ROZDZIAŁ VI OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA W ODNIESIENIU DO ... · • Zakaz tortur oraz okrutnego i...

111

ROZDZIAŁ VI OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA W ODNIESIENIU DO

MNIEJSZOŚCI

CEL

Celem tego rozdziału jest zapoznanie uczestników z podstawowymi instrumentami prawnymi dostępnymi dla ochrony praw mniejszości na szczeblu zarówno międzynarodowym, jak i UE. Rozdział ten ma takŜe dostarczyć wiedzy na temat tego, w jaki sposób instrumenty prawne zostały przekształcone w działania polityczne na rzecz Romów, realizowane na konkretnych obszarach dotyczących praw mniejszości,.Omówiono luki związane z zapewnianiem mniejszościom dostępu do słuŜb publicznych, pomagających chronić podstawowe prawa człowieka.

CELE EDUKACYJNE

1. Poznanie głównych instrumentów prawnych dotyczących praw człowieka w odniesieniu do grup mniejszości narodowych, przeciwdziałania dyskryminacji oraz inkluzji społecznej;

2. Poznanie i omówienie inicjatyw UE dotyczących zdrowia i praw socjalnych mniejszości;

3. Poznanie i krytyczna analiza wpływu migracji Romów na zdrowie i świadczenia społeczne; oraz

4. Poznanie i omówienie roli sektora społecznego w ochronie praw człowieka w odniesieniu do mniejszości.

LEGISLACJA W ZAKRESIE PRAW CZŁOWIEKA

Zarówno na szczeblu międzynarodowym, jak i europejskim istnieje wiele traktatów, deklaracji oraz uregulowań prawnych dotyczących ochrony praw człowieka. Wiele z nich w sposób bezpośredni odnosi się lub obejmuje ochronę praw mniejszości.

Niemniej jednak, pomimo istnienia wielu przepisów w dziedzinie ochrony praw mniejszości, wciąŜ da się zauwaŜyć przepaść pomiędzy teorią a praktyką, to znaczy prawnymi uregulowaniami praw mniejszości a dostępem grup mniejszościowych do usług społecznych zapewniających ich przestrzeganie.

Międzynarodowe uregulowania w zakresie praw człowieka

Do najwaŜniejszych dokumentów odnoszących się do dziedziny praw człowieka naleŜy Powszechna Deklaracja Praw Człowieka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 roku, a określająca cele do realizacji przez rządy. Dokument ten nie jest prawnie wiąŜący, niemniej jednak jego szeroka akceptacja przez władze wielu państw spowodowała, Ŝe stał się potęŜnym narzędziem w zapewnianiu praw człowieka oraz jest obecnie zwyczajowo przestrzegany przez większość krajów.

Deklaracja składa się z 30 artykułów nakreślających zarys dotyczących wszystkich ludzi praw człowieka. Do najwaŜniejszych praw chronionych w tym dokumencie naleŜą:

112

• Prawo do Ŝycia, wolności i bezpieczeństwa osobistego

• Prawo do edukacji

• Prawo do równego dostępu do słuŜb publicznych we własnym kraju

• Zakaz tortur oraz okrutnego i nieludzkiego traktowania lub karania

• Prawo do pełnego uczestnictwa w Ŝyciu kulturalnym

Na przykład Artykuł 25 Deklaracji głosi:

„KaŜdy człowiek ma prawo do stopy Ŝyciowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt jego i jego rodziny, włączając w to wyŜywienie, odzieŜ, mieszkanie, opiekę lekarską, oraz prawo do ubezpieczenia na wypadek… choroby, niezdolności do pracy…matka i dziecko mają prawo do specjalnej opieki i pomocy…”1

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka posłuŜyła jako fundament do stworzenia dwóch prawnie wiąŜących dokumentów ONZ w dziedzinie praw człowieka: Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych1, oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych2. Miały one zobowiązać państwa sygnatariuszy do uznawania praw człowieka w nich zawartych. Drugi z nich w następujący sposób odnosi się do spraw związanych z poziomem Ŝycia:

„Państwa Strony … uznają prawo kaŜdego do … sprawiedliwych i korzystnych warunków pracy obejmujących … bezpieczne i higieniczne warunki … ; …prawo do … zadowalających warunków Ŝycia …; prawo do korzystania z najwyŜszego osiągalnego poziomu ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego. NaleŜy podjąć kroki … w celu osiągnięcia pełnego wykonania tego prawa obejmujące środki konieczne do … zmniejszenia śmiertelności niemowląt i zapewnieniu dziecku zdrowego rozwoju; poprawy higieny środowiska i higieny przemysłowej we wszystkich aspektach; zapobiegania chorobom epidemicznym, endemicznym, zawodowym i innym; stworzenia warunków, które zapewniłyby wszystkim pomoc i opiekę lekarską na wypadek choroby.”2

Do innych istotnych postanowień międzynarodowych dotyczących praw człowieka i mniejszości naleŜy Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej3, Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet4 oraz Konwencja Praw Dziecka.5

Międzynarodowa Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej stwierdza, Ŝe:

1 Przyjęty do podpisania i ratyfikacji 16 grudnia 1966 roku oraz wprowadzony z Ŝycie dziesięć lat później, 23 marca 1976: dostępny na: http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/a_ccpr.htm 2 Razem z Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych przyjęty do podpisania 16 grudnia 1966 roku i wprowadzony w Ŝycie 3 stycznia 1976: dostępny na: http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/a_cescr.htm 3 Przystosowana i przyjęta do podpisania i ratyfikacji przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 21 grudnia 1965 roku. Wprowadzona w Ŝycie 4 stycznia 1969 roku, zgodnie z artykułem 19. 4 Przystosowana i przyjęta do podpisania i ratyfikacji przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1979 roku, wprowadzona w Ŝycie 3 września 1981 roku. 5 Przystosowana i przyjęta do podpisania i ratyfikacji i akcesji przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 listopada 1989, wprowadzona w Ŝycie w dniu 2 września 1990 roku, zgodnie z artykułem 49.

113

„Państwa Strony zobowiązują się … wyeliminować dyskryminacje rasową … oraz zagwarantować wszystkim bez względu na rasę, kolor skóry, pochodzenie narodowe bądź etniczne równość wobec prawa, … prawa do powszechnej ochrony zdrowia, opieki lekarskiej oraz ubezpieczeń społecznych i świadczeń socjalnych…”3

Ustawodawstwo europejskie w dziedzinie praw człowieka oraz mniejszości

Podstawę dla gwarancji praw człowieka w zjednoczonej Europie stanowi Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Dokument ogłoszony w Nicei 7 grudnia 2000 roku podkreśla wspólne wartości państw członkowskich Unii Europejskiej w dziedzinie praw człowieka.

Włączenie Karty do Konstytucji UE

W przyszłości Karta Praw Podstawowych moŜe stać się prawnie wiąŜąca, jeśli zacznie obowiązywać nowo sporządzony projekt Konstytucji UE. Karta jest uwzględniona w całości w Artykułach Konstytucji od II-39 do II-46. Ze względu na sprzeciw Holandii i Francji ostateczna decyzja w sprawie tego dokumentu jeszcze nie zapadła.

Mimo Ŝe Karta Praw Podstawowych została przyjęta przez przewodniczących trzech głównych instytucji UE (Radę, Komisję i Parlament) w 2000 roku, nie włączono jej do Traktatu. W konsekwencji Karta nie ma mocy prawnej. Niemniej jednak, państwa naleŜące do UE w pełni uznają wartość polityczną tego tekstu.

Rozdział III Równość Artykuł 21: Zakaz dyskryminacji

1. Zakazana jest wszelka dyskryminacha, zwłaszcza ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, opinie polityczne lub kaŜde inne, przynaleŜność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.

Rozdział IV Solidarność Artykuł 34: Ubezpieczenie społeczne i pomoc społeczna

1. Unia uznaje i szanuje prawo do świadczeń z zakresu zabezpieczenia społecznego oraz usług społecznych zapewniających ochronę w takich wypadkach, jak: macierzyństwo, choroba, wypadki przy pracy, niesamodzielność lub podeszły wiek oraz w wypadku utraty pracy, zgodnie z warunkami określonymi w prawie Unii, ustawach krajowych i praktyce krajowej.

2. KaŜdy, kto przebywa lub przemieszcza się legalnie w granicach Unii Europejskiej ma prawo do świadczeń z zakresu zabezpieczenia społecznego i korzyści socjalnych zgodnie z prawem Unii, ustawami i praktyką krajową.

3. W celu zwalczania wykluczenia społecznego i ubóstwa, Unia uznaje i respektuje prawo do pomocy społecznej i pomocy mieszkaniowej w celu zapewnienia godnej egzystencji osobom pozbawionym wystarczających środków, zgodnie z zasadami ustanowionymi w prawie Unii oraz w ustawach krajowych i krajowej praktyce.

Artykuł 35 Ochrona zdrowia

1. KaŜdy ma prawo do dostępu do profilaktycznej opieki zdrowotnej i prawo do korzystania z usług medycznych na warunkach ustalonych w prawie krajowym i praktyce krajowej. WyŜszy poziom ochrony zdrowia człowieka będzie zapewniony poprzez określenie i realizację wszystkich polityk i działań Unii.

114

Dodatkową realną podstawę praw podstawowych w Unii Europejskiej stanowi Artykuł 13 Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską, poprawiony przez Traktat Amsterdamski z 1997 roku. Ustanawia on konkretne instytucje do przeciwdziałania dyskryminacji:

Artykuł 13 Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską

1. Bez uszczerbku dla innych postanowień niniejszego Traktatu oraz w granicach kompetnencji, które Traktat Powierza Wspólnocie, Rada stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacjach z Parlamentem Europejskim moŜe podjąć środki niezbędne w celu zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.

Dodanie Artykułu 13 zapewniło jakościowy skok w dziedzinie ustawodawstwa antydyskryminacyjnego w UE. W celu wprowadzenia w Ŝycie zapisów zawartych w Artykule 13, w 2000 roku opracowano dwie Dyrektywy: Dyrektywę Rasową (Dyrektywa 2000/43/EC) oraz Dyrektywę o Równości Zatrudnienia (Dyrektywa 2000/78/EC)

Dyrektywa Rasowa naleŜy do najbardziej istotnych postanowień UE w sprawie grup mniejszościowych w Europie. Jest ona wiąŜąca dla wszystkich państw członkowskich i posłuŜyła do wprowadzenia w nich prawnych standardów dotyczących równego traktowania ludzi bez względu na rasę czy pochodzenie etniczne. Ponadto Dyrektywa zawiera szczegóły dotyczące praw zakazujących dyskryminacji rasowej. Szczególną rolę zwraca na obszary, w których grupy mniejszościowe mogą doświadczać dyskryminacji, takie jak opieka zdrowotna, opieka socjalna, edukacja, zatrudnienie i mieszkalnictwo4.

Dyrektywa o Równości Zatrudnienia skupia się na dyskryminacji w miejscu pracy oraz zawiera zasady równego traktowania w kwestiach zatrudnienia. Dyrektywa zawiera definicje dyskryminacji, które są toŜsame z zamieszczonymi w Dyrektywie Rasowej5.

Rada Europy

Oprócz UE, takŜe inne instytucje europejskie zajmują się kwestią praw człowieka w Europie. Rada Europy jest międzynarodowym organem posiadającym mandat do obrony praw człowieka, demokracji i prawa, a takŜe dostarczającym wielu waŜnych postanowień prawnych w tej dziedzinie. Te prawne instrumenty obowiązują w 46 państwach członkowskich Rady Europy, włączając w to wszystkie państwa UE. PoniŜej omówiono najwaŜniejsze postanowienia Rady Europy:

1. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

Europejska Konwencja Praw Człowieka gwarantuje prawa człowieka i obywatela. Europejska Karta Socjalna, będąca jej naturalnym dodatkiem, skupia się na socjalnych i ekonomicznych prawach człowieka. Rada Europy zauwaŜa, Ŝe konwencja obejmuje takŜe ochronę praw mniejszości, „poniewaŜ łamanie jej poszczególnych praw, powszechnie moŜliwych do zastosowania, moŜe być zgłaszane indywidualnie lub zbiorowo przez osoby naleŜące do mniejszości narodowych”6.

115

2. Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości Narodowych

Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości Narodowych (FCNM) jest prawnie wiąŜącym wielostronnym instrumentem opracowanym przez Radę Europy w 1995 roku (obowiązuje od lutego 1998 roku). Jej celem jest ochrona praw osób naleŜących do mniejszości narodowych Ŝyjących w państwach członkowskich. Od samego początku oczekuje się, Ŝe sygnatariusze FCNM będą promować pełną i skuteczną równość osób naleŜących do mniejszości we wszystkich dziedzinach Ŝycia gospodarczego, społecznego, politycznego i kulturalnego, a takŜe dąŜyć do stworzenia warunków, które pozwoliłyby im wyraŜać, zachować oraz rozwijać ich kulturę i toŜsamość. W czerwcu 2006 roku dokument ten ratyfikowało 38 z 46 państw członkowskich. Cztery kraje (Belgia, Grecja, Islandia i Luksemburg) podpisały konwencję, ale jej do tej pory nie ratyfikowały, a cztery kolejne (Andora, Francja, Monako, Turcja) nie podpisały jej7.

Konwencja Ramowa obejmuje następujące kluczowe obszary:

• Prawo do samoidentyfikacji • Rozwój kultury • Pełna i rzeczywista równość • Tolerancja i dialog międzykulturowy • Swoboda zrzeszania się • Prawo do wolności religijnej • Dostęp do mediów • UŜywanie języka mniejszości • UŜywanie nazw specyficznych dla mniejszości • Edukacja międzykulturowa • Instytucje oświatowe dla mniejszości narodowych • Nauka języka mniejszości oraz edukacja w tym języku • Efektywne uczestnictwo w Ŝyciu publicznym • Efektywne uczestnictwo w Ŝyciu gospodarczym, społecznym i kulturalnym • Zakaz zmiany proporcji populacji • Kontakty transgraniczne • Traktaty dwustronne

Twórcy tej Konwencji włoŜyli wiele wysiłku, aby monitorować wdraŜanie podstawowych zasad określonych w tym dokumencie, zwłaszcza w krajach ubiegających się o członkostwo w UE8. Proces kontroli rozpoczął się w 1999 roku, kiedy poproszono niektóre państwa członkowskie o przedstawienie Komitetowi Ministrów Rady Europy pierwszych raportów krajowych. Od tego czasu utworzono Komitet Doradczy ds. WdraŜania Ramowej Konwencji o Ochronie Mniejszości (FCNM) w celu oceny dokładności działań podejmowanych przez państwa członkowskie oraz wcielania w Ŝycie zasad zawartych w FCNM. Funkcją Komitetu Doradczego jest takŜe przedkładanie poszczególnym państwom próśb o dodatkowe informacje oraz, jeśli to konieczne, odbywanie spotkań z przedstawicielami rządu, parlamentarzystami, mniejszościami, organizacjami pozarządowymi, rzecznikami praw obywatelskich, instytucjami państwowymi ds. promocji i ochrony praw człowieka itd. Raporty Komitetu Doradczego są publikowane i wysyłane poszczególnym państwom w celu dodania komentarza i akceptacji. Na koniec opinia Komitetu Doradczego razem z

116

komentarzami państw jest przedstawiana Komitetowi Ministrów, który z kolei wydaje rezolucje jako podstawę do dalszego podporządkowania się danego państwa Konwencji.

Rysunek 1 poniŜej podsumowuje mechanizmy nadzoru oraz przebieg procesu monitorowania przez FCNM.

117

Rysunek 1: Mechanizmy nadzoru podporządkowania się państwa rozporządzeniom FCNM

Źródło: Broszura FCNM (2005). Dyrektoriat Generalny ds. Praw Człowieka, Rada Europy, Strasburg. http://www.coe.int./minorities/

Organizacje mniejszościowe/ pozarządowe

Państwowe raporty dotyczące wdraŜania

FCNM

Alternatywne raporty i informacje na temat wdraŜania

Komitet doradczy FCNM Ocenia stosowność działań podejmowanych przez państwa

Prośba do państwa o dodatkowe informacje

MoŜliwa wizyta delegacji Komitetu Doradczego Spotkania z przedstawicielami władz, parlamentarzystami, organizacjami

pozarządowymi, instytucjami państwowymi i rzecznikami praw obywatelskich

Sformułowanie opinii przez Komitet Doradczy

PrzedłoŜenie państwu

Organizacje mniejszościowe / pozarządowe

Komentarz państwa w sprawie opinii

Komitetu

MoŜliwa wczesna publikacja opinii

Komitetu

Komitet Ministrów Przyjmuje rezolucję zawierającą wnioski i rekomendacje dla

państwa w kwestii wdraŜania FCNM

Opinia Komitetu i komentarz państwa zostają ujawnione opinii publicznej wraz z

rezolucjami Komitetu Ministrów

Dalsze działania po ogłoszeniu wyników monitoringu

118

Konwencja Ramowa z całą pewnością oznacza bardzo waŜny przełom w dziedzinie ochrony praw mniejszości. JednakŜe krytycy wskazują na kilka słabych punktów w całym systemie prawnym, utrudniających efektywne wdraŜanie i monitorowanie praw mniejszości na szczeblu państwowym. Do najbardziej newralgicznych kwestii naleŜą:

1. Brak ogólnie akceptowanej definicji „mniejszości”;

2. Problemy z monitorowaniem procesu wdraŜania FCNM na szczeblu państwowym;

3. Nacisk kładziony na ochronę mniejszości częściej na podstawie indywidualnej niŜ zbiorowej toŜsamości (w przypadku duŜych grup).

Jeśli chodzi o pierwszy punkt, dokumenty nie zawierają Ŝadnej definicji pojęcia „mniejszość narodowa”, jako Ŝe nie istnieje definicja, którą zaakceptowałyby wszystkie państwa Rady Europy. W rezultacie kaŜde państwo członkowskie ma wolną wolę w ocenianiu i decydowaniu, które mniejszości obejmuje Konwencja na ich terytorium, mimo Ŝe Komitet Doradczy ciągle kładzie nacisk na to, by wdraŜanie FCNM nie było źródłem arbitralnego i niesprawiedliwego rozróŜniania. Niemniej jednak sprawa ta nie ogranicza się do kwestii definicji – większe znaczenie ma fakt, Ŝe istnienie nawet wielu etnicznych i/lub narodowych mniejszości jako jednostek kulturowych jest jawnie ignorowane przez wiele państw sygnatariuszy. W ten sposób tworzy się to, co krytycy nazwaliby paradoksem narzuconego przez państwo „rozpoznania” grup mniejszościowych. Oto przykłady: Romowie w Danii nie mają specjalnego statusu prawnego; władze Czech dostrzegły toŜsamość „Morawian i Ślązaków” i zarejestrowały je jako takie w spisie ludności w 1999 roku, ale nie uznały ich za mniejszości narodowe chronione odpowiednimi prawami; Francja odmawia uznania jakiejkolwiek mniejszości narodowej chronionej przez prawo, tym samym ignorując obecność Basków, Bretończyków, Korsykańczyków i Romów9.

Odnosząc się do drugiego punktu, nie ma jasnych kryteriów w zakresie monitorowania i ewaluacji wdraŜania FCNM na szczeblu poszczególnych państw. Konwencja ma charakter ramowy i wyznacza szeroki zakres zasad. Niemniej jednak, interpretacja ustalonych w niej standardów oraz określenie priorytetów pozostawione jest w gestii poszczególnych państw. Niektóre kraje wolałyby, aby priorytetem stała się nauka języka, podczas gdy inne mogą postrzegać tę kwestię jako całkowicie nieistotną.

W skrócie, wdraŜanie FCNM musi przejść przez legislację krajową, co bardzo trudno monitorować z zewnątrz. Jest to z całą pewnością jedna z najdelikatniejszych kwestii w krajach postkomunistycznych, gdzie „kwestia mniejszości” wciąŜ pozostaje sporna zarówno w Ŝyciu politycznym, jak i publicznym (np. utrzymujący się „etnobiznes”, korupcja liderów mniejszości, słabość sektora obywatelskiego, animozje między poszczególnymi narodowościami itd.). Jak wskazuje jeden z węgierskich obserwatorów, jeśli porówna się raporty państwowe z róŜnych krajów, łatwo zauwaŜyć róŜnice zarówno w interpretowaniu „kwestii mniejszości”, jak i w ustalaniu priorytetów. RóŜnorodność tę moŜna postrzegać jako konsekwencje róŜnorodności narodowych ciał ustawodawczych, a takŜe odmienność w ustalaniu priorytetów „globalnych interesów narodowych”. Na przykład niektóre państwowe raporty mają skłonność do przykładania szczególnej wagi do bieŜących problemów politycznych przy niewielkim uwzględnieniu „rzeczywistych” interesów i potrzeb rzeczonych grup mniejszościowych (np. dwujęzyczne drogowskazy dla osiedli). Z kolei inne państwa mają tendencję do posługiwania się pustymi sloganami, takimi jak „międzynarodowe standardy”, „standardy europejskie” itp., aby podnieść międzynarodową reputację lokalnej legislacji danego państwa10.

119

Na koniec warto zauwaŜyć, Ŝe analitycy często podkreślają kwestię ochrony członków mniejszości jako jednostek, a nie jako całych grup. FCNM, podobnie jak inne prawne instrumenty mające na celu ochronę mniejszości w Europie, jasno stanowi, Ŝe promuje indywidualne prawa i wolności osób naleŜących do mniejszości. Domyślnie oznacza to, Ŝe ochrona praw mniejszości opierająca się na zbiorowej toŜsamości znajduje się poza ramami Konwencji. Takie podejście pozostaje niezauwaŜone, dopóki nie odróŜni się toŜsamości jednostek od toŜsamości duŜych grup w kontekście kwestii mniejszości11. Ujmując to prościej, toŜsamość indywidualna jest sprawą indywidualnego wyboru obejmującego wykształcenie i utrzymanie poczucia wewnętrznej identyczności, w której dzieli się z innymi określone indywidualne cechy charakteru, ale nie wiąŜe się z koniecznością dzielenia historii z tymi „innymi”, posiadania wspólnych przodków, mitów oraz wspólnej pamięci historycznej. Inaczej mówiąc, wybór indywidualnej toŜsamości nie sugeruje jakiegokolwiek poczucia wspólnoty (osobistej odpowiedzialności za innych). Zbiorowa toŜsamość pod wieloma względami stanowi jej przeciwieństwo. Nie jest ona toŜsamością samodzielnie wybraną (przyswojoną), a raczej odziedziczoną kulturowo (przekazaną). Prócz poczucia identyczności obejmuje rozszerzenie siebie w stronę innych, którzy tworzą podstawową grupę odniesienia, więcej, wspólnotę. Opiera się na poczuciu wspólnoty, a w centrum tego „poczucia” leŜy najgłębszy instynkt społeczny – dbanie bardziej o siebie nawzajem niŜ o indywidualne interesy12.

NiezaleŜnie od korzeni skrajnie indywidualistycznego podejścia do kwestii mniejszości w ramach Konwencji, spowodowały one, w sposób niezamierzony, znaczący sprzeciw. W szczególności wydaje się, Ŝe autorzy Konwencji przeoczyli fakt, iŜ poczucie i potrzeba zbiorowej toŜsamości są o wiele waŜniejsze dla osób i grup społecznych z mniej rozwiniętych krajów niŜ dla ich odpowiedników w państwach rozwiniętych, którzy jako pewnik uznają wolność jednostki do samookreślenia. Ponadto głównym problemem związanym z wdraŜaniem i monitorowaniem efektywności zasad FCNM wydaje się być wzrastające tempo i zakres migracji międzynarodowej. Wiele z osób migrujących nigdy nie osiągnie indywidualnej toŜsamości w miejsce toŜsamości zagubionej, zbiorowej (kulturowej). W takim wypadku „podyktowane dobrymi intencjami” działania prawne, takie jak FCNM wydają się być niezbyt (jeśli w ogóle) pomocne. (Wystarczy wspomnieć kwestię uchodźców bośniackich w Słowenii, obecnych romskich migrantów z Czech do Kanady lub tychŜe z Węgier do Szwecji).

Legislacja na szczeblu krajowym

Dokumenty prawne odnoszące się do mniejszości, które zostały wydane przez władze państwowe w róŜnych krajach europejskich, w duŜym stopniu róŜnią się od siebie zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym13. Informacje przedstawione poniŜej (Tabela 1) stanowią podsumowanie danych z ostatniego badania skupiającego się na rodzaju i zakresie uczestnictwa mniejszości w rządzeniu państwem w róŜnych krajach członkowskich Rady Europy.

120

Tabela 1: Uczestnictwo mniejszości w procesie podejmowania decyzji w wybranych państwach Rady Europy (ze szczególnym naciskiem na wspólnoty romskie)

Państwo Reprezentacja w partiach politycznych Reprezentacja parlamentarna

Albania Nie ma pozwolenia na zakładanie partii o tle religijnym, etnicznym lub regionalnym.

Brak przydzielonych miejsc lub specjalnych uprawnień dla mniejszości.

Austria Jedyną partią postrzegającą siebie jako działającą na rzecz mniejszości jest Einhetliste, partia Słoweńców z Karyntii.


Bułgaria Konstytucja stanowi: „nie będzie Ŝadnych partii utworzonych na podstawach etnicznych, rasowych i religijnych”.


Chorwacja Istnieje dwanaście partii reprezentujących określone mniejszości. Jedną z nich jest Partia Romów Chorwackich.

Mniejszości narodowe stanowiące mniej niŜ 8% populacji są uprawnione do wyboru 5 deputowanych do Sejmu (Sabor).

Cypr Brak Istniej kilka „przydzielonych miejsc” i specjalne uprawniania dla mniejszości.

Czechy

Reprezentacje Romów moŜna znaleźć w takich partiach, jak Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna, Obywatelska Inicjatywa Romów, mieszkańcy Północnej Bohemii (Coexistencia), Zjednoczony Ruch Romów, Narodowy Kongres Romów

Brak przydzielonych miejsc lub specjalnych uprawnień dla mniejszości. Do mniejszości narodowej naleŜy tylko jedna deputowana: Monika Horáková, psycholog romskiego pochodzenia.

Dania

Jedyną partią reprezentującą mniejszość narodową jest Schleswig, działająca na rzecz mniejszości niemieckiej w Południowej Jutlandii w polityce lokalnej. Partia nie ma uprawnień do wystawiania kandydatów do wyborów parlamentarnych, jako Ŝe nie ubiegała się o rejestrację.


Estonia Dwie partie zadeklarowały, Ŝe reprezentują głównie interesy mniejszości, obydwie dla mniejszości rosyjskiej.


Finlandia Istnieje Szwedzka Partia Ludowa Brak przydzielonych miejsc lub specjalnych uprawnień dla mniejszości.

Francja Brak Brak przydzielonych miejsc lub specjalnych uprawnień dla mniejszości.

Holandia Brak partii reprezentujących mniejszości. Brak przydzielonych miejsc lub specjalnych uprawnień dla mniejszości.

Litwa Istnieją dwie takie partie, jedna skupiająca Polaków a druga Rosjan.


Luksemburg Brak partii reprezentujących mniejszości. Brak przydzielonych miejsc lub specjalnych uprawnień dla mniejszości.

Łotwa Istnieją dwie partie, obydwie dla mniejszości rosyjskiej.


Macedonia Istnieją partie polityczne reprezentujące interesy mniejszości narodowych i etnicznych. Cztery z nich to partie romskie.


Mołdawia Brak partii reprezentujących mniejszości. Brak przydzielonych miejsc lub specjalnych uprawnień dla mniejszości.

121

Państwo Reprezentacja w partiach politycznych Reprezentacja parlamentarna

Niemcy (szczebel federalny)

Istnieją dwie partie polityczne załoŜone przez grupy mniejszościowe, jedna dla mniejszości duńskiej, a druga dla Fryzyjczyków.

Brak przydzielonych miejsc, ale podczas wyborów do Bundestagu, partie polityczne mniejszości narodowych są zwolnione z wymogu przekroczenia progu wyborczego (5%)

Norwegia Istnieją partie polityczne, które w szczególny sposób reprezentują mniejszości.

Brak przydzielonych miejsc lub specjalnych uprawnień dla mniejszości

Polska Istnieje tylko jedna partia polityczna w sposób szczególny reprezentująca mniejszość: Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne.

Brak przydzielonych miejsc. Ordynacja wyborcza do Sejmu gwarantuje, Ŝe komitety wyborcze zarejestrowanych organizacji mniejszościowych są zwolnione z obowiązku przekroczenia 5% progu wyborczego (dla partii politycznych) lub 8% (dla koalicji).

Portugalia Brak partii reprezentujących mniejszości Brak przydzielonych miejsc lub specjalnych uprawnień dla mniejszości

Rosja Brak partii reprezentujących konkretną mniejszość.


Rumunia

Organizacje mniejszości narodowych i etnicznych biorące udział w wyborach są traktowane jako partie polityczne. Jedną z nich jest Partia Romska.

Istnieją specjalne uprawnienia i miejsca w Izbie Deputowanych przydzielone dla organizacji obywateli naleŜących do mniejszości narodowych i etnicznych. Partia Romska ma obecnie jedno miejsce.

Słowacja Istnieją partie polityczne reprezentujące mniejszości, w tym 16 partii załoŜonych przez mniejszość romską.


Słowenia Brak partii reprezentujących konkretną mniejszość.

Istnieją przydzielone miejsca dla mniejszości węgierskiej i włoskiej. Nie wprowadzono innych specjalnych pozwoleń.

Szwajcaria Brak partii reprezentujących mniejszości narodowe na szczeblu państwowym.

Szwajcarski system wyborczy gwarantuje szerokie uczestnictwo róŜnych grup populacji w podejmowaniu decyzji politycznych.

Szwecja Brak partii reprezentujących mniejszości. Brak przydzielonych miejsc lub specjalnych uprawnień dla mniejszości.

Ukraina brak partii reprezentujących interesy konkretnej mniejszości. Wyjątkiem jest obecność takich partii w Autonomicznej Republiką Krymu.


Węgry

Prawo dopuszcza zakładanie partii politycznych reprezentujących interesy mniejszości. Powstało kilka partii reprezentujących interesy wspólnot romskich, ale ich działalność nie jest znana na szczeblu ogólnokrajowym.

Węgierska Konstytucja gwarantuje mniejszościom narodowym i etnicznym prawo do reprezentacji parlamentarnej, ale nie osiągnięto Ŝadnego porozumienia dotyczącego modalności ich reprezentacji.

Wielka Brytania

Brak partii politycznych reprezentujących mniejszości etniczne lub narodowe, poza partiami reprezentującymi interesy mieszkańców Szkocji, Walii i Irlandii Północnej.

Brak przydzielonych miejsc lub specjalnych uprawnień dla mniejszości, poza miejscami zarezerwowanymi dla partii szkockich, walijskich i północnoirlandzkich.

Źródło: Sytuacja prawna Romów w Europie. Strasburg: Rada Europy, 2002 (Dok. 9397 poprawiony)

122

W większości krajów, między innymi na Węgrzech, w Polsce, Rumunii i na Słowacji, podstawa prawna na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji oraz zapewniania równych szans wywodzi się z konstytucji państwowych. Wszystkie zawierają konkretne artykuły dotyczące podstawowych praw i zakazu dyskryminacji ze względu na rasę, religię oraz pochodzenie etniczne.

Węgry

Ustawa o Mniejszościach z 1993 roku naszkicowała plan specyficznej ochrony dla mniejszości narodowych i zawiera w preambule następującą deklarację:

Deklarując zasadę równości i solidarności oraz aktywnej ochrony mniejszości, Zgromadzenie Narodowe kieruje się szacunkiem dla mniejszości, poszanowaniem moralnych i historycznych wartości oraz spójnym wizerunkiem wspólnych interesów mniejszości oraz narodu węgierskiego w ramach uznawanych uniwersalnych, norm moralnych i prawnych.

Ponadto Artykuł 3(5) Ustawy zwraca uwagę na zakaz dyskryminacji:

Zakazuje się jakiejkolwiek formy dyskryminacji.

Ustawa o Mniejszościach opiera się na zasadach zakazu dyskryminacji zapewnionych w Konstytucji. Niemniej jednak ani ustawa, ani konstytucja nie zawierają konkretnych artykułów dotyczących bezpośrednio dostępu mniejszości do usług publicznych.

Polska

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji14 prowadzi ogólnokrajowy program mający na celu wspomaganie społeczności romskiej15. Został on opracowany po to, aby zmniejszyć dyskryminację i przemoc wobec Romów oraz poprawić dostęp do usług socjalnych. Program ten realizują między innymi słuŜby publiczne we współpracy z mniejszościami etnicznymi.

Rumunia

Główne prawne postanowienia dotyczące praw mniejszości są zapisane w konstytucji. Ponadto w parlamencie omawiany jest nowy projekt prawa dla mniejszości, od kilku lat oczekując na ostateczną decyzję. Projekt ten obejmuje oficjalny status mniejszości w Rumunii16.

Prawo antydyskryminacyjne w Rumunii jest zgodne z Dyrektywami UE oraz postulatami Narodowej Rady ds. Zwalczania Dyskryminacji i reguluje kwestie przeciwdziałania dyskryminacji w Rumunii. W 2004 roku rozpoczęła działalność specjalna agencja zajmująca się kwestią romską (Narodowa Agencja ds. Romów). Jej pracownikami są zazwyczaj młodzi Romowie z doświadczeniami wyniesionymi z działań rządowych lub pozarządowych. Agencja jest szczególnie aktywna w zakresie public policy: zrealizowała bardzo waŜny program na szczeblu ogólnokrajowym zatytułowany „Strategia na rzecz poprawy warunków Ŝycia Romów”, uaktualniony zgodnie z priorytetami trwającej Dekady na rzecz Romów w Europie, gdzie partnerem jest takŜe Rumunia17.

123

Słowacja

Rządowa rada do spraw mniejszości narodowych oraz grup etnicznych wdraŜa postanowienia konstytucyjne przez inicjowanie i koordynowanie działań rządowych w kwestii mniejszości. Ponadto w 1999 roku utworzono stanowisko Rządowego Przedstawiciela ds. Romów, który ma zajmować się sprawami tej społeczności, w tym przeciwdziałaniem dyskryminacji i zapewnianiem równych praw.

Biorąc pod uwagę liczbę i rozmiar populacji mniejszości etnicznych lub narodowych na terytoriach wyŜej wymienionych państw, warto zauwaŜyć, Ŝe dostępne informacje ze źródeł międzynarodowych i państwowych są wyjątkowo niekonsekwentne. Na przykład z najnowszych danych i liczb zawartych na World Desk Reference, jednej z największych witryn internetowych zawierającej ponad 25.000 danych i statystyk dla właściwie wszystkich krajów18, wynikają następujące informacje:

1. Węgry

Populacja: 9,8 miliona Skład etniczny: Węgrzy 90% Romowie 2% Niemcy 1% Inni 7%

2. Polska

Populacja 38,6 miliona Skład etniczny: Polacy 97% Ślązacy 1% Inni 2%

3. Rumunia

Populacja 22,3 miliona Skład etniczny: Rumuni 89% Węgrzy 7% Romowie 3% Inni 1%

4. Słowacja

Populacja 5.4 miliona Skład etniczny: Węgrzy 11% Inni Brak danych W celu porównania tych danych z innymi źródłami, skompilowano poniŜszą tabelę statystyczną z Eurominority19, jednej z najbogatszych naukowych (niezaleŜnych) baz danych na temat mniejszości etnicznych i narodowych w krajach europejskich.

124

Tabela 2: Mniejszości etniczne i narodowe na Węgrzech, w Polsce, Rumunii oraz na Słowacji.

Węgry '94

Polska '92

Rumunia '92

Słowacja '94

Białorusini 0 Brak danych 0 0

Bułgarzy 3.000 0 0 0

Chorwaci 18.000 0 0

Dane niedostępne

Csango Brak danych 0 0 0

Czesi 0 0 0 60.000

Grecy 60.00 0 19.594 0

Kaszubi 0 500.000 0 0

Litwini 0 20.000 0 0

Niemcy 220.000 900.000 119.462 5.000

Morawianie 0 0 0 600

Ormianie 30.000 0 0 0

Polacy 15.000 29.832 2.700

Prusowie 0 Brak danych 0 0

Romowie 500.000 30.000 401.087 500.000

Rosjanie 0 19.000 38.606 17.000

Rumuni 9.000 0 0

Rusini 2500 0 0 17.000

Serbowie 3.000 0 33.493 0

Słowacy 110.000 17.000 0

Słoweńcy 3.000 0 0 0

Ślązacy 0 8.000.000 0 400

Tatarzy 0 0 24.596 0

Ukraińcy 3.000 400.000 65.764 30.000

Węgrzy 0 1.624.959 573.000

Wszystkie mniejszości 922.500 9.886.000 2.357.393 1.205.700

Całkowita populacja w '94 10,2 miliona

38,3 miliona

22,7 miliona

5,3 miliona

% mniejszości 9,1% 25,8% 10,4% 22,6% Źródło: EUROMINORITY (dane pobrane 25/02/2007)

Jeśli porównamy oficjalne statystki państwowe (World Desk Reference ’07) z danymi pochodzącymi z wyŜej cytowanego niezaleŜnego źródła (Eurominority ’07), pojawiają się bardzo znaczące róŜnice, zarówno w liczbie, jak i względnym rozmiarze konkretnych mniejszości etnicznych i narodowych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Ciekawe, Ŝe zdecydowanie największe są rozbieŜności w przypadku Polski i Słowacji. W Polsce na przykład oficjalne statystyki wskazują, Ŝe udział Ślązaków w całej populacji wynosi „tylko” 1%, podczas gdy cytowane niezaleŜne źródło szacuje, Ŝe jej przybliŜony rozmiar „w rzeczywistości” musi być wielokrotnie większy (21%). Podobnie na Słowacji nie znaleziono wykazu konkretnych grup mniejszościowych z wyjątkiem dość pokaźnej grupy Węgrów (11% całej populacji). Wyciągnięcie wniosków z takiego porównania pozostawiamy w gestii czytelnika. Z całą pewnością brak powszechnej świadomości rozmiaru populacji mniejszościowych obecnych w granicach poszczególnych państw wpływa na moŜliwość ich ochrony.

125

PRAWO A RZECZYWISTOŚĆ: DOSTĘP MNIEJSZOŚCI DO PRAW CZŁOWIEKA

Na poziomie praw człowieka dyskryminacja Romów w Europie trwa od wieków. Pomimo obfitości ram prawnych dotyczących praw człowieka ich sytuacja pozostaje niepewna. Staje się to szczególnie widoczne, gdy weźmie się pod uwagę opiekę społeczną oraz proces inkluzji. Raport wydany w 2004 roku przez Komisję Europejską na temat sytuacji Romów w EU zauwaŜa, Ŝe „systemy zabezpieczenia społecznego w całej Europie często zezwalają na wymykanie się Romów z sieci bezpieczeństwa”. Często dzieje się tak ze względu na działania dyskryminacyjne władz lokalnych i państwowych w stosunku do Romów ubiegających się o świadczenia socjalne.

Dokumenty

Jednym z najbardziej powszechnych problemów Romów w dostępie do świadczeń społecznych jest brak odpowiednich oficjalnych dokumentów, takich jak dowody toŜsamości, akty urodzenia itd. Problem ten, powodujący, Ŝe brak jednego dokumentu moŜe utrudnić zdobycie kolejnych, jest rzadko podejmowany przez politykę rządową i urzędników. MoŜe to prowadzić do systematycznego wzmacniania juŜ istniejącej ekskluzji jednostek oraz wspólnot. W niektórych niepokojących sytuacjach uwaŜa się Romów za „bezpaństwowców” i odmawia lub teŜ opóźnia przyznanie im obywatelstwa6 oraz zameldowania7. Wyłączenie z podstawowych praw nie tylko marginalizuje Romów z punktu widzenia dostępu do systemów państwowych, takich jak słuŜba zdrowia, ochrona prawna, opieka socjalna i mieszkalnictwo, ale takŜe uniemoŜliwia im uczestnictwo w istotnych działaniach społecznych, jak głosowanie, ubieganie się o stanowiska oraz branie udziału w podejmowaniu decyzji o zasięgu lokalnym i uczestniczenie w administracji publicznej.

Mieszkalnictwo i edukacja

W dziedzinach edukacji i mieszkalnictwa nieustanna dyskryminacja i segregacja Romów zarówno w starych, jak i nowych państwach członkowskich oraz państwach kandydujących jest alarmująca. W corocznym raporcie z 2004 roku Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii (EUMC) podsumowało, Ŝe Romowie wydają się być grupą najbardziej naraŜoną na rasizm oraz zmagającą się z szeroko rozpowszechnioną dyskryminacją w dziedzinach mieszkalnictwa i edukacji. Badania ankietowe pokazują, Ŝe Romowie są „najmniej poŜądanymi sąsiadami” oraz Ŝe systemy edukacyjne w krajach UE nadal nie obejmują uczniów z grup mniejszościowych bądź migrujących, w tym uczniów romskich. Jak zostało zauwaŜone przez EUMC, edukacja jest „kluczowym elementem zwiększenia zaangaŜowania Romów w poprawę swojego połoŜenia (empowerment), poprawy zrozumienia wśród ludzi oraz przygotowywania do efektywnego funkcjonowania w społeczeństwie”20.

SłuŜba zdrowia

Mniejszość romska natrafia na duŜe trudności równieŜ w dostępie do słuŜby zdrowia. W raporcie na temat sytuacji Romów w Europie Alvaro Gils-Robles – Wysoki Komisarz Rady Europy ds. Praw Człowieka zauwaŜa, Ŝe „w wielu krajach takie wskaźniki zdrowotności, jak średnia długość Ŝycia ludzi, śmiertelność noworodków, wskaźnik zakaŜeń oraz zachorowań na choroby przewlekłe wśród wspólnot romskich wykazuje drastyczne róŜnice w porównaniu 6 Chorwacja, Czechy itd. albo w praktyce, albo poprzez przepisy prawa zablokowały Romom dostęp do dokumentów pozwalających na uzyskanie obywatelstwa. Patrz Europejskie Centrum Praw Romów (ERRC): http://www.errc.org/cikk.php?cikk=1862&archiv=1 Informacje z dnia 20/07/2006 7 Takim przykładem jest incydent w mieście Letanovce na Słowacji, jak to zostało udokumentowane przez ERRC: http://www.errc.org/cikk.php?cikk=341&archiv=1

126

ze wskaźnikami zdrowia w dominujących grupach społeczeństwa”21, podkreślając wyraźną róŜnicę w statusie zdrowotnym Romów i nie-Romów w Europie.

Słaby dostęp populacji romskich do usług zdrowotnych wyjaśnia się zwykle następującymi kwestiami:

Ramka 1: Przyczyny składające się na słaby dostęp populacji romskich do słuŜby zdrowia

• Dyskryminacja romskich pacjentów

• Lekarze nie są szkoleni, aby radzić sobie ze specyficznymi kwestiami mniejszości i róŜnic kulturowych

• Brak dokumentów wymaganych, aby uzyskać dostęp do słuŜby zdrowia

• Ubóstwo

• Odległość romskich osad od ośrodków słuŜby zdrowia

• Obecny wśród Romów brak świadomości i edukacji w kwestiach zdrowotnych oraz słuŜby zdrowia

• Odmienne wierzenia kulturowe dotyczące chorób i odpowiednich metod opieki zdrowotnej

W przedstawionej sytuacji wykluczenia społecznego obecność praw gwarantujących równy dostęp do opieki zdrowotnej i świadczeń socjalnych (na szczeblu państwowym i europejskim) jest prawie bez znaczenia. Rządy muszą uświadomić sobie potrzebę zastosowania wszechstronnego, międzysektorowego podejścia, które wdraŜałoby istniejące uregulowania prawne, a równocześnie kontynuowania prac na rzecz umocnienia ochrony prawnej wspólnot mniejszościowych22.

Opieka zdrowotna – przykłady

PoniŜsze przykłady ukazują niektóre sytuacje, z jakimi zmagają się Romowie w dostępie do opieki zdrowotnej w swoich krajach:

Ivan Ivanov, lekarz z Bułgarii, w raporcie zamieszczonym w Internecie w 2003 roku opisał wiele trafnych przykładów ilustrujących słaby dostęp Romów do opieki zdrowotnej23:

„Pani G.A, Romka mieszkająca w wiosce niedaleko Haskova, była po raz drugi w ciąŜy, kiedy doradziłem jej, aby odwiedziła specjalistę w głównym szpitalu w mieście. Odmówiła, poniewaŜ za kaŜdym razem, kiedy szła do szpitala na regularne kontrole, obraŜano ją. SkarŜyła się, Ŝe personel medyczny opowiadał upokarzające dowcipy na jej temat, a czasem nawet bił ją po twarzy, kiedy stawiała opór z powodu silnego bólu w czasie badania.”

„Rom, który zranił się w rękę w miejscu pracy, udał się do kliniki w Haskovie z prośbą o pomoc. Lekarz był wobec niego bardzo niegrzeczny i powiedział mu, Ŝe Romowie są nieodpowiedzialni, piją całą noc, a rano idą pijani do pracy. MęŜczyzna poczuł się obraŜony. Starał się wyjaśnić, Ŝe w ogóle nie pił alkoholu, ale lekarz stał się agresywny i powiedział, Ŝe mu nie wierzy oraz Ŝe Romowie nie dbają o zdrowie. Po tym wydarzeniu męŜczyzna zawsze odmawiał chodzenia do szpitala.”

W wielu przypadkach dyskryminacji Romów w dostępie do świadczeń opieki zdrowotnej nie poprzestano na opowieściach, ale wniesiono sprawy do sądu. Alan Anstead z Europejskiego Centrum ds. Praw Romów przytacza następujące przykłady24:

„W 2000 roku lokalne władze w Nogradzie odmówiły węgierskiej Romce dodatku pielęgnacyjnego, tłumacząc, Ŝe przyznawanie tego rodzaju dodatków nie jest regulowane przez przepisy i prawo lokalne, mimo Ŝe kobieta była do tego uprawniona przez przepisy węgierskie ze względu na sprawowanie opieki nad niepełnosprawnym krewnym.”

Nieskuteczne działanie administracyjne zostało wdroŜone w 2001, a rok później złoŜono skargę, twierdząc, Ŝe doszło do naduŜycia władzy.

127

W 2001 roku panią Nadkę Slavchevą po urodzeniu dziecka połoŜono na szpitalnym korytarzu. Powiedziano jej, Ŝe skrzydło szpitalne jest zamknięte ze względu na remont i nie ma Ŝadnych dostępnych sal. Wszystkie romskie pacjentki były umieszczane na korytarzach, ale pacjentki nieromskie kładziono na właściwym oddziale. Pani Slavcheva wniosła sprawę cywilną, domagając się zadośćuczynienia moralnego. Jej wniosek został odrzucony, a sprawa jest w trakcie apelacji.

Segregacja o podłoŜu dyskryminacji była przedmiotem działania obywatelskiego pani Rositzy Anguelovej i innych w 2002 roku. W tym przypadku wszyscy pacjenci szpitala w Sofii zostali umieszczeni na wydzielonym „oddziale romskim”, a nie na zwykłych oddziałach, gdzie kładzie się pacjentów nieromskich. Warunki sanitarne na oddziale dla Romów były gorsze niŜ na normalnych oddziałach, a sal zimą nie ogrzewano. Sąd rejonowy w Sofii odrzucił wniosek o zadośćuczynienie. Tak samo postąpił sąd wojewódzki po apelacji. Obecnie sprawa toczy się przed bułgarskim Sądem NajwyŜszym.

„…w 2002 roku dwugodzinne opóźnienie w wysłaniu karetki pogotowia na wezwanie romskiej rodziny doprowadziło do śmierci Romki podczas dojazdu do szpitala. Wniesiono skargę do Rzecznika Praw Obywatelskich Mniejszości Narodowych, który domagał się od policji wszczęcia dochodzenia w tej sprawie. Policja uznała, Ŝe ani lekarze, ani obsługa karetki, ani szpital nie mogą być uznawani za winnych śmierci tej kobiety. ZłoŜono apelację…”

INICJATYWY NA RZECZ PRAW SOCJALNYCH I ZDROWOTNYCH DLA MNIEJSZOŚCI

Wraz z rozszerzeniem UE w maju 2004 i w styczniu 2007 roku, zwrócono większą uwagę na kwestię Romów na szczeblu unijnym. Akcesja 10 nowych państw członkowskich z Środkowej i Wschodniej Europy spowodowała znaczny wzrost populacji romskiej w UE. W czasie trwania negocjacji wszystkie kraje członkowskie były zobowiązane do wypełnienia Kryteriów Kopenhaskich, które wymagają od państw UE zapewnienia demokratycznych rządów, ochrony praw człowieka (w tym praw mniejszości), gospodarki rynkowej oraz pełnej akceptacji Acquis Communautaire8. Pozwoliło to na intensyfikację badań, monitorowania oraz działania w kwestiach romskich25. W efekcie podjęto wiele inicjatyw na szczeblach lokalnych, państwowych oraz UE, aby pomóc w poprawie praw mniejszości, zwłaszcza w odniesieniu do dostępu do usług socjalnych.

Inicjatywy na szczeblu UE

W latach 2001-2003 w ramach programu Komicji Europejskiej PHARE9 wdroŜono 26 programów w państwach kandydujących do UE (Czechy, Węgry, Słowacja, Bułgaria, Rumunia), ukierunkowanych głównie na pomoc mniejszościom romskim. Fundusze na ten cel wyniosły łącznie 95 milionów euro26. Na szczeblu polityki europejskiej wiele inicjatyw ma potencjał do budowania równowagi w przestrzeganiu praw mniejszości, zwłaszcza w odniesieniu do dostępu do usług socjalnych:

Strategia Lizbońska

Strategia Lizbońska ma na celu poprawę Ŝycia Europejczyków oraz podniesienie konkurencyjności Europy w takich dziedzinach, jak nauka, technologia i handel. Ma ona takŜe potencjał do przywrócenia równowagi pomiędzy warunkami Ŝycia większości populacji

8 Jest to pojęcie francuskie powszechnie uŜywane w odniesieniu do UE. „Acquis” w tym kontekście odnosi się do wszystkich traktatów, praw, deklaracji, rezolucji UE oraz porozumień międzynarodowych spraw UE, wyroków sądów oraz łączonych akcji państw członkowskich w dziedzinie „sprawiedliwości i spraw wewnętrznych”, a takŜe wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa 9 Program PHARE został utworzony w celu pomocy państwom akcesyjnym w rozwoju i restrukturyzacji w przygotowaniu do członkostwa w UE.

128

a grup mniejszościowych w Europie. Strategia Lizbońska kładzie silny nacisk na zwalczanie zarówno ubóstwa, jak i wykluczenia społecznego10.

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego ma na celu promowanie spójności ekonomicznej i społecznej. Fundusze są przeznaczone na konkretne sprawy Romów, między innymi mieszkalnictwo, szkolenie zasobów ludzkich, promocję zdrowia w środowisku pracy itd.

Europejski Fundusz Socjalny (ESF)

Tego rodzaju zasoby pomocowe są rzadko uŜywane do zaspokajania podstawowych potrzeb Romów. ESF moŜe pokryć wydatki związane z działaniami dotyczącymi rynku pracy oraz inkluzji. Jednym z przykładów wykorzystania funduszy ESF na rzecz praw mniejszości jest Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL skupiająca się na zwalczaniu dyskryminacji i nierówności na rynku zatrudnienia. Wiele projektów zapoczątkowanych przez ten program przyniosło korzyść grupom mniejszościowym, w tym Romom.

Ujednolicenie prawodawstwa krajów członkowskich

W dziedzinie praw mniejszości duŜo uwagi poświęcono kwestii równego do nich dostępu pod względem formalnym. W rezultacie działań na szczeblu UE, takich jak Dyrektywa Rasowa oraz wymóg spełnienia Kryteriów Kopenhaskich jako warunek akcesji, państwa członkowskie poprawiły swoje ustwodawstwo w dziedzinie praw mniejszości. Od starych państw członkowskich oczekiwano implementowania Dyrektywy Rasowej do prawa krajowego do 2003 roku. W nowych państwach przepisy miały zostać ujednolicone przed akcesją. Niemniej jednak nacisk na formalny i równy dostęp oraz informacje na temat efektów legislacji w poszczególnych sektorach, takich jak opieka zdrowotna i socjalna, nadal pozostają bez wyraźnych rezultatów..

NaleŜy zwrócić szczególną uwagę na skutki nowych postanowień prawnych dotyczących warunków Ŝycia i dostępu Romów do świadczeń socjalnych. Obecnie wydaje się, Ŝe wiele pozostaje do zrobienia, aby zrównać pozycję Romów z nie-Romami. Z tego względu naleŜy dopilnować wdraŜania i przestrzegania regulacji prawnych.

Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii

Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii (EUMC) ma dostarczać politykom oraz instytucjom obiektywne informacje oraz dane na temat rasizmu i ksenofobii i strategii zwalczania tego problemu w Europie. W lutym 2007 roku Rada Unii Europejskiej przyjęła regulację (168/2007) przekształcającą EUMC w Agencję Unii Europejskiej ds. Praw Podstawowych.

Agencja Unii Europejskiej ds. Praw Podstawowych

Agencję Unii Europejskiej ds. Praw Podstawowych (FRA) powołano w Wiedniu w marcu 2007 roku. Oczekuje się, Ŝe do końca roku w pełni rozpocznie ona swoje działanie. Zbadanie celowości powołania agencji do spraw praw człowieka i demokracji zaproponowała Rada Europy podczas obrad w Kolonii w 1999 roku, gdy pomysł ten zyskał poparcie Parlamentu 10 Strategia nie odnosi sukcesu w przypadku spraw Romów, mimo Ŝe ich pozycja jako mniejszości jest najbardziej naraŜona na ubóstwo oraz wykluczenie społeczne. NaleŜy zadbać nie tylko o polepszenie warunków Ŝycia Romów, ale takŜe o ich inkluzję zamiast zostawiać „w tyle” w dąŜeniu ku konkurencyjności Strategii..

129

Europejskiego. W grudniu 2003 roku Rada Europy postanowiła rozszerzyć zakres obowiązków EUMC w celu przekształcenia go w Agencję ds. Praw Podstawowych. Decyzja zakończyła długą debatę, w której wyraŜono szerokie poparcie dla jej utworzenia.

Wspierając decyzję o utworzeniu Agencji ds. Praw Podstawowych (FRA), wypełniającej zobowiązanie UE do poszanowania i promowania praw podstawowych, 17 października 2004 roku Komisja rozpoczęła publiczne konsultacje na temat zakresu, struktury, misji i zadań nowej jednostki.

Zadaniem Agencji będzie promowanie podstawowych praw na dwa sposoby:

1. Poprzez wskazywanie luk w prawie krajowym i wspólnotowym oraz proponowanie poprawek

2. Poprzez monitorowanie wdraŜania i egzekwowania istniejącej legislacji

Przewiduje się, Ŝe Agencja będzie funkcjonowała jako wielowarstwowa struktura, z horyzontalnymi kompetencjami, oraz Ŝe będzie monitorowała podstawowe prawa, koncentrując się na poszczególnych problemach (takich jak rasizm, imigracja, płeć), a nie państwach, w jakim dane zjawisko występuje. Sprawą otwartą pozostaje kwestia, czy Agencja powinna monitorować konkretne prawa podstawowe o randze priorytetowych czy teŜ moŜe wszystkie prawa podstawowe objęte prawem wspólnotowym (w tym kontekście, przez Kartę Praw Podstawowych).

Ramka 2: Perspektywy legislacji przeciwdziałającej dyskryminacji

…MoŜe upłynąć nieco czasu, zanim stanie się jasne, czy nowo przyjęte prawo zapewni podstawową ochronę, jaka została przewidziana. Niemniej jednak oczywiste jest, Ŝe antydyskryminacyjne dyrektywy UE, a w szczególności Dyrektywa Rasowa, powinny być kamieniem milowym w ochronie jednostek przed ogromną krzywdą dyskryminacji rasowej oraz Ŝe ta ochrona moŜe mieć wielkie znaczenie dla Romów.

- raport Komisji Europejskiej na temat Romów w Rozszerzonej UE, 2004

W dzisiejszej Europie dominujące podejścia do polityki wobec Romów opierają się na prawach. JednakŜe z analizy doświadczeń płynących z procesu transformacji wynika, Ŝe polityka opierająca się na prawach nie wystarcza, aby poprawić społeczne warunki Romów. Konieczna jest polityka rozwoju ekonomicznego i społecznego przygotowana w celu rozszerzenia szans Romów oraz zajęcie się przyczynami ubóstwa i wykluczenia. Romowie potrzebują nie tylko formalnych praw, ale realnych szans ekonomicznych. Stworzenie takich szans wykracza poza zwykłą ochronę prawną, do której zwykle ograniczone jest podejście koncentrujące się na prawach. Tylko nieliczne z ograniczeń, z jakimi zmagają się Romowie, moŜna rozwiązać za pomocą działań legislacyjnych.

- Raport Banku Światowego na temat Romów w Rozszerzonej UE, 2005

Antydyskryminacyjna legislacja będzie musiała przebyć długą drogę w walce przeciwko dyskryminacji, pod warunkiem, Ŝe prawo zostanie narzucone i wcielone w Ŝycie. JednakŜe sama antydyskryminacyjna legislacja nie poradzi sobie z korzeniami przyczyn wykluczenia społecznego, jako Ŝe dyskryminacja jest tylko jednym z wielu czynników.

- przegląd programu PHARE UE Pomoc Mniejszościom Romskim, 2004

WPŁYW MIGRACJI NA ZDROWIE I ŚWIADCZENIA SOCJALNE ROMÓW W UE

Populacja Romów, w szczególności na terenach migracyjnych, zmaga się z wieloma problemami demograficznymi, które mają wpływ na prawa jednostki oraz dostęp do usług socjalnych. W tym dziale omówiono te problemy, co pomoŜe uczestnikom zrozumieć kluczowe kwestie, z którymi zmagają się Romowie.

Następna część niniejszego rozdziału dotyczy wpływu migracji i koczowniczego trybu Ŝycia na zdrowie i dobrostan społeczny Romów oraz na ich prawa do dostępu opieki. Na końcu omówiono wpływ rynku pracy na populację Romów.

130

Wpływ na kwestie demograficzne

Mimo Ŝe Romów postrzega się jako ludzi prowadzących tradycyjny koczowniczy tryb Ŝycia, nie dotyczy to całej populacji. Ogromna liczba Romów prowadzi osiadły tryb Ŝycia. Niemniej jednak złe warunki Ŝyciowe, skrajne ubóstwo oraz brak dostępu do opieki zdrowotnej i socjalnej stały się w ostatnich latach czynnikami zmuszającymi Romów do migracji. Przyczynia się do tego takŜe niska świadomość prawna dotycząca prawa obowiązującego w krajach pochodzenia.

Nasilenie migracji Romów doprowadziło z kolei do wielu problemów, w tym dyskryminacji przez urzędników imigracyjnych i lokalne społeczności, do których przybywają. Poza tym, Romowie nie mają świadomości swoich prawa jako osób migrujących w sprawach przysługujących im zasiłków chorobowych i socjalnych. Nawet w przypadku znajomości systemu świadczeń socjalnych pojawia się kwestia dostępu do tej opieki, jako Ŝe wielu migrantom odmawia się pomocy ze względu na brak właściwych dokumentów (akty urodzenia, pozwolenia na pobyt itd.). Dyskryminacyjna postawa wobec migrantów pogłębia ten problem.

Koczownicze mniejszości romskie zmagają się z duŜymi trudnościami w utrzymaniu tradycyjnego trybu Ŝycia27, w wyniku zmniejszenia liczby miejsc, gdzie mogą legalnie rozbić swoje obozowiska. Ponadto w miejscach tych panują zwykle złe warunki, brakuje urządzeń sanitarnych, wywoŜenia śmieci oraz standardowych usług komunalnych, takich jak gaz, elektryczność lub ogrzewanie. Co więcej, jeŜeli brakuje miejsca, Romowie prowadzący koczowniczy tryb Ŝycia oraz inne grupy wędrujące osiedlają się nielegalnie w jeszcze gorszych warunkach (brak dostępu do wody pitnej lub kanalizacji). Umacnia to sytuację wykluczenia społecznego wbrew prawodawstwu UE w dziedzinie praw człowieka. Poza tym takie warunki stanowią zagroŜenie dla zdrowia wędrujących lub koczowniczych grup Romów i Sinti. Grupy koczownicze zmagają się takŜe z barierami w dostępie do opieki zdrowotnej i społecznej, co ma związek między innymi z brakiem udokumentowanego miejsca zameldowania. Wysoki Komisarz Rady Europy ds. Praw Człowieka w swoim raporcie dotyczącym Romów zauwaŜył na przykład, Ŝe „w jednej trzeciej państw, w których Ŝyją populacje koczownicze, występują problemy z uznaniem ich ‘domów na kółkach‘ za miejsca zamieszkania do celów wypłacania zasiłków”28. Taka sytuacja prowadzi do powstania barier prawnych dla mniejszości próbujących otrzymać dostęp do podstawowych praw.

Wnioski Romów o azyl

Problemy dyskryminacji i łamania praw człowieka wobec mniejszości romskich doprowadziły do wzrostu liczby europejskich Romów ubiegających się o azyl w innych krajach Europy oraz poza nią. Najczęściej odnosi się to do podań o azyl w zachodnich państwach członkowskich od Romów pochodzących ze wschodniej części UE. Fakt ten podkreśla wagę problemu z zapewnieniem podstawowych praw człowieka nawet w tych krajach UE, gdzie istnieją stosowne zapisy prawne, ale ich niestosowanie w praktyce prowadzi do ubiegania się o azyl.

Siła robocza

Komisja Europejska w swoim raporcie na temat sytuacji Romów w rozszerzonej Europie zauwaŜyła, Ŝe zatrudnienie stanowi podstawowy mechanizm do zapewnienia inkluzji29. Niemniej jednak populacja romska w Europie doświadcza największej stopy bezrobocia. Jak juŜ zostało zauwaŜone w Rozdziałach I i II, bezrobocie i powiązane z tym kwestie świadczeń socjalnych mają duŜy wpływ na sytuację Romów. Poza tym brak pracy moŜe prowadzić do wielu problemów związanych ze zdrowiem. Z punktu widzenia prawnego dostępu do systemów świadczeń socjalnych, Romowie zmagają się z problemami związanymi z brakiem dokumentów. Bezrobocie samo w sobie moŜe prowadzić do braku oficjalnch dokumentów i dostępu do świadczeń socjalnych,

131

powodując wypadnięcie osób ze struktury społecznej, w tym systemu podatkowo-dochodowego, zapewniającego zasiłki. Utrudnia to dostęp do takich usług, jak słuŜba zdrowia. W takiej sytuacji prawne gwarancje zapewniające wszystkim dostęp do usług na nic zdają się osobom, które postrzegają siebie jako znajdujące się poza systemem.

Bezrobocie, ubóstwo i prostytucja

Skrajne ubóstwo oraz bezrobocie mogą doprowadzić do nierządu, będącego próbą zapewnienia jednostce i rodzinie podstawowych potrzeb. To z kolei prosta droga do wielu problemów zdrowotnych i społecznych związanych ze zdrowiem seksualnym oraz samopoczuciem psychicznym, zaostrzająca problem wykluczenia społecznego. Ponadto osoby uprawiające prostytucję często stają się bardziej podatne na takie zagroŜenia, jak handel ludźmi oraz przestępstwa, takie jak obraŜenia ciała i gwałt.

ROLA SEKTORA SPOŁECZNEGO W OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA W

ODNIESIENIU DO MNIEJSZOŚCI

Według formalnej definicji, sektor społeczny (lub sektor obywatelski) we współczesnych społeczeństwach tworzą samoorganizujące się podmioty, których członkowie są gotowi do ponoszenia wysiłków, wkładu osobistego kapitału oraz dobrowolnego świadczenia usług, aby podnieść poziom kapitału społecznego całego społeczeństwa. Organizacje wolontarystyczne, zwane organizacjami pozarządowymi (ang. NGOs – non-govermental organizations) powinny funkcjonować na zasadach non-profit (choć w wielu krajach postkomunistycznych ich działalność jest wciąŜ błędnie pojmowana). Nie powinny to być agencje rządowe ani przedsiębiorstwa nastawione na zysk. Do głównych rodzajów organizacji pozarządowych naleŜą fundacje, organizacje dobroczynne, centra wolontariatu oraz organizacje religijne. W niektórych krajach zalicza się do nich spółdzielnie, związki zawodowe oraz wyŜsze uczelnie.

Powszechnie wiadomo, Ŝe istotną rolą sektora pozarządowego jest ochrona praw mniejszości zarówno na szczeblu państwowym, jak i międzynarodowym. Przeprowadzone niedawno badania w południowych Węgrzech, gdzie występuje złoŜona etnicznie populacja (rejon Baranya), pokazują, Ŝe zakres działania mniejszościowych organizacji pozarządowych jest prawie tak samo szeroki jak tych z populacji większościowej, ale skupiają się one na innych kwestiach30. Rysunek poniŜej prezentuje główne wnioski wyciągnięte z badania na trzech głównych grupach organizacji pozarządowych: większościowych, wszystkich mniejszościowych oraz romskich.

132

Rysunek 2: Profile działalności większościowych i mniejszościowych organizacji obywatelskich na południowych Węgrzech. (rejon Baranya ’06)

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

70,0%

Kultura

Religia

Sport

Hobby

Edukacja

Badania

Opie

ka zdro

wotna

Opie

ka społe

czna

Ratownictw

o

Środowisko

Rozwój wspóln

oty

Działa

nia g

ospodarcze

Popieranie

pra

w człowie

ka

Bezpieczeństwo p

ubliczne

Darowizny

Międzynaro

dowe

Wspie

ranie

biznesu

Polityka

Inne

Większościowe (n=2577) Romskie (n=50) Inne mniejszościowe (=91)

Źródło: Baráth (2006)

Z tego badania wyłaniają się dwa bardzo waŜne wnioski. Pierwszym z nich, jak pokazują liczby powyŜej, jest koncentracja znacznej liczby mniejszościowych organizacji obywatelskich na działalności z obszaru kulury, w tym ochrony tradycji i zwyczajów narodowo-etnicznych. Pod tym względem osiągnięto znacznie wyŜsze wskaźniki w porównaniu z organizacjami większościowymi. Poza tym, romskie organizacje przywiązują większą wagę do edukacji oraz popierania praw człowieka niŜ inne grupy organizacji obywatelskich.

Ruchy obywatelskie na rzecz promowania mniejszości romskich

W ciągu ostatnich lat znacznie wzrosła liczba inicjatyw obywatelskich oraz organizacji pozarządowych powołanych specjalnie w celu działania na rzecz spraw Romów. Jest to zarówno wynik wzrostu zainteresowania prawami mniejszości romskiej, jak i coraz silniejszego głosu organizacji romskich nawołujących do działania w celu zwalczania dyskryminacji i wykluczenia społecznego.

Dekada na rzecz Romów w Europie

Dekada na rzecz Romów w Europie rozpoczęła się w 2005 roku i trwać będzie do roku 2015. Jest to inicjatywa przyjęta przez osiem państw Europy Wschodniej: Bułgarię, Chorwację, Czechy, Węgry, Macedonię, Czarnogórę, Rumunię, Serbię oraz Słowację.

Idea tego przedsięwzięcia narodziła się w 2003 roku w Budapeszcie podczas konferencji poświęconej sytuacji Romów. „Dekada jest sposobem politycznego zaangaŜowania państw w

133

działania na rzecz zredukowania nierówności w kluczowych aspektach rozwoju gospodarczego i ogólnoludzkiego poprzez wdraŜanie reform i programów na rzecz przełamania błędnego koła ubóstwa i wykluczenia społecznego”31. KaŜde z zaangaŜowanych państw opracowało plany działania koncentrujące się na wykluczeniu społecznym Romów.

Przegląd organizacji publicznych i obywatelskich załoŜonych przez wspólnoty romskie w Europie

Obecnie w Europie istnieje wiele romskich organizacji obywatelskich. Ich wzrost jest dowodem nie tylko na narodowe/etniczne przebudzenie Romów, ale powinien być takŜe postrzegany jako oznaka pragnienia przejęcia kontroli nad moŜliwościami, jakie stwarza Ŝycie publiczne, polityczne oraz gospodarcze. Kolejna tabela podsumowuje róŜnorodność oraz działania organizacji obywatelskich i instytucji zajmujących się promowaniem podstawowych praw człowieka i mniejszości romskiej oraz ich wspólnot w całej Europie.

Tabela 3: Organizacje/instytucje publiczne i obywatelskie promujące prawa mniejszości w wybranych krajach Europy

Albania Brak

Austria Istnieje około 200 stowarzyszeń, których statutowym celem jest promowanie i ochrona mniejszości etnicznych i kulturowych.

Bułgaria Osoby naleŜące do róŜnych grup etnicznych, religijnych i językowych mają własne organizacje oraz stowarzyszenia. Są wśród nich takŜe organizacje romskie: Sojusz Zjednoczonych Romów, Konfederacja Romów w Bułgarii, Unia Demokratyczna Romów, Federacja Zjednoczonych Wspólnot Romów oraz Rada Publiczna Romów „KUPATE”. Obywatele Bułgarii pochodzenia romskiego mają takŜe własne gazety.

Chorwacja Wśród zarejestrowanych stowarzyszeń mniejszościowych są między innymi: Unia Stowarzyszeń Chorwackich Romów, Edukacyjna Wspólnota Romów, Wspólnota Chorwackich Romów, Unia Romów Chorwackich, Stowarzyszenie Młodych Romów, Stowarzyszenie „Romsko srce”, Stowarzyszenie „Romi za Rome”, Stowarzyszenie Kobiet Romskich „Bolji zivot”, Chrześcijańska Unia Romów oraz Unia Stowarzyszeń Romskich miasta i dystryktu Zagrzeb.

Cypr Brak zarejestrowanych stowarzyszeń mniejszościowych lub organizacji pozarządowych zajmujących się sprawami romskimi.

Czechy Pod koniec 1998 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych miało w rejestrach 122 organizacje romskie.

Dania Istnieją stowarzyszenia mniejszościowe oraz organizacje pozarządowe, ale tylko dla mniejszości niemieckiej.

Estonia Wśród zarejestrowanych stowarzyszeń i organizacji pozarządowych nie ma romskich.

Finlandia Istnieje Fińskie Towarzystwo Romów.

Holandia Brak systemu umoŜliwiającego rejestrację stowarzyszeń mniejszościowych.

Litwa Istnieje 230 zarejestrowanych stowarzyszeń mniejszościowych. Jednym z waŜniejszych jest Litewskie Stowarzyszenie Romów „Cigonu lauzas” („Romski Ogień”).

Luksemburg Brak danych

Łotwa Brak danych

Macedonia Wśród zarejestrowanych stowarzyszeń mniejszościowych są między innymi: „Cerenja” – Stowarzyszenie Romów, „Radost” – Stowarzyszenie Humanitarne Romów, „Mesecina” – Humanitarne i Dobroczynne Stowarzyszenie Romów, „Daja” – Stowarzyszenie Kobiet Romskich oraz „Esma” – Stowarzyszenie Romskich Kobiet.

134

Mołdawia Istnieje 45 zarejestrowanych stowarzyszeń mniejszościowych, wśród nich trzy stowarzyszenia Romów.

Niemcy (szczebel federalny)

Istnieje Europejskie Centrum ds. Mniejszości załoŜone przez Królestwo Danii, Republikę Federalną Niemiec oraz land Schleswig-Holstein jako prywatna fundacja prawna. Działa takŜe Centralna Rada Niemieckich Sinti i Romów w Heidelbergu z 9 filiami landowymi i dodatkowymi niezaleŜnymi organizacjami na róŜnych szczeblach.

Norwegia Istnieje kilka stowarzyszeń reprezentujących mniejszości. Są wśród nich Romanifolkets Landsforening (Etniczno-polityczna organizacja dla wędrujących Romów), Stiflesen Roma (Organizacja dla wędrujących Romów naleŜących do ruchu zielonoświątkowego) oraz Międzynarodowa Unia Romska (Norwescy reprezentanci międzynarodowej organizacji pozarządowej dla Romów)

Polska W niektórych regionach utworzono stanowisko Pełnomocnika Marszałka Województwa ds. Mniejszości Narodowych, ale ich skuteczność jest niewielka ze względu na brak uregulowania statusu prawnego oraz zakresu obowiązków. Istnieje ponad 100 stowarzyszeń obywatelskich, w tym 6 romskich, między innymi Centrum Kultury Romów.

Portugalia Brak danych

Rosja Istnieje Rada Konsultacyjna ds. Autonomii Narodowo-Kulturowych ustanowiona pod auspicjami rządu. Działania Rady obejmują wiele mniejszości, aczkolwiek mniejszość romska jest w nich pomijana. Pod egidą Rady funkcjonuje kilka tysięcy organizacji na szczeblu federalnym, regionalnym i lokalnym.

Rumunia Istnieje Wydział ds. Ochrony Mniejszości Narodowych działający pod auspicjami rządu. W pracę instytucji zaangaŜowani są romscy eksperci. Aktywnie działa wśród nich Partia Romów.

Słowacja Nie istnieje specjalna forma samorządu mniejszościowego. Romowie załoŜyli 46 stowarzyszenia i 3 fundacje.

Słowenia Istnieje Biuro Rządu ds. Mniejszości Narodowych. Mniejszość romska jest zaangaŜowana w jego prace. Istnieje kilka form publicznych instytucji i organizacji, między innymi Unia Stowarzyszeń Romów, gromadząca Romów z 12 wspólnot i zajmująca się głównie kwestiami kulturalnymi i społecznymi.

Szwajcaria Istnieje kilka państwowych i obywatelskich instytucji oraz organizacji, ale nie ma Ŝadnego stowarzyszenia romskiego.

Szwecja W Ministerstwie Kultury istnieje Wydział ds. Integracji i RóŜnorodności Imigrantów, odpowiedzialny za politykę państwa w sprawach mniejszości narodowych, w tym Romów. Wśród kilku państwowych stowarzyszeń mniejszościowych jest Narodowa Unia Romów, która reprezentuje wiele stowarzyszeń romskich w Szwecji.

Ukraina Ukraiński Komitet Państwowy ds. Narodowych i Migracyjnych obejmuje wszystkie uznawane mniejszości. Pośród 21 publicznych stowarzyszeń nie ma Ŝadnego zarejestrowanego stowarzyszenia romskiego. W kraju działa około 300 organizacji mniejszościowych. Stowarzyszenie Romów jest w trakcie procedury rejestracji.

Węgry Istnieje Publiczna Fundacja Węgierskich Romów oraz Publiczna Fundacja im. Gandhiego, a takŜe wiele innych placówek

Wielka Brytania PrzedłoŜona została lista organizacji pozarządowych na terenie Wielkiej Brytanii, reprezentujących wspólnoty etniczne.

Źródło: Sytuacja prawna Romów w Europie. Strasburg: Rada Europy, 2002. (Dok. 9397 poprawiony)

WNIOSKI

Rozdział ten dostarczył przeglądu głównych instrumentów prawnych dostępnych dla ochrony praw człowieka na szczeblu międzynarodowym, regionalnym oraz krajowym. Podkreślono, do jakiego stopnia działania antydyskryminacyjne oraz równe szanse dla wszystkich zostały skodyfikowane w systemach prawnych w państwach członkowskich UE.

135

Podając szczegóły dotyczące podstaw prawnych dla działań antydyskryminacyjnych i na rzecz równych szans, podkreślono rozziew pomiędzy ustawodawstwem a rzeczywistą ochroną praw człowieka, opisując niekończące się przeszkody, z którymi zmagają się Romowie podczas prób uzyskania dostępu do usług zdrowotnych i socjalnych. Przedstawiono takŜe przegląd róŜnych inicjatyw politycznych i działań obywatelskich w dziedzinie praw mniejszości oraz kwestii romskich. Jednocześnie podkreślono postęp, jaki uczyniono w zakresie inkluzji, zauwaŜając niepowodzenia i obszary do dalszych działań.

PYTANIA SPRAWDZAJĄCE

PoniŜsze pytania mają na celu ułatwienie uczestnikom dalszych rozwaŜań na temat niektórych kwestii dotyczących dostępności, które zostały omówione w tym rozdziale:

1. Jakie są główne instrumenty prawne dla ochrony przed dyskryminacją oraz ochrony mniejszości na szczeblu międzynarodowym, europejskim oraz krajowym?

2. Czy powyŜsze regulacje są wystarczające, aby zwalczyć dyskryminację oraz promować podstawowe prawa człowieka?

3. Jakie są główne przeszkody w dostępie do opieki zdrowotnej, z którymi zmagają się Romowie oraz w jaki sposób naruszają one postanowienia prawne?

4. W jaki sposób moŜna poprawić dostęp do świadczeń socjalnych zgodnie z prawnymi obowiązkami przeciwdziałania dyskryminacji?

5. Jaki jest zakres odpowiedzialności władz europejskich, państwowych oraz wspólnot romskich i nieromskich w poprawie dostępu dla romskich mniejszości?

136

ĆWICZENIA

Oparte na problemie uczenie się jak walczyć z łamaniem praw mniejszości

Cel:

UmoŜliwienie zdobycia doświadczenia z „pierwszej ręki” w procesie nauczania opierającego się na rozwiązywaniu problemu (PBL – problem-based learning process)

Sposób wykonania:

Ćwiczenie polegające na przeprowadzeniu „burzy mózgów” (praca w małych grupach).

Czas:

60-90 minut.

Instrukcje wspomagające:

Krok 1. Rozpocznij od krótkiego wykładu, który przypomni uczestnikom podstawową koncepcję, zasady oraz oczekiwane wyniki nauczania opierającego się na rozwiązywaniu problemu jako sposobu „aktywnego uczenia się” (patrz takŜe Rozdział V). Objaśnij uczestnikom trzy cechy charakterystyczne tej metody: (1) podstawą uczenia się są trudne pytania otwarte; (2) uczniowie współpracują w małych grupach; (3) „nauczyciele” nie są konieczni, proces wykorzystuje „osoby usprawniające” uczenie. Jeśli Twoi uczniowie potrzebują więcej informacji na temat tej metody, przytocz poniŜszy opis, „jak” to się robi:

„Nauczanie opierające się na rozwiązywaniu problemu jest fascynującą alternatywą dla tradycyjnego nauczania w klasie i zazwyczaj przeprowadza się je w małych grupach dyskusyjnych utworzonych przez nauczyciela. Prezentuje się pełny opis wymyślonego, ale realnego problemu oraz dzieli się go na kolejne części, naśladując stopniowe przyswajanie (kroki) potencjalnie/wstępnie niekompletnej informacji z prawdziwej sytuacji Ŝyciowej. Uczniowie omawiają problem, dochodzą do celów nauczania („Czego jeszcze powinniśmy się dowiedzieć o …?”) oraz organizują dalszą pracę, jak zadawanie pytań nauczycielowi w celu uzyskania pełnej informacji (faktów), zajmują się tworzeniem bazy danych, literatury, przeprowadzają wywiad środowiskowy itd. w zaleŜności od sytuacji. Wyniki przedstawia się i omawia na kolejnym spotkaniu. Następnie uczniowie stosują wyniki do kierowanego przez siebie procesu uczenia się w celu poradzenia sobie z problemem, który wybrali. Koło procesu kończy się rozwaŜaniem na temat uczenia się, rozwiązywania problemu oraz współpracy. Aby pomóc uczniom nadąŜać za rozwiązywaniem problemu i uczeniem się, zwykle wykorzystuje się tablicę.

Krok 2. Rozdaj materiał pomocniczy do zajęć #6 (jedna kopia dla jednej osoby) i pozwól uczestnikom spokojnie przeczytać część pierwszą Opis przypadku. Mogą oni chcieć zadać Ci pytania w celu wyjaśnienia pewnych spraw, ale Ty moŜesz im pomóc tylko w dziedzinie semantyki (tzn. sparafrazować, ponownie sformułować itd.).

Krok 3. Klasa dzieli się na mniejsze grupy, utworzone wcześniej (grupy działania) i

rozpoczyna pracę według wskazówek wymienionych w drugiej części materiału pomocniczego #6. Udziel pomocy usprawniającej pracę zespołu, jeśli zostaniesz o to poproszony/a. Praca w małych grupach powinna trwać nie dłuŜej niŜ 45-60 minut.

Krok 4. Po upływie przydzielonego czasu zainicjuj dyskusję i zachęć do omówienia

osiągnięć poszczególnych grup na forum klasy. Następnie przedstaw wyniki (np. na tablicy).

137

Materiał pomocniczy do zajęć #6

Część 1. Opis przypadku (z Bośni i Hercegowiny - BiH ’02)

Bajro B. Urodzony w 1949, w Teocak (wieś Jasenje).

Ze względu na wykształcenie nauczycielskie Bajro uwaŜa się za wyjątek w romskiej wspólnocie w Brcko. Jest Ŝonaty i ma czworo dorosłych dzieci. Troje z nich wyemigrowało za granicę ze względu na bezrobocie, a jedno pozostało w domu. Po wybuchu wojny (1992) Bajro wyjechał do Niemiec razem z wieloma lokalnymi uchodźcami, pozostawiając ładny i duŜy dom rodzinny w centrum miasta (Brcko). W 1998 roku został zmuszony przez władze niemieckie do powrotu do Bośni i Hercegowiny, poniewaŜ jego status uchodźcy wygasł oraz powiedziano mu, Ŝe „sytuacja w jego ojczystym kraju uległa normalizacji”. Od chwili powrotu cały czas czuje presję, poniewaŜ musi ciągle coś udowadniać lokalnym władzom, co w prawdziwie demokratycznym społeczeństwie nie powinno mieć miejsca. Po pierwsze, zawsze gdy zwraca się z prośbą o odzyskanie domu oraz własności sprzed wojny, którą teraz zajmują przesiedleńcy (nie-Romowie), spotykają go szykany ze strony lokalnych urzędników mieszkaniowych. Ostatnio, 22 marca 2002 roku, złoŜył on ponownie podanie o zwrot swojej własności. Ostatecznie przyznano mu do niej prawo, ale dom oraz jego otoczenie zostały tymczasem całkowicie zdewastowane [akt nienawiści i zemsty]. Zniszczono centralne ogrzewanie, skradziono wszystkie ocalałe meble, wyciągnięto ze ścian wszystkie kable elektryczne, wybito okna itd. Od czasu powrotu z emigracji Bajro wciąŜ poszukuje pracy, na razie bezskutecznie. Źle się czuje, ale nie moŜe iść do lekarza, bo go na to nie stać, a poza tym nie wierzy, Ŝe lekarze lub szpital (nawet prywatny) są w stanie zapewnić natychmiastową, odpowiednią i skuteczną opiekę zdrowotną, jeśli przyjrzeć się warunkom, w jakich obecnie pracują.

Część 2. Wskazówki do sesji

Krok 1. Zbadaj problem. Przedstawiono Ci „nieprawidłowo skonstruowany”, niejasny i złoŜony problem. Omów przytoczony przykład i wymień jego istotne części. MoŜesz odnieść wraŜenie, Ŝe nie wiesz wystarczająco duŜo, aby rozwiązać problem, ale pamiętaj: to jest wyzwanie!

Krok 2. Wymień „Co juŜ wiemy?”

Co wiesz, aby rozwiązać problem osoby pana Bajro B.? Odpowiedź obejmuje zarówno mocne strony, jak i moŜliwości kaŜdego z członków zespołu doświadczenie osobiste itd. RozwaŜ lub doceń wkład wszystkich, bez względu na to, jak dziwne mogą się wydawać ich uwagi: być moŜe zawierają w sobie szansę na rozwiązanie.

Krok 3: Rozwiń, określ i zapisz problem własnymi słowami.

Określenie problemu powinno wypływać z analizy grupowej tego, co wiecie oraz co powinniście wiedzieć, aby go rozwiązać. Do tego będziecie potrzebować: (1) pisemnego określenia problemu; (2) opinii waszego instruktora na ten temat. Na tym etapie powinniście pozbyć się „starych” zbędnych informacji.

Krok 4. Sporządź listę moŜliwych rozwiązań.

Wymieńcie je wszystkie, a następnie uporządkujcie od najsilniejszego (najbardziej prawdopodobnego) do najsłabszego (najmniej prawdopodobnego).

Krok 5. Wymień działania, które moŜna by podjąć w określonym czasie.

� Co musimy wiedzieć i zrobić, aby rozwiązać problem?

� W jaki sposób klasyfikujemy te moŜliwości?

� W jaki sposób odnoszą się one do naszej listy rozwiązań? Czy się zgadzamy?

Krok 6. „Co jeszcze musimy wiedzieć?

Poszukajcie informacji lub danych, które popierałyby wasze rozwiązanie. Będziecie potrzebować informacji, aby uzupełnić luki. (1) zastanówcie się, jakich informacji potrzebujecie i z jakich źródeł (eksperci, ksiąŜki, strony internetowe itd.). (2) przydzielcie i zaplanujcie zadania badawcze, ustalając końcowe terminy.

Krok 7. Zapisz swoje rozwiązania/strategie do dalszego działania.

Musicie przedstawić swoje wyniki i/lub rekomendacje całej grupie. Powinny one zawierać określenia problemu, zgromadzone dane (planowane) oraz oczekiwane wyniki.

138

ZAŁĄCZNIK

„Human rights: Country presentations by ToT participants” (Prawa człowieka: prezentacja

w poszczególnych krajach opracowana przez uczestników ToT) (plik ppt na płycie CD)

P. Thelen (ed.) „Roma in Europe 2005” (Romowie w Europie 2005) (plik ppt na płycie CD)

Rada Europy, 2002 „Legal situation of the Roma in Europe” (Sytuacja prawna Romów w

Europie) Dokument 9397 poprawiony (plik Word .doc na płycie CD)

ZALECANA LITERATURA ORAZ PRZYDATNE LINKI

Anstead, Alan (2003). “Litigating Discrimination in Access to Health Care”, European Roma Rights Centre News Article. www.eerc.org/cikk.php?cikk=1989&archiv=1

European Commission, DG Enlargement (2004). “From Pre-Accession to Accession: Thematic Review of the EU PHARE Assistance to Roma Minorities”, European Commission Report, Office for Official Publications on the European Communities, Luxembourg. http://ec.europa.eu/comm/enlargement/phare_evaluation_pdf/revised_minorities_thematic_raw_161204.pdf

European Commission; DG Employment and Social Affairs (2004). “Report on the Situation of Roma in an Enlarged Europe”, European Commission Report, Office for Official Publications on the European Communities, Luxembourg. http://www.stop-discrimination.info/fileadmin/pdfs/Reports/Roma_Study/roma04_en.pdf

Gil-Robles, Alvaro (2006). “The Human Rights Situation of the Roma, Sinti and Travellers in Europe” Report of the Commissioner for Human Rights, Council of Europe, Strasbourg. http://www.coe.int/T/DG3/RomaTravellers/documentation/discrimination/CommDH(2006)1_en.asp

Ivanov, Ivan (2003). “Reflections on the Access of Roma to Health care”, European Roma Rights Centre News Article. www.errc.org/cikk.php?cikk=2067&archiv=1

Jakova, L. (2006). “Report on the Situation of Roma Women in the European Union”, European Parliament report, (Text adopted by EP 01/06/06), Committee on Women’s Rights and Gender Equality, Brussels. http://www.europarl.europa.eu/omk/sipade3?PUBREF=-//EP//NONSGML+REPORT+A6-2006-0148+0+DOC+PDF+V0//EN&L=EN&LEVEL=0&NAV=S&LSTDOC=Y

Ringold, Dina, Orenstein, Mitchell A and Wilkens, Erika (2004): “Roma in an Expanding Europe: Breaking the Poverty Cycle”, World Bank Report, Washington DC. http://siteresources.worldbank.org/EXTROMA/Resources/roma_in_expanding_europe.pdf

The European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia and the Council of Europe (2003). “Breaking the Barriers: Romani Women and Access to Public Health Care”, Report, Office for Official Publications on the European Communities, Luxembourg. http://eumc.eu.int/eumc/material/pub/ROMA/rapport-en.pdf

UNDP Regional Bureau for Europe and the CIS (2006). “At Risk: Roma and the Displaced in Southeast Europe”, Report, Bratislava. http://europeandcis.undp.org/?menu=p_cms/show&content_id=1F158B1F-F203-1EE9-B8384A4FF5BF9916

139

1 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Artykuł 25 2, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturowych Artykuły 7, 11 i 12 3Konwencja w Sprawie Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej, Artykuł 5 4 European Commission; DG Employment and Social Affairs: “Report on the Situation of Roma in an Enlarged Europe”, European Commission Report, Office for Official Publications on the European Communities, Luxembourg, 2004: 11 5 For further information see: http://ec.europa.eu/comm/employment_social/fundamental_rights/legis/lgdirect_en.htm 6 Coe Website http://www.coe.int/T/e/human_rights/Minorities/1._GENERAL_PRESENTATION/ 7 Ratification of the Framework Convention for the Protection of National Minorities by the member states of the Council of Europe. Report on Legal Affairs and Human Rights. Doc. 10961. 12 June 2006. 8 Phillips A. The Framework Convention for the Protection of National Minorities: A policy analysis. London: Minority Rights Group International, 2002. http://www.minorityrights.org 9 Dimitras, P.E. Recognition of minorities in Europe: Protecting rights and dignity. London: Minority Rights Group International. http://www.minorityrights.org/admin/Download/pdf/Recognition2004.pdf 10 Vizi B. Az Európai Unió keleti bıvítése és a kisebbségvédele. (Enlargement of the European Union and the Protection of Minorities). In: Pro Minmoritate, 2003/Tavasz, ss. 3-20. 11 Eriksen, T.H. Ethnic identity, national identity and intergroup conflict: The significance of personal experience. In: R.D Ashmore, L. Jussim, D. Wilder (eds.): Social identity, intergroup conflict, and conflict resolution. Oxford: Oxford University Press, 2001. ss. 42-70. 12 Vokan, V.D. Individual and large-group identity: Parallels in development and characteristics in stability and crisis. Croatian Medical Journal. 40(3):458-465, 1999. 13 See MINERLES – Minority related national legislation (by country). http://minerles.lv/NationalLegislation/ 14 http://www.mswia.gov.pl/index_eng.php?dzial=10&id=55&search=90360 15 EU Network of Experts on Fundamental Rights, “Report on the situation of fundamental rights in the EU in 2005” Available online at http://ec.europa.eu/justice_home/cfr_cdf/index_en.htm# Last accessed 20/07/2006 16 Reference for finding info on draft law. 17 18 DK World Desk Reference, Pearson Education, Inc., Prentice Hall, 2007. http://www.phschool.com/curriculum_support/online_world_desk_reference/ 19 Eurominority (2007). http://www.eurominority.org/version/eng/ 20 European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia, Annual Report 2004 21 HCHR report p29 22 OSI/World Bank Roma Health Workshop. June 21-22, 2004, Budapest, Hungary 23 Taken from Ivanov, I, Reflections on the Access of Roma to Health Care, the European Roma Rights Center, 2003 available at www.errc.org/cikk.php?cikk=2067&archiv=1 last accessed 26th May 2006 24 Anstead, Alan, Litigating Discrimination in Access to Health care , the European Roma Rights Center, 2003 available at www.errc.org/cikk.php?cikk=1989&archiv=1 last accessed 26th May 2006. N.B. The progress of these court cases may have developed since the time of writing. 25 Ringold, Dina, Orenstein, Mitchell A and Wilkens, Erika: “Roma in an Expanding Europe: Breaking the Poverty Cycle”, World Bank Report, Washington DC, 2004: xxi 26 European Commission, DG Enlargement, “From Pre-Accession to Accession: Thematic Review of the EU PHARE Assistance to Roma Minorities”, European Commission Report, Office for Official Publications on the European Communities, Luxembourg, 2004 27 Final Report by Mr. Alvaro Gil-Robles, Commissioner For Human Rights, on the Human Rights Situation Of the Roma, Sinti and Travellers in Europe. 2006: 16 28 Ibid 29 European Commission; DG Employment and Social Affairs: “Report on the Situation of Roma in an Enlarged Europe”, European Commission Report, Office for Official Publications on the European Communities, Luxembourg, 2004 30 Baráth Á. Types and activities of the majority and minority civil organizations in Southern Hungary (Baranya county). University of Pécs, Department of Social Work. Pécs, 2006. (Nieopublikowany rękopis) 31 Details of the initiative can be found online at www.romadecade.org

ROZDZIAŁ VI OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA W ODNIESIENIU DO ... · • Zakaz tortur oraz okrutnego i...

Documents

Transcript of ROZDZIAŁ VI OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA W ODNIESIENIU DO ... · • Zakaz tortur oraz okrutnego i...