sb e rg 1896, s. 02 o raz R. D e th le fsen , op. cit., tab l . 21, fig. 15).

43 G. D eh io , E . Gall, op. f i t . , s. 267; W. H u b a ts c h , op. cit., s. 134; K re is b u c h Osterode, s. 688.

44 A r c h i t e k t H e n s c h k e z O s tró d y ; z a c h o w a n y p r o je k t ro z b u d o w y z n a jd u je s ię w W APO ,U rz ą d K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w , sygn . XLH/DA/XXXVIII/95.

B aro kowy kośc ió ł d re w n ia n y w P iet rzwałdzie 541

u p orz ą d k o w a ć tu taj s ta n w ie d z y na je g o te m a t . B ra k m u o b e c n ie o d p o w ie d ­n iego „p oloru s ty lo w e g o ”, co je s t w y n ik ie m k ilk u p r z ek sz ta łe e ń i o d n o w ień , n ie m n ie j o d tw o r z e n ie ^początkowego k sz ta łtu b u d o w li n ie sp r a w ia ża d n y c h tru d nośc i. S k ła d a ła s ię ona w ó w c z a s z o śm io b o c z n e j n a w y , m a le j z a k ryst ii , d o s ta w io n e j od w sc h o d u , oraz ob sz er n ie jsz ej k r u c h ty od po łu dnia ; w z a ­c h o d n ie tró jb oczn e z a m k n ię c ie n a w y w b u d o w a n a b y ła em p ora . I s tn ie jąca o b e c n ie d r e w n ia n a w ie ż a m a c h a rak ter d o d a tk u c a łk o w ic ie p r z y p a d k o w e g o , ś w ia d c z y a to li o d ą ż e n iu do k o n ie c z n e g o sc a le n ia d z w o n n ic y z b u d o w lą . M ożna b y w ię c sądzić, że w r a z z b u d y n k ie m z a p r o je k to w a n a i w y k o n a n a z osta ła r ó w n ie ż sy g n a tu r k a , k tó rą p óźn iej z ja k ich ś p r z y cz y n zdję to , jak m ia ło to m ie js c e w P ie tr z w a łd z ie . E le w a c je k o śc io ła b y ły u jęte w p roste p o d z ia ły r am ow e.

W s u m ie n ie b y ło to d z ie ło w y b itn e , a le n a sw ó j sp osób o k a z a łe i w y ­różn ia jące s ię n ie ty p o w y m ó w c z e ś n ie w y g lą d e m (il. 6, 7). W y m ia r y w e w n ę t r z ­n e tego k o śc io ła w y n o s i ły 16 i 9 m 15. P o g lą d G alla , iż je g o b u d o w n ic z y m m ó g ł b y ć a r c h ite k t k o śc io ła w P ia s ta c h W ie lk ic h 46, je s t n ie m o ż l iw y do p r z y ­jęcia z ta k ic h ch o ćb y w z g lę d ó w , jak z b y t d u ża r o zb ieżn ość c h r o n o lo g i i i z a ­s a d n ic z e różn ice w k s z ta łto w a n iu s tr u k tu r y b r y ły (w P ia s ta c h W ie lk ic h w y ­sokie , w ą sk ie okna, o s z k a r p o w a n ie n aro ż n ik ó w ) . W y ja ś n ie n ia w y m a g a jeszcze s p r a w a d o ln eg o rzędu o w a ln y c h o k ie n w S tęb ark u , k tó re w e d łu g G a lla m o g ą p och od zić z d r u g ie j p o ło w y X V II I s tu lec ia , k ie d y to p r a w d o p o d o b n ie p o w s ta ­ła k a p lic a g r o b o w a p rzy p ó łn o cn ej ś c ia n ie k o śc io ła . O becn ość ta k ic h o k ie n b y ła b y u z a sa d n io n a po trzeb ą o ś w ie t le n ia p r z es tr z en i n a w y pod w y s t a w io n y m i w t e d y e m p o r a m i b o c z n y m i, je d n a k a n i na p r z ek ro ju k ośc io ła , w y k o n a n y m przez H e n s c h k e g o w 1909 roku, an i na r y s u n k o w y c h w id o k a c h b u d o w li sp r ze d r o z b u d o w y 47 n ie są o n e zazn aczon e . O k ien k a ta k ie z a p r o je k to w a ł d o p ier o H e n s c h k e w d u ż y m a n e k s ie p o łu d n io w y m . W c e lu u je d n o lic e n ia b u ­d o w li m u sia n o w ię c w y k u ć id e n ty c z n e o tw o r y r ó w n ie ż w śc ia n ie p ó łn o cn ej , po b o k a ch k a p lic y . W s k u te k d o b u d o w y a n e k s u p o łu d n io w e g o trzeb a b y ło rozebrać c a łą p o łu d n io w ą śc ia n ę k o śc io ła oraz k r u c h tę , p r z eb u d o w a n a w c ze śn ie j w z w ią z k u z u m ie s z c z e n ie m e m p or b o c zn ych .

W racając do z a g a d n ie n ia p ie r w o tn e j fo r m y tej b u d o w li , sąd z ić m ożna , że w ie le n o w y c h e le m e n tó w do p o z n a n ia n o w o ż y tn e j a r c h ite k tu r y obszaru P r u s w n io s ła b y próba w y ja ś n ie n ia g e n e z y i tr eśc i c e n tr a ln y c h u k ła d ó w p la n is ty cz n y c h , o p a r ty c h n a k s z ta łc ie w ie lo b o k u lu b o w a lu , k tó re p o ja w i ły s ię tu taj w d ru g ie j p o ło w ie X V II w ie k u , b y ły sp o r a d y c z n ie s to so w a n e w d w ó c h n a s tę p n y c h s tu le c ia c h , a k o p io w a n e n a w e t w cza sa c h n a m z u p e łn ie b l i s k i c h 48. W p r z y p a d k u k o śc io ła w S tęb ark u , bard zo s k ą p e w ia d o m o śc i h is to r y c z n e n ie p o z w a la ją na w n ik n ię c ie w sz c z e g ó ły i ok o licz n o śc i fu n d acji . W sp o m n ieć ty lk o m ożn a prób ę z w ią za n ia is tn ie ją c e g o k o śc io ła z d o m n ie m a ­n y m gr o b e m n ie m ie c k ic h rycerzy , p o b ity c h w b it w ie g r u n w a ld zk ie j , p od d an ą g r u n to w n ej k r y ty c e przez E m ila S c h n ip p e la 49.

45 P o m ia r u ko śc io ła p rze d ro zb u d o w ą d o k o n a ł H e n sc h k e , ib id em , XL II/DA/XXXVIII/94.46 G. D ehio , E. Gall, op. c it ., s. 267.47 J e d e n z am ieszczo n y w a r ty k u le E. S c h n ip p e la , Das R i t t e r g r a b v o n T a n n e n b e r g , O b e r ­

län d isc h e G e s c h ic h ts -B lä u e r , H. 11, 1909, s. 75; d ru g i , p r a w d o p o d o b n ie w cześn ie jszy , w : K re is ­b u ch Osterode, s. 510.'

48 In fo r m a c je n a te n t e m a t są z a w a r té w d ru g im to m ie G esch ic h te d e r evange li schen K i r c h e Ostpreussens (W. H u b a ts c h , op. cit ., s. 9); ta m ż e z e b ra n o d a n e o poszczeg ó ln y ch o b ie k ­tach .

49 E. S c h n ip p e i , op. cit ., ss. 69—80.

542 Andrze j Rzempoluch

Ś w ia d o m ie p o w tó r z o n a — acz n ie z e szc z eg ó ła m i — w R y c h n o w ie , silą inercji zna laz ła stęb arsk a b u d o w la s w o je n a s tę p s tw o r ó w n ie ż w P ie t r z w a ł­dzie . W ie lce zn aczące je s t s to su n k o w o w c z e s n e p o w s ta n ie ty c h tr z ec h k oś­c ió łk ów , z w a ż y w s z y fak t, że n a jw a ż n ie j sz e i n a jw ię k sz e — poza P ia sta m i W ielk im i i p r z y k ła d a m i z te r en u pru sk ie j L i t w y — b u d o w le na p la n ie w y d łu ż o n e g o ośm iob ok u , k o ś c io ły 'we F r e d n o w a c h i S tru ży n ie , poch od zą z dru g ie j p o ło w y X V III w i e k u 50. B y ły te d y d r e w n ia n e k o śc io ły w R y c h n o ­w ie i w P ie tr z w a łd z ie p r z e ja w e m a k tu a ln y c h te n d en cj i w a r ch itek tu rze , p rzy u p roszczen iu fo r m y i d ek o ra cji (co w y n ik a ło z ch a ra k teru b u d u lc a oraz m ie js c o w y c h potrzeb e s te ty cz n y c h ) s ta n o w iły m o ż e p o ś led n ie jszą , lecz in te ­gra ln ą część ty p o w e j a r c h i t e k t u r y . Z b y t b e z p o śre d n ie są te zw iązk i, ab y m ożn a b y ło z a l ic zy ć n asz e z a b y tk i do b u d o w n ic tw a lu d o w eg o , jak czyn ią to e tn o g r a fo w ie . L u d o w e (a raczej ch łop sk ie ) b y ło w y k o n a n ie , a le już fu n ­dacja w R y c h n o w ie szlach eck a; na fu n d a c j i sz la c h e c k ie j w z o r o w a ła się ch ło p sk a g m in a w P ie trz w a łd z ie . N ie bardzo p a su je do te g o op in ia Józefa G r ab ow sk iego , że m . in. k o śc ió ł w R y c h n o w ie „ o d z w ie rc ie d la ch a r a k te r p r z e ­c iętnej p o lsk ie j a r c h ite k tu r y lu d o w e j ” S1, ty m b ardziej g d y te n ż e autor d w a z dan ia w c ze śn ie j s tw ierd za : „o lu d o w o śc i k o ś c io łó w d r e w n ia n y c h m ożn a m ó w i ć z tru d n o śc ią w ó w cz a s , g d y w y s t ę p u je troch ę u p roszczon y i p o ­g r u b io n y w p rop orcjach k s z ta łt p r z e n ie s io n y z b u d o w n ic tw a m u r o w a ­n e g o ” 52.

W Y S T R Ó J

S k r o m n ie w y g lą d a ło d a w n ie j w n ę tr z e p ie tr z w a ld z k ie g o k o śc ió łk a . W roku 1854, w e d łu g in fo rm a cj i p roboszcza z e S m y k o w a , na w y p o s a ż e n ie s k ła d a ł się o łtarz „z rze ź b io n y m i p r z e d s ta w ie n ia m i ś w ię t y c h ”-, d r e w n ia n a am b o n a i m a ły p o z y ty w , za k u p io n y przez g m in ę w 1802 roku; w d z w o n n ic y na z ew n ą tr z k ośc io ła u m iesz cz o n e b y ły dw a d z w o n y M. Od H a rn och a w ia d o m o , iż p o z y ty w sta ! na ch órze m u z y c z n y m , czy li e m p orze zach o d n ie j . W 1876 rok u z a stą p iły go organ y , k tó re u s y tu o w a n o „na p osad zce p o m ięd zy o łta rzem i k a z a ln ic ą ” 54. S ą o n e c zę śc iow o w id o c z n e na fo to g ra f ii w n ę tr z a , w y k o n a n e j p rzez A n ton a U lb r ic h a w la ta c h 1905— 1909 s5. B ard zo dob rze c z y te ln e są na ty m zdjęc iu

50 F re d n o w y — p ro j . J . S. G a r l in g z Z a jąc z k ó w ko ło P ie t r z w a łd u w 1754. b u d o w a u k o ń - ezona 1768 (B. Schm id , Die B a u - u n d K u n s t d e n k m ä l e r d e r P ro v in z Westpreussen, H. 12, K re is Rosenberg, s. 157); S t ru ż y n a 1757—1784 (A. H a rn o c h , op. cit., s, 182; G. Dehio , E. Gail, op. cit., s. 153"; "W. H u b a tsch , op. cit., s. 64). Trzec i po R y ch n o w ie i P ie trz w a łd z ie kośc ió ł d r e w n ia n y na p lan ie w y d łu ż o n e g o o śm io b o k u z n a jd u je się w K u c ic a c h na M azow szu. W y b u d o w a n o go w 1783 ro k u z fu n d a c j i k a s z te la n a w yszo g ro d zk ieg o F ra n c i s z k a K a n ig o w sk ieg o (K a ta lo g Z a b y t k ó w S z t u k i w Fo lsce, t . 10, z. 16, P toń s k i o ko l i ce . O p ra c o w a n ie a u to r s k ie Г. G a l ic k a i H. S y g ie ty ń - s k a o raz T. M roczko, W a rszaw a 1979, ss. XI, 48 o raz fig. 45).

51 J. G rab o w sk i , S z tuka lu d o w a . C h a r a k t e r y s t y k i — p o r ó w n a n ia — o d ręb n o śc i , W arszaw a 1977, s. 108. P o r . tak ż e F . K lonow sk i, P a r k e tn o g r a f ic z n y w O ls z t y n k u , w yd . 3, O lsz tyn 1966, s. 11 o raz J . W ieczerzak , M u z e u m B u d o w n i c tw a L u d o w e g o t r O lsz ty n k u , w : M uzea s ka nse no w sk ie w Polsce, P o z n a ń 1972, ss. 116 n n . M, P o k r o p e k (op. cit., ss. 15, 210, 264, 288) kośc io ły w K uc icach , P ie trz w a łd z ie i R y c h n o w ie za liczy ł bez w y ją tk u do b u d o w n ic tw a ludowego.

52 J . G rab o w sk i , op. cit., s. 108.53 W APO , U rząd K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w , sygn . XLI1/J io, G e is tl ich e u n d K u n s t -D e n k ­

m ä le r im K re ise O s te ro d e n a c h d e m a u s g e lü l l t e n F rn g e fo rm is c h en b e a rb e i te t v o n H e in r ic h O tte P f a r r e r zu F r ö h d e n b e i J ü te r b o g 1858, fol. 147; o z a k u p ie p o z y ty w u E. H a r tm a n n , op. cit., s. 441; K re isb u c h Osterode, s. 516.

54 A . H a rn o c h , op. cit ., s. 225.

55 F o to g ra f ia zam ieszczona w a k ta c h „ P e te r s w a ld e , Ev. K i r c h e ” foi. 1.

Baro kowy kośc ió ł d re w n ia n y w P iet rzwałdzie 543

w sp o m n ia n e „rzeźb ion e p r z ed sta w ien ia ś w ię ty c h " — p oz o s ta ło śc i g o ty c k ie g o ołtarza sza fo w e g o , za k u p io n e w 1669 rok u z k a to l ic k ie g o k ośc io ła w p o b lisk im G r a b o w ie 5б: s ied ząca f ig u ra M a d o n n y z D z iec ią tk ie m , f ig u ry św . M a łg o rza ty i św . K a ta r z y n y A le k s a n d r y js k ie j , r e l ie f o w e s c e n y P o k ło n u T rzech K r ó li oraz O fia ro w a n ia C h r y stu sa w św ią ty n i , d w ie h e r m y (o b ec n ie w z b iorach M u zeu m W arm ii i M azur w O lsz ty n ie 57). U s ta w io n o je w z d łu ż cok o łu b a r o k o w e j n a ­s ta w y , n ic z y m n ie w y r ó ż n ia ją c e g o s ię d z ie ła m ie js c o w y c h (z je d n eg o z p o ­b l isk ich ośrod k ów ) a r ty s tó w , k tóre j k o n str u k cja b y ła p o m y ś la n a jak o ob r a ­m ie n ie do obrazu . N a te m a t p ie r w o tn e g o obrazu brak ja k ic h k o lw ie k in fo r ­m acji. D o czasu rozeb ran ia a u te n ty c z n e g o k o śc ió łk a w o łtarzu z n a jd o w a ło s ię w y o b r a ż e n ie C h r y stu sa w śr ó d dzieci, id e a l iz u ją ce w n astro ju i n a m a lo w a n e z a k a d e m ic k ą sk r u p u la tn o śc ią p łó tn o M arie H a eb n fer5S. P o d o d a n iu w 1924 roku z a k r y st i i o łtarz p r z ek sz ta łc o n o na k a z a ln y , s k u tk ie m czego d a w n a a m ­bona zosta ła c a łk o w ic ie u su n ię ta , n a to m ia s t obraz z a w is! n ad d r z w ia m i w p o ­łu d n io w e j śc ia n ie k ośc io ła .

W e w n ę tr z n e śc ia n y b u d o w li b y ły w y le p io n e g l in ą i p o b ie lo n e !9, w sp osób ty p o w y d la w ie js k ic h k o śc io łó w , p o z o s ta ją c y c h 1 pod p a tro n a te m g m in y . C a ­ło śc i w y p o s a ż e n ia d o p e łn ia ły ła w k i, u m ie s z c z o n e r ó w n ie ż n a w y s t a w io n y c h po 1900 roku e m p o r a c h b o c zn ych . W arto je szcze w sp o m n ie ć o w y m ie n io n y c h przez D e th le fs e n a fr a g m e n ta ch d ek o ra cji sn y c e r s k ie j o r g a n ó w z o k o ło 1700 roku, k tó re to fr a g m e n ty na ' p o c z ą tk u n a sz eg o s tu le c ia le ż a ły na s tr y ch u k o śc io ła W o d n o w io n y m k o ś c ie le z a c h o w a n o te n u k ła d w y p o s a ż e n ia , a n o ­w o śc ią b y ło ty lk o p r z e k sz ta łc e n ie o łtarza i o z d o b ie n ie p o l ich ro m ią stropu. W te d y b o w ie m „do h a r m o n ii s z la c h e tn y c h fo r m d o d a ł m is tr z m a la r sk i T il lm a n h a r m o n ię s z la c h e tn y c h b a r w ” 6I, czy l i p o k r y ł s trop o r n a m e n te m im i­tu ją c y m k a se to n y .

P o o sta tn iej w o jn ie e m p o r y boczne zo sta ły u su n ię te , z a c h o w a n o jedn ak p o łą c z o n e z k o n str u k cją strop u s łu p y , k tó ry c h w o s ie m n a s to w ie c z n y m k o ś c ió ł ­k u n ie b y ło . Z w a ż n ie js z e g o w y p o s a ż e n ia p r z e tr w a ł do dz iś ołtarz , z k tó re g o po p r zejęc iu k o śc io ła przez k a t o l ik ó w w y ję to k aza ln icę , i m n ie j sz y dzw on , o d la n y w 1753 rok u przez Jan a C h r y st ia n a C o p in u sa w K r ó le w c u z fu n d acji p ie tr z w a łd z k ic h w ło śc ia n : M a teu sza S tirn o , A d a m a R o sm a n a i J a n a D o p r o w - sk ie g o (ob ecn ie z a w ie s z o n y w r o z w id le n iu k o n a r ó w d r z ew a , r o sn ącego w o to­c zen iu k ośc io ła ). P e łn a in sk r y p c ja na n im brzm i: „ S IT N O M E N D O M IN I B E N E D IC T U * M E F E C IT IO H A N N C H R IS T IA N C O P IN U S R E G O M O N T I 1753 / M A T T IA S S T IR N O / A D A M R O S M A N / I A N N D O P R O W S K I” . P o n a d to go d n e u w a g i są dw a n iep ozorn e , le c z in te r e su ją c e i bez b l iż s z y c h ana log i i dzie ła , m ia n o w ic ie k r u c y f ik s i sk arb on a , o d n o to w a n e d op iero w k a ta lo g u z a ­b y tk ó w p o w ia tu o s tr ó d z k ie g o z 1954 r o k u 62.

S k a rb o n a — w y d r ą ż o n y o c io sa n y s łu p o p r z ek ro ju o ś m io b o c z n y m , p o ­k r y ty u g ó r y ż e la zn ą b la c h ą z w y c ię t y m o tw o r e m na m o n e ty i op a trz o n y ż e la z n y m i o k u ciam i, je s t r zad k im p r z y k ła d e m d a w n e g o w y r o b u lu d o w e g o

56 B. Sch m id , P om esa n ien , d as O b e r la n d u n d das Crosse W e rd e r , s. 137.57 F o r . K . W ró b le w sk a , S z tuk a ś re d n io w ie c z n a m u z e ó w w o je w ó d z t w a o ls z tyńsk ie go . K a ­

ta log w y s t a w y . K a ta lo g z b io r ó w , O lsz tyn 1979, ss. 11, 42—43; ii. 8—14. T a m że p o d a n a l i t e r a tu r a p rze d m io tu .

58 P e te r s w a ld e , Ev. K irch e , fol. 80.59 Ib id e m , fol. 12.60 Ib id em .61 Ib id em , fol. 75.62 K a ta lo p Z a b y t k ó w S z tuk i . P o w ia t o s t r ó d z k i , s. 44.

544 Andrze j Rzempołuch

rze m ieś ln ik a z p r z ez n a c z e n ie m do k ośc io ła . T ru d n o na p o d s ta w ie form y sprzę tu o k reślić czas jego p o w sta n ia , n ie m ie śc i s ię ona b o w ie m w k a teg o r ia c h s ty lu . W sk a z ó w k ą tu taj m o ż e być ty lk o s tan z a c h o w a n ia . i z w ią z e k sp rzętu z b u d ow lą . N a jp r a w d o p o d o b n ie j sk ar b o n a p och od zi z X V III w ie k u 63 i b y ła um ieszczon a d a w n ie j p rzy w e jśc iu , na z e w n ą tr z k ośc io ła , jak o ty m św ia d c z y w y p r ó c h n ie n ie od w ilg o c i d o ln ej części pn ia . O b e c n ie zn a jd u je s ię w e w n ę ­trzu, tu ż obok d r z w i do przed sion k a . N a d sk arb on ą w is i k r u c y f ik s , k tóry w X I X i na począ tk u n asz eg o s tu le c ia n ie m ó g ł b y ć jeszcze u z n a n y za za b y te k z p o w o d u z b y t „ m ło d e g o ” w ie k u (p o w sta ł 2 a p e w n e przed 1850) i n ie p o k a źn eg o w y g lą d u . D z iś jed n ak s ta n o w i on s w e g o rodzaju o sob liw ość , jako n a w ią z a n ie w rzeźb ie k u lto w e j do sztu k i w c z e s n e g o ś re d n io w iec z a C4. O parcie stóp C h r y ­stu sa na su b p e d a n e u m oraz p r z y b ic ie ich o b ok s ieb ie o d d z ie ln y m i g w o ź d z ia ­m i, o b ecn e ju ż w k a r o liń sk ich m in ia tu r a c h k o d e k só w i d z ie ła c h z ło tn ic tw a , b y ło n orm ą ob o w ią z u ją cą ta k że w rzeźb ie -aż do s c h y łk u r om an izm u . Z gięte w ło k c ia c h ręce p ostac i Z b a w ic ie la w P ie tr z w a łd z ie , tw o r z ą ce z k o r p u se m u k ład krzyża , p r z y w o łu ją sk o jarzen ia z p r z e d s ta w ie n ia m i C h r y stu sa -S ę d z ie g o św ia ta , k tó re w y r o s ły z trad ycji p ó ź n o a n ty c z n y c h p r z e d s ta w ie ń rzy m sk ich cesarzy . B y ło b y w ię c to p o łą c z e n ie d w ó c h a r c h e ty p ó w w s w o i s ty m w s p ó ł ­b r z m ie n iu w ła d z y , jaką C h r y stu s p osiada n ad lud źm i, oraz p o ś w ię c e n ia s ię d la n ic h w d z ie le O d k u p ien ia . T a k ie u jęc ie te m a tu U k r z y ż o w a n ia p o z w a la przypuszczać , że w w y b o r z e ź ród eł in sp ir a c j i zw ażh ł rzeźb iarz je d y n ie na treśc i teozo ficzn e , n ie z a m y ś la ją c w c a le n a ś la d o w a ć po p r o stu o k r e ś lo n y ch form d a w n e j sztuk i. D obra zn a jo m o ść an atom ii, prop orcje sm u k łe j sy lw e tk i , c h a rak ter o p r a c o w a n ia g ło w y , m ię k k i m o d e lu n e k c ia ła C h r y stu sa — w sz y s tk ie te c e c h y w sk a zu ją na dob re o p a n o w a n ie w a r sz ta tu i p o s tb a r o k o w y s ty l rze ź ­biarza (n ie rzeźby), o k tórego w y c z u c iu fo r m y św ia d c z y p o tr a k to w a n ie p e r i- z on ium , z d a w a ło b y s ię — sp r y m ity w iz o w a n e g o . A le ta k ie w ła ś n ie , kró tk ie i c iasn o op in a jące b iodra, pog łęb ia h a r m o n ię ca łej p ostac i. J e s t k r u c y f ik s z P ie tr z w a łd u rzeźbą w y ją tk o w ą i zagad k o w ą , d o sk o n a łą fo r m ę łą c z y z p r o ­s to tą ujęc ia . Ż a ło w a ć n a le ż y , że osoba w y k o n a w c y te g o d z ie ła p o z o s ta je z u ­p e łn ie n iezn an a .

63 T a k też d a tu j ą s k a rb o n ą a u to rz y k a ta lo g u , ib idem .64 Z a c e n n e u w a g i o raz za m ożliw ość p rz e d y s k u to w a n ia z w ią za n y c h z k r u c y f ik s e m p r o ­

b lem ó w w y ra ż a m n in ie jsz y m p o d z ię k o w an ie p. m g r Jó z e f ie P i s k o rsk ie j .

B aro kowy kośc ió ł d re w n ia n y w P ie trzwałdzie 545

D IE H Ö L Z E R N E E A R O C K K JR C H E IN P IE T R ZW A Ł D Z u s a m m e n f a s s u n g

V on d en d re i in d e r W o je w o d sc h a f t O lsz tyn e rh a l te n g e b lie b e n en h ö lz e rn e n D o r fk ir c h e n : in R ożen tal , R y c h n o w o u n d P ie t r z w a łd , i s t d ie le tz te r e a m w e n ig s te n b e k a n n t . D er g e g e n w ä r ­tige B a u w u rd e 1924 a u s g e f ü h r t u n d ist e in e N a c h b i ld u n g d e r k le in e n K irch e , d ie a u s d em e rs te n V ie r te l des X V III . J a h r h u n d e r t s s ta m m t . Die N a c h b i ld u n g ist d e m O r ig in a l n ic h t t re u , h in z u g e fü g t w u r d e d r .zu m al d ie S a k r is te i u n d v e rä n d e r t d ie In n e n a n o r d u n g ; n a c h d e m le tz ­te n K r ieg wurcle a u c h noch e in K o r r id o r h in z u g e b a u t . D as A u sse h e n des o r ig in a le n B a u w e rk s ist v o n Z e ic h n u n g e n a u s d e r A r b e i t v o n R ic h a rd D e th le fsen , .B a u e rn h ä u s e r u n d H o lz k irc h e n in O s tp re u s s e n ” b e k a n n t .

D er K i r c h e in P ie t r z w a łd h a t m a n d e n P la n e in es v e r l ä n g e r t e n A c h te ck s g eg eb en , d e r ­se lb e w u r d e z iem lich h ä u f ig in d e r e v a n g e l isc h e n A r c h i t e k tu r P re u ss e n s im XV II. u n d XV III. J a h r h u n d e r t a n g e w a n d t . J e d o c h u n t e r a l le n B a u te n m it d ie s e m P la n u n te r s c h e id e t s ich die K i rc h e in P ie tr z w a łd d e u t l i c h w ie a u c h d ie m i t ih r v e rw a n d te n K i r c h e n in S t ę b a r k u n d R y c h ­n o w o . Sie w i rd g e k e n n z e ic h n e t d u r c h w e i t f o r tg e s c h r i t t e n e n Z e n t ra l is ie ru n g , g u t e n P r o p o r t i o ­n e n u n d r ä u m l ic h e n V e rh ä ltn is s e n , bei g le ic h z e i t ig e r S t re n g e d es B lo ck s u n d h p c h s t s p a rs a m a n g e w a n d te a rc h i te k to n is c h e r V e rz ie ru n g e m . A u s s e rd e m s to ssen w i r in P ie t r z w a łd u n d R y c h ­n o w o a u f F o rm e n , d ie f ü r d ie d a m a l ig e n T e n d e n z en d e r Z ie g e la rc h i te k tu r e ig e n tü m lic h w a r e n u n d d i r e k t a u f d e n H olzb au ü b e r t r a g e n w u rd e n .

D er b e s c h e id e n e n A r c h i t e k tu r d e r K i r c h e in P ie t r z w a łd e n ts p r ic h t a u c h d a s b e s c h e id e n e n In n e re . V on d e n e h e m a l ig e n A u s s ta t tu n g e n b lie b bis a u f d e n h e u t ig e n T ag n u r d e r A l ta r e rh a l te n . A n d e re T e ile d e r g e g e n w ä r t ig e n A u s s ta t tu n g , w e lc h e A u f m e r k s a m k e i t v e rd ie n e n , s in d d as K ru z if ix , d ie h ö lze rn e O p fe rb ü c h s e so w ie d ie G locke , s ie e n t s t a n d e n e n tw e d e r s p ä te r o d e r w a r e n n ic h t d i r e k t m it d iesem B a u v e rb u n d e n .

35*Kom unikat>