Rozwój krajów a zróżnicowanie etniczne przykład Afryki...

WORKING PAPERS Series

1

Rozwój krajów a zróżnicowanie etniczne – przykład Afryki Subsaharyjskiej Borys Bińkowski Streszczenie Zróżnicowanie etniczne jest cechą niemal wszystkich państw afrykańskich. Wielu specjalistów zajmujących się tym regionem upatruje w niej przyczyn niedorozwoju ekonomicznego, społecznego i politycznego społeczeństw afrykańskich. Wśród przyjmowanych przez nich za pewnik stwierdzeń należą te o etnicznym podłożu wojen domowych dewastujących całość funkcjonowania krajów na kontynencie. Okazuje się, że tak powszechnie przyjęte twierdzenia nie są właściwie udokumentowane i zbadane. Jedyne dostępne badania obrazują powiązania statystyczne pomiędzy wskaźnikami rozwoju i zróżnicowania etnicznego. Nie są one też wolne od wad. Praca ta uzupełnia analizę statystyczną i wyeliminowuje niedociągnięcia poprzednich publikacji. Jest zarazem elementem szerszej analizy (nie ujętej w tym artykule) podejmowanej przez autora, której efektem jest złamanie powszechnych do tej pory twierdzeń o dużym wpływie zróżnicowania etnicznego na rozwój.


2

Polskie Centum Studiów Afrykanistycznych

Polish Centre for African Studies www.pcsa.org.pl

Rozwój krajów a zróżnicowanie etniczne – przykład Afryki Subsaharyjskiej

Borys Bińkowski [email protected]

PCSA jest pierwszym w Polsce i jednym z pierwszych w Europie Środkowo-Wschodniej niezależnym, pozarządowym ośrodkiem badawczym zajmującym się najważniejszymi współczesnymi problemami Afryki. Głównym celem Centrum jest prowadzenie badań naukowych oraz tworzenie analiz dotyczących Afryki, głównie w obszarze ekonomii, nauk politycznych i stosunków międzynarodowych. Poprzez swoje działania PCSA pragnie przyczynić się do rewitalizacji i pogłębienia stosunków gospodarczych i politycznych pomiędzy Europą Centralną i Afryką.

The PCSA is the first independent, non-governmental research institute in Poland and Central Europe devoted exclusively to the study of contemporary Africa. The main goal of the Centre is to carry out rigorous academic research and produce relevant policy analysis with regards to Africa, mostly in the fields of Economics, International Relations and Political Science. In producing such analysis, the PCSA aims to contribute to the revitalisation and deepening of economic and political relations between Central Europe and Africa.

Poglądy i opinie zawarte są wyłącznie poglądami i opiniami autorów i nie powinny być utożsamiane ze stanowiskiem władz czy członków Polskiego Centrum Studiów Afrykanistycznych. The views expressed in PCSA Working Papers are those of the authors and should not be attributed to the board of directors or funders of the Polish Centre for African Studies.


3

Wskaźniki zróżnicowania etnicznego

Afryka Subsaharyjska znajduje się wśród najbiedniejszych i najbardziej niestabilnych obszarów na świecie. Wielu badaczy

przyczyn takiego stanu upatruje w dużym zróżnicowaniu etnicznym społeczeństw afrykańskich. Mówi się o wojnach

etnicznych, lub co najmniej o ich etnicznym podłożu. Truizmem wydaje się twierdzenie, że w ludzie zupełnie różni kulturowo

będą mieli problemy w stworzeniu wspólnie sprawnego państwa, co zapewne było zamiarem kolonizatorów, którzy

wyznaczali granice zapominając o starych, niewrysowanych na mapy granicach plemiennych. Wśród wielu badaczy należy

wyróżnić Easterly i Levine, którzy w swojej pracy Africa's Growth Tragedy: Policies and Ethnic Disisions1

Wśród najbardziej zróżnicowanych etniczne krajów na świecie większość leży w Afryce Subsaharyjskiej

pokusili się o

zbadanie zależności pomiędzy zróżnicowaniem etnicznym i rozwojem społeczno – ekonomicznym czy też cywilizacyjnym

wszystkich krajów świata, w tym afrykańskich. Ich wnioski potwierdziły wcześniejsze przewidywania, skazując niejako

Afrykanów na niedorozwój, zakorzeniony wręcz w modelu społeczeństwa. Ich rozważania cechowały jednak błędy w przyjętej

metodzie badawczej, co skłoniło mnie aby jeszcze raz pochylić się nad tematem. Wyniki pracy okazały się dość zaskakujące.

2

Pierwszym ważnym krokiem w tym kierunku było dokładne sklasyfikowanie i opisanie grup etnicznych. W tym procesie

bardzo ważną rolę odegrali badacze radzieccy, którzy w pracy Atlas Narodov Mira

. Było to wiadome dla

obserwatorów społeczeństw świata co najmniej od czasu rozwoju kolonializmu europejskiego. Dla wielu badaczy pojawił się

jednak kłopotliwy problem: jak opisać to zróżnicowanie i jak je porównywać w przypadku dwóch, często bardzo różnych

krajów.

3

Od sklasyfikowania do wskazania obiektywnego wskaźnika zróżnicowania grup etnicznych potrzebny był przede wszystkim

pomysł na przełożenie danych opisowych oraz złożonych danych liczbowych na jeden zintegrowany wskaźnik

, powstałej w 1964 nie tylko

sklasyfikowali grupy etniczne-lingwistyczne (w Afryce w dużej mierze zbieżne z grupami etnicznymi), ale również sporządzili

dokładne mapy zasięgu terytorialnego poszczególnych grup.

4. Takim

pomysłem posłużyli się Easterly i Levine w swojej pracy Africa's Growth Tragedy: Policies and Ethnic Disisions5

1. Easterly W., Levine R., Africa's Growth Tragedy: Policies and Ethnic Disisions, Quartely Journal of Economics, 1997.

. W ich

opracowaniu miarą różnorodności etnicznej (w tym przypadku chodziło znów o zróżnicowanie etno-lingwistyczne) miała być

liczba mówiąca o statystycznej szansie, że spośród dwóch przypadkowo napotkanych w danym kraju osób każda z nich będzie

2. Easterly W., Levine R., Africa's Growth Tragedy: Policies and Ethnic Disisions, Quartely Journal of Economics, 1997, za: Tylor C. L., Hudson M. C., World Handbook of Political and Social Indicators, Yale University Press, 1972 oraz Atlas Narodov Mira, Miklukho-Maklai Ethnological Institute at the Departament of Geodesy and Cartography of the State Gological Committee of the Soviet Union, 1964.

3. Atlas Narodov Mira, Miklukho-Maklai Ethnological Institute at the Departament of Geodesy and Cartography of the State Gological Committee of the Soviet Union, 1964.

4. Wskazywanie na liczbę grup etnicznych występujących w danym kraju znacznie zacierało obraz sytuacji, szczególnie w krajach homogenicznych, gdzie duża liczba niewielkich grup zawyżałaby tego rodzaju wskaźnik. Również posługiwanie się udziałem w społeczeństwie grup mniejszościowych byłby wprowadzający w błąd, gdyż, szczególnie w krajach bardzo zróżnicowanych etnicznie, jest bardzo wysoki, nie wskazując jednocześnie jak zróżnicowane i są mniejszości oraz jaka jest ich liczba.

5. Easterly W., Levine R., Africa's Growth Tragedy: Policies and Ethnic Disisions, Quartely Journal of Economics, 1997.


4

Tabela 1: Zróżnicowanie etniczne w Afryce Subsaharyjskiej

krajSuazi 0,00 0,00Burkina Faso 0,00 0,68Somalia 0,00 0,08Botswana 0,00 0,51Madagaskar 0,00 0,06Lesotho 0,00 0,22Gwinea Bissau 0,05 0,80Mali 0,13 0,78Senegal 0,14 0,72Kongo 0,19 0,66Gwinea Równikowa 0,19 0,30Gabon 0,21 0,69

0,23 0,69Rwanda 0,26 0,14Burundi 0,26 0,04Benin 0,30 0,62Mauretania 0,33 0,33Mozambik 0,36 0,65Gambia 0,37 0,73Sudan 0,41 0,73Zimbabwe 0,41 0,54Ghana 0,44 0,71Gwinea 0,48 0,75WKS 0,49 0,86Togo 0,49 0,71RPA 0,49 0,88Niger 0,51 0,73Malawi 0,55 0,62Namibia 0,55 0,68Sierra Leone 0,56 0,77Kenia 0,57 0,83Etiopia 0,57 0,69Tanzania 0,59 0,93Liberia 0,62 0,83Uganda 0,63 0,90Angola 0,65 0,78Czad 0,66 0,83Nigeria 0,66 0,87Zambia 0,71 0,82Kamerun 0,71 0,89DRK 0,80 0,90

Wskaźnik zróżnicowania etnopolitycznego (PREG)

Wskaźnik zróżnicowania etnolingwistycznego (ELF)

Republika Środkowo-afrykańska

Opracowanie własne na podstawie: Posner D. N., Measuring Ethnic Fractionalization in Africa, American Journal of Political Science, 2004; Easterly W., Levine R., Africa's Growth Tragedy: Policies and Ethnic Disisions, Quartely Journal of Economics, 1997

należała do innej grupy etnicznej6

. Wskaźnik Easterleya i Levina, nazwany przez nich ELF (Index of Ethnolinguistic

Fractionalization) miał miarę od 0 do 1, przy czym 0 oznaczało, że kraj jest etnicznie i językowo całkowicie homogeniczny,

natomiast 1, że jest całkowicie heterogoniczny (każdy jego mieszkaniec należy do innej grupy etnicznej). W przyjętej przez

nich metodzie wyznaczania tego wskaźnika dla państw możliwe było zaistnienie ELF równego 0 (pomimo braku takiego stanu

w rzeczywistości), nie możliwe było natomiast zaistnienie ELF równego 1 (co jest zgodne z rzeczywistością).

Easterley i Levine skupili się głównie na stworzeniu metody wyznaczenia ELF. Wskaźnik ten został opracowany w oparciu o

klasyfikację zaproponowaną w Atlasie Narodov Mira, bez wyraźnej krytyki i aktualizacji tego źródła, które miało wtedy już

ponad 30 lat. Wielu krytyków wskazuje na to, jako na największą ułomność wskaźnika.

6. Wskaźnik zróżnicowania etno-lingwistycznego został opracowany przy użyciu Wskaźnika Herfindahla-Hirschmana (HHI), będącego miarą koncentracji

rynku i określającego szacunkowy poziom zagęszczenia w danej branży oraz poziom konkurencji na danym rynku. Wykorzystywany jest on najczęściej do określania skali monopolizacji rynku. Modyfikacja zastosowana przez Easterleya i Levina polegała na zastosowaniu różnicy pomiędzy 1 a wskaźnikiem HHI; Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana (HHI), Wikipedia, pl.wikipedia.org/wiki/Wskaźnik_Herfindahla-Hirschmana_(HHI), [04.2008.].


5

Należy do nich Daniel N. Posner, który oprócz zastosowania przestarzałych danych zauważył inne wady ELF. Należała do nich

kolejna ułomność zapożyczona z Atlasu Narodov Mira, a więc łączenie niewielkich grup etnicznych w większe, posługując się

kluczem podobieństw językowych bądź w zasięgu występowania w przestrzeni (np. w Ugandzie Acholi i Lango byli traktowani

jako jedna grupa etniczna, pomimo historii rywalizacji politycznej między nimi, w Tanzanii Nyamwezi i Sukuma są złączone,

pomimo znacznych różnic w języku, kulturze i położeniu geograficznym, najbardziej znaczącym przeoczeniem jest natomiast

połączenie Hutu i Tutsi w tworze zwanym Banyrwanda pomimo olbrzymich różnic kulturowych, społecznych, kastowych,

politycznych i ekonomicznych pomiędzy nimi).7

Posner zauważył również, że podziały etnolingwistyczne słabo opisują zróżnicowanie społeczeństw, którego podstawą jest

pochodzenie etniczne. Doszedł on do wniosku, że na użytek nauk społecznych, ekonomicznych i politycznych konieczne będzie

stworzenie nowego wskaźnika, który pokazywałby zróżnicowanie polityczne grup społecznych, którego podstawą w Afryce

jest pochodzenie etniczne. Zauważył, że wiele grup, które u Easterlyego i Levina funkcjonowały jako jedna, należy podzielić

na mniejsze ze względu utrwaloną w czasie historię ich konkurencji politycznej (Hutu i Tutsi w Rwandzie i Burundi). Z kolei ELF

dzieli grupy tradycyjnie ze sobą współpracujące i mające szereg powiązań ekonomicznych, społecznych i politycznych na

mniejsze, kierując się głównie różnicami językowymi (Luo i Luhya w Kenii; szeroki front polityczny różnych grup etnicznych w

RPA). W końcu, ELF nie uwzględnia rozłamów politycznych wewnątrz dużych i wpływowych grup etnicznych (Akan w Ghanie).

Należy również zauważyć, że wskaźnik ELF nie ukazuje głębokości podziałów politycznych pomiędzy grupami etnicznymi.

Różnice te mogą być bardzo znaczne, uniemożliwiając wręcz współistnienie w jednym kraju, bądź znacznie to utrudniając, co

często prowadzi do wojny (Rwanda, DRK). Zróżnicowane etniczne społeczeństwa mogą też żyć w pokoju, przy odpowiednio

funkcjonującym państwie (RPA). Został nawet opracowany indeks uwzględniający głębokość różnic politycznych pomiędzy

grupami społecznymi8, jak również dość specyficzny wskaźnik, opracowany przez Gunnemarka, który wskazuje na udział ludzi

w danym kraju, dla którego język urzędowy nie jest ich pierwszym językiem. Zyskał on duże uznanie, gdyż okazało się, że

dość dobrze obrazuje zróżnicowanie polityczne grup etnicznych9. Wszystkie te wskaźniki są ze sobą zbieżne, wskazując

wysoką dodatnią korelację10

Celem Posnera było wskazanie grup etnicznych różniących się między sobą utrwaloną historią politycznej rywalizacji. Posłużył

się on założeniem matematycznym używanym przy tworzeniu ELF (różnica pomiędzy liczbą 1 a wskaźnikiem Herfindahla-

Hirschmana), co sprawia, że skala tego wskaźnika waha się od 0 do 1, w praktyce nigdy nie osiągając 1. Sklasyfikował od

nowa grupy etniczne Afryki, przyjmując za wiążące kryterium nie tylko pochodzenie etniczne, ale, jak już zostało

. Największe uznanie zyskał jednak indeks stworzony przez wspomnianego D. Posnera, który

nadał mu nazwę PREG (Politically Relevant Ethnic Groups).

7. Posner D. N., Measuring Ethnic Fractionalization in Africa, American Journal of Political Science, 2004. 8. Fearon J. D., Ethnic Structure andCultural Diversity by Country, Journal of Economic Growth, 2003. 9. Gunnemark E. V. Countries, Peoples and Their Languages: the Linguistic Handbook, Gothebburg, 1991. 10. Easterly W., Levine R., Africa's Growth Tragedy: Policies and Ethnic Disisions, Quartely Journal of Economics, 1997, za: Atlas Narodov Mira,

Miklukho-Maklai Ethnological Institute at the Departament of Geodesy and Cartography of the State Gological Committee of the Soviet Union, 1964; Roberts J, „Sociocultural change and communication problems” in Study of the role of Second Langueges in Asia, Africa and Latin America, Rice A. F., Center for Applieg Linguistics of the Modern Language Association of America, Washington D.C., 1962; Mueller D. C., Murrell P., Intrest Groups and the Size of Government, Public Choice 1989.


6

wspomniane, różnice polityczne pomiędzy grupami. Co ważne, indeks PREG został opracowany specjalnie dla Afryki

Subsaharyjskiej (42 kraje) i dla tego kontynentu opisuje sytuację społeczną znacznie lepiej niż ELF.11

Wskaźniki ELF i PREG wykazują dużą zbieżność, są jednak kraje, dla których znacznie się różnią. Należą do nich Burkina Faso,

Botswana, Gwinea Bissau, Mali, Senegal. Wszędzie, poza Rwandą i Burundi indeks zróżnicowania etnopolitycznego przybiera

niższe wartości niż etnolingiwstycznego, a korelacja pomiędzy jednym i drugim jest znaczna.

Powyższe opracowania dają dobry obraz zróżnicowania etnicznego poszczególnych krajów afrykańskich, pojawiły się jednak

kontrowersje, czy są one dobrym zobrazowaniem zróżnicowania ich społeczeństw, szczególnie jeżeli porównujemy państwa

między sobą. Jest naturalne, że w krajach o niewielkiej powierzchni bądź niezbyt ludnych wskaźnik ten będzie dużo niższy niż

w ludnych i dużych. Wydaje się zasadne zastosowanie wskaźnika względnego, uwzględniającego powierzchnię bądź liczbę

ludności. Jednak zastosowanie wskaźnika względnego więcej zaciemnia niż wyjaśnia, gdyż kraje bardzo ludne (Nigeria,

Etiopia) przy przeliczaniu PRER lub ELF na liczbę mieszkańców, osiągają wartość dużo poniżej zróżnicowania etnicznego, na

które zwraca uwagę wielu badaczy, a kraje bardzo małe (Gambia) lokowane są na szczycie listy, pomimo zauważalnego

małego bądź średniego zróżnicowania etnicznego. Podobne różnice zauważalne są przy przeliczeniu PRER lub ELF na

powierzchnię kraju. Dodatkowo zauważyć należy, że wskaźnik Herfindahla-Hirschmana, który jest podstawą metodologii w

pracach zarówno Posnera jak i Easterlya oraz Levina jest wskaźnikiem, który można by było nazwać względnym, a dodatkowo

zamkniętym (mieści się w granicach od 0 do 1)

Zróżnicowanie etniczne a rozwój – analiza statystyczna

Posługując się wskaźnikiem ELF można wykazać zróżnicowanie etniczne dla każdego kraju na świecie, co jest jego

niepodważalną zaletą. Jeżeli użyć tej metody, to wśród 15 krajów najbardziej zróżnicowanych etnicznie aż 14 to kraje

afrykańskie. Jedynym nieafrykańskim w tej grupie są Indie. Jednocześnie w 15 krajach o najniższym zróżnicowaniu 8 jest

sklasyfikowana przez Bank Światowy jako kraje zamożne (high income countries)12. Kraje afrykańskie natomiast należą do

grupy najbiedniejszych. Wśród 20 najbiedniejszych krajów na świecie (PKB mierzone metodą parytetu siły nabywczej

pieniądza) wszystkie to kraje Afryki Subsaharyjskiej, podobnie jak w dwudziestce krajów o najniższym wskaźniku rozwoju

społecznego (HDI)13

Powyższe fakty mogą skłaniać do twierdzenia, że związek pomiędzy zróżnicowaniem etnicznym a poziomem rozwoju

społecznego i ekonomicznego jest znaczny. Easterly i Levine pokusili się o zbadanie tego związku, wskazując na powiązania z

rozwojem ekonomicznym, poziomem nauczania, stabilizacją polityczną, rozwojem sytemu finansowego i zagranicznych

powiązań handlowych, deficytem publicznym oraz rozwojem infrastruktury. Doszli oni do wniosku, że korelacja pomiędzy

.

11. Posner D. N., Measuring Ethnic Fractionalization in Africa, American Journal of Political Science, 2004. 12. Easterly W., Levine R., Africa's Growth Tragedy: Policies and Ethnic Disisions, Quartely Journal of Economics, 1997, za: Tylor C. L., Hudson M. C.,

World Handbook of Political and Social Indicators, Yale University Press, 1972 oraz Atlas Narodov Mira, Miklukho-Maklai Ethnological Institute at the Departament of Geodesy and Cartography of the State Gological Committee of the Soviet Union, 1964.

13. Human Development Reports, United Nations Development Program, hdrstats.undp.org, [01.2009.]


7

tymi wskaźnikami a różnorodnością etniczną społeczeństwa jest znaczna, wykazywali również na dużą zbieżność tej

różnorodności z występowaniem wojen domowych.14

Ocenili oni, że gdyby porównać „statystyczny” kraj o maksymalnym zróżnicowaniu etnicznym ze „średnim” krajem o

minimalnym zróżnicowaniu to różnica we wzroście gospodarczym wynosiłaby 2,3% rocznie, na korzyść niezróżnicowanego.

Autorzy podają za przykład Nigerię, która, gdyby miała wskaźnik ELF dwa razy niższy niż obecne wysokie 0,87, mogłaby

liczyć na wzrost gospodarczy prawie dwukrotnie większy niż średnia w latach 1960-89 (zaledwie 0,7% rocznie).

15

Wg Levina i Easterlya wysoka korelacja występuje pomiędzy zróżnicowaniem etnicznym a prawie wszystkimi innymi

czynnikami opisującymi stan gospodarczy i społeczny kraju (dodatnia korelacja z wielkością szarej strefy, niedoborem

infrastruktury drogowej – procentem dróg nieasfaltowych w kraju, negatywna, lecz równie silna, z poziomem długu

publicznego, poziomem szkolnictwa – procentem dzieci uczęszczających do szkół, czy ilością telefonów przypadających na

osobę pracującą). Zauważyli oni jednak, że choć w społeczeństwach etnicznie zróżnicowanych częściej zdarzają się zamieszki i

zamachy stanu, to statystyczna korelacja pomiędzy czynnikami politycznymi (stabilizacja państwa) a ELF jest niewielka.

Wskazywać by to mogło na brak wpływu zróżnicowania etnicznego na funkcjonowanie państwa, bądź na wpływ zarówno

pozytywny jak i negatywny, gdzie jedno zjawisko znoszone jest przez inne, odmiennie nacechowane.

16

W krytyce badań przeprowadzonych przez dwóch wspomnianych autorów należy zauważyć, że zastosowali oni wskaźniki

rozwoju które nie są uznawane za najbardziej miarodajne, nie wzięli zaś pod uwagę tych najczęściej używanych i

posiadających najlepszą metodologię tworzenia (np. PKB czy HDI).

Od strony metodyki badań należy również krytycznie spojrzeć na fakt, że Easterly i Levine przy opisie znaczenia

zróżnicowania etnicznego dla rozwoju skoncentrowali się na badaniu powiązań w skali świata. W ten sposób porównywali

kraje z różnych kręgów cywilizacyjnych, niezwykle różnorodne, cechujące się inną historią i kulturą. Wydaje się zasadne

przeprowadzenie badań w oparciu o jeden krąg cywilizacyjny, w którym większość krajów ma wiele cech wspólnych, a różnią

się między sobą głównie zmiennymi badanymi (zróżnicowaniem etnicznym oraz czynnikami rozwoju). W ten sposób

wyeliminuje się część cech, które mogą równie silnie wpływać na rozwój, takich jak różna historia i kultura.

Afryka Subsaharyjska jest przykładem kręgu cywilizacyjnego, w którym większość krajów ma podobną historię. Wszystkie

były w okresie od połowy XIX do połowy XX w. koloniami bądź innymi organizmami politycznymi zależnymi od potęg

europejskich. Większość uzyskała niepodległość w czasie od 1960 do 1975 r. Przeżywały one podobne problemy w rozwoju

gospodarczym i politycznym: zmiany rządów w wyniku zamachów stanu, wojny domowe, granice nieprzystające do podziałów

społecznych, etnicznych i narodowościowych, niedorozwój infrastruktury, niekorzystne systemy upraw (wyniszczające dla

gleby plantacje, sąsiadujące z prymitywnymi uprawami prywatnymi) itp. Jednocześnie ludność je zamieszkująca jest pod

wieloma względami do siebie podobna: wywodzi się z tradycyjnych struktur i organizacji plemiennych, na które to struktury

nałożyły się elementy kultury zachodniej, szczególnie w zakresie udogodnień związanych z postępem cywilizacyjnym

14. Easterly W., Levine R., Africa's Growth Tragedy: Policies and Ethnic Disisions, Quartely Journal of Economics, 1997. 15. ibid. 16. ibid.


8

Rys. 2: Zależność zróżnicowania etnicznego i produktu krajowego brutto dla 2005 r. w krajach Afryki Subsaharyjskiej -

PKB mierzone metodą siły nabywczej pieniądza (tys. USD), korelacja: -0,24

opracowanie własne na podstawie: Posner D. N., Measuring Ethnic Fractionalization in Africa, American Journal of Political Science, 2004; Hewitt J., Wilkenfeld J., Gurr T. R., Human Development Reports, United Nations Development Program, hdrstats.undp.org [01.2009]

Rys. 1: Zależność zróżnicowania etnicznego i wskaźnika rozwoju społecznego HDI (%) dla 2005 r. w krajach Afryki Subsaharyjskiej,

korelacja -0,18


(infrastruktura techniczna, motoryzacja, telefonia komórkowa...). Postęp ten sprawił, że w krajach afrykańskich można znaleźć

więcej różnic społecznych pomiędzy mieszkańcami miast i wsi niż pomiędzy obywatelami poszczególnych państw. To tylko

niektóre spośród podobieństw cywilizacyjnych Afryki Subsaharyjskiej, które łączą jej mieszkańców, a które jednocześnie

stanowią różnicę wobec innych cywilizacji.17

Aby zbadać korelację pomiędzy stopniem zróżnicowania etnicznego a rozwojem trzeba wykorzystać najbardziej

miarodajne wskaźniki. Jeżeli chodzi o zróżnicowanie etniczne są to, opisane wyżej, ELF i PREG, ze wskazaniem na PREG, jako

bardziej aktualny i lepiej opisujący podziały etniczne.

Sprawia to, że w poszukiwaniu przyczyn zróżnicowania w poziomie i tempie

rozwoju poszczególnych krajów Czarnej Afryki, cechy i procesy związane z podziałami historycznymi bądź kulturalnymi

odgrywają rolę drugorzędną, a im mniej jest czynników mogących wpływać na rozwój krajów, tym bardziej miarodajne będzie

zbadanie korelacji pomiędzy wskaźnikami rozwoju a zróżnicowania etnicznego.

Jeżeli chodzi o rozwój społeczno-ekonomiczny najszerzej przyjętym na świecie jest zintegrowanym wskaźnik rozwoju

społecznego HDI (human development index), opracowany przez UNDP (United Nations Development Program) oraz jego

składowe: PKB na osobę liczone metodą parytetu siły nabywczej pieniądza (PPP), wskaźnik jakości opieki zdrowotnej

(przewidywana długość życia w momencie narodzin) oraz wskaźnik edukacji (na którego składają się stopień analfabetyzmu

oraz wskaźnik mówiący o uczęszczaniu do szkół na poszczególnych szczeblach edukacji). 18

17. Więcej patrz: Huntington S. P., Zderzenie Cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa

2001.

18. Human Development Reports, United Nations Development Program, hdrstats.undp.org, [01.2009.].


9

Oprócz wspomnianych wyżej wskaźników, do zbadania rozwoju ekonomicznego kraju brany będzie pod uwagę wskaźnik

wolności gospodarczej (Index of Economic Freedom), opracowany przez The Heritage Foundation na podstawie szeregu

danych, głównie opisowych.19

Na pewne trudności natrafić można, szukając wskaźnika opisującego rozwój polityczny kraju. Na użytek tej pracy

postanowiłem zaproponować własny wskaźnik. W tym celu posłużyłem się danymi przytoczonymi przez Center of

International Development and Conflict Managment w opracowaniu Peace and Conflict 2008

20

19. Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation, heritage,org/index

. W pracy tej wskazywano na

źródła niestabilności politycznej (wojna domowa lub zamieszki na szeroką skalę) w takich czynnikach jak: rodzaj rządów,

stopień zmilitaryzowania społeczeństwa, niebezpieczne sąsiedztwo (prawdopodobieństwo, że w sąsiednim kraju w

najbliższym czasie wybuchnie wojna), integracja ze światową gospodarką oraz śmiertelność niemowląt. Dodatkowo

dołączyłem wskaźnik (zapożyczony z tej samej publikacyj) dotyczący obecności wojny w kraju. W ten sposób w oparciu o dane

Center of International Development and Conflict Managment powstał Zintegrowany Wskaźnik Niestabilności Politycznej,

którego skala w przypadku Afryki waha się od 0 do 8.

20. Hewitt J., Wilkenfeld J., Gurr T. R., Peace and Conflict 2008, Center of International Development and Conflict Managment, University of Maryland, www.cidcm.umd.edu, 2008.

Rys. 3: Zależność zróżnicowania etnicznego i poziomu edukacji dla 2005 r. (% dzieci pobierającej odpowiednią dla ich wieku edukację)

w krajach Afryki Subsaharyjskiej, korelacja: -0,033


Rys. 4: Zależność zróżnicowania etnicznego i analfabetyzmu dla 2005 r. (% dla osób powyżej 15 roku życia) w krajach Afryki

Subsaharyjskiej, korelacja: 0,069



10

Ze względu na ułomność tego wskaźnika, oraz kontrowersje wokół niektórych klasyfikacji w pracy Peace and Conflict 2008

(np. niski stopień militaryzacji społeczeństwa w RPA, niskie ryzyko wybuchu konfliktu w Zimbabwe i DRK i inne) niezwykle

zasadna będzie analiza niestabilności politycznej i wybuchu konfliktów w przypadku każdego z największych krajów

afrykańskich.

Zaprezentowana na rys. 1 zależność pomiędzy zróżnicowaniem etnicznym (PREG) a wskaźnikiem rozwoju społecznego (HDI)

wskazuje na niską korelację ujemną pomiędzy obiema zmiennymi (-0,18). Również analiza poszczególnych przypadków

zależności nie wskazuje na dużą zależność zmiennych.

Podobnie, analiza porównawcza zależności pomiędzy PREG i innymi zmiennymi (PKB na osobę – rys. 2, poziomu edukacji –

rys. 3 i 4, wolności gospodarczej – rys. 5) wykazuje niewielką korelację. Jedynie przy porównaniu zróżnicowania etnicznego i

poziomu PKB zauważyć można niewielką współzależność (korelacja ujemna na poziomie -0,24).

Nieco większa występuje korelacja pomiędzy PREG i niestabilnością gospodarczą (rys. 5). Do krajów o największym

zróżnicowaniu etno-politycznym należą (w kolejności) Demokratyczna Republika Konga, Zambia, Kamerun, Czad, Nigeria,

Angola, Uganda, Liberia (PREG powyżej 0,6). W sześciu spośród tej ósemki w jej niepodległej historii toczyły się wyniszczające

wojny domowe, w których czynnik etniczny odgrywał ważną rolę. Jednakże dwa pozostałe (Kamerun, Zambia) nie były w

ciągu ich istnienia dotkniętymi poważnymi konfliktami.

Rys. 5: Zależność zróżnicowania etnicznego i wolności gospodarczej dla 2008 (%), korelacja: -0,083)

opracowanie własne na podstawie: Posner D. N., Measuring Ethnic Fractionalization in Africa, American Journal of Political Science, 2004; Hewitt J., Wilkenfeld J., Gurr T. R., Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation, heritage,org/index [01.2009]

Rys. 6: Zależność zróżnicowania etnicznego i niestabilności politycznej (stopnie od 0 do 8), korelacja: 0,32

opracowanie własne na podstawie: Posner D. N., Measuring Ethnic Fractionalization in Africa, American Journal of Political Science, 2004; Hewitt J., Wilkenfeld J., Gurr T. R., Peace and Conflict 2008, Center of International Development and Conflict Managment, University of Maryland, www.cidcm.umd.edu, 2008


11

Jednocześnie wśród krajów o najniższym zróżnicowaniu etnicznym (Suazi, Somalia, Lesotho, Madagaskar, Burkina Faso,

Botswana) tylko w jednym (Somalia) toczyła się wojna domowa po 1960 r.21

Rys. 7. Zróżnicowanie etnopolityczne w Afryce Subsaharyjskiej

Wydaje się więc, że zależność pomiędzy

zróżnicowaniem etnicznym a niestabilnością polityczną (wojną, zamieszkami na szeroką skalę) jest dość wysoka.

21. Należy tu zaznaczyć, że podziały społeczne Somalii są trudniejsze do opisania przy pomocy wskaźnika PREG, gdyż jednolite etnicznie

społeczeństwo somalijskie dzieli się wyraźnie na klany, a podziały między nimi są, obok ambicji panów wojny (warlords) głównym zarzewiem konfliktu wewnętrznego.


12

Rys. 8 Wojny i zamieszki w Afryce Subsaharyjskiej od początku lat 90. XX w.

Porównując jednak mapy zróżnicowania etnicznego (rys. 7) z mapą krajów dotkniętych w ostatnich czasach wojną bądź

zamieszkami na dużą skalę (rys. 8) zauważyć można brak korelacji pomiędzy tymi dwoma wskaźnikami. Choć nie znajdujemy

jaskrawych przykładów, gdzie wojna bądź zamieszki współwystępowały z niewielkim zróżnicowaniem etnicznym, to istnieją

liczne przykłady, gdzie kraje bardzo zróżnicowane etniczne nie były w ostatnich latach dotknięte masowymi ruchami,

przynoszącymi ofiary śmiertelne (Kamerun, Zambia, Tanzania), lub też były dotkniętymi w niewielkim stopniu (Nigeria).

Zróżnicowanie etniczne słabo wpływa również na stan gospodarki, co widać w negatywnej zależności PREG i PKB (rys. 2), i w

jeszcze mniejszym stopniu na rozwój społeczny, czego przykładem jest poziom edukacji oraz HDI.


13

Do analizy warto dodać również dane przedstawiające zmianę zmiennych w czasie, gdyż w przytoczonych wyżej wskaźnikach

możemy mieć do czynienia ze zjawiskiem niskiej bądź wysokiej bazy (trudno powiedzieć, że niskie zróżnicowanie etniczne

wpływa na szybki rozwój ekonomiczny, gdy widać jedynie stan gospodarki w danym momencie). W związku z tym

zaprezentowano zależności pomiędzy PREG i zmianą HDI w latach 1975-2005 (rys. 9), średnim rocznym wzrostem PKB w tych

samych latach (rys. 10) oraz ze zmianą wskaźnika wolności gospodarczej w latach 1998-2008 (rys. 11).

I tu sytuacja się powtarza: występuje niska, choć najwyższa w badanych związkach korelacja pomiędzy PREG i wzrostem

gospodarczym oraz pomiędzy PREG i zmianą współczynnika HDI, a także bardzo niska korelacja pomiędzy zróżnicowaniem

etnicznym i zmianą wskaźnika wolności gospodarczej.

Rys. 9: Zależność zróżnicowania etnicznego i zmian procentowych wskaźnika rozwoju społecznego HDI w latach 1975-2005 w krajach

Afryki Subsaharyjskiej, korelacja: -0,25


Rys. 10: Zależność zróżnicowania etnicznego i średniego rocznego wzrostu gospodarczego w latach 1975-2005 (%),

korelacja: -0,36



14

Na rozwój wpływa wiele różnych czynników. W regionie Afryki Subsaharyjskiej jednym z nich jest niewątpliwie zróżnicowanie

etniczne. Pozostaje tylko pytanie jak silny jest to wpływ.

Istnienie korelacji pomiędzy dwoma zmiennymi nie jest dowodem wpływu na siebie zjawisk, które są przez nie opisywane.

Podobnie brak korelacji nie stanowi dowodu braku zachodzenia wpływu. Na podstawie analizy statystycznej nie można

jednoznacznie określić wpływu zróżnicowania etnicznego na rozwój, należy jednak zaznaczyć, że nie jest on jednoznacnie

silny i pozytywny bądź silny i negatywny.

Wnioski z tych rozważań mogą być dwa: albo wpływ zróżnicowania etnicznego na rozwój krajów jest bardzo niewielki, będąc

przyćmionym przez inne czynniki (takie jak ustrój państwa22

), albo też jest on dość duży, lecz zarówno pozytywny jak i

negatywny i te dwa wpływy wzajemnie się znoszą, dając wynik w niewielkiej korelacji statystycznej. Która z przedstawionych

tu też jest prawdziwa? Na to pytanie odpowiedź może udzielić analiza mechanizmów oddziaływania zróżnicowania etnicznego

na rozwój społeczny, ekonomiczny i polityczny, wymagająca szerokich i dokładnych badań, uzupełnionych o studium

przypadków. Jedno można jednak powiedzieć już dziś: negatywny wpływ zróżnicowania etnicznego na rozwój społeczno –

ekonomiczny krajów Afryki Subsaharyjskiej nie jest tak duży jak wskazywałoby na to wielu badaczy i specjalistów

zajmujących się tematem.

22. Istnieje korelacja pomiędzy wzrostem gospodarczym a stopniem demokratyzacji (demokracje rozwijają się szybciej), co jest czynnikiem

wpływającym na stan gospodarki kraju - być może silniej niż zróżnicowanie etniczne. Taki wpływ tłumaczy się zniesieniem organizacji biurokratycznej i pozbyciem się autorytarnych przywódców, którzy obciążali i wykorzystywali gospodarkę, nie działając jednocześnie na jej korzyść. Także kraje demokratyczne mogą liczyć na większą pomoc gospodarczą ze świata niż te, które nie przeprowadziły reform demokratycznych; Biliński A., Pomoc Rozwojowa jako narzędzie wspierania demokracji w Afryce Subsaharyjskiej, Afryka, Azja, Ameryka Łacińska, Warszawa 2006, s. 22-46

Rys. 11: Zależność zróżnicowania etnicznego i zmiany wskaźnika wolności gospodarczej pomiędzy latami 1998-2008 (punkty %), korelacja: -0,062

opracowanie własne na podstawie: Posner D. N., Measuring Ethnic Fractionalization in Africa, American Journal of Political Science, 2004; Hewitt J., Wilkenfeld J., Gurr T. R., Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation, heritage.org/index [01.2009]


15

Spis literatury

Atlas Narodov Mira, Miklukho-Maklai Ethnological Institute at the Departament of Geodesy and Cartography of the State

Gological Committee of the Soviet Union, 1964

Biliński A., Pomoc Rozwojowa jako narzędzie wspierania demokracji w Afryce Subsaharyjskiej, Afryka, Azja, Ameryka

Łacińska, Warszawa 2006, s. 22-46

Easterly W., Levine R., Africa's Growth Tragedy: Policies and Ethnic Disisions, Quartely Journal of Economics, 1997

Gunnemark E. V. Countries, Peoples and Their Languages: the Linguistic Handbook, Gothebburg, 1991

Hewitt J., Wilkenfeld J., Gurr T. R., Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation, heritage.org/index [01.2009]

Human Development Reports, United Nations Development Program, hdrstats.undp.org [01.2009]

Huntington S. P., Zderzenie Cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A.,

Warszawa 2001

Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation, heritage,org/index

Mueller D. C., Murrell P., Intrest Groups and the Size of Government, Public Choice 1989

Posner D. N., Measuring Ethnic Fractionalization in Africa, American Journal of Political Science, 2004

Roberts J, „Sociocultural change and communication problems” in Study of the role of Second Langueges in Asia, Africa and

Latin America, Center for Applieg Linguistics of the Modern Language Association of America, Washington D.C., 1962

Tylor C. L., Hudson M. C., World Handbook of Political and Social Indicators, Yale University Press, 1972

Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana (HHI), Wikipedia, pl.wikipedia.org/wiki/Wskaźnik_Herfindahla-Hirschmana_(HHI), [04.

Rozwój krajów a zróżnicowanie etniczne przykład Afryki...

Documents

Transcript of Rozwój krajów a zróżnicowanie etniczne przykład Afryki...