rozdział i chrześcijańskie i świeckie organizacje filantropijne

Ewa Leś

DZIAŁALNOŚĆ

DOBROCZYNNA W

EUROPIE I AMERYCE

TRADYCJE I WSPÓŁCZESNOŚĆ

Część I

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -3 -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część I

WSTĘP

Historycy społeczni, a także badacze innych dyscyplin naukowych nie poświęcili dotąd należytej uwagi dziejom dobroczynności w Europie. Niniejsze studium ma na celu przedstawienie bogatego lecz – można odnieść wrażenie – zapomnianego nieco dziedzictwa kilkusetletniej historii europejskiej działalności dobroczynnej.

iecznej Europy.

hodu.

Brytanii

Jej znaczenie dla rozwoju wszystkich bez wyjątku podstawowych usług społecznych pozostawało jednak w ciągu ostatniego półwiecza w cieniu dynamicznie rozwijającego się państwa opiekuńczego. Znamienne jest, że w końcu naszego stulecia organizacje społeczne przeżywają swój renesans w wielu krajach, w tym także w Polsce. Wbrew powszechnej opinii zorganizowana działalność społeczna w Polsce nie jest jednak wyłącznie wynikiem przełomu lat 1989-1990. Historia działalności dobroczynnej ma wielowiekową tradycję na ziemiach polskich, ściśle związaną z tradycją chrześcijańską średniowWraz z przyjęciem chrześcijaństwa Polska znalazła się pod wpływem chrześcijańskiej kultury dobroczynności i zachodnich modeli instytucji charytatywnych i oświatowych. Celem niniejszego studium jest rekonstrukcja historyczna działalności dobroczynnej w zachodnim kręgu kulturowym i w Polsce. Analiza porównawcza służy próbie wyodrębnienia bardziej uniwersalnych oraz swoistych czynników, które począwszy od Średniowiecza w kolejnych epokach historycznych miały wpływ na powstanie i rozwój religijnych i świeckich organizacji w Polsce na tle wybranych krajów ZacCelem porównań międzynarodowych jest także próba określenia czynników odpowiedzialnych za ukształtowanie się w kolejnych epokach historycznych odmiennych modeli relacji między organizacjami dobroczynnymi a ciałami publicznymi w krajach objętych analizą, tzn. we Francji, Niemczech, Wielkiej oraz Polsce i USA.

na bardzo aktualne pytanie, co sprzyja wykształcaniu się w krajach zachodnich modelu „pomocniczości” państwa, tj. tendencji powierzania organizacjom pozarządowym oraz rynkowi realizacji coraz większeg

Chodzi także o odpowiedź

o zakresu zadań

omocne w trakcie

łecznej, co do których istnieje obowiązek ustawowy usług i świadczeń ze trony państwa.

publicznych w związku z transformacja powojennego państwa opiekuńczego. Wydaje się, że upowszechnienie w Polsce doświadczeń krajów zachodnich na temat możliwości ale i ograniczeń organizacji pozarządowych w procesie modyfikacji powojennej doktryny publicznej asekuracji socjalnej może być pmającej obecnie miejsce w Polsce rekonstrukcji modelu polityki społecznej. Niestety dotychczasowe reformy społeczne w Polsce zmierzają bardziej w kierunku „urynkowienia” polityki społecznej i jej komercjalizacji, aniżeli traktowania organizacji społecznych jako alternatywy wobec publicznych instytucji świadczenia usług, w myśl zasady pomocniczości. Przedstawione w niniejszym studium doświadczenia takich krajów, jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone wskazują, że publicznemu finansowaniu usług nie musi towarzyszyć monopol publicznych służb społecznych. Organizacje pozarządowe w krajach zachodnich zarządzają bowiem nie tylko tymi usługami społecznymi, które same finansują, ale realizują także te zadania polityki spos

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO str. -4 -

CHRZEŚCIJAŃSKIE I JNE CY:

POCZĄTKI I EWOLUCJA SCE DU

OD WIEKÓW ŚREDNICH DO OKRESU PRZEDINDUSTRIALNEGO

ECZNYCH W POLSCE IOWIECZA

DO POCZĄTKÓW ERY NOWOŻYTNEJ

rowa-świa-

dnokrotnie dobrowolnie wybierali

spo-w”1, Ko-w na

cza, do któ-

czy-tucji ków, nico- stąd

łagodzenia konfliktów społecznych oraz zmiana stanowiska społecznego wobec

ŚWIECKIE ORGANIZACJE FILANTROPIPODSTAWOWYM FILAREM POMO

DZIAŁALNOŚCI SPOŁECZNEJ W POLI WYBRANYCH KRAJACH ZACHO

GENEZA I ROZWÓJ ORGANIZACJI SPOŁI EUROPIE W OKRESIE OD ŚREDN

W Europie w okresie Średniowiecza zinstytucjonalizowana działalność społeczna pdzona była początkowo przez Kościół, parafie oraz zakony i koncentrowała się na pracy otowej oraz dobroczynnej wśród najuboższych, którzy niejestan ubóstwa jako sposób osiągnięcia doskonałości i zbawienia. W tradycji chrześcijańskiej wczesnego Średniowiecza ubóstwo należało do tych zjawiskłecznych, z którymi „<...>agrarne społeczeństwo Zachodu nie miało szczególnych kłopotóale także nie otaczał go nimb świętości. Ci zaś, którzy wymagali wsparcia, znajdowali je wściele, którego powinnością było przeznaczanie trzeciej lub czwartej części swych dochodówsparcie ubogich2. Kościół był więc pierwszą instytucją charytatywną Średniowierego doczesnych funkcji społecznych należało wspieranie ubogich. W XI i XII stuleciu zmienia się postawa społeczeństw Zachodu wobec ubóstwa, co przynia się do rozwoju instytucji charytatywnych oraz prywatnej dobroczynności. Rozwój instycharytatywnych oraz prywatnej dobroczynności był wynikiem oddziaływania splotu czynnispośród których do najważniejszych należały zmiany struktury społecznej ludności - różwanie się sytuacji materialnej (przyrost liczby osób ubogich i bogatych) – i wynikającakoniecznośćubóstwa.

jest apoteoza ubóstwa i jałmużny. Ubodzy otaczani są szacunkiem, zaś samostwo staje się wartością duchową. Takie podejście do zjawiska ubóstwa da się wyjaśnić typroblem pauperyzmu nie miał jeszcze wówczas charakteru zjawiska masowego3, a okazywaniemiłosierdzia stało się w okresie Średniowiecza nieodzownym atrybutem dobrego chrześciji wyrazem spontani

Wyraźna ubó-m, iż

anina

cznej życzliwości wobec ubogich, chociaż przypisywano mu także funkcję „kupowania zbawienia”. W szej

lność liwo-

orska pro- cha-dów, izmu

miał miejsce w krajach Zachodu oraz w Polsce. olnic-ienia

średniowiecznej Europie ubóstwo należało do tych zjawisk społecznych, które w pierwkolejności decydowały o rozwoju zinstytucjonalizowanych działań filantropijnych. Działata przybierała odmienne formy w poszczególnych krajach Zachodu, jednak nie ulega wątpści, że tym, co wspólne dla działań charytatywnych Europy wieków średnich, była prekursdziałalność dobroczynna Kościoła rzymskiego oraz zakonów i bractw kościelnych, którewadziły instytucje charytatywne i rozdzielały jałmużnę. Kościelne instytucje i organizacjerytatywne czasów Średniowiecza reprezentowały ubogich, dbając o redystrybucję dochostąd bez wątpienia można mówić o chrześcijańskim rodowodzie późniejszego interwencjonpaństwa w sprawy opiekuńcze, jaki Drugim wymiarem działalności społecznej Kościoła rzymskiego było prowadzenie szktwa. Według źródeł historycznych inspiracją dla rozwoju oświaty kościelnej były postanow

ronisław Geremek, Litość i Szubienica. Dzieje Nędzy i Miłosierdzia, Czytelnik, Warszawa 1989, s.

2 Tamże. 3 Tamże, s. 17.

1 B23.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -3 -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część I soborułach p Pdochodla ubłania ctywnoubogic We wstanrzymsści sppodatkparafiotaczainicjatdalni. Od bractwFrancjrozwójącychskich Ponświeckpowst Podcji spokach śwych życzliwsparwo stąła pro Wrawpływi ładu czynnkach, wynik

laterańskiego IV z 1215r., nakazujące prowadzenie działalności oświatowej przy kościo-arafialnych oraz utrzymywanie nauczyciela gramatyki4. rzykładowo w Anglii Kościół zobowiązywał parafie i zakony do przekazywania części dów uzyskiwanych z dziesięciny i zapisów testamentowych na wyposażenie przytułków ogich, finansowanie zasiłków oraz szkolnictwa podstawowego dla najuboższych5. Dzia-harytatywne Kościoła i zakonów w średniowiecznej Anglii uzupełniała filantropijna ak-ść władców feudalnych, do których zwyczajowych obowiązków należało wspieranie h oraz ofiarność indywidualna. Francji geneza zinstytucjonalizowanej działalności społecznej jest ściśle związana z po-iem państwa francuskiego w końcu V wieku i przyjęciem religii katolickiej. Kościół ki, parafie i zakony należą do najstarszych podmiotów zinstytucjonalizowanej działalno-ołecznej we Francji. Kościół zobowiązywał parafie do przekazywania 1/3 z pobieranych ów dla najuboższych parafian. Nastarszymi instytucjami charytatywnymi we Francji były

e i zakony benedyktynów, franciszkanów i dominikanów, które wspierały najuboższych, ły opieką chorych oraz niedołężnych i prowadziły szkoły6. Począwszy od XIII wieku z ywy króla Ludwika IX do pomocy najuboższym zostali także zobowiązani władcy feu- XIw. równolegle z działalnością prowadzoną przez Kościół i zakony powstawały także a ubogich (confreries de misericorde). Podobnie jak w innych krajach Zachodu, we i w okresie od XII do XIVw. praktycznym urzeczywistnieniem nakazu miłosierdzia był j z inicjatywy osobistości kościelnych i osób świeckich fundacji charytatywnych finansu- budowę szpitali-przytułków. Szpitale fundacyjne uzyskują różne ulgi od władz królew-

oraz przywileje podatkowe, np. nie płacą dziesięciny7. adto już w VIII i IXw. w Anglii, a od XI stulecia także we Francji powstawały pierwsze ie organizacje rzemieślników i kupców. Według niektórych źródeł jeszcze wcześniej

ały w Anglii pierwsze towarzystwa pomocy wzajemnej (friendly societies). obnie jak na Zachodzie Europy, także na ziemiach polskich geneza działalności organiza-łecznych jest ściśle związana z tradycją chrześcijaństwa. Zgodnie z obowiązującą w wie-rednich chrześcijańską doktryną miłosierdzia wspieranie ubogich należało do podstawo-atrybutów dobrego chrześcijanina, zaś sami ubodzy traktowani byli z szacunkiem oraz wością. Nie było też wówczas różnic między zasługującymi na pomoc a niegodnymi cia ubogimi. Należy jednak zauważyć, że taka postawa wobec ubogich wynikała częścio-d, że aż do schyłku Średniowiecza ani w Polsce, ani w Europie pauperyzacja nie stanowi-

blemu masowego. z z przyjęciem chrześcijaństwa przez Mieszka I w 966r. Polska znalazła się w kręgu ów kultury łacińskiej, przejmując z zachodniej cywilizacji podstawowe elementy kultury instytucjonalnego. Wprowadzona wraz z chrystianizacją Polski zachodnia kultura dobro-ości bazująca na sformalizowanej pomocy stanowiła nowy element w polskich warun-gdzie dotychczasowa pomoc opierała się na tradycyjnej solidarności i powinnościach ających z tradycji ustroju rodowo-plemiennego8.

4 Roman Pelczar, Szkolnictwo Parafialne w Ziemi Przemyskiej i Sanockiej (XIV-XVIIIw.), OAspra- JR,

ficyna

W5 Mic s. 28tor in th Man6 Mic7 Jean Wyd8 Janu Fila

arszawa 1998, s.19. hael Chesterman, Charities, Trusts and Social Welfare, Weidenfield and Nicolson, London 1979, , cyt. za Marilyn Taylor, Jeremy Kendall, History of the Voluntary Sector, w: The Voluntary Sec-

e United Kingdom, Jeremy Kendall and Martin Knapp eds., Manchester University Press, chester and New York 1997, s. 29. hel Mollat, Les Pauvres au Moyen Age. Etude Sociale, Hachette, Paris 1978. -Louis Goglin, Nędzarze w Średniowiecznej Europie, Oficyna Wydawnicza Volumen Dom awniczy Bellona, Warszawa 1998, s.136-137. sz Radwan-Pragłowski, Krzysztof Frysztacki, Społeczne Dzieje Pomocy Człowiekowi: Od


ntropii Greckiej do Pracy Socjalnej, Bibioteka Pracownika Socjalnego, Interart, Warszawa 1996,

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część I Duchowni z Francji i innych krajów Europy, którzy z misją szerzenia wiary przybywali ziemie polskie, wprowadzali zachodnie modele instytucji charytatywnych i oświatowych. czyło to organizacji szpitali9, a także sz

na Doty-

kół. iecza wsze ar, w były

Podobnie jak na Zachodzie, Kościół rzymski na ziemiach polskich w okresie Średniowodgrywał pierwszoplanową rolę w dziedzinie edukacji i działań dobroczynnych. Pierszkoły w wiekach średnich powstały z inicjatywy Kościoła i zakonów. Jak podaje Pelczdrugiej połowie XIV w. szkoły parafialne istniały w Polsce w każdym mieście, a od XV w.zakładane także na wsiach10. były

zenie tów.

ią w iskup ył cy-

jami dla

ch11. zako-zacja-

ych.

ywili-ich i

opii. leciu iego

afir-wity. tym zych iczce

ego. arsza-

ożli-o im. kow-ropie ctwo ntów

an12.

Z kolei pierwsze instytucje charytatywne, takie jak szpitale,zakładane dzięki fundacjom biskupim, darowiznom królów oraz książąt, a ich prowadpowierzano zakonom dominikanów, franciszkanów, augustianów, cystersów i joani Jak podają niektóre źródła, szpital we Wrocławiu, ufundowany przez fundację biskup1108r., jest najstarszą instytucją charytatywną w Polsce. W 1152r. Jan Gryfita, arcybgnieźnieński, ufundował opactwo cysterskie wraz ze szpitalem w Jędrzejowie i powierzstersom prowadzenie szpitala. Szpitale w wiekach średnich były przede wszystkim instytucdobroczynnymi, gdyż łączyły w sobie funkcje przytułku dla opuszczonych i hospicjumnieuleczalnie chory Można uznać, że zlecanie przez średniowiecznych władców działalności charytatywnej nom było prefiguracją znacznie późniejszego współdziałania między państwem a organimi społecznymi w zaspokajaniu potrzeb zbiorow Stopniowo poszerzała się społeczna baza działalności charytatywnej. Uzupełnieniem działańcharytatywnych Kościoła, zakonów i średniowiecznych władców był - podobnie jak w czacji zachodniej - rozwój bractw religijnych, korporacji zawodowych oraz władz miejskindywidualnej filantr Najpewniej pierwszą polską prywatną fundacją charytatywną była ustanowiona w XI stuz darowizny księcia Władysława Hermana fundacja wotywna w podziękowaniu za męskpotomka. W następnych stuleciu powstała fundacja rodzinna Odrowążów, mająca na celumację chrześcijaństwa na ziemiach polskich, oraz fundacja pomocy chorym Jaxy MiechoW wieku XIII i XIV z inicjatywy osób świeckich powstały kolejne fundacje szpitalne. Wokresie rozpoczęły także działalność pierwsze korporacje brackie, pierwowzór późniejsinstytucji ubezpieczeniowych. Korporacje robotników żupnych w Kopalni Soli w Wielzorganizowano już za panowania Kazimierza Wielki W połowie XV stulecia powstają także pierwsze bractwa w Krakowie, następnie w Wwie. Podobnie jak na Zachodzie, ich celem jest opieka nad ubogimi, stwarzają one także mwość uczestnictwa w życiu społecznym. W 1448r. w Krakowie powstało pierwsze Bractwśw. Łazarza, zorganizowane z inicjatywy Zbigniewa Oleśnickiego, kardynała i biskupa kraskiego. U schyłku tegoż stulecia Conrad Celtes, także w Krakowie, założył pierwsze w EuŚrodkowej stowarzyszenie humanistyczne p.n. Nadwiślańskie Bractwo Literackie. BraLiterackie wzorowane było na sympozjach platońskich i zrzeszało profesorów oraz studeAkademii Krakowskiej, a także patrycjat Krakowa i dworz

216.

aków , s. 5.

s. 9 Zbigniew Góralski, Działalność Charytatywna w Polsce Przedrozbiorowej, PWN, Warszawa-Kr 197310 Pelczar, Szkolnictwo Parafialne w Ziemi Przemyskiej i Sanockiej (XIV- XVIII w.), cyt. 33.

ncji, który

ymi i ubo-y

ające

wyd., s.11 Próbą typologii funkcji charytatywnych średniowiecznych szpitali jest ujęcie Antonina z Flore

w XV w. dzieli średniowieczne szpitale na takie, w których schronienie znajdowali pielgrzdz (syndochium), przytułki zapewniające schronienie starcom (gerontocomium), sierocińce zapewni schronienie sierotom (orphanotrophium), gospody dla ubogich (procotrophium) ienia oraz punkty żyw dzieci (brephotrophium). Na ten tem dzy i

52. wyd.,

3.

at zob. B. Geremek, Litość i szubienica. Dzieje Nę Miłosierdzia, Czytelnik, Warszawa 1989, s. 12 Władysław Kopaliński, Sodalitas Litteraria Vistulana, w: Słownik Mitów i Tradycji Kultury, cyt.


s.108

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część I Jedni załaTaki kzwiązłeczeńPaupe W europe

ak fundamentalne znaczenie dla ewolucji działalności społecznej miały okresy ożywienia mań koniunktury ekonomicznej, gdyż wpływały one decydująco na sytuację społeczną. ryzys koniunktury ekonomicznej miał miejsce w połowie XVw. i pozostawał w ścisłym

ku z przemianami struktury własnościowej na wsi i rozpadem tradycyjnych struktur spo-stwa feudalnego w krajach Zachodu, prowadząc do deklasacji społecznej i pauperyzacji. ryzację pogłębiały jeszcze klęski głodu oraz epidemie i skutki wojen. XV i XVI stuleciu ma miejsce stopniowy dualizm gospodarczy w rozwoju terytoriów jskich13.

kapitaPrzypludnoś W wPolscedniowgiego”

Na obszarze Europy Zachodniej natępuje rozwój wczesnych form gospodarki listycznej, natomiast w Polsce rozwija się gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. isanie do ziemi i obowiązek pańszczyzny przyczynił się do rozwarstwienia i ubożenia ci wiejskiej i sprawił, że w XVI stuleciu nasiliło się nielegalne wychodźctwo ze wsi. yniku tych procesów w drugiej połowie XVIw. zarówno w Europie Zachodniej, jak i w zapotrzebowanie na pomoc wyraźnie wzrasta, a stan ubóstwa traci otaczający go w Śre-ieczu nimb świętości: ”<<...>> dokonało się przewartościowanie ubóstwa i kondycji ubo-14

pie sp Instyoraz npodejmWyrazwaniu w XIVnad upolityniem go15. U sckontrożebrakW ten lanym W Xformakościonie zaprzest tychczściołopliwiedzia, cczęści Ogó charytatywne w XVI-wiecznej Europie powstały zarównych rfilantr

. Wzrost ludności ubogiej oraz postępująca pauperyzacja w XVI i XVII-wiecznej Euro-rawiły, że stan ubóstwa jest postrzegany jako zło zagrażające porządkowi społecznemu. tucje filantropijne w różnym stopniu radziły sobie z problemami deklasacji społecznej iedostateczną absorpcją ludności napływającej ze wsi do miast. Działania opiekuńcze owane w krajach Zachodu na przełomie XV i XVIw. miały na ogół doraźny charakter.

em poszukiwania nowych rozwiązań problemów społecznych towarzyszących powsta-nowożytnego społeczeństwa była częściowa reforma dobroczynności. Jej korzenie tkwią -wiecznych inicjatywach władz miejskich szeregu miast europejskich w zakresie nadzoru

bogimi, które traktuje się jako początek świeckiej i publicznej działalności w dziedzinie ki społecznej. Geremek podaje przykład Norymbergi, w której już w XIVw. rozporządze-miejskim wprowadzono rejestr żebraków i okresową weryfikację ich statusu materialne-

hyłku XVw. również polski król Jan Olbracht wprowadził podobne regulacje dotyczące li nad ubogimi. W wydanym w 1496r. statucie została podjęta próba „licencjonowania” ów oraz określenia dopuszczalnej liczby żebrzących – tzw. „kontyngentów żebraczych”. sposób działania represyjne wobec ubogich przeplatały się ze wsparciem dla nich udzie-

przez instytucje charytatywne. VI stuleciu znaczny wpływ na reformy w zakresie dobroczynności w Europie miała Re-

cja. Centralnym postulatem ruchu religijnego Reformacji była reforma doktryn i praktyk ła rzymskiego, w tym również reforma kościelnych instytucji charytatywnych oraz żąda-przestania praktyk kupowania zbawienia u księży przez tzw. „sprzedaż odpustów”. Za-anie „sprzedaży odpustów” istotnie zagrażało istnieniu religijnej dobroczynności na do-asowych zasadach, bowiem jałmużna jako sposób odkupienia grzechów dostarczała Ko-wi istotnego źródła dochodów, z których finansowano działalność charytatywną. Niewąt- ruch Reformacji miał wpływ na przewartościowanie chrześcijańskiej doktryny miłosier-o w XVI stuleciu znalazło wyraz w postaci reorganizacji dobroczynności polegającej na owej laicyzacji działań opiekuńczych oraz kontroli, a niekiedy zakazie żebractwa. lnie należy jednak zauważyć, że reformy no z inspiracji katolików i protestantów, a także były dziełem środowisk humanistycz-ekrutujących się z różnych kręgów wyznaniowych i społecznych. Istotą nowej koncepcji opii była częściowa laicyzacja pomocy dla najuboższych, centralizacja działań opiekuń-

13 Jer Wa

zy Topolski, Nędza, Ubóstwo, Dostatek jako Kategorie Teoretyczne w Badaniu Historycznym i Ich rtość Eksplanacyjna, w: Nędza i Dostatek na Ziemiach Polskich od Średniowieczxa do Wieku XX,

s. 114 Bro Eur15 B.

4-15. nisław Geremek, Świat „Opery Żebraczej”. Obraz Włóczęgów i Nędzarzy w Literaturach opejskich XV-XVII wieku, Warszawa 1989, s. 19. Geremek, tamże, s. 57.


Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część I czych i zwiększenie nadzoru nad ubogimi oraz wprowadzenie obowiązkowych podatkórzecz biednych16 ym okresie doniosłą rolę odgrywa także prywatna filantr

w na . W t opia.

było ów. tkach tracji VIw.

Wyrazem sekularyzacji działalności społecznej na terenie Anglii, Francji i Niemiec przejmowanie przez ówczesne władze miejskie szpitali i przytułków od kościołów i zakon We Francji częściowa sekularyzacja instytucji opieki społecznej miała miejsce w począXVIw., za czasów panowania króla Franciszka I, który rozpoczął reorganizację adminisszpitalnej. Za początek instytucji publicznej opieki we Francji przyjmuje się założenie w Xprzez króla Franciszka I organizacji na rzecz ubogich17. V za-

adził y.

czny y na ał z ryka

orów zenie

nej. ijne. IIw.

z-gim.

erały oleń lanie

ie lo-.

ry-dla

wów-wne:

kalne głów-

ocy. oraz

oraz mi a

i. wych obo-wo o h do

Na ziemiach niemieckich Karol rządzeniem z 1530r. zobowiązywał władze miejskie do nadzoru nad szpitalami oraz wprowzasady opieki nad ubogimi niezdolnymi do prac W Anglii proces laicyzacji opieki nad ubogimi miał przebieg znacznie bardziej dramatyniż na kontynencie. W XVIw. Henryk VIII z dynastii Tudorów w reakcji na brak zgodunieważnienie przez papieża małżeństwa z Katarzyną Aragońską, królową Anglii, zerwKościołem rzymskim i ogłosił się głową Kościoła w Anglii. Za czasów panowania HenXVIII i jego następcy, Edwarda VI, doszło do konfiskaty majątku należącego do klasztoraz fundacji kościelnych i przekazania go na rzecz państwa. Nastąpiło wydatne ogranicwładzy Kościoła i jego funkcji charytatyw Ponadto ruch Reformacji w Anglii przyczynił się także do regresu ofiarności na cele religZarazem wzrastało znaczenie ofiarności na cele świeckie wśród rosnącej na początku XVpolitycznej i społecznej elity ziemiańskiej i arystokratycznej oraz interwencji państwa, zwłascza w dziedzinie oświaty i pomocy ubo M. Taylor i J. Kendall podają za Chestermanem, że arystokracja i ziemiaństwo wspiwówczas finansowo działalność szpitali, przytułków, domów poprawczych oraz system szkzawodowych, a także szkoły średnie i uniwersytety. Częstą formą pomocy było też udziepożyczek młodym przedsiębiorcom rozpoczynającym działalność, jak również wspierankalnych potrzeb18

Chociaż w okresie panowania dynastii Tudorów (1485-1603) nastąpiło osłabienie misji chatatywnej Kościoła, to żaden inny okres w historii Anglii nie był tak ważny, jak właśnie ten sformułowania nowoczesnej koncepcji filantropii i początków publicznej opieki. Przyjęto czas następujące rozwiązania pra- 1572r. wprowadzenie obowiązkowych podatków (poor rates), dzięki którym władze lomogły finansować pomoc na rzecz biednych, chociaż działalność filantropijna pozostała nym źródłem pom- 1601r. uchwalenie przez Parlament Prawa o Dobroczynności (Statute of Charitable Uses) Prawa Ubogich (Poor Law), które konsolidowały działania dobroczynne i filantropijneopiekę publiczną, a także normowały podział odpowiedzialności między władzami lokalnyorganizacjami charytatywnymi i filantropijnymi w zakresie opieki nad ubogim Według M. Taylor i J. Kendalla Prawo o Dobroczynności było kodyfikacją dotychczasoregulacji prawnych dotyczących przezwyciężania ubóstwa i stanowiło próbę określeniawiązków władz lokalnych i prywatnej dobroczynności w tym zakresie. Elżbietańskie PraDobroczynności z 1601r. potwierdziło istniejący od XIVw. podział na ubogich zdolnycpracy (undeserving poor), ch do którzy mogli szukać pomocy u władz lokalnych, oraz niezdolnypracy (worthy poor), którym jne19.

ty na stwa. szcza

pomoc świadczyły instytucje filantropi W Polsce, podobnie jak w krajach Zachodu, okres Reformacji sprzyjał podjęciu debatemat reformy dobroczynności, w tym przekazania szpitali i ich funduszy pod nadzór pańSzpitale, nad którymi nadzór sprawowały dotychczas mieszane zarządy złożone z probo

16 Ewa Leś, Organizacje Społeczne. Studium Porównawcze, Program czny,

, s. 8. ies 3,

s. 23. . 53.

że.

Phare-Dialog Społe Warszawa 199817 Edith Archambault, The Nonprofit Sector in France, Johns Hopkins Nonprofit Sector Ser Manchester University Press 1977, 18 M. Taylor i J. Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s19 Tam


Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część I oraz zArgumlegać

arządców-prowizorów świeckich, postulowano przekształcić w instytucje państwowe. entowano, że szpitale jako podstawowa forma zbiorowej dobroczynności powinny pod-

nadzorowi publicznemu 20. Andcy ub

rzej Frycz Modrzewski domagał się utworzenia odrębnego świeckiego urzędu d.s. pomo-ogim, który równocześnie zarządzałby majątkiem przeznaczonym dla najuboższych 21.

Autor chodn Jednnizmujako gkiego. lami wnansogo na rencję ruchu Ważw dzie(1545-funkcjw usta

De Republica Emendanda proponował także uchwalenie, podobnie jak w Europie Za-iej, specjalnego podatku dla ubogich zasługujących na wsparcie. ak w praktyce wpływ ruchu Reformacji na reformę dobroczynności i wzrost interwencjo- państwa w tej dziedzinie był w Polsce znacznie mniejszy niż na Zachodzie. Szpitale – łówne instytucje ówczesnej dobroczynności - pozostały pod zarządem Kościoła katolic-Z. Góralski upatruje też przyczyn utrzymania przez Kościół w Polsce nadzoru nad szpita- słabnącej pozycji materialnej ówczesnych miast i mieszczaństwa, co uniemożliwiło fi-

wanie przez miasta szpitali-przytułków. Krótkotrwały był też wpływ ruchu reformacyjne-oświatę kościelną. Powstające wówczas szkoły protestanckie stanowiły częstokroć konku-dla szkół katolickich, jednak ich działalność słabła w miarę, jak zmniejszały się wpływy reformacji. nym wydarzeniem utwierdzającym dominującą pozycję Kościoła katolickiego w Polsce dzinie zarządzania dobroczynnością były uchwały soboru trydenckiego. Sobór trydencki 1563), zapoczątkowując okres kontrreformacji, przyznał biskupom pierwszoplanową ę w zakresie zarządzania działalnością charytatywną, co następnie znalazło potwierdzenie wach synodów duchowieństwa polskiego 22.

W Pspołeckońcu księdzdzia wrodzajPoboż W psce ro

olsce XVI stulecie stanowi ważny etap w historii rozwoju zorganizowanej działalności znej, która przejawiała się w postaci działań dobroczynnych oraz oświaty kościelnej. W XVIw. powstają nowe formy instytucjonalne działalności charytatywnej. Z inicjatywy

a Piotra Skargi w Krakowie utworzono trzy instytucje dobroczynne: Bractwo Miłosier-spierające materialnie chorych i ubogich, przy którym działała Skrzynka św. Mikołaja,

fundacji posagowej, wspomagającej finansowo ubogie panny na wydaniu, oraz Bank ny udzielający niewielkich pożyczek bezprocentowo pod zastaw. ierwszej połowie XVI stulecia w Małopolsce, Wielkopolsce i na Mazowszu miał też miej-zkwit szkolnictwa parafialnego23.

prywanie piAkade ROZWI KRA Na X ści w sobą po przegminydobro Ta nwiązainstyty

Wiek XVI to w Rzeczypospolitej także okres rozwoju tnej dobroczynności w postaci zapisów i darowizn na cele dobroczynnne oraz ustanawia-erwszych fundacji stypendialnych dla niezamożnej młodzieży z inicjatywy członków mii Krakowskiej i biskupów.

ÓJ ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH W POLSCE JACH ZACHODU W OKRESIE PRZEDINDUSTRIALNYM

VII wiek i pierwszą połowę XVIII stulecia przypada drugi etap w rozwoju dobroczynno-Europie i początki amerykańskich voluntary associations. Kraje europejskie mają już za ierwsze doświadczenia związane z reformą instytucji charytatywnych. Chodzi zwłaszcza łomowe w skali europejskiej rozwiązania ustawodawstwa angielskiego nakładającego na obowiązek pomocy publicznej oraz podział zadań między władze lokalne i prywatną czynność w sprawach opieki nad ubogimi. owożytna reforma dobroczynności, poprzedzona wcześniejszymi poszukiwaniami roz-

ń w sprawach opiekuńczych, jak XVI-wieczna miejska reforma szpitali przekazująca te cje dobroczynne pod zarząd świecki w wielu miastach europejskich, dokonała ograni-

20 Hel II, 21 Zbi Wa22 Z.23 R.

ena Bunsch-Konopka, Historia Opieki Społecznej w Polsce, w: Pomoc Społeczna w Polsce, Część Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa 1985, s. 14. gniew Góralski, Działalność Charytatywna w Polsce Przedrozbiorowej, PAN, PWN, rszawa-Kraków 1973, s. 28. Góralski, tamże. H. Bunsch-Konopka, tamże. Pelczar, Szkolnictwo Parafialne w Ziemi Przemyskiej i Sanockiej (XIV-XVIII w.), cyt. wyd., s. 33.


Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część I czonej zmiany struktur charytatywnych, stanowiąc element ewolucji wczesnokapitalistyoraz dostosowywania instytucji dobroczynnych do wymogów i wyzwań okresu przechodod ładu feudalnego do porządku kapitalistycznego, w którym apoteoza ubóstwa i pochjałmużny ustępowała miejsca nakazowi pracy zdolnych do niej ubog

cznej zenia wała

ich. h do

ubo-i. W

k roz-ach.

było y ń a niza-

dzia-na na stąpił

k emii, o-

Zwrot w dotychczasowym stanowisku wobec ubóstwa – od miłosierdzia wieków średnicrepresji i przymusu ery nowożytnej – należy traktować jako reakcję na wzrastającą liczbęgich, a w niektórych krajach także skutek kurczenia się bazy społecznej dobroczynnoścAnglii np. w drugiej połowie XVIw. zapotrzebowanie na pomoc wzrastało w wyniku szybkiegoprzyrostu bezrolnej ludności wiejskiej, wskutek przekształceń na wsi i przechodzenia od rolnic-twa feudalnego do wczesnokapitalistycznego, oraz wzrostu ubóstwa w miastach wskutewoju przemysłu i gwałtownego wzrostu liczby ludności w miast W Anglii odpowiedzią instytucjonalną na wyzwania społeczne epoki preindustrialnej wprowadzenie now ch rozwiąza prawno-organizacyjnych w z kresie działalności orgacyjnej i prawa ubogich w początku XVIIw. Jednak w drugiej połowie XVIIw. podupadła łalność administracji charytatywnej z czasów Tudorów i zmniejszyła się ofiarność prywatcele dobroczynne, wzrosła zaś tendencja do przekazywania ziemi i majątku następcom. Naprzejściowy zastój w angielskiej dobroczynności, tóry potęgowały jeszcze skutki epidwojen oraz, jak podkreślają niektórzy historycy brytyjscy, fakt rozwiązania klasztorów i zaknów. W XVII-wiecznej ależy

ch w gdzie jako ejsce

opy. tyw-

s zu zania

acji, owy

Europie do najważniejszych instrumentów profilaktyki ubóstwa npropagowanie etosu pracy za pomocą przymusu zatrudniania zdolnych do pracy ubogizamkniętych domach pracy, jak w Anglii, czy w „szpitalach generalnych”, jak we Francji, odosabniano ubogich poddając ich obowiązkowi pracy. Jedynie chorzy, starzy i kalecygodni ubodzy, niezdolni do pracy, mieli mieć prawo do korzystania z pomocy. Ma to mizarówno w protestanckiej, jak i katolickiej części Eur W XVII i XVIII wieku, równolegle z postępującą instytucjonalizacją działalności charytanej w po taci zapisów prywatnych i rozwoju działalności dobroczynnej wynikających z nakamiłosierdzia chrześcijańskiego ma miejsce rozwój działań publicznych w postaci wprowadprzymusu pracy ubogich. Niewątpliwie siłą inspirującą rozwój dobroczynności w tym okresie jest ruch Kontrreformktóry dokonuje waloryzacji miłosierdzia i uwzględnia pomoc ubogim w programie odnKościoła24. wych

ialne zanie

kół. nnej,

ar-dno-spół-itów

ętego iero-

a co kie i odaje cami 25. W ludzi

iast.

Wyrazem tego jest wzrost znaczenia kościelnej dobroczynności, rozwój noform działalności charytatywnej, a także indywidualnej dobroczynności. Powstają paraftowarzystwa dobroczynne realizujące nakaz miłosierdzia chrześcijańskiego przez odwiedchorych i więźniów oraz udzielanie pomocy medycznej i prowadzenie sz W XVII-wiecznej Francji nastąpił rozwój nie znanych dotąd form działalności dobroczyzwłaszcza w zakresie pomocy medycznej dla ubogich. Powstały wówczas dobroczynne lekskie punkty konsultacyjne oraz bezpłatne izby chirurgiczne, które poziomem usług niejekrotnie przewyższały ówczesne szpitale publiczne dla ubogich, stanowiąc pierwowzór wczesnych instytucji niepublicznych w dziedzinie opieki medycznej we Francji. Zakon jezurozwinął też oświatę kościelną, a zakon Sióstr Miłosierdzia założony z inicjatywy świWincentego a Paulo prowadził działalność w zakresie opieki zastępczej nad dzieckiem osconym. W I Rzeczypospolitej od XVIIw. rośnie zapotrzebowanie na pomoc charytatywną, nogromny wpływ ma ubożenie ludności spowodowane skutkami wojen. Wojny szwedznajazdy tatarskie rujnują miasta, ale jeszcze dotkliwiej uderzają w mieszkańców wsi. Jak pGóralski: „Podpalone miasta i wsie, rozgrabione mienie, znęcanie się nad mieszkańdoprowadziły do tego, że w niektórych regionach liczba ludności wiejskiej spadła do 50%”XVIII stuleciu w związku z kryzysem gospodarki feudalnej nastąpił dalszy wzrost ubogich i ich exodus ze wsi do m

265.

6-7. 24 Geremek, Litość i Szubienica, cyt. wyd., s.25 Góralski, Działalność Charytatywna w Polsce Przedrozbiorowej, cyt. wyd. , s.


Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część I Poczopiekuczychmunickresie ski nozwłasznad ub Poczktóre zakonuczącew szk

ąwszy od XVIIw. zinstytucjonalizowana działalność społeczna przyjmuje postać działań ńczych i oświatowych Kościoła katolickiego, gmin wyznaniowych i cechów rzemieślni-

. Interwencjonizm państwa polegał przede wszystkim na współodpowiedzialności władz ypalnych za opiekę publiczną. Instytucjonalną działalność Kościoła katolickiego w za-oświaty kościelnej i opieki nad ubogimi uzupełniają przybywające w tym czasie do Pol-

we zgromadzenia zakonne podejmujące pracę oświatową i charytatywną. W wieku XVI, a cza XVII, zgromadzenia zakonne rozwijają działalność w dziedzinie szkolnictwa, opieki ogimi i szpitalnictwa. ąwszy od XVIw., oprócz rozwijanego od wieków średnich szkolnictwa parafialnego,

w połowie XVIw. było w Polsce zjawiskiem powszechnym, ma miejsce rozwój kolegiów nych prowadzonych przez zakony jezuitów i pijarów. Szkoły-kolegia zakonne zapewniały j się młodzieży bezpłatność nauki, a ich programy nauczania były atrakcyjniejsze niż te

ołach parafialnych26. W wprowawania nych pMarię czej nopiekiców, j Najppoprzestulec

ieku XVII został sprowadzony do Polski zakon szpitalny bonifratrów, zakon pijarów dzący szkoły dla ubogich dzieci, zakon trynitarzy wykupujący jeńców z jasyru za pano-Jana III oraz zakon sióstr miłosierdzia. Zgromadzenie zakonne sióstr miłosierdzia, zwa-opularnie szarytkami, sprowadzone do Polski w połowie XVIIw. z Francji przez królową Ludwikę, realizowało nowatorskie na owe czasy rozwiązania w zakresie opieki zastęp-

ad dzieckiem w postaci organizowania w prowadzonych przez zgromadzenie ochronkach i nauki zawodu na równych prawach dla dzieci osieroconych z powodu śmierci rodzi-ak i dzieci pozamałżeńskich. owszechniejszą instytucją dobroczynną tego okresu były szpitale. Szpitale zakładane w dnich stuleciach głównie w miastach, od XVIw. powstawały też we wsiach, a w XVIII

iu były już zlokalizowane w większości parafii27. nymi klasztry, tj. jącychcharytżywieprzez przytu Z koszą postawianizow

Szpitale były instytucjami charytatyw-Kościoła i pozostały nimi do XIX stulecia. Poza szpitalami prowadzonymi przez zakony i ory istniały także szpitale parafialne, finansowane ze źródeł parafialnych, oraz prepozytu-probostwa szpitalne stanowiące odrębne instytucje kościelne. Jednak wskutek wyniszcza- wojen oraz problemów z zarządzaniem był to okres wyraźnego osłabienia działalności atywnej szpitali. W owym czasie utrzymywanie szpitali, a zwłaszcza finansowanie wy-nia pokrywano z dotacji miejskich, ofiar pieniężnych oraz ordynarii, tj. otrzymywanej część szpitali zapłaty w naturze wzamian za pracę na roli ubogich mieszkańców szpitali-łków. lei siłę inspirującą rozwój amerykańskich voluntary associations, przypadającą na pierw-łowę XVIIw., wiązać należy z ekspansją terytorialną okresu pionierskiego. Taką tezę D. Boorstin dowodząc, że to epoka pionierska wymagała działań kolektywnych i zorga-anych, które na trwałe przesądziły o kulturze politycznej Ameryki28

dowanorganikontynamerygrup, stowa yki. Ideotradycstępnigijnyc

. Wobec słabo rozbu-ych, w porównaniu z krajami europejskimi, instytucji kościelnych oraz braku struktur zacji państwowej – amerykańskie voluntary associations w okresie kolonizacji entu odegrały więc wiodącą rolę w zaspokajaniu podstawowych potrzeb społeczeństwa

kańskiego, które powstawało jako zbiorowość wspólnot złożonych z jednostek i małych a których rozwój wyprzedził powstanie państwa. Tak więc pierwsze dobrowolne

rzyszenia powstawały już w początkowym okresie kolonizacji Amerwe podstawy i historyczne źródła amerykańskich voluntary associations wywodzą się z ji europejskich, (w tym zwłaszcza angielskich gmin protestanckich), przeniesionych na-e przez osadników na grunt amerykański. Organizacje te, reprezentujące wiele grup reli-h, po przybyciu do Ameryki propagowały idee odrodzenia moralnego, głosiły zasadę

26 Roman Pelczar, Szkolnictwo Parafialne w Ziemi Przemyskiej i Sanockiej (XIV-XVIIIw.), OAspra- JR, Ane27 Gó28 D. B

ficyna Warszawa 1998, s. 8. Zob. także Norman Davies, Serce Europy. Krótka Historia Polski, ks, Londyn 1995, s. 298. ralski, tamże, s. 28.


oorstin, The National Experience, New York 1965, s. 52.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część I rozdziału Kościoła od państwa, promowały nowy typ prywatnej przedsiębiorczości o zbioro-wym charakterze i gospodarkę prywatną nowego typu, a także zainicjowały nowy kierdziałalności filantropijnej - świecką działalność dobroczynną. Narodziny świeckich organfilantropijnych przypadły na wiek XVII. Jak podają Ralf Dolgoff i Donald Feldstein, w 1powstało Szkockie Towarzystwo Dobroczynne (The Scots’ Charitable Society) - jako piertowarzystwo pomocy wzajemnej założone przez grupę narodowościową i ukierunkowanpomoc osadnikom narodowości szk

unek izacji 657r. wsze e na

iej29. nty-

rawa takie alne-

przez zych eryki ał na epcją złym roco-

m.

ock Wczesna działalność tych organizacji w Ameryce, przypadająca na okres kolonizacji konentu w pierwszej połowie XVIIw., pozostawała pod wyraźnym wpływem angielskiego Po Dobroczynności z 1601r., którego zasadnicze rozwiązania i ideologiczne przesłanki - jak wprowadzenie obowiązku opieki publicznej i sekularyzacja pomocy, określenie minimgo okresu pobytu na danym terytorium uprawniającego do pomocy publicznej, ujmowanie przyczyn ubóstwa w kategoriach indywidualnych, a nie strukturalnych - zostały przyjęte osadników już we wczesnym okresie kolonizacji Ameryki, tworząc podwaliny późniejsrozwiązań w dziedzinie polityki socjalnej. W pierwszym, pionierskim okresie historii Amoraz w czasach Rewolucji Amerykańskiej główny ciężar działań opiekuńczych spoczywrodzinie, samopomocy sąsiedzkiej i Kościele. Udział władz lokalnych, zgodnie z koncelżbietańskiego prawa ubogich, ograniczał się do udzielania pomocy osobom w podeswieku, inwalidom niezdolnym do samodzielnej egzystencji oraz wdowom i dzieciom osieny

e, w:

s. 64. 29 Ralph Dolgoff, Donald Feldstein, Social Values and Social Welfare: The American Experienc


Understanding Social Welfare, Harper & Row, Publishers, New York, 1980,

rozdział i chrześcijańskie i świeckie organizacje filantropijne

Documents

Transcript of rozdział i chrześcijańskie i świeckie organizacje filantropijne