Prof. dr hab. farm. WALERIA OLECHNOWICZ-STĘPIEŃDoc. dr hab. farm. ELIZA LAMER-ZARAWSKA

ROŚLINY LECZNICZESTOSOWANE U DZIECI

Wydanie III poprawione i uzupełnione

Warszawa 1992Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich

© Copyright by Waleria Olechnowicz-Stępień, Eliza Lamer-Zarawska, 1986,1989, 1992

Recenzent doc. dr hab. farm. Krystyna Szpunar

Redaktor mgr Teresa MaterkowskaRedaktor techniczny Ewa Blicharska

Korektor Barbara Młyńczak

Projekt okładki Małgorzata WickenhagenRyciny: Julitta Gadomska i Anna Żurkowska oraz z książki

B. Kuźnickiej i M. Dziak „Zioła i ich stosowanie”

ISBN 83-200-1594-4

Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1992 r.Wydanie III. Nakład 14 800 + 200 egz.

Objętość: ark. wyd. 17,8; ark. druk. 16,25.

Olsztyńskie Zakłady Graficzneim. Seweryna Pieniężnego

10-417 Olsztyn, ul. Towarowa 2Zam. nr 406/91

Przedmowa

Lek ziołowy — mimo wielu środków syntetycznych, którymi dysponuje lekarz —zajmuje nadal ważne miejsce w zapobieganiu i leczeniu chorób. Jest często środkiemuzupełniającym lub wspomagającym lek syntetyczny, a niekiedy lekiem z wyboru(podstawowym w terapii), głównie w pewnych grupach wiekowych oraz niektórychrodzajach schorzeń.

Leki naturalne powinny też znaleźć swoje miejsce w pediatrii, zwłaszcza żeorganizm dziecka jest szczególnie wrażliwy na specyfiki chemiczne. Pod pojęciemspecyfiki chemiczne rozumiemy nie tylko środki syntetyczne, lecz również izolowane zroślin pojedyncze związki oraz antybiotyki. Stanowią one podstawę leczeniapediatrycznego, głównie ze względu na szybkość i skuteczność działania. Mimoniewątpliwej wartości tych leków, odnotowuje się niekiedy w czasie kuracji lub popewnym czasie jej stosowania, niepożądane objawy uboczne, np. wysypki alergiczne,zaburzenia w trawieniu i przyswajaniu pokarmów itp. W pewnych schorzeniach wiekudziecięcego nie zawsze istnieje potrzeba stosowania preparatu chemicznego o silnymdziałaniu. Może on być zastąpiony z dobrym skutkiem łagodniej działającymiprzetworami roślinnymi.

Zioła charakteryzują się różnorodnym działaniem leczniczym, ułatwiająprzyswajanie składników pokarmowych oraz dostarczają niezbędnych witamin iskładników mineralnych. Pobudzają również mechanizmy odpornościowe organizmuczłowieka.

Dziecko znacznie lepiej toleruje leki ziołowe niż syntetyczne, chociaż wynik leczeniaziołami nie jest tak efektywny, jak w przypadku stosowania preparatów chemicznych.Kuracja ziołowa trwa z reguły dłużej i z tego względu zalecana jest w określonychchorobach, przeważnie nawracających, przewlekłych, związanych z zaburzeniamiprzemiany materii lub przy zmniejszonej odporności organizmu.

Zalecane jest również skojarzone leczenie środkami syntetycznymi i roślinnymi.Daje ono na ogół dobre wyniki, ponieważ lek ziołowy częstokroć zwiększa działaniestosowanej substancji syntetycznej, umożliwiając ograniczenie jej dawki, ajednocześnie chroni organizm przed ubocznym działaniem specyfiku chemicznego.

W przypadku stosowania ziół niekiedy trudno jest odgraniczyć ich wartości leczniczeod wartości odżywczych. Dotyczy to zwłaszcza częstych w diecie dziecka warzyw (np.marchew), owoców lub herbatek ziołowych. Ważna jest przy tym umiejętnośćwłaściwego wykorzystania bogactwa różnorodnych składników naturalnych, którychniewyczerpanym źródłem jest świat roślinny.

3

Skład chemiczny roślin jest złożony i obejmuje zarówno związki proste, jak ipołączenia bardzo skomplikowane, z których wiele ma silne działanie farmakologiczne.Nawet tzw. substancje balastowe (uboczne) stanowią niezbędne elementy wcałokształcie działania leku i warunkują niejednokrotnie jego korzystniejszy efektterapeutyczny. W ziołolecznictwie stosuje się wyizolowane poszczególne składnikiroślin uznane za substancje aktywne lub też całe zespoły związków zawartych wroślinie, podawane w postaci odpowiedniego przetworu, najczęściej wyciągu.Stosowanie wyciągów daje często lepsze wyniki leczenia ze względu na współdziałanieskładników roślin.

Decyzję w sprawie doboru najbardziej odpowiedniego leku ziołowego powinienpodjąć lekarz. Ziołolecznictwo bowiem zobowiązuje do dokładnej znajomości roślin,ich składu chemicznego, działania leczniczego, a także sposobu przyrządzania leku orazdawkowania.

Zainteresowanie fitoterapią wzrasta w ostatnich latach. Wśród wielu cennych książekz tego zakresu brak jest jednak pozycji opisujących zioła stosowane w leczeniu dzieci.Przekazując czytelnikom niniejsze popularne opracowanie, miałyśmy na względziewypełnienie istniejącej luki. Zdajemy sobie przy tym sprawę, że podane przez nas, wzakresie możliwości wydawniczych, gatunki lecznicze nie wyczerpują wszystkichleków, jakich dostarcza świat roślinny. Zebrany materiał stanowi jednak przeglądstosowanych przez wiele pokoleń surowców, które mogą być wykorzystane w praktycei leczeniu chorób u dzieci.

Autorki

Spis treściPrzedmowa........................................................................................................... 3

Wprowadzenie ..................................................................................................... 9

Zbiór, suszenie i przechowywanie...................................................................... 11

Przetwory z roślin leczniczych........................................................................... 13

Rośliny w pielęgnowaniu i leczeniu niemowląt.................................................. 17

Rośliny przeciwzapalne ....................................................................................... 17Rumianek pospolity = rumianek leczniczy 17 Rumian szlachetny = rumianrzymski = rumianek rzymski 21

Rośliny wiatropędne i przeciwskurczowe............................................................. 23Biedrzeniec anyż = anyż = anyżek 23 Koper włoski = = koperek słodki =fenkuł włoski 25 Koper ogrodowy 28 Kminek zwyczajny 29

Rośliny regulujące trawienie ............................................................................... 31Marchew zwyczajna 31

Rośliny w leczeniu dzieci starszych.................................................................... 33

Rośliny w chorobach układu oddechowego ......................................................... 33

Rośliny osłaniające ............................................................................................. 36Prawoślaz lekarski 36 Prawoślaz wysoki = malwa ogrodowa 39 Ślaz dziki 40 Babka lancetowata = babka wąskolistna = języczki polne 42

Rośliny wykrztuśne.............................................................................................. 45Tymianek pospolity 45 Macierzanka piaskowa = macierzanka 48 Oman wielki 51 Sosna zwyczajna 53

Rośliny przeciwbakteryjne................................................................................... 55Cebula 55 Szczypiorek 57 Czosnek pospolity 57 Szałwia lekarska59

Rośliny w chorobach układu pokarmowego ........................................................ 62

Rośliny pobudzające łaknienie i trawienie........................................................... 63

Rośliny gorzkie.................................................................................................... 64Bobrek trójlistny 64 Centuria pospolita = tysiącznik pospolity = goryczkaczerwona 66 Drapacz lekarski69

5

Rośliny aromatyczno-gorzkie .............................................................................. 70Arcydzięgiel litwor = arcydzięgiel lekarski = litwor = dzięgiel lekarski 70Bazylia wonna = ziele królewskie 72 Bylica boże drzewko = boże drzewko75 Bylica pospolita 77 Bylica estragon = estragon = bylica głupich 79 Cząber ogrodowy 81 Krwawnik pospolity 81 Kolendra siewna85 Lebiodka pospolita = majeranek dziki86 Majeranek ogrodowy 88 Tatarak zwyczajny 90

Rośliny żółciotwórcze i żółciopędne..................................................................... 92Dziurawiec zwyczajny = świętojańskie ziele 94 Karczoch zwyczajny 97 Kocanka piaskowa = nieśmiertelnik 98 Mięta pieprzowa 100 Mniszekpospolity = mniszek lekarski = dmuchawiec lekarski = mlecz103 Rzodkiewczarna105 Szanta zwyczajna 106

Rośliny przeczyszczające ................................................................................... 108Babka piaskowa oraz babka płesznik 112 Kruszyna pospolita = szakłakkruszyna 114 Len zwyczajny 116 Rzewień dłoniasty = rabarbar dłoniasty 117 Szakłak pospolity = szakłak ciernisty = jeleni róg 119

Rośliny przeciwbiegunkowe............................................................................... 121Borówka czernica = czarna jagoda = czernica 123 Jabłoń domowa orazjabłoń dzika — płonka 125 Jeżyna fałdowana 126 Orzech włoski 127 Pięciornik gęsi = srebrnik pospolity 128 Pięciornik kurze ziele 130 Poziomka pospolita 132 Przywrotnik pospolity 133 Szczaw lancetowaty 135 Śliwa tarnina = tarnina 137

Rośliny w chorobach układu moczowego .......................................................... 139Borówka brusznica142 Brzoza brodawko wata lub brzoza omszona 143 Lubczyk ogrodowy = lubczyk lekarski 144 Mącznica lekarska 147 Nawłoć pospolita = złota rózga = złota dziewica 149 Perz właściwy = perzbiały 151 Pietruszka zwyczajna 152 Połonicznik nagi153 Rdest ptasi =wróble języczki = podróżnik = świńska trawa 155 Seler zwyczajny 157 Skrzyp polny = koński ogon = sprzeczka 158 Wilżyna ciernista 161 Wrzos zwyczajny 163

Rośliny w chorobach z podwyższoną temperaturą ............................................. 164

Rośliny napotne i przeciwgorączkowe ............................................................... 165Dziki bez czarny = bez czarny = bez psi = bez aptekarski165 Lipa drobnolistnai lipa szerokolistna 168 Malina właściwa 169 Wiązówka błotna = tawułałąkowa 171 Wierzba biała, wierzba krucha oraz wierzba purpurowa(wiklina) 173

Rośliny witaminowe .......................................................................................... 174Porzeczka czarna 174 Rokitnik zwyczajny = rokitnik szakłakowaty 175 Róża dzika = szypszyna 177 Żurawina błotna 180

6

Rośliny w chorobach reumatycznych ................................................................ 181

Rośliny w chorobach układu nerwowego .......................................................... 183

Rośliny uspokajające......................................................................................... 185Głóg jednoszyjkowy oraz głóg dwuszyjkowy 185 Kozłek lekarski 187 Melisa lekarska 189

Rośliny w chorobach i urazach skóry ................................................................ 191

Rośliny odtruwające.......................................................................................... 194Fiołek trójbarwny = bratek polny 194 Cykoria podróżnik = podróżnikbłękitny = podróżnik lekarski 197 Łopian większy = łopuch199 Ogóreczniklekarski 201 Podgarycznik pospolity 204 Pokrzywa zwyczajna orazpokrzywa żegawka 206 Uczep trójlistkowy = uczep trójdzielny = dwuząb 208

Rośliny przeciwzapalne ..................................................................................... 210Arnika górska = kupalnik górski 210 Chaber bławatek 212 Nagietek lekarski= nagietek 213 Świetlik łąkowy 215 Żółtlica drobnokwiatowa oraz żółtlicaowłosiona 215

Rośliny w chorobach alergicznych .................................................................... 218

Rośliny w żywieniu dzieci chorych..................................................................... 225

Witaminy w żywieniu dzieci............................................................................... 231

Rośliny trujące .................................................................................................. 238

Mieszanki ziołowe ............................................................................................ 243

W pielęgnowaniu i leczeniu niemowląt............................................................... 243W leczeniu dzieci starszych................................................................................ 244

W chorobach układu oddechowego.................................................................. 244W chorobach układu pokarmowego................................................................. 245W chorobach wątroby i dróg żółciowych ......................................................... 246W zaparciach .................................................................................................. 247W biegunkach ................................................................................................. 247W chorobach układu moczowego .................................................................... 248W chorobach z podwyższoną temperaturą........................................................ 249W chorobach reumatycznych........................................................................... 249W chorobach układu nerwowego..................................................................... 250W chorobach i urazach skóry........................................................................... 251Zwiększające odporność organizmu................................................................. 252

Piśmiennictwo .................................................................................................. 254

Spis alfabetyczny nazw roślin .......................................................................... 256

Wprowadzenie

Organizm dziecka przez cały okres rozwoju wymaga innego traktowania niżorganizm w pełni dojrzały. Również leczenie w tym okresie ma swoją specyfikę. Przystosowaniu ziół należy także uwzględniać różnice między organizmem dziecka wposzczególnych etapach dojrzewania a organizmem człowieka dorosłego, czegowyrazem jest odpowiedni dobór gatunków roślin nie tylko pod względem jakości, leczrównież ilości oraz wzajemnych ich proporcji w złożonym leku naturalnym.

Ustrój dziecka w zależności od wieku charakteryzują pewne odrębnościmorfologiczne i fizjologiczne oraz różnice aktywności enzymatycznej i metabolicznej.W okresie dzieciństwa występuje przewaga procesów przyswajania nad procesamiwydalania i dopiero w momencie ustalenia się między nimi równowagi organizm osiągadojrzałość biologiczną.

Etapy rozwoju dziecka charakteryzują występujące skokowo, co pewien czas,zmiany jakościowe, zarówno psychiczne, jak i fizyczne. Zmiany te stanowią podstawępodziału okresu dziecięcego. Najczęściej wyróżnia się: okres niemowlęcy, obejmującypierwszy rok życia dziecka (w nim mieści się okres noworodkowy), okresponiemowlęcy — lata 1—3, przedszkolny — 3—7 lat, wiek szkolny — 7—14 lat,wreszcie lata młodzieńcze — 14—18 lat.

Dużą intensywnością przemian ustrojowych charakteryzują się pierwsze trzy lata, azwłaszcza pierwszy rok życia dziecka oraz okres dojrzewania płciowego (11—16 lat),podczas którego ustala się równowaga hormonalna.

W poszczególnych okresach życia dziecka istnieje swoiste zapotrzebowanieorganizmu na składniki pokarmowe konieczne dla prawidłowego rozwoju. Wiele z nichdostarcza świat roślin, w tym również rośliny lecznicze. Można więc wyodrębnić ziołastosowane typowo na danym etapie rozwoju dziecka, co nie znaczy, że są onenieprzydatne dla dzieci w innym wieku. Z tego względu w książce wydzielono m.in.grupę ziół szczególnie użytecznych dla niemowląt.

W opracowaniu zostały wyodrębnione działy obejmujące podstawowącharakterystykę układów organizmu, ich najczęstsze niedomagania u dzieci oraz roślinystosowane w leczeniu.

Ważnym i złożonym problemem w ziołolecznictwie jest ustalenie odpowiedniej dladziecka dawki preparatu. W stosowaniu nawet łagodnie działających leków roślinnychnależy uwzględnić: wagę, wiek, stan fizyczny dziecka i jego indywidualną wrażliwość.Nie można także bagatelizować faktu, że dziecko przyjmuje inne leki. W tymprzypadku szczególnie należy działać w porozumieniu z lekarzem.

9

Określone znaczenie ma też forma stosowania leku roślinnego. Zamieszczone w książceilości i sposoby podawania surowców ziołowych, preparaty oraz dawki są opisywane wpiśmiennictwie i potwierdzone wieloletnim doświadczeniem. Jednak przy korzystaniu ztych środków w indywidualnych przypadkach należy uwzględnić wymienione wyżejkryteria dawkowania oraz ewentualne uczulenie.

Zioła mają znaczenie nie tylko w leczeniu, lecz również w szeroko pojętymzapobieganiu chorobom u dzieci. Znane są surowce roślinne o właściwościachpobudzających naturalne mechanizmy obronne organizmu, dzięki czemu stosowanietych środków może zapobiec chorobie lub złagodzić jej przebieg. Wchodzą one w składznanych preparatów ziołowych o powyższym działaniu, jak np.: Biostymina, Esberitox,Echinacea lub Bioaron, polecane w nawracających chorobach infekcyjnych.

W racjonalnym wychowaniu dziecka istotne są wszystkie czynniki niezbędne dlazapewnienia jego prawidłowego rozwoju, jak właściwe i urozmaicone odżywianie,higiena, zapobieganie, a w razie zachorowania odpowiednie leczenie. Świat roślinnyzajmuje w tym procesie ważne i określone miejsce.

Mamy nadzieję, że niniejsze opracowanie pozwoli poznać bliżej niektóre aspektyziołolecznictwa pediatrycznego, a także pogłębi wiedzę o krajowych roślinachleczniczych, użytecznych dla dzieci. Przestrzegamy jednak Czytelników przedsamodzielnym leczeniem schorzeń u dzieci, bez uprzedniego zasięgnięcia opiniilekarza. Przestroga ta jest ważna przede wszystkim dlatego, że stosowanie ziół bezkonsultacji lekarza może opóźnić rozpoczęcie właściwego leczenia, a niekiedyzaciemnić objawy choroby i utrudnić jej rozpoznanie.

Zbiór, suszenie i przechowywanie ziół

Na terenie naszego kraju zasoby niektórych roślin są jeszcze znaczne i pozwalajązaopatrzyć się w zioła lecznicze we własnym zakresie. Należy jednak pamiętać, że sąrośliny, które podlegają ochronie całkowitej lub częściowej, np. arnika górska, porostislandzki, goryczki, mącznica lekarska itp. Nie mogą one być pozyskiwane ze stanowisknaturalnych.

Przy zbiorze ziół zwraca się uwagę, aby nie zrywać roślin na terenach skażonychśrodkami ochrony roślin (przed wygaśnięciem okresu karencji), z obszarówprzemysłowych i miejskich, z pobocza autostrad i innych dróg o dużym ruchumotoryzacyjnym (zachować odległość ponad 500 m).

Wartość surowca leczniczego jest zmienna i zależy od okresu wegetacji rośliny, anawet pory dnia. Przy niewłaściwym zbiorze, a także suszeniu lub przechowywaniu,zioła mogą stracić swe właściwości lecznicze.

Na ogół zioła zbiera się w dni suche i pogodne, po obeschnięciu rannej rosy lub nimpowstanie wieczorna. Zbieramy oczywiście tylko te rośliny, co do których mamypewność, że są to właściwe gatunki, jakich poszukujemy, a nie bardzo do nich podobne.Pomyłka w rozpoznaniu rośliny może być nieraz niebezpieczna w skutkach. Dlazachowania wartości leczniczych ziół należy je prawidłowo suszyć. Dlatego teżbezpośrednio po zbiorze rozkładamy rośliny luźno w cienkich warstwach na papierzelub sitach, w suchym, ciemnym i przewiewnym miejscu (nie na słońcu). Mięsistekorzenie kroimy w plastry i suszymy nanizane na sznurki. Zioła suszymy również wsuszarniach ogrzewanych w różny sposób. W razie potrzeby można wykorzystać takżepłyty i piecyki kuchenne z odpowiednio regulowaną temperaturą. Szczególnie soczystesurowce, jak owoce (np. jagody), niektóre nasiona, cebule, korzenie lub kłącza,wymagają wyższych i stałych temperatur. W każdym jednak przypadku ważne jest, abysuszenie przebiegało we właściwej temperaturze i w możliwie najkrótszym czasie. Dlawiększości roślin najkorzystniejsze jest suszenie przy 40—50°C, niekiedy przy 60° C.Surowce aromatyczne i witaminowe (szczególnie zawierające witaminę C) należysuszyć w temperaturze nie wyższej niż 35°C. Niekiedy korzystne jest suszenie w dwuetapach, najpierw w niższej, a potem w wyższej temperaturze. Dobrze wysuszonysurowiec charakteryzuje się: zachowaną barwą, zapachem i odpowiednią konsystencją.Liście kruszą się w palcach, łodygi pękają, a jagody i owoce rozsypują się.

Prawidłowo wysuszone zioła przechowujemy tak, aby zabezpieczyć je przed stratamilub zmianami w składnikach chemicznych, a także przed zepsuciem i zniszczeniemprzez owady. Czasami konieczne jest przechowywanie surowca

11

w stanie nierozdrobnionym, w niskiej temperaturze i w ciemności (np. surowcegarbnikowe, olejkowe). Surowce śluzowe wymagają bardzo suchych i przewiewnychpomieszczeń, łatwo bowiem pleśnieją i fermentują. Natomiast surowce aromatyczneprzechowuje się w szczelnie zamkniętych naczyniach.

Jednakże, mimo prawidłowego suszenia i przechowywania, po pewnym czasiezmniejsza się aktywność działania ziół. Dlatego mieszanki ziołowe trzyma się zwykle 1rok (surowce twarde można przechowywać dłużej). Po upływie tego okresu należyzapasy skontrolować, a w razie pojawienia się szkodników lub pleśni surowiecodrzucić.

Przetwory z roślin leczniczych

Proste przetwory z ziół możemy przygotować w domowych warunkach — wgpodanych niżej ogólnych przepisów — przy czym w celu uzyskania produktówpełnowartościowych należy przestrzegać podstawowych zasad dotyczących jakości ziół.Zaleca się korzystanie tylko z ziół łagodnie działających (bez przeciwwskazań) zewzględu na brak możliwości określenia zawartości składników silnie aktywnych, a tymsamym ustalenia ich właściwego dawkowania.

Przystępując do robienia przetworów, zioła należy rozdrobnić, gdyż duże kawałkisurowców (np. korzeni) wymagają dłuższego czasu ekstrakcji, co z kolei możedoprowadzić do rozkładu związków działających.

Do najprostszych postaci leków należą: napary, odwary, nalewki, syropy, soki iokłady.

Dla ułatwienia podajemy przybliżony ciężar surowca, mieszczącego się na łyżce lubłyżeczce.

Łyżeczka do herbaty rozdrobnionych:kwiatów 1,0 gliści 1,5 gziół 1,5—4,0 gkorzeni, nasion i owoców ok. 4,0—5,0 g

Łyżka stołowa rozdrobnionych:kwiatów lub liści 3,0—4,5 gziół 4,5—8,0 gkorzeni, nasion i owoców 9,0—12,0 g

Istnieją ponadto inne przetwory przygotowywane przez personel fachowy. Główniesą to wyciągi roślinne, nalewki alkoholowe otrzymywane z surowców świeżych iwysuszonych. Nalewki dla dzieci w warunkach domowych sporządza się tylko wsporadycznych przypadkach.

NaparNapar jest to wyciąg wodny z roślin leczniczych, przygotowywany na gorąco lub na

zimno. Sposób otrzymywania preparatu zależy od zawartych w surowcu związkówchemicznych; np. napar z owoców szakłaku sporządza się na zimno.

13

Otrzymany w ten sposób środek leczniczy zawiera trzy razy więcej pochodnychantrachinonu niż uzyskany na gorąco, a poza tym jest bardziej gorzki, co wskazuje nalepszą ekstrakcję goryczy. Podobnie na zimno należy przygotować wyciągi z innychsurowców antrachinonowych, jak kora kruszyny i liście senesu, a także śluzowych, np.:korzeni i liści prawoślazu, nasion lnu, kwiatów dziewanny, rozdrobnionych nasionkozieradki.

Wyciąg na zimnoRozdrobniony surowiec zalać przepisaną ilością przegotowanej wody o temperaturze

pokojowej i pozostawić na pewien czas, nieraz nawet do 24 godzin (w zależności odsurowca).

Napar na gorącoRozdrobniony surowiec zalać wrzącą wodą (w przepisanej ilości) i pozostawić w

cieple pod przykryciem, na parze lub w termosie, przez 10—15 min (czasami 30 min),odcedzić. Pozostałość można przelać gorącą wodą, uzupełniając w ten sposób ilośćnaparu właściwego. Gorące napary przygotowuje się przede wszystkim z surowcówolejkowych, np.: szałwii, owoców kopru włoskiego, anyżku.

OdwarOdwar przyrządza się gotując w wodzie twarde surowce (kłącza, korzenie, kory),

które zawierają biologicznie aktywne związki odporne na wysoką temperaturę, dobrzerozpuszczalne w gorącej wodzie.

Rozdrobniony surowiec zalać zimną wodą w przepisanej ilości i gotować łagodnie,przeciętnie przez 15 min, od czasu do czasu mieszając. Gorący odwar odstawić na 10min, następnie przecedzić przez watę, gazę lub płótno i uzupełnić wodą doodpowiedniej objętości.

Jeśli do naparu lub odwaru dodaje się syropu, należy go wlewać do ostudzonych iodcedzonych przetworów. Napary i odwary są preparatami szczególnie nietrwałymi idlatego powinny być przygotowane bezpośrednio przed podaniem.

NalewkaNalewka otrzymywana jest przez ekstrakcję suszonych surowców przez zalanie ich

rozcieńczonym alkoholem lub winem. Najczęściej stosuje się alkohol 45—70%:1 część ziół zalać 5—10 częściami alkoholu i pozostawić w dobrze zamkniętej

ciemnej butelce przez 7—10 dni, często wstrząsając. Następnie nalewkę przecedzić,odcedzone zioła wycisnąć i uzyskany w ten sposób płyn połączyć z wyciągiem.Nalewkę pozostawić na 2 dni w chłodnym miejscu i ewentualnie odsączyć odwydzielonego osadu.

14

SyropSyrop jest to stężony roztwór cukru w wodnych wyciągach z roślin lub w sokach

owocowych. Na ogół stosunek płynu do cukru wynosi 1:1,8. Syropy sporządza się wróżny sposób i z różnych surowców. Niekiedy, ze względu na nietrwałe składnikiaktywne rośliny, syrop powinien być przygotowany na zimno, np. z cebuli. Najczęściejjednak sporządza się syropy na gorąco. W tym celu przepisaną ilość cukru wsypuje siędo naczynia, dodaje odpowiednią ilość płynu i ogrzewa aż do momentu rozpuszczeniasię cukru. Po jednorazowym zagotowaniu należy przerwać ogrzewanie, a otrzymanyroztwór dokładnie zszumować.

Syropy, które zawierają składniki lotne, przyrządza się w temperaturze nie wyższejniż 30°C, stale mieszając.

Przygotowane syropy rozlewa się natychmiast do niedużych (200—500 ml),suchych, uprzednio wygotowanych we wrzącej wodzie butelek (najlepiej z ciemnegoszkła), szczelnie zamykając. Syrop po ostygnięciu należy dokładnie wymieszać iprzechowywać w chłodnym i suchym pomieszczeniu, chroniąc od światła. Niekiedy wcelu podniesienia trwałości syropu dodaje się nieco spirytusu.

Podobną do syropu formą leku, często wykorzystywaną w pediatrii, jest miódleczniczy. Przygotowuje się go tak jak syrop, używając płynnego pszczelego miodu lubwodnego roztworu miodu zamiast cukru.

Sok roślinnySoki otrzymujemy wyciskając zmiażdżone lub utarte świeże surowce. Soki można

konserwować przez dodatek niewielkich ilości alkoholu (ok. 20%) lub nieszkodliwychdla zdrowia środków konserwujących. W warunkach domowych najlepiej dodawaćcukru i pasteryzować, zwłaszcza soki owocowe. Soki przechowuje się w ciemnym ichłodnym miejscu.

Surowce roślinne wykorzystywane są także do użytku zewnętrznego do sporządzaniamaści, czopków, aerozoli (przygotowywanych najczęściej w aptekach lubwytwórniach). W warunkach domowych napary ziołowe stosuje się zewnętrznie wformie okładów, inhalacji i kąpieli leczniczych.

OkładyOkłady mogą być środkiem rozgrzewającym, zmiękczającym, kojącym,

zmniejszającym obrzęki, łagodzącym swędzenie. Przygotowujemy je ze świeżosproszkowanych surowców, takich jak: nasiona lnu, kozieradki, gorczycy białej lubczarnej, z korzeni żywokostu i prawoślazu.

Sproszkowane surowce należy zmieszać z ciepłą wodą w celu uzyskaniakonsystencji papki o temperaturze nie wyższej niż 40—45° C. Dobry jest okładrozgrzewający ze zmielonych nasion gorczycy. Dla dzieci jednak, ze względu na silnewłaściwości drażniące skórę, gorczycę miesza się z innymi łagodnie działającymiśrodkami, jak wytłoki z siemienia lnianego lub otręby (najlepiej owsiane).

Do okładów zmiękczających używa się: ziela nostrzyka (Herba Meliloti), na-

15

sion lnu oraz miazgi z upieczonej lub ugotowanej cebuli (szczególnie korzystna przywrzodziankach i ropniach).

Okłady kojące, zmniejszające obrzęki, sporządza się z mięty lub nostrzyka, arniki inagietka.

Stosując okłady zawsze należy sprawdzać, czy nie są zbyt gorące i nie spowodująoparzenia skóry. Przy obrzękach lepsze są okłady zimne. Okład okrywa się celofanemlub ceratką, a następnie bandażuje.

Rośliny w pielęgnowaniu i leczeniuniemowląt

Wiele roślin od dawna wykorzystuje się do pielęgnowania i leczenia dzieci wpierwszym roku życia. Niektóre z nich wydają się nieodzowne do wychowaniazdrowego niemowlęcia. Należą do nich przede wszystkim często stosowane: rumianek,koper włoski, anyżek i kminek. Zioła te poprawiają trawienie, ułatwiają usuwaniegazów jelitowych, przez co działają przeciwbólowo i uspokajająco. Jest to szczególnieważne, gdy niemowlę jest sztucznie odżywiane.

Duże znaczenie ma również marchew (tylko odpowiedniej jakości), podawana wwiększych ilościach przy biegunce (w postaci gotowanej zupki — marchwianki).

W leczeniu niemowląt można wykorzystywać ponadto inne rośliny o łagodnymdziałaniu, jak: prawoślaz lekarski, ślaz leśny — podawane w stanach zapalnych drógoddechowych, czarną jagodę — stosowaną w biegunkach, koper ogrodowy, kolendrę iczarnuszkę — o działaniu wiatropędnym i przeciwskurczowym, różę dziką, żurawinę— rośliny bogate w witaminy.

Zewnętrznie, oprócz uniwersalnego rumianku, stosuje się np. świetlik i bławatek —do przemywania oczu, majeranek (w postaci maści do nosa) — przy katarze i in.

ROŚLINY PRZECIWZAPALNE

Rumianek pospolity = rumianek leczniczy(Matricaria chamomilla L., rodz. Compositae)

Rumianek pospolity jest to niewysoka (do 50 cm) aromatyczna roślina,rozpowszechniona w całej Polsce. Rośnie na polach, łąkach, w ogrodach, przyzabudowaniach, na przydrożach i wszelkich niezbyt wilgotnych nieużytkach.

Pędy ma silnie rozgałęzione, pokryte pierzastymi, 2—3-krotnie wcinanymi liśćmi oposzczególnych odcinkach równowąskich, niemal nitkowatych. Na wierzchołkachrozgałęzień wykształcają się pojedyncze koszyczki kwiatostanowe. Rumianek leczniczytym się różni od innych gatunków rumianów (Anthemis L.) lub złocieni(Chrysanthemum L.), że kwiatostan ma stożkowe wypukły i dno koszyczka wewnątrzpuste.

Surowiec leczniczy stanowią koszyczki rumianku pospolitego. Zbiera się je

17

Rumianek pospolity = rumianek leczniczy

zaraz po zakwitnięciu rośliny (od maja do lipca). Surowiec zebrany później (białe płatkiopuszczone ku dołowi) rozsypuje się podczas suszenia. Kwiaty rumianku (samekoszyczki, bez szypułek) suszy się natychmiast po zbiorze w zacienionych iprzewiewnych miejscach. Do użytku domowego dobrze jest rumianek zrywać razem złodygami, następnie suszyć w bukietach (najlepiej na strychu) zawieszonych kwiatkamido dołu. Takie bukiety mogą służyć do naparów, w których kąpie się dziecko.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, związki flawonoidowe, kumaryny, śluz, węglowodory

poliacetylenowe. Ważnym składnikiem olejku jest chamazulen (azulen), mającywłaściwości przeciwzapalne i antyalergiczne.

DziałaniePrzeciwzapalne, przeciwskurczowe, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe,

przeciwalergiczne.

ZastosowanieNapar z rumianku jest bardzo często pierwszym napojem, jaki podaje się

noworodkowi. Ma on bardzo korzystne działanie na przewód pokarmowy noworodka,ułatwia trawienie, znosi wzdęcia, kolki jelitowe i bóle brzucha, występujące często przysztucznym karmieniu. W okresie niemowlęctwa rumianek jest niezastąpiony,szczególnie w czasie ząbkowania, przy zwiększonej wrażliwości na ból i utrudnionymzasypianiu. Dzieciom starszym środek ten podawany jest bardzo często przyzaburzeniach trawiennych, a także w nieżycie żołądka na tle nerwicowym (spotykanymnp. u przedszkolaków źle znoszących przedszkole). Rumianek działa równieżkorzystnie w upośledzonym trawieniu na skutek długotrwałego zażywania leków (np. wantybiotykoterapii) lub przy zmniejszonej tolerancji na niektóre składniki pożywienia.Obserwuje się, zwłaszcza przy codziennym piciu herbatek z rumianku, jego działaniekojące, uspokajające i ułatwiające zasypianie (picie przed snem).

Rumianek jest używany często do kąpieli, płukania, okładów i przemywali skóryzarówno zdrowej, jak i chorej lub odparzonej. Kąpiele lecznicze z rumianku stosuje sięw krzywicy, skazie białkowej, przy świądzie skóry, pokrzywce i in. Świeże napary zrumianku, przygotowane ze szczególnym zachowaniem podstawowych zasad higieny,stosuje się do przemywania oczu zdrowych lub przy zapaleniu spojówek.

W okresie ząbkowania niemowlęcia wskazane jest podawanie herbatki rumiankowej,często, lecz w małych porcjach, aby przedłużyć bezpośrednie działanie zioła nazmienione i rozpulchnione dziąsła. Starszym dzieciom napary z rumianku mogą służyćdo płukania gardła (przy stanach zapalnych) oraz jamy ustnej (przy pleśniawkach,nadżerkach). Stosuje się również inhalacje z rumianku. Gdy niemowlę ma kaszel,sapkę, jest przeziębione, dobrze jest rozwiesić w pobliżu

19

dziecka pieluszkę lub gazę zmoczoną w gorącym, parującym naparze rumianku, abydziecko wdychało lotne substancje surowca. (Można w tym celu postawić obok dzieckanaczynie z parującym naparem rumianku, oczywiście z zachowaniem największejostrożności, aby nie oparzyć dziecka).

Formy podaniaNapar: ½— 1 łyżkę stołową rumianku zalać szklanką wrzącej wody i zaparzać pod

przykryciem w ciągu 15 min (na parze lub w termosie), następnie przecedzić. Podawaćdo picia ciepły napar, rozcieńczony przegotowaną wodą do koloru jasnożółtego, kilkarazy dziennie. Można osłodzić cukrem lub miodem (w biegunkach nie słodzony), atakże dodać parę kropli soku z cytryny (gdy niemowlęciu już ten soczek się podaje).Niekiedy łyżkę naparu podstawowego dodaje się do butelki z mlekiem. Doprzygotowania naparu można użyć preparatu Chamo-fix, tj. rumianku ekspresowego.

Podobnie przygotowuje się napar do okładów, płukania i przemywania oczu lub dolewatywy: oczywiście wtedy się nie słodzi. Do kąpieli niemowlęcia sporządza się naparz 30—50 g surowca na wanienkę wody.

Wiele specyfików kosmetycznych i leczniczych dla dzieci jest przygotowywanych zolejku rumiankowego. Są to przede wszystkim środki służące do pielęgnowanianiemowląt, a więc: oliwki, płyny do kąpieli, mydła, zasypki, pudry, kremy, maści, a dlastarszych dzieci: płyny do płukania ust, pasty do zębów itd.

Popularnym preparatem azulenowym jest Azulan. Jest to wyciąg alkoholowy zkwiatów rumianku o działaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym. Może byćstosowany w pielęgnacji niemowląt jako dodatek do kąpieli (w ilości powodującej słabezabarwienie wody). U dzieci starszych i młodzieży używa się rozcieńczony wodąAzulan (łyżeczka preparatu na 1/2-1/3 szklanki ciepłej wody) do płukania ust i gardła(np. w anginie), do okładów przy otarciu naskórka, owrzodzeniach skóry, świądzie itp.Wewnętrznie preparat podaje się dzieciom i dorosłym we wrzodziejącym zapaleniujelit, chorobie wrzodowej, nieżycie żołądka i jelit w ilości 30—50 kropli, dla dziecimniej (według wieku), w kieliszku wody, 2—3 razy dziennie przed jedzeniem.

Wodny wyciąg z rumianku jest głównym składnikiem aerozolowego preparatuSanofil. Preparat ten wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne,przeciwuczuleniowe i łagodzące świąd. Stosowany jest w wyprysku alergicznym,świerzbiączce, pokrzywce, kontaktowym zapaleniu skóry u dzieci od 6 miesiąca życia.

Kwiaty rumianku wchodzą w skład różnych mieszanek ziołowych mającychzastosowanie w terapii starszych dzieci, jak: Nervosan, Pyrosan, Vagosan, granulatówziołowych, jak: Nervogran, Cholegran, oraz płynów dezynfekujących, jak: Azucalen iomówiony wyżej Azulan oraz wielu innych gotowych leków ziołowych, np. płynuHerbogastrin, polecanego w zaburzeniach trawiennych u starszych dzieci na tleniedokwaśności i przy nieżytach wywołanych błędami w żywieniu.

20

Rumian szlachetny = rumian rzymski = rumianek rzymski(Anthemis nobilis L., rodz. Compositae)

Roślina pochodzi z zachodniej części rejonu śródziemnomorskiego, uprawiana jestpowszechnie w całej Europie, również w Polsce. Jest to silnie aromatyczna bylina,wysokości do 30 cm, o płożącej się, miękko owłosionej łodydze. Dolne odcinki pędówsą gęsto ulistnione, natomiast górne, nagie, kończą się pojedynczymi koszyczkami.Koszyczki osiągają do 3,5 cm średnicy (zwykle ok. 2 cm), złożone są z kwiatówżółtych, rurkowych i licznych, białych kwiatów języczkowych, ustawionych wodmianach „pełnokwiatowych” w wielu szeregach. Dno koszyczka jest płaskie,guziczkowate, wewnątrz pełne.

Surowcem leczniczym są koszyczki rumianku rzymskiego, zebrane w początkowymokresie kwitnienia (analogicznie jak rumianku leczniczego).

Skład chemicznyOlejek eteryczny, flawonoidy, goryczki.

DziałanieGłównie przeciwskurczowe, mniej przeciwzapalne.

ZastosowanieRumian szlachetny podaje się w zaburzeniach żołądkowych, połączonych z

bolesnymi skurczami, wzdęciami, niestrawnością i brakiem apetytu.Rumian szlachetny w porównaniu z rumiankiem leczniczym zawiera więcej

goryczek oraz związków działających rozkurczowo, dlatego jest częściej stosowanyjako środek rozkurczowy i pobudzający trawienie niż jako środek przeciwzapalny.

Zewnętrznie rumianek rzymski stosuje się w podobnych przypadkach jak rumianekleczniczy, a więc: u niemowląt do przemywań skóry podrażnionej (np. detergentami) iw wyprzeniach, w lekkich oparzeniach, owrzodzeniach oraz do przemywania oczu wzapaleniu spojówek itp.

Formy podaniaNapar: l—2 łyżki kwiatów na 2 szklanki wrzącej wody (zaparzać 15 min). Napar

pije się ciepły w małych porcjach (małym dzieciom po łyżeczce) kilka razy dziennie pojedzeniu lub stosuje się zewnętrznie.

Surowiec podaje się również w formie sproszkowanej, jako dodatek do pokarmu (np.zmieszany z dżemem lub dodany do mieszanki mlecznej) w ilości do pół łyżeczkikwiatów 2—3 razy dziennie (niemowlętom odpowiednio mniej).

Kwiaty rumianu szlachetnego wchodzą w skład mieszanki ziołowej Tannosan odziałaniu przeciwbiegunkowym (l—3 łyżki naparu dla dzieci starszych).

21

Rumian szlachetny = rumian rzymski = rumianek rzymski

ROŚLINY WIATROPĘDNE I PRZECIWSKURCZOWE

Biedrzeniec anyż = anyż = anyżek(Pimpinella anisum L., rodz. Umbelliferae)

Anyż to jedna z najdawniej znanych roślin uprawnych. Pochodzi ze wschodnichobszarów śródziemnomorskich, u nas uprawiana, podobnie jak w innych krajachEuropy i Azji. Jest to roślina jednoroczna, aromatyczna, o prosto wzniesionejrozgałęzionej łodydze wysokości 30—60 cm. Rozgałęzienia zakończone są 7—15promienistymi baldachami, złożonymi z białych, drobnych kwiatów. Liścieróżnokształtne, dolne długoogonkowe, nerkowate, górne 3—5-krotnie pierzaste.

Surowcem leczniczym są owoce anyżku zebrane w okresie dojrzewania (w sierpniu).Owoce są drobne, kształtu gruszkowatego, żeberkowane, opatrzone krótką szypułką.Mają przyjemny zapach i specyficzny słodkawy smak anetolowy.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, którego głównym składnikiem jest anetol, ponadto tłuszcz, białko,

węglowodany.

DziałanieWykrztuśne, pobudzające trawienie, wiatropędne (ułatwiające wydalanie gazów

jelitowych), mlekopędne (zwiększające laktację kobiet karmiących).

ZastosowanieAnyżek jest to skuteczny, łagodny środek wykrztuśny dla dzieci i młodzieży,

polecany przy kaszlu suchym lub ze skąpą wydzieliną, w zapaleniu oskrzeli, gardła,krtani, w chrypkach i przejściowej utracie głosu. Pobudza też czynność wydzielnicząbłon śluzowych górnych dróg oddechowych, co jest ważne przy skłonnościach dochorób układu oddechowego u dzieci przebywających w zbyt przesuszonychpomieszczeniach.

W praktyce niemowlęcej anyżek jest bardzo często stosowany jako lek regulującytrawienie, likwidujący wzdęcia oraz bolesne skurcze żołądka i jelit. Spożywany przezmatki karmiące nie tylko pobudza laktację, ale również, przechodząc do pokarmu,działa bardzo korzystnie na procesy trawienne oseska.

Anyżek wykorzystywany jest także jako przyprawa do wyrobu ciastek orazcukierków.

Z owoców anyżku otrzymuje się również olejek eteryczny. Służy on do wyroburożnych złożonych preparatów wykrztuśnych. Duże dawki olejku eterycznego działajątoksycznie, mogą wywołać odurzenie, drgawki, uszkodzenie nerek i przewodupokarmowego. Z tego względu czysty olejek nie jest podawany małym dzieciomdoustnie, a jedynie w postaci handlowych preparatów złożonych, odpowiedniodawkowanych. Zewnętrznie, w formie bardzo rozcieńczonych spirytu-

23

Biedrzeniec anyż = anyż = anyżek

sowych roztworów lub balsamów, służy niekiedy do nacierania rąk i twarzy w celuodpędzenia owadów, np. komarów. Zabija też świerzbowce, wszy, pchły i kleszcze.

Formy podaniaNapar: ½—1 łyżeczkę zmiażdżonych owoców zalać szklanką wrzącej wody i

pozostawić przez 30 min na parze pod przykryciem. Podawać ciepły po łyżce lubłyżeczce, zależnie od wieku, kilka razy dziennie. Niemowlętom rozcieńczyć wodą lubmlekiem.

Preparaty apteczne przygotowane z olejku: Liquor (Spiritus) Ammonii anisatus iElixir Glycyrrhizae (tzw. krople króla duńskiego). Spiritus Ammonii anisatus podaje sięw następujących dawkach: dzieciom do 1 roku życia l—2 krople (jednorazowo) 3—4razy dziennie (dodane do mieszanki mlecznej), do 3 lat 2—3 krople, do 9 lat 4—8kropli. Środek ten jest częstym składnikiem recepturowym leków złożonych (mikstur)wykrztuśnych.

Elixir Glycyrrhizae — lek złożony, zawierający suchy wyciąg lukrecjowy oraz olejkianyżkowy i koperkowy — podawany jest dzieciom starszym w ilości 20—30 kropli wkieliszku wody, 3—4 razy dziennie, w stanach nieżytowych gardła, krtani i oskrzeli.

Olejek anyżkowy wchodzi w skład tabletek przeciwkaszlowych, np. Azarina,natomiast wyciąg płynny z owoców anyżku dodawany jest do syropu Rhelax odziałaniu przeczyszczającym (składniki anyżku zmniejszają napięcie mięśni gładkichjelit i zwiększają wydzielanie śluzu, ułatwiając wydalanie).

Koper włoski = koperek słodki - fenkuł włoski(Foeniculum capillaceum Gilib. = Foeniculum vulgare Mili.,rodz. Umbelliferae)Koper włoski jest to roślina roczna lub dwuletnia, w stanie naturalnym rosnąca w

krajach śródziemnomorskich, u nas uprawiana. Łodyga pojedyncza, wzniesiona,wysoka do 2 m, silnie górą rozgałęziona. Liście barwy zielonej z odcieniemniebieskawym, 3—4-krotnie pierzaste, o odcinkach niemal nitkowatych, długo-ogonkowe, pochwiasto obejmujące łodygę. Kwiatostanem jest baldach, złożony zdrobnych, żółtych kwiatków.

Surowiec leczniczy stanowi owoc — rozłupnia szarozielonego koloru, prawie 2 razywiększy od kminku, łatwo rozpadający się na 2 rozłupki. Owoce pachną Przyjemnie,smak mają słodkawy, anyżkowy.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, którego głównym składnikiem jest anetol, poza tym białko,

tłuszcze, węglowodany, flawonoidy, sterole, woski.

25

Koper włoski = koperek słodki = fenkuł włoski

DziałaniePrzeciwskurczowe, wiatropędne, wykrztuśne i zwiększające laktację.

ZastosowanieKoper włoski jest to powszechnie używany lek dla niemowląt, pobudzający trawienie

i perystaltykę jelit, działający również korzystnie w spastycznych zaparciach,ułatwiający usuwanie gazów jelitowych. Przy bólu brzuszka podaje się napar często wpołączeniu z rumiankiem (nawet u noworodków). W mieszankach z kminkiem możebyć podawany w lekkich biegunkach niemowlęcych, np. w okresie ząbkowania. Koperwłoski (podobnie jak anyż, kminek, czarnuszka) należy do leków mlekopędnych ipolecany jest dla kobiet karmiących. Pokarm matek zawiera wtedy częściowo składnikiczynne surowca, które działają korzystnie na przewód pokarmowy niemowlęcia.

Koper włoski jest też dobrym lekiem wykrztuśnym, używanym powszechnie wpediatrii. Dla małych dzieci i niemowląt często w postaci miodu koperkowego (MelFoeniculi).

Olejek koperkowy jest toksyczny w większych dawkach, podobnie jak anyżkowy, irzadko bywa podawany do wewnątrz (jedynie dla starszych dzieci i młodzieży wformach leków złożonych).

Żucie owoców kopru przez dzieci starsze lub młodzież jest pomocne w grypie,zapaleniu jamy ustnej lub aftach.

Formy podaniaNapar dla niemowląt: 1 łyżeczkę do herbaty rozdrobnionych owoców kopru zalać 1

szklanką gorącej wody z 2 łyżeczkami cukru, zaparzać (w termosie) 30 min. Podawaćciepły kilka razy dziennie po 1 łyżeczce (w mleku).

Napar: 1 płaska łyżka rozdrobnionych owoców na 1 ½ szklanki gorącej wody(zaparzać 30 min). Podawać dzieciom do picia ciepły, po łyżce, co 2—3 godziny jakolek wykrztuśny; dla matek — w celu wzmożenia laktacji (1/4 szklanki).

Dzieciom starszym i młodzieży podaje się często sproszkowane owoce kopruzmieszane z miodem lub dżemem w ilości ½ łyżeczki 2—3 razy dziennie po jedzeniu(jako lek wiatropędny i żołądkowy).

Miodek koprowy (gotowy) podaje się dzieciom doustnie po 1 łyżeczce 3—5 razydziennie przy chrypce, kaszlu, zaczerwienieniu gardła. Służy on również jako środekwiatropędny dla małych dzieci i niemowląt (dodawany do mleka).

Woda koperkowa (przygotowana w aptece): 0,1 cz. olejku : 100 cz. wody może byćpodawana dzieciom starszym po łyżeczce lub łyżce, w zależności od wieku, kilka razydziennie — jako lek żołądkowy.

Olejek koperkowy, podobnie jak anyżkowy, jest składnikiem preparatu ElixirGlycyrrhizae (kropli króla duńskiego), a ponadto tabletek Calmagina, stosowanych ustarszych dzieci oraz młodzieży w zaburzeniach trawienia, przy niestrawności i brakuapetytu. Wchodzi też w skład proszku troistego (Pulvis Magnesiae cum Rheo) —łagodnie przeczyszczającego, przeznaczonego dla starszych dzieci.

27

Wyciąg z owoców kopru włoskiego wchodzi również w skład syropu sosnowegozłożonego — Sirupus Pini compositus, a owoce kopru w skład mieszanek ziołowychwykrztuśnych: Pektosan i Neopektosan.

Koper ogrodowy(Anethum graveolens L., rodz. Umbelliferae)

Roślina przyprawowa pochodząca z rejonów śródziemnomorskich, powszechnieuprawiana w wielu krajach, również u nas, czasem rosnąca jako chwast.

Jest to roślina jednoroczna, 40—80 cm wysoka, o silnym korzennym aromacie.Listki sinawozielone, potrójnie pierzaste, o odcinkach nitkowatych, z ogonkamipochwiastymi. Kwiaty żółte, drobne w dużych 15—40-szypułkowych bal-dachach.

Surowcem leczniczym jest owoc kopru ogrodowego, żeberkowaty, barwy brązowejlub szarej, okrągławy, silnie spłaszczony wskutek rozrośnięcia się bocznych żeberek.Zapach owocu specyficzny, nieco przypominający kminek, smak szczypiący.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, którego najważniejszym składnikiem jest karwon, ponadto olej

tłusty, białka, flawonoidy, kwasy organiczne (kawowy, chlorogenowy), kumaryny.

DziałaniePrzeciwskurczowe, wiatropędne, pobudzające wydzielanie soków trawiennych,

mlekopędne, słabo moczopędne.

ZastosowaniePodobnie jak kminku i kopru włoskiego. Owoce pozbawione są działania

toksycznego i mogą być podawane nawet niemowlętom, najczęściej w mieszankach zrumiankiem, anyżkiem, kminkiem jako środki ułatwiające trawienie.

Ziele kopru (listki), zwłaszcza świeże, ze względu na liczne witaminy i składnikimineralne powinno być stałym dodatkiem do potraw dla dzieci.

Formy podaniaNapar dla dzieci: 1/3 — ½ łyżki rozdrobnionych owoców zalać 1 szklanką gorącej

wody i zaparzać 30 min. Podawać l—3 łyżki naparu dziennie zależnie od wieku.Niemowlętom wlewamy łyżeczkę naparu do butelki z mlekiem lub podajemy doustniepo karmieniu (przy wzdęciach).

28

Kminek zwyczajny(Carum carvi L., rodz. Umbelliferae)Kminek (zwany nieraz kmin, karolek) to pospolita roślina rosnąca na wilgotnych

łąkach lub pastwiskach, jednak ze względu na jej duże podobieństwo do innych, bardzotrujących roślin baldaszkowych, nie poleca się zbierania kminku ze stanu naturalnego.Surowiec leczniczy dla dzieci pochodzi wyłącznie z upraw.

Kminek jest rośliną dwuletnią lub byliną wysoką (80—100 cm), z mięsistymkorzeniem, pachnącym marchwią. Liście podwójnie lub potrójnie pierzaste.Kwiatostanem jest 8—16-promieniowy baldach, złożony z drobnych białych lubróżowych kwiatków. Baldachowate owocostany ścina się nim w pełni dojrzeją, stającsię ciemnobrunatne (dojrzewają podczas suszenia).

Surowcem leczniczym są owoce kminku. Mają specyficzny zapach i gorzkawy,nieco szczypiący smak.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, którego głównymi składnikami są karwon i limonen, poza tym

tłuszcze, białko, węglowodany, flawonoidy, kwasy organiczne (kawowy), związkipoliacetylenowe.

DziałanieWiatropędne, przeciwskurczowe, pobudzające wydzielanie soków trawiennych,

mlekopędne.

ZastosowanieU niemowląt w zaburzeniach trawiennych, zwłaszcza w bolesnych skurczach i

wzdęciach, także w lekkich biegunkach, gdyż hamuje procesy gnilne i fermentacyjne wjelitach, a ponadto działa przeciwbakteryjnie. U starszych dzieci wzmaga wydzielanieżółci oraz soku żołądkowego i trzustkowego, przez co ułatwia trawienie, pobudzaapetyt. U karmiących matek podawany jest w celu wzmożenia laktacji (składnikisurowca przechodzą częściowo do pokarmu).

Formy podaniaNapar dla niemowląt (w II półroczu) i małych dzieci: ½ łyżki owoców na szklankę

wody, zaparzać 30 min, podawać 1/2—3 łyżki zależnie od wieku, kilka razy dziennie poposiłkach, jako środek wiatropędny.

Napar dla dzieci starszych i młodzieży: 1 łyżka owoców na 1,5 szklanki wody, pić1/3 — ½ szklanki 2—3 razy dziennie po jedzeniu, w bolesnych skurczach jelit iwzdęciach.

Dzieciom starszym można również podawać zmielony kminek w ilości pół łyżeczkijako dodatek do posiłków.

Kminek bardzo często jest mieszany z innymi surowcami o zbliżonym lub

29

Kminek zwyczajny

uzupełniającym działaniu, np.: z rumiankiem leczniczym lub rzymskim, kopremwłoskim, koprem ogrodowym, kolendra, anyżkiem. Wchodzi też w skład gotowychmieszanek ziołowych: Normosan (ziółka o działaniu przeczyszczającym), Normosan-fix, Digestosan (mieszanki ziół poprawiające trawienie), Rektosan (używany w stanachzapalnych jelita grubego i zaparciach). Wyciągi z owoców kminku są składnikamipłynu Rhelax i proszku Gastrochol. Wymienione mieszanki ziołowe i preparatypodawane są dzieciom starszym i młodzieży.

Syrop kminkowy (wg Ożarowskiego): 1 łyżkę owoców kminku zmiksowaną z 1szklanką gorącej wody, pozostawić pod przykryciem 20—30 min i przecedzić. Dodaćcukru lub miodu. Podawać po łyżeczce, kilka razy w ciągu dnia, po jedzeniu — jakośrodek wiatropędny.

ROŚLINY REGULUJĄCE TRAWIENIE

Marchew zwyczajna(Daucus carota L., rodz. Umbelliferae)

Roślina dwuletnia o wyglądzie typowym dla gatunków pochodzących z rodzinybaldaszkowatych, uprawiana powszechnie w różnych odmianach. Rosnąca dziko,charakteryzuje się niejadalnym białawym lub żółtawym korzeniem. Odmiany jadalnemają korzeń spichrzowy czerwonopomarańczowy, pomarańczowy, rzadziej żółty.

Korzeń marchwi uprawnej jest szeroko wykorzystywany w diecie niemowlęcej, nietylko jako jarzyna, szczególnie bogata w karoten, ale także ze względu na cennewłaściwości lecznicze. Marchew podawana niemowlętom powinna pochodzić z„czystych” upraw, z terenów nie nawożonych sztucznie, nie skażonych związkamichemicznymi, gdyż roślina ta łatwo magazynuje (często w nadmiarze) składnikimineralne z gleby.

Skład chemicznyKorzenie marchwi zawierają: karoten (prowitarnina A) oraz witaminy B1 B2, B6, D,

H, E, K, PP, P, flawonoidy, składniki mineralne — żelazo, fosfor, wapń, miedź, kobalt,jod, mangan, ponadto substancje azotowe, tłuszcze, węglowodany, olejek eteryczny(ślady), sterole, lecytyny, enzymy, pektyny.

ZastosowanieMarchew podaje się głównie dietetycznie ze względu na bogactwo witamin i

składników mineralnych, zapobiegających również zaburzeniom trawiennym uniemowląt i małych dzieci, a także niedokrwistości. Zalecane są przede wszystkim soklub marchew utarta. Tak podawana marchew pobudza rozwój bakterii jelitowych,wytwarzających kwas mlekowy, który utrzymuje właściwy odczyn środowiska jelit, atym samym zapobiega infekcjom przewodu pokarmowego.

31

Ma to szczególne znaczenie dla niemowląt, które nie są odżywiane mlekiem matki.Gotowany surowiec w postaci zupy marchwiowej, „marchwianki”, traci nieco na

wartości witaminowej, ma natomiast szerokie zastosowanie w leczeniu dietetycznymostrych biegunek niemowlęcych ze względu na zawartość w zupie marchwiowej obokww. składników, także pektyn, które działają korzystnie na przewód pokarmowy.

Zupa marchwiowa (dietetyczna, tylko z marchwi gwarantowanej jakości): ½ kgobranej marchwi pokroić lub zetrzeć i gotować w 1 l wody przez ½ godz. Przetrzeć iuzupełnić przecier wodą przegotowaną do objętości 1 l. Stosować wg wskazań lekarza,w biegunkach.

W lecznictwie ludowym sok z marchwi z miodem lub utartą marchew rozgotowaną zmlekiem podaje się w tzw. przeziębieniach.

Podawanie niemowlętom soku z marchwi rozpoczynamy od 3 tygodnia życia,począwszy od 1—2 łyżeczek do kilkunastu dziennie. Małym dzieciom podajemy sokmarchwiowy w ilości 40—60 g dziennie w niedokrwistości (korzystnie wtedy podawaćsok razem z sokiem z buraków ćwikłowych — z „czystych”, nie nawożonych upraw), wniedoborze witaminy A, w krzywicy, w dłużej trwającej biegunce, w rekonwalescencji,zwłaszcza po chorobach infekcyjnych górnych dróg oddechowych, w niedożywieniu.

Marchew jako jarzyna powinna koniecznie znajdować się w codziennej dieciedziecka.

Rośliny w leczeniu dzieci starszych

ROŚLINY W CHOROBACH UKŁADUODDECHOWEGO

Drogi oddechowe biorą swój początek w jamie nosowo-gardłowej, przechodząc wkrtań, a dalej w tchawicę (górne drogi oddechowe). Tchawica rozgałęzia się na dwaoskrzela — prawe i lewe. Oskrzela dzielą się na oskrzeliki, które z kolei przechodzą wliczne pęcherzyki płucne. Oskrzeliki i pęcherzyki tworzą zraziki płucne, natomiastgrona pęcherzyków płucnych stanowią właściwy miąższ płucny. Miąższ płucny jestbłoną półprzepuszczalną, służącą do wymiany gazów.

Światło drzewa oskrzelowego, w odróżnieniu od pęcherzyków płucnych, wyścielonejest błoną śluzową.

Schorzenia dróg oddechowych mogą być spowodowane różnymi czynnikami:fizycznymi, chemicznymi i zakaźnymi (wirusy, bakterie, grzyby lub pierwotniaki).Wywołują one najczęściej stany zapalne błony śluzowej. Następuje przekrwienie,zwiększenie wydzieliny, obrzęk i zmniejszenie światła przewodów. Niekiedy dochodzidodatkowo do skurczu mięśni oskrzeli, występuje uczucie duszności oraz ból w klatcepiersiowej. Wydzielina zapalna na ogół trudno się przesuwa, powoli gromadząc się wokolicach rozgałęzień oskrzeli. Czasami jest ona tak gęsta i lepka, że nawet najsilniejszykaszel nie potrafi jej usunąć. W takiej wydzielinie rozwijają się drobnoustroje, costanowi potencjalne zagrożenie dla miąższu płucnego, a także innych narządów.

Choroby układu oddechowego są bardzo pospolite w wieku dziecięcym i szczególnieniebezpieczne dla małego dziecka. Ich rodzaj (niekiedy o podłożu alergicznym) iprzebieg są ściśle zależne od odporności oraz stopnia dojrzałości ustroju dziecka.Ogromny wpływ ma jakość błon śluzowych, wyścielających drogi oddechowe. Funkcjebłony śluzowej są natomiast regulowane m.in. przez odpowiednią ilość witaminy A.Dlatego też przy nawracających schorzeniach dróg oddechowych należy uwzględnić wpożywieniu dziecka zwiększoną ilość produktów z witaminą A lub karotenem. Ponadtodobrze jest zapobiegawczo podawać roślinne preparaty, które zwiększają odpornośćorganizmu, np. Echinacea — Ratiopharm Succus Echinacea, Bioaron, Biostyminę lubEsberitox oraz zioła o takich właściwościach (patrz s. 252). Poleca się je także wantybiotykoterapii.

Przegrzewane i zbyt rzadko wietrzone pomieszczenia mogą wpływać na nadmiernewysychanie błony śluzowej dróg oddechowych. Ulgę przynosi nawilgaca-nie pokojuprzez rozpylanie pary wodnej, najlepiej z olejkami eterycznymi, np. sosnowym,jałowcowym, macierzankowym, rumiankowym itp. Picie kleiku z sie-

33

mienia lnianego, naparów z liści i korzeni prawoślazu sprzyja również nawilżaniu błonśluzowych. Najczęściej jednak dąży się do usunięcia z dróg oddechowych substancjidrażniących błonę śluzową, jak: zapalna wydzielina śluzowa lub ropno-śluzowa(flegma), ciała obce (kurz, pyłki roślinne), przez wywołanie odruchu obronnego, jakimjest kaszel.

W kaszlu, tzw. mokrym, który jest korzystnym sposobem samooczyszczania drógoddechowych, podawane są przede wszystkim środki wykrztuśne. Ułatwiają oneusunięcie śluzu i wydzieliny zapalnej z dróg oddechowych. Natomiast kaszel suchy, bezplwociny, jest męczącym, nieproduktywnym objawem podrażnienia ośrodka kaszlu iwymaga oddzielnego postępowania leczniczego. Na ogół stosuje się w tychprzypadkach leki przeciwkaszlowe hamujące odruch kaszlowy. Wśród lekówprzeciwkaszlowych znajdują się środki wpływające depresyjnie na ośrodkowy układnerwowy oraz działające przeciwzapalnie na błonę śluzową dróg oddechowych (środkiosłaniające).

Do pierwszej grupy środków należy przede wszystkim kodeina oraz narkotyna —substancje naturalne, występujące w maku lekarskim (Papaver somniferum L.). Są tozwiązki o silnym działaniu i niekorzystnych objawach ubocznych, dlatego podaje się jetylko w koniecznych przypadkach, zawsze z przepisu lekarza i tylko dzieciom powyżej1 roku życia. Związki te skutecznie wstrzymują kaszel, jednakże nie powinny byćpodawane w kaszlu wilgotnym, gdyż powodują zaleganie wydzieliny zapalnej wdrogach oddechowych.

Kodeina (ostatnio również narkotyna) wchodzi często w skład preparatówprzeciwkaszlowych obok odpowiednio dawkowanych leków wykrztuśnych. Takiezłożone specyfiki to Thiocodin, Tussicodin, Tussilinar oraz Sirupus Pini compositus.Preparaty te łączą działanie hamujące odruch kaszlu z pobudzeniem błony śluzowej dowydzielania zwiększonej ilości śluzu, co również wpływa na zmniejszenieczęstotliwości kaszlu.

Do drugiej grupy leków przeciwkaszlowych, działających przeciwzapalnie na błonęśluzową, zalicza się przede wszystkim śluzy roślinne, występujące w takich surowcach,jak: korzeń i liście prawoślazu, kwiaty ślazu, nasiona lnu, nasiona babki płesznika,plecha porostu islandzkiego i in. Leki te działają osłaniające na błony śluzowe górnychdróg oddechowych, zmniejszają ich podrażnienie przez co hamują odruchy kaszlowe.Podaje się je w postaci 10—20% wyciągów sporządzanych na zimno lub naparów. Przyich stosowaniu nie ma żadnych przeciwwskazań, dlatego nadają się szczególnie doleczenia małych dzieci, a niektóre z nich nawet niemowląt, jak np. korzenie prawoślazu.

Roślinnych leków wykrztuśnych jest bardzo wiele, o różnej sile działania. Ichstosowanie w lecznictwie ma wielowiekowe tradycje, a i dziś nie straciły one naznaczeniu, zwłaszcza są godne polecenia w pediatrii.

Leki wykrztuśne mają różny mechanizm działania farmakologicznego i w związku ztym są podawane przy określonych dolegliwościach układu oddechowego. Większośćroślinnych surowców działających wykrztuśnie zwiększa wydzielanie śluzu woskrzelach i powoduje jego rozrzedzenie. Dzięki temu następuje łatwiejsze przesuwaniei wydalanie wydzieliny. Podaje się je w stanach zapalnych dróg oddechowych, którymtowarzyszy suchy kaszel, z małą ilością plwociny, albo kaszel mokry, silny, z dużąilością gęstej, lepkiej plwociny, trudnej do odkrztu-

34

szenia. W lekach recepturowych często łączy się roślinne środki wykrztuśne iprzeciwkaszlowe, które rozrzedzają wydzielinę oskrzelową, ze związkami chemicznymio działaniu przeciwbakteryjnym.

Wśród leków wykrztuśnych wiele odznacza się silnym działaniemfarmakologicznym, np.: korzenie wymiotnicy (Radix Ipecacuanhae), mydlnicy (RadixSaponariae), pierwiosnka (Radix Primulae), ziele kopytnika (Herba Asari), dogłędy(Herba Grindeliae). Dlatego należy je podawać w ściśle określonych ilościach,zależnych od wagi ciała i stanu ogólnego dziecka. Większe dawki tych środków mogąwywołać odruch wymiotny. Są one stosowane tylko z przepisu Ukarzą jako lekirecepturowe lub gotowe preparaty (np. firmy Paracelsus — Syrop przeciwkaszlowy —Bronchicum).

Na ogół w pierwszym okresie choroby nie należy podawać silnych lekówwykrztuśnych, zwłaszcza niemowlętom. Najlepsze w tych przypadkach są surowceśluzowe (prawoślaz), niektóre olejkowe (np. owoce koperku włoskiego lub anyżku) iewentualnie odkażające (czosnek, cebula). Korzystne jest zastosowanie mieszanekziołowych o złożonych właściwościach. Należy pamiętać również, że w warunkachdomowych nie podaje się równocześnie środków wykrztuśnych oraz lekówprzeciwkaszlowych (są one za to łączone w handlowych preparatach i lekachrecepturowych, w odpowiednich dawkach). Niemowlętom i bardzo małym dzieciomdobrze jest podawać niektóre olejkowe środki wykrztuśne drogą wziewną(aerozoloterapia). W leczeniu domowym z przepisu lekarza można w tym celu nacieraćpiersi dziecka mazidłami, zawierającymi takie olejki, jak: tymiankowy, macierzankowy,sosnowy, anyżkowy, koperkowy, eukaliptusowy, rumiankowy i in. Można też wkraplaćnieco olejku na gorącą wodę lub sporządzić napar z ziół i spowodować, aby dzieckooddychało aromatyczną parą.

W ostrych zakaźnych stanach zapalnych dróg oddechowych, np. przy zapaleniu płuc,oskrzeli, leki wykrztuśne podaje się dzieciom pomocniczo, oprócz np. antybiotyków.Niemniej są one bardzo wskazane jako środki uzupełniające (przy braku uczuleń). Wzapaleniu płuc przyspieszają bliznowacenie uszkodzonej tkanki surowcekrzemionkowe, z których najlepsze jest ziele miodunki (Pulmonaria officinalis)działające też wykrztuśnie.

Jama ustna jest naturalnym siedliskiem różnych drobnoustrojów, a tym samymźródłem wielu zakażeń. U dzieci bardzo często dochodzi do zakażeń błony śluzowejjamy ustnej, bolesnych pęknięć, nadżerek, owrzodzeń dziąseł lub pleśniawek. Przy tychdolegliwościach dobre wyniki daje płukanie jamy ustnej (u małych dzieci —tamponowanie) mocnymi odwarami lub nalewkami z surowców garbnikowych(ściągających), np. z kłącza pięciornika, kory wierzbowej, liści orzecha włoskiego.Stosuje się również preparaty olejkowe działające przeciwbakteryjnie, np. z liściszałwii, rumianku, tymianku czy macierzanki. Można też stosować Przeciwbakteryjnągotową mieszankę ziołową Septosan (dla dzieci starszych) lub płyn Azulan. Surowce tesą także polecane przy anginie, zwłaszcza w początkowym okresie choroby (dopędzlowania migdałków — surowce garbnikowe, do Płukania gardła —przeciwbakteryjne).

Bardzo często występuje u dzieci między 1 a 6 rokiem życia opryszczkowe zapaleniejamy ustnej pochodzenia wirusowego. Opryszczka charakteryzuje się Pojawieniemowalnych pęcherzyków na błonach śluzowych jamy ustnej, gardła,

35

dziąseł, warg i języka. Po pewnym czasie pęcherzyki pękają, tworząc bolesne nadżerki.Opryszczka często rozwija się przy spadku ogólnej odporności dziecka, np. w okresierekonwalescencji po innej chorobie zakaźnej. W leczeniu schorzenia, oprócz środkówprzepisanych przez lekarza, wskazane jest płukanie jamy ustnej lub delikatnetamponowanie preparatami roślinnymi o działaniu przeciwzapalnym, np. odpowiedniorozcieńczonym Azulanem, naparami z rumianku, nagietka lub arniki, a także środkamiśluzowymi, np. naparem prawoślazowym (zmniejszają ból, ułatwiają połykanie).

Surowce roślinne przeciwzapalne i ściągające używane są również w leczeniuostrych i przewlekłych nieżytów gardła oraz krtani. Duże usługi oddają w tychprzypadkach inhalacje tzw. grubokropelkowe działające nawilżająco i dezynfekujące nazmienione zapalnie błony śluzowe. Do inhalacji używa się najczęściej olejków:eukaliptusowego, koperkowego, macierzankowego, sosnowego (lepiej z kosodrzewiny),tymiankowego i rumiankowego.

We wszystkich schorzeniach układu oddechowego, oprócz leków podstawowych,zaleca się stosowanie soków i herbatek witaminowych (najlepiej przygotowanych wdomu) oraz gotowych preparatów, np. Succus Oxycocci, Rosavit, Tarnavit, Sorbovit iin. z dużą zawartością witaminy A i C. Wskazane są także napary z surowcówflawonoidowych (np. fiołka trójbarwnego), antocyjanowych (sok z owoców czarnegobzu i owoców aronii — syrop Aroniavit lub Bioaron), oraz z ziół o działaniu napotnym iprzeciwgorączkowym (np. kwiatów lipy). Dobre efekty lecznicze uzyskuje się womawianych schorzeniach, stosując rośliny o działaniu przeciwbakteryjnym, np. cebulęlub czosnek. W anginie korzystne jest picie soku z czerwonych buraków, słodzonegomiodem, najlepiej z dodatkiem nalewki z propolisu (przy braku uczulenia na tenśrodek).

Należy podkreślić, że przy skłonnościach dziecka do schorzeń górnych drógoddechowych — w początkowym stadium, gdy proces chorobowy toczy się napowierzchni błon śluzowych — powinno się szeroko korzystać ze środków roślinnychhamujących rozwój infekcji, jak: inhalacje z surowców olejkowych, płukanie jamyustnej płynami ziołowymi antyseptycznymi i ściągającymi, uwzględnienie w diecieroślin o własnościach bakteriobójczych, np. czosnku, cebuli, a także bogatych wwitaminy (szczególnie A i C). Poza tym w okresach przerw między infekcjamiwskazane jest podawanie środków wzmacniających mechanizmy obronne organizmu.Zwrócić należy uwagę na alergię jako ewentualną przyczynę nawracających schorzeńdróg oddechowych.

ROŚLINY OSŁANIAJĄCE

Prawoślaz lekarski(Althaea officinalis L, rodz. Malvaceae)Roślina wieloletnia, dorastająca do 1,5 m wysokości, prosto wzniesiona, górą nieco

rozgałęziona, szarozielona. Liście pokryte gęsto białawymi włoskami. Kwiatybladoróżowe o 5 płatkach, pojedyncze, na krótkich szypułkach, skupione

36

Prawoślaz lekarski

są w pachwinach górnych i środkowych liści. Owoc to mała guziczkowata rozłupnia,złożona z 15—25 żółtawoszarych rozłupek, ułożonych promieniście.

Prawoślaz występuje rodzimie w Europie środkowej i południowo-wschodniej. WPolsce w stanie naturalnym spotykany dość rzadko. Do celów leczniczych jestuprawiany. Uprawa prawoślazu nie jest zbyt trudna i może on być z powodzeniemsadzony np. w przydomowych ogródkach (na glebie dobrze spulchnionej, nawożonejobornikiem). Wysiewa się z nasion (w kwietniu).

Roślina dostarcza dwóch surowców leczniczych: korzeni i liści. Korzenie wykopujesię jesienią z roślin 3—4-letnich, dokładnie oczyszcza i oskrobuje (z wierzchnichwarstw kory), kroi na kawałki 0,5—2 cm i następnie suszy, najlepiej w suszarniachopałowych. Surowiec jest bez zapachu, ma smak słodkawy i śluzowaty.

Liście prawoślazu zbiera się przed kwitnieniem rośliny i suszy w cieniu (do 35°C) wprzewiewie. Charakterystyczną cechą liści jest obustronne, gęste owłosienie, nadająceim szarozielone zabarwienie i aksamitną powierzchnię.

Skład chemicznyKorzenie (wykopane jesienią) zawierają: śluz (do 30%), skrobię, sacharozę, tłuszcze,

asparaginę i betainę, pektyny, lecytynę, składniki mineralne. Liście prawoślazu: śluz,ślady olejku eterycznego, ponadto karoten i witaminę C.

DziałanieOsłaniające, zmiękczające i ułatwiające odkrztuszanie.

ZastosowaniePrzygotowane na zimno wyciągi wodne z obu surowców są doskonałym środkiem

śluzowym dla dzieci w różnym wieku (także dla niemowląt). Są one szeroko stosowanew chorobach układu oddechowego, np. w zapaleniu gardła i krtani, w ostrym suchymkaszlu, w zaflegmieniu, w bronchitach. Szczególnie korzystne działanie w nieżytachgórnych dróg oddechowych wywierają napary z liści (przyjmowane do wewnątrz i jakopłukanka). Korzenie i liście mają skuteczne działanie osłaniające w lekkich oparzeniachjamy ustnej (np. gorącymi potrawami) oraz w nieżytach przewodu pokarmowego i wbiegunkach (działanie śluzów i pektyn z surowca). Należy jedynie pamiętać, że zawartyw surowcu śluz, ochraniając błony śluzowe organizmu przed wpływem drażniącychczynników, może jednocześnie utrudnić wchłanianie niektórych składnikówpokarmowych, np. witamin lub pewnych leków. W innych przypadkach przedłużadziałanie na błony śluzowe związków dobrze rozpuszczalnych w wodzie, np.garbników, dlatego korzystne jest współdziałanie środków śluzowych i garbnikowych wleczeniu biegunek.

Sproszkowane korzenie prawoślazu można podawać dzieciom starszym (po łyżeczcerano i wieczorem, popijając letnią wodą) w celu ułatwienia wypróżniania (pęczniejącyw jelitach śluz spulchnia masę kałową). W zaparciach u dzieci młodszych i niemowlątodwary prawoślazowe podaje się w lewatywach. Poza tym

38

odwary z surowca wykorzystuje się zewnętrznie w postaci okładów przy podrażnieniuskóry i jako kompresy na oczy, zmęczone np. oglądaniem telewizji lub zaczerwienioneod wiatru.

Formy podaniaWyciąg z korzeni: 1 łyżkę stołową rozdrobnionych korzeni zalać szklanką wody o

temperaturze pokojowej lub ciepłej, pozostawić na godzinę lub dłużej, następnieprzecedzić. Podawać do picia dzieciom, także niemowlętom (można osłodzić np.miodem), 3—6 razy dziennie po łyżce lub więcej w zależności od wieku — w suchymkaszlu lub nieżycie żołądka.

Odwar z liści przygotowuje się podobnie (1 łyżka liści na 1 szklankę gorącej wody).Z odwaru prawoślazowego można przyrządzić również syrop i inne preparaty

przeciwkaszlowe, m.in. w mieszankach z anyżkiem i koprem włoskim, lub zmieszaćwykonany w domu odwar prawoślazowy z gotowym miodkiem koperkowym. Podajesię go dzieciom po łyżce lub łyżeczce (wg wieku) kilka razy w ciągu dnia.

Sproszkowane korzenie prawoślazu (1 łyżka) zalać 1/3 szklanki ciepłej wody.Podawać do picia rano i wieczorem jako środek ułatwiający wypróżnienie.

Prawoślaz wysoki = malwa ogrodowa(Althaea rosea Cav., rodz. Malvaceae)W lecznictwie mają zastosowanie kwiaty malwy czarnej (Althaea rosea Cav. var.

nigra) o płatkach czarnopurpurowych o odcieniu fioletu.Roślina pochodzi przypuszczalnie z Azji Mniejszej i Półwyspu Bałkańskiego. Jest

pospolicie uprawiana, niekiedy zdziczała; w Polsce często sadzona przy domach, wogródkach. Jest to roślina wysoka do 2 m, roczna lub dwuletnia. Kwiaty duże, o 5płatkach, barwne, osadzone pojedynczo lub po 2—4 w kątach liści. Owocem jestrozłupnia.

Surowiec stanowią kwiaty zabarwione ciemno, prawie czarne, wraz z kielichem (lubczasami same płatki korony). Zbiera się je od czerwca do jesieni co 3—4 dni (w miaręrozkwitania). Suszenie odbywa się bezpośrednio po zbiorze, najlepiej w suszarni otemp. 30—35°C. Szczególnie ważne jest całkowite wysuszenie dna kielicha, abyzabezpieczyć surowiec przed pleśnieniem.

Skład chemicznyGlikozydy antocyjanowe (barwnik służący do barwienia artykułów spożywczych),

śluz, pektyny, garbniki katechinowe, żywice, ślady olejku eterycznego oraz hormon odziałaniu estrogennym.

DziałanieOsłaniające oraz pobudzające krwawienia miesiączkowe.

39

ZastosowanieW nieżytach górnych dróg oddechowych, zapaleniach gardła, chrypce, w

trudnościach w odkrztuszaniu, w stanach zapalnych jamy ustnej, w uszkodzeniach błonśluzowych jamy ustnej (np. w lekkich oparzeniach). Malwa bywa często używana takżew ziołolecznictwie ludowym, w nieregularnym, skąpym miesiączkowaniu (spotykanymu dojrzewających dziewcząt). Nie działa poronnie.

Formy podaniaOdwar: 1 łyżkę kwiatów zalać 1,5 szklanki gorącej wody i zostawić pod

przykryciem 20—30 min, następnie gotować 3 min, odstawić na 10 min. Poprzecedzeniu, podawać porcjami ciepły do picia w schorzeniach układu oddechowego.

Do płukania jamy ustnej oraz gardła (u dzieci starszych np. w anginach) możnaprzygotować odwar mocniejszy. Dobrze jest też stosować do tego celu mieszankę: zkwiatów czarnej malwy i szałwii, liści orzecha włoskiego oraz liści malin. Abyotrzymać lek osłaniający do użytku wewnętrznego, łączy się często malwę z korzeniamiprawoślazu lekarskiego, liśćmi babki, kwiatami ślazu leśnego i in. Natomiast wbolesnych i nieregularnych miesiączkach pije się napar z kwiatów czarnej malwyzmieszanych w równych częściach z zielem bylicy boże drzewko oraz z kwiataminagietka. Zaparza się 1 łyżkę tej mieszanki w szklance wody (stosuje się 2 razy dzienniepo ½—2/3 szklanki.

Ślaz dziki(Malva silvestris L., rodz. Malvaceae)Roślina dwuletnia lub bylina powszechnie spotykana w Europie i Azji. W Polsce

rośnie często w miejscach nasłonecznionych, w rowach i przy drogach.Ślaz dziki wykształca wzniesioną łodygę, osiągającą niekiedy nawet 1 m wysokości

oraz rozesłane pędy boczne. Z kątów górnych liści wyrastają pojedyncze kwiaty różowelub fioletoworóżowe o 5 sercowato wciętych płatkach korony i charakterystycznympodwójnym kielichu (5- i 3-działkowym). Liście są długo-ogonkowe, 5—7-klapowe,obustronnie dość gęsto owłosione. Roślina posiada charakterystyczne owoce w kształcieokrągłych, płaskich „guziczków”, złożonych z wielu siatkowate pomarszczonychrozłupek.

Surowiec leczniczy stanowią kwiaty, zbierane od czerwca do sierpnia i szybkowysuszone, aby nie straciły barwy. Suche kwiaty nie mają zapachu, smak mająśluzowaty.

W Polsce spotyka się często inny gatunek ślazu — ślaz zaniedbany (Malva neglectaVall.), którego kwiaty stanowią równowartościowy surowiec leczniczy.

Skład chemicznyGłównym składnikiem surowca jest śluz, a także barwniki antocyjanowe (malwina),

kwasy organiczne, składniki mineralne; w zielonych częściach rośliny znajduje siękaroten oraz witamina C.

40

Ślaz dziki

DziałanieOsłaniające i zmiękczające.

ZastosowanieŚlaz jest to łagodny lek śluzowy, powlekający podrażnione błony śluzowe górnych

dróg oddechowych, żołądka i jelit. Łagodzi kaszel oraz stany zapalne gardła i krtani.Szczególnie polecany w tzw. suchym kaszlu z zalegającą skąpą wydzieliną. Zieloneczęści rośliny odznaczają się słodkim smakiem i dużą zawartością witamin, w związkuz czym są w niektórych krajach spożywane w formie sałatek, zup lub przyprawy.

Ślaz podawany jest w formie naparu, często w połączeniu z ziołowymi środkami odziałaniu wykrztuśnym, np. z owocami kopru włoskiego i anyżku, w łagodnychschorzeniach gardła i krtani oraz napadowym kaszlu (nawet u niemów-lat).

Napary z kwiatów ślazu stosuje się ponadto w podrażnieniu żołądka i jelit, często wmieszankach z innymi surowcami śluzowymi i przeciwzapalnymi, np. z korzeniami iliśćmi prawoślazu lekarskiego, kwiatami lipy, nagietka lub rumianku.

Formy podaniaSłodki napar: 1 łyżkę kwiatów ślazu zalać 1,5 szklanki wrzącej wody, naparzać pod

przykryciem 15 min, dodać 20 g miodu lub cukru. Podaje się po ostudzeniu co godzinępo łyżeczce — do ½ szklanki w suchym kaszlu i chrypce.

Do sporządzenia herbatki stosowanej w nieżytach jelit miesza się: 50 g kwiatówślazu z 50 g kwiatów lipy i 20 g kwiatów nagietka. Łyżkę stołową tych ziół zalewa sięszklanką wrzątku. Po przecedzeniu ¼ — ½ szklanki pić kilka razy dziennie; małymdzieciom mniej.

Napar z kwiatów ślazu można również stosować do płukania gardła oraz w postacilewatyw u małych dzieci w nawykowych zaparciach. Napar taki nadaje się również dokąpieli niemowląt ze skazą alergiczną atopową.

Babka lancetowata = babka wąskolistna = języczki polne(Plantago lanceolata L., rodz. Plantaginaceae)Gatunek pospolity w Europie, Azji, Ameryce Północnej. W Polsce

rozpowszechniony na całym obszarze z wyjątkiem rejonów wysokogórskich. Rośniezwykle na pastwiskach, łąkach, przy drogach, na miedzach, torfowiskach, nad brzegamiwód, na wysypiskach.

Jest to wieloletnia roślina o miotełkowatych korzeniach. Wytwarza rozetę tylkoprzyziemnych liści, lancetowatych, na szczycie zaostrzonych, u nasady zwężonych,trój- do pięcionerwowych. Z kątów liści wyrastają l—3 bezlistne łodyżki od 5 do 50 cmwysokości, zakończone kłosokształtnym, brunatnoróżowym kwiatostanem. Kwiatyniepozorne, czterokrotne.

42

Babka zwyczajna = większa = szerokolistna

Nasiona drobne, po zwilżeniu wodą śluzowacieją podobnie jak siemię lniane.Roślina kwitnie od maja do sierpnia (nasiona dojrzewają w sierpniu).

Surowiec stanowią liście zebrane w okresie kwitnienia rośliny, zdrowe, nie porażonechorobami grzybiczymi.

Babki lancetowatej nie powinno się zbierać w górach i okolicach nadmorskich, gdziewystępują dwa inne gatunki, mniej wartościowe, z rodzaju Plantago — P. montanaLam. i P. maritima L., bardzo podobne do babki wąskolistnej i trudne do odróżnieniaprzez niewprawnych zbieraczy.

Surowiec po zbiorze powinno się natychmiast suszyć w suszarniach o dużymprzewiewie, w temperaturze nie wyższej niż 40°C, w cienkich warstwach, chroniącprzed zaparzeniem i sczernieniem. Surowiec może pochodzić także z upraw. Babkęwysiewa się z nasion wiosną, wprost do gruntu. Nasiona można łatwo zebrać w stanienaturalnym, gdyż rośliny zawiązują ich dużo (1 roślina daje ok. 1000 nasion). Roślinywschodzą po 10—14 dniach. Już pierwszego roku liście można zbierać, gdy osiągnądługość około 30 cm i szerokość do 4 cm. Są barwy żywo-zielonej.

Skład chemicznyŚluz, cukry, glikozyd irydoidowy — aukubina o właściwościach

przeciwbakteryjnych, pektyny, garbniki i flawonoidy, substancje gorzkie, kwasyorganiczne, witaminy C i K, karoten oraz znaczna ilość składników mineralnych,zawierających m.in. cynk, krzemionkę, sód, potas, magnez. Nasiona zawierają śluz itłuszcz.

DziałaniePrzeciwbakteryjne, wykrztuśne, przeciwzapalne, osłaniające, regulujące przemianę

materii, uodporniające, przeciwwirusowe.

ZastosowanieWewnętrznie stosuje się liście babki lancetowatej w nieżytach górnych dróg

oddechowych, w suchym kaszlu, pomocniczo w zapaleniu oskrzeli i krztuścu. Ponadto,w nieżytach przewodu pokarmowego połączonych z niedokwaśnością, w przewlekłychbiegunkach (ale także i w zaparciach), w przewlekłych stanach zapalnych drógmoczowych (zwłaszcza pęcherza i nerek).

Zewnętrznie babka polecana jest przy trudno gojących się i ropiejących ranach,owrzodzeniach, czyrakach, lekkich oparzeniach, otarciach naskórka. Przykłada sięzwykle świeże, dokładnie umyte liście lub stosuje się okłady z soku lub naparu. Wropnym zapaleniu spojówek i powiek stosuje się napary z babki, najczęściej wpołączeniu z rumiankiem, świetlikiem i kwiatami bławatka. Sok wyciśnięty zezmiażdżonych liści babki działa przeciwbólowe i przeciwzapalnie przy użądleniu przezpszczoły, osy i trzmiele. Młode, świeże liście są polecane na sałatki wiosenne.

44

Formy podaniaSok wyciśnięty ze świeżych, zmiażdżonych liści babki podaje się kilka razy dziennie

po łyżeczce — jako środek wykrztuśny i przeciwzapalny. Najlepiej jest podawać zmlekiem i miodem (także z propolisem — przy braku uczulenia). Stosuje się go równieżw nieżytach żołądka i jelit, biegunkach, w chorobie wrzodowej (tylko przy normalnejlub obniżonej kwaśności żołądka), w przewlekłym zapaleniu nerek i pęcherza.

Naparu z liści babki używa się podobnie jak soku. Przygotowuje się go z łyżkirozdrobnionych, suchych liści zalanych szklanką wrzącej wody. Zaparzać 15 min, pić1/3 szklanki przed jedzeniem. Można go również stosować do przemywania oczu lubran (okłady). Przyrządza się także napary wykrztuśne z babki z dodaniem np. tymianku,macierzanki, korzeni lub liści prawoślazu.

Inną szeroko rozpowszechnioną rośliną z rodzaju Plantago jest babka zwyczajna =babka większa (Plantago major L.). Jest ona u nas bardziej znana niż babkawąskolistna. Wyróżnia się rozetą szerokich liści z 3—9 nerwami, o nasadzie klinowatozwężonej. Łodygi kwiatowe ma znacznie krótsze, a kłosowate kwiatostany dłuższe, wporównaniu z poprzednim gatunkiem. Kwiaty drobne, niepozorne, jasnobrunatne. Owocstanowi drobna jajowata torebka z 8—10 drobnymi, błyszczącymi, kanciastyminasionami. Roślina rodzi bardzo dużo nasion (8—60 tysięcy).

Babka zwyczajna jest znaną od dawna rośliną leczniczą (surowcem liście); obecnienajczęściej stosowana w homeopatii i ziołolecznictwie ludowym, przede wszystkimzewnętrznie, jako środek gojący rany. Surowiec ten zawiera nieco mniej związkówbiologicznie czynnych niż liście babki lancetowatej, lecz może je zastąpić.

ROŚLINY WYKRZTUŚNETymianek pospolity(Thymus vulgaris L, rodz. Labiatae)Tymianek jest to niewielka krzewinka, do 30 cm wysoka, pochodząca z krajów

śródziemnomorskich, uprawiana w całej prawie Europie, także w Północnej Ameryce ina północy Afryki.

Pędy tymianku są gęsto rozgałęzione, pokryte ustawionymi naprzeciwległe,drobnymi, wąskimi, mocno aromatycznymi listkami, barwy szarozielonej. Kwiatydrobne, wargowe, różowofioletowe lub niekiedy białe, zebrane są w wydłużone,szczytowe kwiatostany. Kwiaty miododajne (miód tymiankowy jest wysoko ceniony,m.in. ze względu na działanie lecznicze w schorzeniach dróg oddechowych).

Do celów leczniczych lub przyprawowych ścina się szczytowe, kwitnące częścipędów od czerwca do września.

45

Skład chemicznyGłównym składnikiem ziela jest olejek eteryczny, ponadto: garbniki, flawonoidy,

kwasy triterpenowe i polifenolowe, gorycze. W skład olejku eterycznego wchodząprzede wszystkim tymol oraz karwakrol, cineol, linalol.

DziałanieWykrztuśne, przeciwbakteryjne, ułatwiające trawienie, przeciwrobacze. Silne

właściwości bakteriobójcze (zwłaszcza wobec paciorkowców, nawet opornych naantybiotyki) surowiec zawdzięcza przede wszystkim fenolowym składnikom olejkueterycznego (tymol, karwakrol). Działanie to pogłębia obecność garbników.

Tymianek ułatwia odkrztuszanie, gdyż zwiększa objętość śluzu w górnych drogachoddechowych oraz wzmaga ruch nabłonka rzęskowego. Tymol oprócz działaniaprzeciwbakteryjnego wykazuje również aktywność przeciwrobaczą (środek przeciwkotęgoryjcowi dwunastnicy).

ZastosowanieW pediatrii tymianek stosowany jest głównie w formie syropów wykrztuśnych i

przeciwkaszlowych, podawanych w nieżytach górnych dróg oddechowych, wtrudnościach w odkrztuszaniu, w uporczywym kaszlu i astmie, w nadmiernymwysuszeniu błon śluzowych gardła i krtani. Syropy te są skuteczniejsze w działaniu niżnapary z surowca.

Napary z ziela tymianku stosowane są głównie do płukania jamy ustnej i gardła jakośrodki odkażające i przeciwzapalne. Można je również wykorzystać do kąpielileczniczych lub okładów przy łojotoku, trądziku, wyprysku. Najczęściej do tych celówłączy się tymianek z innymi ziołami o działaniu przeciwbakteryjnym (np. szałwią) lubprzeciwzapalnym (np. rumiankiem). Kąpiele tymiankowe lub macierzankowo-tymiankowe polecane są dzieciom przy wyczerpaniu nerwowym, w rekonwalescencji— w nawracających schorzeniach dróg oddechowych.

Olejek tymiankowy, a zwłaszcza tymol, odznacza się dużą toksycznością przystosowaniu doustnym. Szczególnie niebezpieczny jest dla dzieci i po spożyciu dowewnątrz może wywołać groźne objawy (m.in. uszkodzenie nerek). Z tego względuolejku tymiankowego nie stosuje się doustnie, np. jako środka przeciwrobaczego czyprzeciwbakteryjnego, lecz można go używać w odpowiednich dawkach jedyniezewnętrznie w formie inhalacji (w nieżytach gardła i krtani).

Tymol w 1 % roztworach wodnych stosowany jest zewnętrznie do płukania ust(zwłaszcza po zabiegach stomatologicznych), do przemywania ran i kanałów zębowych.Wykazuje przy tym działanie ściągające, łagodzące ból.

Formy podaniaNapar: 1 łyżka ziela na 2 szklanki gorącej wody, zaparzać 15 min, pod przykryciem.

Podawać do picia po łyżce kilka razy dziennie jako środek wykrztuśny.

46

Tymianek pospolity

Napar mocniejszy (1 łyżka ziela na 1—1,5 szklanki wody) można użyć do płukaniajamy ustnej w stanach zapalnych.

Odwar do użytku zewnętrznego: 100—120 g ziela tymianku w 5 l wody gotować podprzykryciem 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić. Można stosować go do okładów,przymoczek, kompresów lub jako dodatek do kąpieli aromatycznych — w gośćcu, przywrzodach i infekcjach skóry, powierzchownych zranieniach.

Napar z tymianku do lewatywy (przeciw owsikom): 15 g ziela tymianku i 10 gkwiatów wrotyczą (Tanacetum vulgare) na litr wrzącej wody, zaparzać 20 min podprzykryciem. Zachować dużą ostrożność, gdyż wypicie naparu może wywołaćniepożądane objawy uboczne (zatrucie). Zamiast wrotycza można stosować dolewatywy napar ze zmiażdżonego czosnku.

Gotowe preparaty z tymianku, to: syrop tymiankowy złożony (Sirupus Thymicompositus), który podaje się dzieciom po łyżeczce kilka razy dziennie wg potrzeby,Tussipect (syrop) po łyżeczce 3—4 razy dziennie, Tussipect (krople) — 3—10 kropli3—4 razy dziennie na kostkę cukru lub w kieliszku wody.

Ziele tymianku jest również składnikiem mieszanek ziołowych: Neopektosan odziałaniu przeciwbakteryjnym (ziółka wykrztuśne) i Septosan (ziółka dezynfekcyjne).Neopektosan polecany jest dzieciom źle znoszącym antybiotykoterapię.

Olejek tymiankowy wchodzi w skład preparatów stomatologicznych orazstosowanych zewnętrznie mazideł rozgrzewających: Linimentum Capsici i SpiritusSaponato-camphoratus.

Tymianek jest bardzo popularną przyprawą, cenioną zwłaszcza w krajachpołudniowej i zachodniej Europy, używaną do potraw tłustych i mięsnych (ułatwiatrawienie tłuszczu). Z tymianku korzysta także przemysł kosmetyczny, stosując go dowyrobu past do zębów i płynów do płukania ust (usuwają nieprzyjemny zapach z ust,działają przeciwbakteryjnie).

Macierzanka piaskowa = macierzanka(Thymus serpyllum L., rodz. Labiatae)Roślina występuje w stanie naturalnym w całej niemal Europie, Ameryce Północnej,

na północy Azji i Afryki. W Polsce rośnie w miejscach suchych, piaszczystych isłonecznych, tworząc gęste darnie. Thymus serpyllum jest gatunkiem zbiorowym,obejmującym liczne jego odmiany i formy różniące się nieco budową morfologiczną,zapachem i w pewnym zakresie składem chemicznym. Ta zmienność składuchemicznego powoduje, że macierzanka zbierana ze stanu naturalnego maniejednakową wartość leczniczą, w związku z czym surowiec jest mniej ceniony wterapii niż uprawiany tymianek o dość zrównoważonym składzie chemicznym.

Macierzanka jest niską, częściowo płożącą się wieloletnią półkrzewinką, o małychróżowofioletowych kwiatach. Kwitnie od czerwca do września, wydzielająccharakterystyczny zapach.

Surowcem są ulistnione, kwitnące pędy macierzanki, które zbiera się na po-

48

Macierzanka piaskowa = macierzanka

czątku kwitnienia, ścinając szczytowe części łodyg. Suszy się na powietrzu w cienkichwarstwach. Surowiec zachowuje przyjemny zapach i szczypiąco-gorzkawy smak.

Skład chemicznyOlejek eteryczny o zmiennym składzie. Głównie występuje p-cymen, obok takich

związków, jak: linalol, geraniol, terpineol, borneol, tymol i karwakrol. W macierzancewystępują ponadto garbniki, substancja gorzka — serpyllina, triterpeny, związkiflawonoidowe, kwasy organiczne, jak: chlorogenowy, kawowy i chinowy, witamina C,karoten, składniki mineralne.

DziałanieWykrztuśne, przeciwbakteryjne, wiatropędne, przeciwskurczowe.

ZastosowanieW nieżytach oskrzeli z zanikiem odruchu wykrztuśnego i w suchym kaszlu.

Surowiec pobudza wydzielanie błon śluzowych gardła i oskrzeli oraz wyzwala odruchwykrztuśny. Macierzankę można stosować jako środek wiatropędny i pobudzającywydzielanie soków trawiennych.

Zewnętrznie, ze względu na właściwości przeciwbakteryjne, wykorzystuje sięprzetwory z macierzanki do płukania jamy ustnej, gardła, przemywania i okładów naskórę, w drobnych zranieniach, oparzeniach, świądzie, w trądziku krostkowatym i in.;dodaje się też do kąpieli w bólach reumatycznych. Kąpiele z macierzanki mają równieżwpływ wzmacniający i uspokajający.

Formy podaniaNapar: 1 łyżkę ziela zalać 1 ½ szklanką wrzącej wody, pozostawić na 20—30 min w

cieple pod przykryciem, przecedzić, pić ¼ — ½ szklanki (w zależności od wieku) 2—3razy dziennie około 30 min przed posiłkami (jako lek żołądkowy) lub po posiłkach(jako środek wiatropędny lub wykrztuśny).

Do użytku zewnętrznego stosuje się odwar z łyżki ziela na szklankę wody (gotować2 min pod przykryciem). Korzystny jest dodatek innych ziół o działaniuprzeciwbakteryjnym, np. kwiatów rumianku lub liści szałwii. Do kąpieli — 200 gmacierzanki zaparzać w 3 l wody.

Ziele macierzanki wchodzi w skład różnych mieszanek ziołowych i gotowychpreparatów, np. krople Pectosol.

Niekiedy młode pędy macierzankowe podaje się w formie sałatki, a suszonamacierzanka może być aromatycznym dodatkiem do potraw z dziczyzny, zup, a takżedo kwaszenia ogórków. Macierzanka pobudza przy tym apetyt i poprawia trawienie.Szczególnie popularna jest w kuchni francuskiej.

50

Oman wielki(lnula helenium L., rodz. Compositae)

W stanie naturalnym występuje w Azji Środkowej, natomiast na terenie Europy(głównie we Włoszech i na Półwyspie Bałkańskim) oraz w Ameryce Północnejrozpowszechnił się jako zdziczała roślina, pochodząca z dawnych plantacji.

W Polsce spotykany jest na nizinach, zwłaszcza w rejonach południowych oraz naniżej położonych obszarach górskich (Bieszczady), w zaroślach, na brzegach lasów irzek, przy źródłach. Są także krajowe uprawy omanu.

Oman jest wysoką byliną, sięgającą nawet 2 m, o krótkim, grubym kłączu, z któregowyrastają korzenie długości do 50 cm i grubości ok. 2,5 cm. Łodyga jest prostowzniesiona, bruzdowana, górą nieco rozgałęziona. Dolne liście podłużne, ogonkowe,owłosione. Okazałe złocistożółte koszyczki kwiatostanowe z wieloszeregową, zielonąokrywą, osadzone są pojedynczo lub po kilka na szczytach rozgałęzień łodygi.

Oman należy do grupy najdawniej znanych roślin leczniczych. Surowcem sąwykopane w październiku lub listopadzie korzenie roślin 2—3-letnich (dzikich lubpochodzących z plantacji). Po zbiorze korzenie myje się, kroi na plastry i suszy,przeważnie w suszarniach opałowych. Korzenie mają gorzki i palący smak oraz silny,specyficzny zapach.

Skład chemicznyKorzenie omanu zawierają olejek eteryczny, w skład którego wchodzi krystaliczna

mieszanina zwana heleniną. Ponadto w surowcu znajduje się inulina, związki gorzkie,żywice, fitosterole oraz składniki mineralne.

DziałanieDziałanie lecznicze omanu zależy prawie wyłącznie od heleniny. Substancja ta jest

słabo rozpuszczalna w wodzie, dobrze zaś w alkoholu, dlatego napary wodne z surowcasą o wiele mniej skuteczne niż wyciągi alkoholowe. Oman działa głównie wykrztuśnie ibakteriobójczo, a także moczopędnie i pobudzająco na czynności żołądka. Heleniną maponadto właściwości przeciwgrzybicze w grzybicy stóp oraz robakobójcze (zabija glistyjelitowe i owsiki). Powoduje jednak częste uczulenia.

ZastosowanieNajwiększe zastosowanie znalazł oman w leczeniu schorzeń górnych dróg

oddechowych (nieżytów gardła lub krtani oraz w zapaleniu oskrzeli, dychawicyoskrzelowej, zapaleniu płuc i in. jako środek pomocniczy). Pobudza on ruch rzęsek wdrogach oddechowych, wzmaga czynności wydzielnicze błon śluzowych gardła ioskrzeli, ułatwia usuwanie zalegającego śluzu, działa też przeciwbakteryjnie.

51

Oman wielki

Formy podaniaNajbardziej dogodny w podawaniu dzieciom starszym i młodzieży jest gotowy

złożony płyn wykrztuśny i przeciwkaszlowy — Pectosol, którego głównym składnikiemjest wyciąg z omanu.

Można też samemu przygotować syrop (lub mocno osłodzony napar) z omanu,dodając inne surowce o podobnym działaniu, jak: korzenie lukrecji, biedrzeńca, zieletymianku, owoce kopru włoskiego lub anyżku. Równą ilość tych ziół (po 20 g) zalać 1 lwrzącej wody i zostawić pod przykryciem na noc. Rano odcedzić, dodać szklankę cukrulub, zmniejszając ilość cukru, dodać nieco miodu (lepiej z propolisem) i podawać połyżeczce (lub łyżce), w zależności od wieku, wielokrotnie w ciągu dnia.

Oman jest składnikiem kropli Pectosol oraz gotowej mieszanki ziołowej Pektosanpolecanej dzieciom, u których występuje kaszel oraz utrudnione odkrztuszanie wskutekzalegania wydzieliny w gardle i krtani. Mieszankę tę oraz krople Pectosol stosuje sięzwłaszcza w przewlekłych zakażeniach dróg oddechowych, gdyż zestawy ziół tychspecyfików wykazują właściwości przeciwbakteryjne.

Do przygotowania naparu z mieszanki używa się l—2 łyżek ziół na 2—3 szklankigorącej wody (gotować 2 min pod przykryciem, odstawić na 15 min, odcedzić i przelaćdo termosu). Stosować do pół szklanki (zależnie od wieku) 2—3 razy dziennie, międzyposiłkami. Dłuższe gotowanie surowca lub zwiększenie dawek daje odwary o ostrym,palącym smaku, które mogą spowodować podrażnienie żołądka, nudności i wymioty.

Krople Pectosol — 15—20 kropli w kieliszku osłodzonego płynu, 2—4 razydziennie.

Sosna zwyczajna(Pinus silvestris L., rodz. Pinaceae)

Najpospolitsze drzewo polskich lasów, dorastające do 45 m wysokości.Sosna dostarcza kilku surowców używanych w lecznictwie. Są to: szpilki, pączki i

młode szyszki. Przez żywicowanie drzew otrzymuje się balsam zwany żywicą sosnowąlub balsamem terpentynowym. Przez destylację żywicy uzyskuje się tzw. olejekterpentynowy i stałą pozostałość, czyli kalafonię. Natomiast przez destylację z parąwodną wierzchołków pędów i ulistnionych gałązek sosny lub igliwia otrzymuje sięolejek sosnowy

W pediatrii używane są przede wszystkim pączki sosnowe lub wierzchołki młodychpędów, z których sporządza się najczęściej syropy. Pączki zbiera się z drzew rosnącychlub ściętych (najlepiej z młodych sosenek wyrąbywanych w czasie oczyszczania lasów).Najwartościowszym surowcem są pączki szczytowe, gładkie, o łuskach zamkniętych,powleczone żywicą. Mają one balsamiczny, żywiczny zapach i gorzki smak. Nierzadkozbiera się również młode pędy, bezpośrednio po rozwinięciu pączków, gdy majądługość ok. 5 cm i są okryte jeszcze łuskami.

53

Skład chemicznyPączki sosnowe zawierają olejek eteryczny bogaty w terpeny (pineny), substancje

żywicowe, garbniki, gorycze, glikozyd piceinę, znaczną ilość witaminy C.

DziałanieWykrztuśne, przeciwbakteryjne, słabo moczopędne.

ZastosowanieW nieżytach górnych dróg oddechowych, przy kaszlu suchym lub z obfitą

wydzieliną, chrypce, bólu gardła. Ponadto jako środek witaminowy w chorobachinfekcyjnych, tzw. przeziębieniowych (np. w grypie). Surowiec ma działanieprzeciwbakteryjne, wykorzystywane w infekcjach gardła i jamy ustnej.

Może być również używany zewnętrznie w kąpielach aromatycznych, które stosujesię w bólach stawów, mięśni lub w rekonwalescencji po urazach (np. po złamaniach).Kąpiele takie przygotowuje się najczęściej z cetyny (cetyna — pędy sosny około 30 cm,pokryte świeżymi, zielonymi igłami, z drzew ściętych jesienią lub zimą), nieraz zdodatkiem zielonych szyszek sosnowych lub gałązek jałowca. Do kąpieli używa się teżolejku sosnowego (2—5 ml olejku na objętość przeciętnej wanienki dziecka, temp.wody 36—37°C, czas kąpieli 5—10—15 min). Kąpiel z dodatkiem olejku działa bardzokorzystnie (uspokajająco) na dzieci nadmiernie nerwowe, mające trudności zzasypianiem.

Olejek sosnowy stosowany jest bardzo często w formie inhalacji w leczeniu choróbukładu oddechowego. Można go używać samego (5—10 kropli olejku jednorazowo) lubw mieszaninie z olejkami: eukaliptusowym, tymiankowym, lawendowym lubmiętowym. W domowych warunkach inhalacje można przeprowadzić wkraplając olejekdo szklanki wrzącej wody, lub lepiej roztworu soli Iwonickiej. Szklankę przykryćlejkiem i wdychać parę wydzielającą się przez wąski otwór lejka (wdychać przez usta,wydychać przez nos — i na odwrót).

Formy podaniaOdwar z pączków sosnowych: ½ łyżki rozdrobnionych pączków zalać 1 szklanką

wody, zagotować i utrzymywać w stanie wrzenia przez 2 min pod przykryciem,odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1—3 łyżki, 2—4 razy dziennie jako lekwykrztuśny i witaminowy. Przez dodanie cukru lub miodu do odwaru można wdomowych warunkach sporządzić syrop lub miodek sosnowy, wypijany przez dziecichętniej niż gorzki odwar (domowy syrop można otrzymać przez zasypanie cukremświeżych pączków sosnowych ugniecionych w słoiczku).

W handlu znajduje się gotowy syrop sosnowy złożony — Sirupus Pini compositus.Zawiera on obok wyciągu płynnego z pączków sosnowych nalewkę anyżkową orazmleczan wapniowy o właściwościach przeciwalergicznych. Syrop po-

54

daje się po łyżeczce kilka razy dziennie w stanach nieżytowych górnych drógoddechowych oraz jako lek pomocniczy w zapaleniu oskrzeli z ropną wydzieliną, wzapaleniu płuc, w utrudnionym odkrztuszaniu, uczuciu duszności na tle zaleganiawydzieliny zapalnej, w dychawicy oskrzelowej.

Sosnowy napój witaminowy: 50 g roztartych świeżych zielonych igieł sosnowych(uprzednio wymytych) lub młodych wierzchołków gałązek zalać szklanką wrzącejwody. Pozostawić w ciemnym miejscu na ok. 2 godziny. Następnie płyn należyodcedzić przez płótno i osłodzić; podawać do picia rozcieńczony. Zawiera on więcejwitaminy C niż szklanka soku z cytryn!

Olejek terpentynowy wchodzi w skład mazideł rozgrzewających, stosowanych donacierań w bólach reumatycznych i mięśniowych oraz w nieżytach oskrzeli. Jest teżużywany do inhalacji, najczęściej z innymi olejkami. Należy jednak pamiętać, że dziecisą szczególnie wrażliwe na terpentynę. Po dłuższym stosowaniu preparatówzawierających ten składnik, zwłaszcza na dużą powierzchnię skóry, lub przy częstychinhalacjach, może dojść do wystąpienia objawów ubocznych, z których najgroźniejszejest uszkodzenie nerek.Kąpiel w wywarze z igliwia: 1—2 kg zielonych gałązek sosnowych, świerkowych,

jodłowych lub zielonych szyszek pociętych na drobne kawałki, zalewa się 15 l zimnejwody i pozostawia na 12—24 godz. Następnie płyn z igliwiem gotuje się wolno podprzykryciem przez ok. 2 godz. i po przecedzeniu dodaje do kąpieli. Dla dziecka takailość wywaru wystarcza na ok. 4 kąpiele. Kąpiel wzmacnia słabe, nerwowe dzieci,często zapadające na schorzenia dróg oddechowych.

ROŚLINY PRZECIWBAKTERYJNE

Cebula(Allium cepa L., rodz. Liliaceae)

Warzywa zwane cebulowymi należą do rodzaju Allium i są reprezentowane przezblisko 400 gatunków, szeroko rozpowszechnionych na kuli ziemskiej. Większość z nichnależy do roślin dziko rosnących. Z uprawnych najbardziej popularne są cebula iczosnek, a także pory, szczypiorek, cebula siedmiolatka i in. Cebula jadalna występujew licznych odmianach hodowlanych, u nas spotykane są najczęściej odmiana ostra, osmaku silnie piekącym, charakteryzująca się drobnymi cebulkami z ciemnoczerwonymiłuskami oraz odmiana łagodna o cebulach dużych, bladożółtych, dość słodkich.

Większość gatunków Allium pochodzi z półkuli północnej (cebula pochodziprawdopodobnie z Azji Środkowej). Ich cechą najbardziej charakterystyczną jestobecność olejku eterycznego o ostrym, charakterystycznym smaku i zapachu. Wśródwielu składników olejku najważniejsze są związki zawierające siarkę, powodującespecyficzny zapach i smak warzyw cebulowych. Związki te mają wiele właściwościleczniczych, m.in. działają zabójczo na drobnoustroje w szerokim zakresie, obejmującrównież niektóre bakterie oporne na antybiotyki.

55

Ze względu na swoje właściwości rośliny cebulowe były od dawna bardzo cenione iużywane jako rośliny lecznicze, przyprawowe i warzywa jadalne.

Skład chemicznyWęglowodany, związki azotowe, tłuszcze, olejek eteryczny, związki siarkowe,

witamina C, B1, karoten, składniki mineralne, w tym: potas, sód, fosfor, żelazo, magnez,cynk, mangan, krzem, chlor, jod i siarka. Łuski cebuli mają sporo barwnikówflawonoidowych (kwercetyna) i służyły dawniej do barwienia tkanin, zwłaszczawełnianych. Zielone liście cebuli, tzw. szczypior, zawierają witaminy: C, B1, B2, PP,karoten, składniki mineralne, w tym znaczne ilości wapnia i potasu. Skład olejkucebulowego zmienia się w środowisku kwaśnym (pokropienie cebuli np. kwaskiemcytrynowym usuwa jej ostry zapach i łagodzi smak).

DziałaniePrzeciwbakteryjne, zmiękczające, przeciwkaszlowe, moczopędne.

ZastosowanieCebula jest skuteczna (zwłaszcza spożywana na surowo) w infekcjach układu

oddechowego i przewodu pokarmowego. Równocześnie poprawia trawienie, znosinadmierną fermentację i wzdęcia, działa przeciwko zaparciom, reguluje zaburzonąrównowagę sodowo-potasową, obniża ciśnienie krwi, powoduje spadek zawartościcukru we krwi. Jest też skutecznym środkiem moczopędnym. Nie należy jej jednaknadużywać w przypadkach poważnych schorzeń nerek i wątroby (jest to warzywociężko strawne).

Pieczona cebula (lub miazga z gotowanej cebuli) stanowi dobry środek zmiękczającyi gojący, stosowany zewnętrznie na czyraki i inne ropne stany skóry.

Świeży sok z cebuli jest domowym środkiem podawanym w grypie i katarze.Tamponowanie nosa sokiem z cebuli (ostrożnie, gdyż większa ilość soku wywołujesilne pieczenie i podrażnienie błon śluzowych) zmniejsza nasilenie kataru, a czasami goradykalnie likwiduje.

W warunkach domowych z soku z cebuli przygotowuje się syropy przeciwkaszlowe,podawane dzieciom w bakteryjnych, a nawet wirusowych chorobach drógoddechowych.

Cebula ma też znaczenie kosmetyczne; wcierana w skórę głowy (w formiepreparatów) ogranicza nadmierne przetłuszczanie się włosów, powstawanie łupieżuoraz poprawia ukrwienie skóry głowy.

Formy podaniaSyrop z cebuli łagodny: pokrojoną, obraną cebulę gotować na wolnym ogniu z

mocno osłodzoną wodą do konsystencji syropu. Podawać co 2 godziny łyżeczkę dlaniemowląt, łyżkę dla dzieci starszych.

Syrop ostrzejszy: surową, obraną, pokrojoną cebulę zasypać cukrem, przykryć

56

i pozostawić na kilka godzin w ciemnym miejscu. Uzyskany przejrzysty płyn podawaćw podobny sposób.

Miodek cebulowy: 1 szklankę utartej na tarce cebuli starannie zmieszać z 1 szklankąmiodu, po godzinie zagotować i na gorąco przecedzić przez płótno. Podaje się dzieciompo łyżeczce lub łyżce, najlepiej z ciepłym mlekiem.

Nalewka alkoholowa: zmiażdżoną surową cebulę zalać taką samą ilością 40°alkoholu i pozostawić w ciemnym miejscu na ok. 2 tygodnie, następnie przecedzić.Podawać w zaburzeniach trawienia (u dzieci starszych i młodzieży) 2 razy dziennie połyżeczce w ½ szklanki osłodzonej wody przed jedzeniem i na noc.

Przygotowanie cebuli do stosowania zewnętrznego: całą cebulę w łuskach piecze sięw piecyku lub gotuje w wodzie aż do zupełnego zwiotczenia, następnie, po usunięciułusek zewnętrznych, ugniata na miazgę, nakłada się grubą warstwą na gazę i przykładado chorego miejsca na 4—8 godz. W przypadku zaobserwowania podrażnienia skóryokład należy usunąć wcześniej.

Szczypiorek(Allium schoenoprasum L., rodz. Liliaceae)

Oprócz zielonych listków cebuli, nazywanych również szczypiorem, uprawia sięczęsto i używa jako przyprawy szczypiorek prawdziwy. Jest to trwała roślina zielna,rozrastająca się w kłącza w postaci kępek. Liście ma wewnątrz puste, cienkie, delikatne,igiełkowe. Listki te zawierają witaminę C i karoten oraz są bogatym źródłemskładników mineralnych: potasu, sodu, wapnia, magnezu, fosforu, chloru. Wszczypiorku występuje też olejek o składzie podobnym do cebuli.

Szczypiorek należy do wartościowych roślin przyprawowych i jest polecany wróżnych potrawach dla dzieci chorowitych o słabym apetycie i niskiej odporności nachoroby infekcyjne.

Czosnek pospolity(Allium sativum L, rodz. Liliaceae)

Czosnek pospolity pochodzi prawdopodobnie ze stepowej części Azji Środkowej,skąd rozprzestrzenił się na całą Azję i basen Morza Śródziemnego. Należy obok cebulido najbardziej popularnych i najdawniej znanych przypraw. Aż do XIX wieku (tj. domomentu wprowadzenia szczepionek do lecznictwa) czosnek należał do podstawowychśrodków przeciwko chorobom infekcyjnym. Okazało się to słuszne, ponieważpóźniejsze badania naukowe potwierdziły jego przeciw-bakteryjne działanie.

W lecznictwie stosuje się cebule czosnku uprawianego, składające się zwykle zlicznych, drobnych, przylegających do siebie kanciastych cebulek, zwanych „ząbkami”(młode cebule są pojedyncze, kuliste). W każdym ząbku znajduje się pąk wzrostowy,otulony grubą, mięsistą nasadą liścia. Całość otoczona jest suchymi, białawymi łuskami.Smak czosnku jest ostry i palący, zapach — bardzo intensywny. W czasie suszenia iprzechowywania czosnek traci ostry smak i zapach, dla-

57

tego nalewki i soki czosnkowe otrzymane w lecie i na jesieni, ze świeżego czosnku, sąmocniejsze i skuteczniejsze w działaniu niż przygotowane z surowca długoprzechowywanego.

W Polsce uprawia się 3 typy czosnku: czosnek wytwarzający kwiatostany zcebulkami powietrznymi (uprawiany na Dolnym Śląsku i w środkowej Polsce), czosneknizinny oraz górski (z rejonu Podhala). Wszystkie trzy typy mają zastosowanie wlecznictwie.

W medycynie ludowej są stosowane również niektóre czosnki rosnące dziko, np.czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum L.) — używa się liści.

Skład chemicznyCzosnek zawiera białko, tłuszcze, węglowodany, błonnik, składniki mineralne, w

tym: wapń, fosfor, magnez, żelazo, siarkę, cynk, jod oraz liczne witaminy: A, B1, B2, PPi C. Ważnym składnikiem jest olejek, w którego skład wchodzi m.in. bezwonnasubstancja, zawierająca siarkę — alliina.

Alliina rozpada się pod wpływem enzymów, po rozdrobnieniu (rozgryzieniu)czosnku, na biologicznie czynną allicynę, o charakterystycznym, drażniącym zapachu.Substancja ta wykazuje silne działanie bakteriostatyczne i bakteriobójcze, zbliżone doantybiotyków.

Poza tym w olejku występują inne związki lotne, zawierające siarkę, również owłaściwościach przeciwbakteryjnych.

DziałaniePrzeciwdrobnoustrojowe, pobudzające trawienie, żółciopędne, obniżające ciśnienie

krwi, przeciwmiażdżycowe, a także przeciwrobacze. Ze względu na wysoką zawartośćwapnia czosnek ma też właściwości odkwaszające.

Po podaniu doustnym czosnek i jego przetwory działają bezpośrednio bakteriobójczona drobnoustroje (w tym chorobotwórcze) jamy ustnej, górnych dróg oddechowych,przewodu pokarmowego i moczowego oraz zwiększają odporność organizmu ułatwiającopanowanie infekcji. Ze względu na swą lotność substancje aktywne podane takżedrogą wziewną (inhalacje) niszczą florę bakteryjną dróg oddechowych. Zewnętrznieczosnek działa przeciwbakteryjnie, głównie wobec bakterii ropotwórczych.

W działaniu przeciw pasożytom jelitowym czosnek wykazuje najlepszą skutecznośćprzeciwko owsikom.

ZastosowanieW pediatrii czosnek stosuje się w przypadkach zakażenia przewodu pokarmowego u

dzieci, w biegunkach niemowlęcych, często w połączeniach z lekami śluzowymi (np. zprawoślazem lekarskim). Ponadto używany jest w przewlekłych nieżytach oskrzeli,stanach zakaźnych dróg oddechowych i moczowych, w ropnym zapaleniu uszu. Przykatarze dobry skutek daje wąchanie (ostrożne) zmiażdżonego ząbka czosnku. Czosnekmożna również stosować zewnętrznie w postaci okładów (z wody czosnkowej) natrudno gojące się rany i ropnie skórne.

58

Formy podania1 „ząbek” czosnku (lub więcej) zmiażdżyć i rozcieńczyć ½ szklanki ciepłego mleka.

Podawać do picia kilka razy dziennie dzieciom skłonnym do przeziębień (jesienią iwiosną), anginy, grypy i in. profilaktycznie w ciągu 1—2 miesięcy.

Syrop czosnkowy: wyciśnięty sok z 40 g zmiażdżonego czosnku zmieszać z syropemz 80 g wody i 80 g cukru (zamiast syropu z cukru można użyć gotowy syropprawoślazowy lub miód). Stosuje się go przy infekcyjnych chorobach drógoddechowych i grypie (po łyżeczce lub łyżce).

Odwar przeciw owsikom (do lewatywy): 4—6 ząbków czosnku zmiażdżyć izagotować z ½ 1 mleka lub 2—3 zmiażdżone ząbki czosnku zalać ¼ l ciepłej wody(płyn może być wykorzystany również do okładów dezynfekcyjnych).

Olej czosnkowy: kilka zmiażdżonych „ząbków” czosnku zawija się w gazę iumieszcza w ok. 15 ml oleju jadalnego (najlepiej w oliwie), następnie lekko podgrzewa.Uzyskany wyciąg olejowy stosuje się przy bólu uszu — nacieranie okolic ucha itamponowanie wacikiem (olej rozpuszcza woszczynę).

W handlu mamy również gotowy preparat Alliofil — liofilizowany wyciągczosnkowy w postaci drażetek. Podaje się go 2—3 razy dziennie po 1 rozdrobnionejdrażetce po jedzeniu, m. in. w biegunkach niemowlęcych.

Czosnek we wskazanych dawkach nie wykazuje działania ubocznego, natomiast przyprzedawkowaniu możliwe jest podrażnienie błony śluzowej żołądka; nie należy gorównież podawać w zaawansowanym zapaleniu nerek.

Nieprzyjemny zapach czosnku częściowo usuwa spożywanie jednoczesne świeżejnaci pietruszki, selera, lubczyka lub marchwi.

Zielone liście czosnku zawierają znaczne ilości karotenu i witamin: B1, PP i C, atakże wiele składników mineralnych. Z tego względu powinny być szerzejwykorzystywane w praktyce kulinarnej jako cenny dodatek do mięs, zup, sałaty,twarożku itp.

Zaleca się również jedzenie czosnku lub jego młodych liści po usiekaniu i roztarciu zmasłem i nacią pietruszki. Jest to smaczna pasta do chleba, szczególnie polecanadzieciom często chorującym na nawracające infekcje dróg oddechowych (dostarczacennej witaminy A i dobrze przyswajalnego wapnia).

Szałwia lekarska(Salvia officinalis L., rodz. Labiatae)

Roślina występuje w stanie naturalnym na suchych, słonecznych, często skalistychzboczach pagórków w krajach śródziemnomorskich. Uprawiana od dawna, znana wstarożytnej Grecji i Rzymie, a dzięki klasztorom rozpowszechniona w innych krajacheuropejskich (już w IX wieku była uprawiana w wirydarzach klasztornych). Uprawia sięją na stanowiskach zacisznych, bardzo nasłonecznionych, na glebie żyznej,przepuszczalnej.

Znane są trzy podgatunki szałwii: Salvia officinalis subsp. lavandulifolia Gams.;subsp. minor Gams.; subsp. major Gams., różniące się morfologią liści oraz przedewszystkim składem chemicznym.

59

Szałwia lekarska jest wieloletnią krzewinką wysokości 30—60 cm, o szarozielonych,dołem zdrewniałych łodygach, gęsto ulistnionych. Liście są podłużnie jajowate lublancetowate, z charakterystyczną siateczką nerwów (sprawiającą wrażeniepomarszczenia liści), barwy szarawosrebrzystej, pochodzącej od długich włosków,pokrywających obustronnie blaszkę. W kątach górnych liści wyrastają drobne,fioletowe kwiaty, czasem białe lub różowe. Owocem jest brunatna rozłupka, wewnątrzma 4 kuliste, twarde nasiona. Kwitnie w czerwcu i lipcu.

Surowiec stanowią przede wszystkim liście szałwii, niekiedy ulistnione szczytypędów. Rośliny zbiera się już w pierwszym roku po wysiewie (jesienią) i w następnychlatach, najlepiej tuż przed zakwitnieniem (aż do jesieni). Szałwię suszy się w cienkichwarstwach w przewiewie, w temperaturze nie wyższej niż 35°C. Świeża, a takżewysuszona szałwia ma charakterystyczny, balsamiczny zapach (szczególnie wyczuwanypo roztarciu) oraz gorzkawy, nieco ściągający smak.

Z liści i pędów szałwii otrzymuje się przez destylację olejek szałwiowy, mającygłówne zastosowanie w perfumerii, jako utrwalacz zapachów.

Skład chemicznyGłównie olejek eteryczny, którego składnikami są: tujon, cyneol, kamfora i in. Skład

olejku jest bardzo zmienny i zasadniczo różny w poszczególnych odmianach szałwii,np. olejek pochodzący z odmiany lavandulifolia nie zawiera tujonu tylko cyneol ikamforę.

W liściach szałwii lekarskiej, poza olejkiem, występują: garbniki katechinowe,triterpeny, witamina C, karoten oraz gorzki lakton diterpenowy — karnozol.

DziałanieAntyseptyczne, ściągające, przeciwzapalne, przeciwpotowe.

ZastosowanieGłównie zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych,

wywołanych infekcjami, np.: w anginie, zapaleniu okostnej, przy krwawieniu iowrzodzeniu dziąseł, w pleśniawkach i in. (w zapaleniu jamy ustnej można stosowaćjednocześnie z Biostyminą). Szałwię podaje się ponadto do kąpieli i okładów(przemywań lub przymoczek) w stanach infekcyjnych skóry, trudno gojących sięropniach, także w nadmiernej potliwości nóg itp.

Liście szałwii stosowane są też wewnętrznie, chociaż rzadziej i zwykle wmieszankach z innymi ziołami, jako środki przeciwzapalne i przeciwbakteryjne, wchorobach żołądka oraz jelit, w nadmiernej fermentacji, w zakażeniach bakteryjnych.Nie stosuje się natomiast szałwii w ostrym nieżycie żołądka. Przetwory z szałwii(zwłaszcza odmiany szałwii zawierające dużo tujonu w olejku) przyjmowane dowewnątrz w większych dawkach i przez dłuższy czas, mogą spowodować pewneniekorzystne objawy uboczne, jak: podrażnienie błon śluzowych żołądka i jelit,nudności i wymioty, kurcze.

60

Szałwia lekarska

Dzieciom szałwię podaje się do wewnątrz z dużą ostrożnością i tylko w postacimieszanek ziołowych z innymi surowcami. Natomiast do zewnętrznego użytku nie maprzeciwwskazań.

Formy podaniaNapar: 1 łyżkę suchych liści szałwii (lub l—2 torebki ekspresowej Salvia-Fix) zalać

szklanką gorącej wody, pozostawić pod przykryciem na 15 min nad parą lub wtermosie, następnie przecedzić. Jest to bardzo dobry napar do płukania gardła (np. przyropnych migdałkach), przymoczek do jamy ustnej (np. w pleśniawkach), do okładów naskórę. Aby zwiększyć przeciwzapalne działanie naparu, dodaje się do niego kilka (5—10) kropli Azulanu. Suche liście szałwii zalane wrzącą wodą można wykorzystać doinhalacji.

ROŚLINY W CHOROBACH UKŁADU POKARMOWEGO

Układ pokarmowy pełni funkcję wydzielniczo-trawienną, wchłaniania i wydalania.Wstępny odcinek przewodu pokarmowego stanowi jama ustna, gardło i przełyk.Pożywienie po przejściu wstępnego odcinka gromadzi się w żołądku, wysłanymwewnątrz obszerną, mocno pofałdowaną błoną śluzową. Podstawową czynnościążołądka jest wytwarzanie soku trawiennego, składającego się głównie z kwasu solnego,pepsyny i śluzu. Niekiedy występuje brak lub niedobór kwasu solnego, tzw.bezkwaśność, natomiast przy jednoczesnym niedoborze pepsyny mówimy obezsoczności. Pokarmy stałe podlegają przemianom chemicznym i mechanicznym, ijako papkowate płynne masy powoli przesuwane są porcjami z żołądka do dwunastnicy.Szybkość przesuwania się zawartości przewodu pokarmowego zależy od wieluczynników, takich jak ilość i jakość pożywienia, szybkość trawienia i wchłaniania, anawet wysiłek fizyczny, spokój lub pobudzenie psychiczne.

W dwunastnicy odbywa się kolejny etap trawienia. Miazga pokarmowa po przejściuprzez żołądek zawiera nie rozłożone tłuszcze, które w tej fazie są emulgowane przezżółć, dochodzącą wspólnym przewodem z pęcherzyka żółciowego i wątroby. Dalszyrozkład tłuszczu przebiega pod wpływem lipazy trzustkowej. Następnie miazgapokarmowa powoli przesuwa się do jelit, gdzie następuje ostatni etap trawienia iwchłaniania składników odżywczych.

Ruchy perystaltyczne przesuwają treść pokarmową aż do jelita grubego. W jeliciegrubym nie ma soku i enzymów. Jego błona śluzowa wytwarza tylko zasadowąwydzielinę śluzową, ułatwiającą przesuwanie w stronę odbytu uformowanych maskałowych. Kał ulega zagęszczeniu i powoli jest spychany do bańki odbytnicy; wywieraprzy tym ucisk na wewnętrzny zwieracz odbytnicy, wywołując odruch wydalania.

Bardzo często występują zaburzenia czynności przewodu pokarmowego, powodującszereg mniej lub bardziej przykrych objawów. Mogą one mieć charakter nadczynnościlub niedoczynności przewodu pokarmowego. Najczęściej spotyka-

62

ne są jednak zaburzenia wydzielania soku żołądkowego. Rośliny lecznicze o różnychwłaściwościach farmakologicznych zmniejszają lub usuwają wiele dolegliwości tegoukładu.

ROŚLINY POBUDZAJĄCE ŁAKNIENIE I TRAWIENIE

Dzieci często, z różnych powodów, nie mają apetytu. Ważne jest ustalenieprzyczyny. Nagły brak łaknienia towarzyszy zwykle: chorobom zakaźnym, zapaleniuucha środkowego, zakażeniu dróg moczowych, zatruciom pokarmowym i in. ostrymschorzeniom. Po wyzdrowieniu apetyt zwykle powraca.

Przewlekły brak łaknienia występuje najczęściej w wyniku niedostatecznegowydzielania soków trawiennych, co wybitnie upośledza procesy trawienia. Zalegającew przewodzie pokarmowym resztki pożywienia dają uczucie „pełności w żołądku”,występują nudności, wzdęcia. Konsekwencje tej nieprawidłowości mogą być różne irzutować na cały organizm. W takich przypadkach uregulowanie procesów trawienia,poprzez pobudzanie wydzielania soków trawiennych, ma podstawowe znaczenie.

Przewlekły brak apetytu może być niekiedy wywołany innymi schorzeniami, np.:robaczycą, niedokrwistością, chronicznymi dolegliwościami różnych narządów lubwynikać z błędów w odżywianiu. Każdy z tych przypadków wymaga oddzielnegopostępowania lekarskiego. Po usunięciu przyczyny przewlekłego braku łaknienia należyzapewnić dziecku prawidłowe odżywianie.

Przy braku apetytu bezkrytyczne podawanie dzieciom syntetycznych preparatów niejest korzystne, gdyż brak łaknienia jest niekiedy mniejszym złem niż ewentualne skutkiubocznego działania tych specyfików. Przy braku apetytu na tle bezsoczności, z wieluwzględów, wydaje się najlepsze podanie preparatów roślinnych, które działając nasmakowe zakończenia nerwowe w jamie ustnej, wzmagają wydzielanie sokużołądkowego i zwiększają tym samym apetyt. Ponadto wykazują one zwykle działanieżółciotwórcze i żółciopędne, wpływając dodatkowo na prawidłowy przebieg trawienia.

Liczba surowców o takim działaniu jest znaczna; głównie są to surowce gorzkie lubaromatyczno-gorzkie.

Do surowców typowo gorzkich o wysokim wskaźniku goryczy należą: korzeńgoryczki, liść bobrka trójlistnego, ziele drapacza lekarskiego, ziele tysiącznika, korzeniemniszka pospolitego oraz cykorii. Natomiast do aromatyczno-gorzkich zalicza się:kłącze tataraku, korzenie arcydzięgla, ziele krwawnika oraz prawie wszystkie roślinyprzyprawowe (np. bazylię, estragon, cząber, lebiodkę).

Wymienione surowce wchodzą w skład licznych preparatów produkowanych wkraju: np. tabletek Calmagina, mieszanki ziołowej Digestosan, proszku Gastrochol,granulatu Gastrogran, płynu Herbogastrin i in.

63

Rośliny gorzkie

Bobrek trójlistny(Menyanthes trifoliata L, rodz. Menyanthaceae)

Roślina wieloletnia, wykształcająca silne, długie, białozielonawe, członowanekłącza, w górnej części wzniesione. Ze szczytu kłącza wyrasta naga łodyga, zakończonagronem delikatnych, białoróżowych, pięciokrotnych kwiatów oraz trójlistkowe,długoogonkowe liście, obejmujące pochwiasto łodygę. Roślina wysokości 15—40 cm,kwitnie w maju i czerwcu. Owocem jest okrągława, brunatna torebka.

Bobrek trójlistny występuje dość pospolicie w Polsce na terenach podmokłych ibagnistych, nad brzegami stojących wód. Tworzy nieraz zwarte łany na brzegachpłytkich jezior i stawów, głównie w nizinnej części północnej i środkowej Polski.

Surowcem są liście bobrka, zebrane w okresie kwitnienia rośliny, wysuszone wcienkich warstwach, w temperaturze nie wyższej niż 40°C. Surowiec nie wykazujezapachu, smak ma wybitnie gorzki.

Skład chemicznySubstancje gorzkie o budowie irydoidowej, flawonoidy, garbniki, śladowe ilości

alkaloidów. Znaczny wskaźnik goryczy.

DziałaniePobudzające trawienie i łaknienie oraz przemianę materii.

ZastosowanieGłównie w niewydolności wydzielniczej żołądka i w stanach skurczowych żołądka i

jelit, w ogólnym osłabieniu na tle zaburzeń trawienia.

Formy podaniaNapar: 1 łyżeczkę do herbaty sproszkowanych liści zaparzyć szklanką wody w ciągu

15 min, podawać po łyżeczce lub łyżce stołowej na pół godziny przed jedzeniem.Można przyjmować bobrek w formie sproszkowanej, bez zaparzania, do ¼ łyżeczkiproszku wymieszanego z mlekiem lub wodą. W tej postaci surowiec jest częstostosowany w medycynie ludowej u dzieci ogólnie osłabionych, z brakiem apetytu.Podawany w zbyt dużych dawkach może spowodować nudności, wymioty, a nawetbiegunkę.

64

Bobrek trójlistny

Centuria pospolita = tysiącznik pospolity = goryczka czerwona(Centaurium umbellatum Gilib. seu Erythraea centaurium Pers., rodz.Gentianaceae)

Roślina dwuletnia, rosnąca do 50 cm wysokości. W pierwszym roku wykształcarozetę odwrotnie jajowatych liści, w drugim — pojedynczą łodygę, prosto wzniesioną,górą nieco rozgałęzioną, skąpo ulistnioną podłużnymi listkami. Kwiatyróżowoczerwone, lejkowate, górą rozszerzone, 5-płatkowe, zebrane w dwuramiennykwiatostan. Owocem walcowata torebka.

Tysiącznik występuje w Polsce pospolicie na całym obszarze, rośnie zwykle wzespołach na łąkach, zboczach i w zaroślach.

Surowcem są górne części ulistnionych, kwitnących pędów centurii pospolitej,zebrane od lipca do jesieni, wysuszone w miejscach zacienionych w temperaturze niewyższej niż 40°C. Są to słomkowej barwy łodygi, średnicy do 3 mm i drobne różowekwiaty. Suszona centuria jest bez zapachu, o smaku bardzo gorzkim.

Skład chemicznyZwiązki gorzkie, alkaloid gencjanina, flawonoidy, triterpeny. Znaczny wskaźnik

goryczy całego ziela.

DziałaniePobudzające trawienie i apetyt.

ZastosowanieW niestrawności, zmniejszonym łaknieniu, szczególnie u dzieci cierpiących na

przewlekłe zaburzenia trawienia połączone z niedostatecznym wydzielaniem sokużołądkowego i obniżoną kwaśnością. Należy jednak pamiętać, że zbyt duże dawkisurowca mogą wywołać podrażnienie żołądka i jelit.

Formy podaniaSurowiec przygotowuje się w postaci odwarów lub naparów z ½ łyżki

rozdrobnionego ziela na szklankę wody. Podaje się 2—3 razy dziennie po 1 łyżcepreparatu, przed jedzeniem, popijając przegotowaną wodą.

Suchy wyciąg z centurii wchodzi m.in. w skład tabletek Calmagina. Ziele centuriibywa często stosowane w mieszankach z surowcami o podobnym działaniu, np. zkłączami tataraku i owocami kminku.

66

Centuria pospolita = tysiącznik pospolity = goryczka czerwona

Drapacz lekarski

Drapacz lekarski(Cnicus benedictus L., rodz. Compositae)

Roślina jednoroczna dorastająca do 1 m wysokości, przypominająca oset. Wiosnąwykształca rozetę przyziemnych liści, a następnie prosto wzniesioną rozgałęzionąłodygę, lekko zabarwioną na czerwono. Roślina jest silnie kłująca, opatrzona licznymikolcami i białymi włoskami. Na szczytach rozgałęzień wyrastają pojedyncze, dużekoszyczki złożone z żółtych kwiatów rurkowych, otoczone wielkimi, kolczastymi,zewnętrznymi listkami okrywy. Liście są podłużne, lancetowate, wcinane, długości do30 cm.

Owocem jest niełupka, zakończona na szczycie pękiem włosków. Roślina rodzimiewystępuje w krajach śródziemnomorskich, u nas uprawiana; lubi gleby wapienne,nasłonecznione.

Surowcem są liście i szczyty kwitnących pędów drapacza lekarskiego. Zbiorudokonuje się w dni pogodne, w początkowym okresie kwitnienia rośliny (od maja dosierpnia). Roślinę suszy się na powietrzu, w przewiewnych miejscach (nie na słońcu),następnie odrzuca grubsze, zdrewniałe części łodyg. Surowiec ma słaby, swoisty zapachi długo utrzymujący się gorzki smak.

Skład chemicznyZwiązki gorzkie, flawonoidy, triterpeny, olejek eteryczny, związek o właściwościach

antybiotycznych, składniki mineralne, w tym cenne wapń i magnez, witaminy B i PP.Znaczny wskaźnik goryczy.

DziałaniePobudzające wydzielanie soku żołądkowego i żółci, moczopędne, przeciwbakteryjne,

odtruwające.

ZastosowanieDrapacz stanowi cenny lek przy zmniejszonym łaknieniu zwłaszcza w

niedokrwistości, w utrudnionym trawieniu, przy występującej jednocześnie nadmiernejfermentacji w jelitach, w chorobach skóry (trądziku młodzieńczym, czyrakach).Drapacz okazał się także skuteczny w leczeniu u dzieci skazy limfatycznej o podłożugruźliczym (stosowany w skojarzonym leczeniu z antybiotykami).

Formy podania1 łyżkę stołową ziela zalać na 15 min szklanką wrzącej wody. Stosuje się l—2 łyżki

naparu (lub więcej w zależności od wieku) 3 razy dziennie na pół godziny przedjedzeniem. Napar wykorzystuje się też zewnętrznie do okładów i obmywań wchorobach skórnych.

69

Rośliny aromatyczno-gorzkie

Arcydzięgiel Utwór = arcydzięgiel lekarski = litwor = dzięgiel lekarski(Archangelica officinalis Hoffm. = Angelica archangelica L., rodz.Umbelliferae)

Roślina 2—3-letnia dorastająca do 2 m wysokości. W pierwszym, a niekiedy idrugim roku rozwoju wypuszcza tylko rozetę przyziemnych, dużych, pierzastych liści.W następnych latach wyrasta prosto wzniesiona, gruba, bruzdowana, wewnątrz pustałodyga, w wyższych częściach zabarwiona purpurowo. Liście łodygowe ogonkoweopatrzone są bardzo dużymi, rozdętymi pochwami (charakterystyczne!). Kwiaty drobneżółtawozielonkawe, zebrane są w niemal kuliste baldachy. Owocem jest szerokaeliptyczna rozłupka, rozpadająca się na dwie niełupki.

Surowcem leczniczym są kłącza i korzenie, wykopywane we wrześniu i wpaździerniku w pierwszym roku wegetacji rośliny (lub wczesną wiosną w drugim roku).Suszy się je pokrojone wzdłuż na kawałki w temperaturze nie wyższej niż 40°C.Surowiec po wysuszeniu jest lekki, kruchy, barwy szaro- lub czerwono-brunatnej, ointensywnym korzennym zapachu i smaku początkowo słodkawym, a potem piekącym igorzkawym. Zbiera się również liście arcydzięgla, a zwłaszcza ich ogonki(kandyzowane — tzw. anżelika — służą w cukiernictwie do ozdoby tortów), kwiaty lubowoce. Surowce te znajdują zastosowanie głównie w cukiernictwie i likiernictwie, jakośrodki aromatyzujące (w lecznictwie nie mają większego znaczenia).

Roślina występuje w stanie naturalnym w północnej części Europy (Grenlandia,Islandia, Skandynawia), jest także uprawiana w wielu krajach Europy środkowej ipołudniowej. W Polsce rzadko spotykana w stanie dzikim, głównie w niższych rejonachKarpat, Tatr i Sudetów. Rośnie najczęściej nad brzegami rzek i potoków.

Nie należy jej mylić z dzięglem leśnym (Angelica silvestris L.) lub arcydzięglemprzybrzeżnym (Archangelica litoralis Fr.), które nie są roślinami leczniczymi.

Arcydzięgiel jest często uprawiany z rozsady lub nasion na glebach żyznych,próchniczych, dostatecznie nawodnionych. Łatwo wysiewa się sam.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, związki gorzkie, kumaryny i furanokumaryny, związki

flawonoidowe, garbnikowe, kwasy organiczne i in. Duże różnice występują w składziejakościowym i ilościowym olejku, który zależy od odmian arcydzięgla oraz różnychrejonów jego występowania.

DziałanieŚrodek pobudzający trawienie, wiatropędny, przeciwskurczowy, łagodnie

uspokajający, ogólnie tonizujący nerwy obwodowe, słabo moczopędny.

70

Arcydzięgiel litwor = arcydzięgiel lekarski = litwor = dzięgiel lekarski

ZastosowanieW zaburzeniach przewodu pokarmowego (w niestrawności, wzdęciach, bez-

kwaśności oraz braku łaknienia, również na tle nerwowym), w stanach skurczowychjelit oraz dróg żółciowych i moczowych, w zawrotach i bólach głowy, związanych zzaburzeniami trawiennymi. Polecany jest starszym i młodzieży. Dla niemowląt i małychdzieci w takich przypadkach wskazane są raczej: owoce kopru włoskiego, anyżku,kminku.

Formy podaniaOdwar: ½ łyżki stołowej rozdrobnionych korzeni zalać szklanką wody, wymieszać i

ogrzewać pod przykryciem, nie dopuszczając do wrzenia, przez 30 min. Następnieprzecedzić i pozostałość przepłukać taką ilością wrzącej wody, aby otrzymać szklankępłynu. Podawać trzy razy dziennie po łyżce stołowej przed posiłkami (na pobudzenieapetytu) lub po posiłkach (przeciwdziała skurczom, ułatwia trawienie).

Bardziej wartościowym przetworem jest nalewka przygotowana z 10 grozdrobnionego surowca macerowanego przez 7—14 dni w 100 ml alkoholu 70%.Podaje się ją w ilości 10—20 kropli 3—4 razy dziennie w zaburzeniach trawienia. Wstanach wyczerpania nerwowego, w nerwicy wegetatywnej wskazane jest dodanie dokażdej porcji tego preparatu 5—10 kropli nalewki kozłkowej (Tinctura seu GuttaeValerianea).

Korzeń arcydzięgla służy również do otrzymywania olejku, który stanowi głównyskładnik preparatu (Spiritus Angelicae compositus) używanego zewnętrznie do wcierańw bólach mięśniowych, gośćcowych i nerwobólach.

Wyciąg z arcydzięgla wchodzi w skład kropli uspokajających — Nervosol (dzieciom,w razie potrzeby 1/3—½ łyżeczki preparatu). Należy pamiętać, że świeży sokarcydzięgla u niektórych wrażliwych osób może wywołać wysypkę alergiczną,natomiast wysuszone korzenie nie mają właściwości uczulających.

Arcydzięgiel, ze względu na obecność furanokumaryn, wykazuje ponadto zdolnośćpobudzania przy naświetlaniu promieniami nadfioletowymi pigmentacji skóry.Właściwość ta jest wykorzystywana w leczeniu niektórych chorób skóry. Przyjmowaniezaś zbyt dużych dawek przetworów z arcydzięgla i opalanie się w słoneczny dzień możewywołać objawy barwnikowego zapalenia skóry.

Bazylia wonna = ziele królewskie(Ocimum basilicum L., rodz. Labiatae)Roślina jednoroczna, dorastająca do 50 cm wysokości. Pochodzi z Azji (Indie

wsch.); w Europie od dawna uprawiana jako roślina przyprawowa i lecznicza.Wykorzystywana także w przemyśle perfumeryjnym i do wyrobu likierów. U nassadzona w ogrodach przydomowych, zwłaszcza w cieplejszych częściach kraju, aniekiedy w doniczkach jako roślina pokojowa lub balkonowa. Uprawia się ją

72

Bazylia wonna = ziele królewskie

z rozsady lub nasion wysiewanych do gruntu w połowie maja. Siewki łatwo wymarzają.Bazylia ma listki drobne, romboidalne, delikatnie ząbkowane, ułożone parami

nakrzyżlegle. Kwiaty żółtawobiałe lub czerwonawe występują na szczytach pędów.Cała roślina wydziela przyjemny, silny korzenny zapach.

Surowiec stanowią górne części rośliny, które zbiera się w początkowym okresiekwitnienia 2—3 razy w ciągu roku, ścinając pędy długości ok. 30 cm, co powodujeboczny rozrost rośliny. Suszy się w temperaturze ok. 30°C. Ziele bywa bardzo częstoużywane w stanie świeżym, zwłaszcza do celów kulinarnych.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, ponadto garbniki, flawonoidy, cukry, kwasy organiczne, składniki

mineralne (magnez, żelazo), karoten.

DziałaniePobudzające wydzielanie soków trawiennych i żółci, wiatropędne, słabo

przeciwbakteryjne.

ZastosowanieW zaburzeniach trawiennych (nawet u bardzo małych dzieci). Przy objawach

odbijania, wzdęciach, uczuciu niestrawności, a także w schorzeniach wątroby ipęcherzyka żółciowego, związanych ze słabym wydzielaniem żółci (wtedy najczęściejw połączeniu z innymi ziołami o podobnym, lecz silniejszym działaniu). Bazylię możnastosować zewnętrznie do przemywań przy podrażnieniach skóry u dzieci (wyprzenia).

Bazylia w połączeniu z innymi roślinami o działaniu moczopędnym znajdujezastosowanie także w chronicznych stanach zapalnych pęcherza i nerek.

Formy podaniaNapar: 1 łyżeczkę sproszkowanego ziela zalać szklanką gorącej wody, pozostawić w

cieple, pod przykryciem, na ok. 15 min. Podawać do picia porcjami 2—3 razy dziennie.Stosuje się w przypadkach bolesnych stanów skurczowych żołądka (kolki) przyjednoczesnych wzdęciach. Można także zażywać nieco sproszkowanego ziela, popijającciepłą wodą.

Jako skuteczny środek wiatropędny ziele bazylii miesza się w równych częściach zkoprem włoskim, rumiankiem lub miętą pieprzową i podaje w postaci naparu. Możnago stosować w zaburzeniach żołądka wywołanych niektórymi lekami, np.sulfonamidami, oraz w zmniejszonej tolerancji na produkty białkowe i tłuszcze.

W stanach chronicznego zapalenia pęcherza moczowego i nerek przygotowuje sięmieszankę: z liści brzozy (60 g), ziela nawłoci (20 g) i ziela bazylii (20 g). Napar

74

sporządza się z 3 łyżeczek powyższej mieszanki na 2 szklanki wody. Podaje się do piciakilka razy dziennie po ½ szklanki.

Bylica boże drzewko = boże drzewko(Artemisia abrotanum L., rodz. Compositae)Roślina wieloletnia, dochodząca do wysokości 1,5 m, o pokroju krzewiastym, z gęsto

rozgałęzionymi, miotlastymi pędami. Pochodzi z Azji, uprawiana w Europie, również wPolsce, czasami spotykana w formie zdziczałej, głównie na nizinach. Od dawna znanaroślina ozdobna i lecznicza. Bylica charakteryzuje się silnym, przyjemnym zapachem,po roztarciu przypominającym zapach cytryny. Odznacza się ponadto gęstymulistnieniem, pierzastodzielnymi liśćmi o wąskich lancetowatych odcinkach. Liście sąsinozielone, spodem szaro owłosione. Koszyczki kwiatowe żółtawe, drobne, prawiekuliste, zwisające, zebrane na szczycie w ulistnione grona.

Surowiec stanowią kwitnące szczyty pędów bylicy, zbierane w lipcu i sierpniu,suszone jak wszystkie surowce olejkowe w cieniu, w cienkich warstwach.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, garbniki, związki gorzkie, fenolokwasy, flawonoidy oraz liczne

kumaryny i składniki mineralne.

DziałaniePoprawiające trawienie, żółciopędne, przeciwrobacze, przeciwbakteryjne,

przeciwgrzybicze, ułatwiające przyswajanie pokarmów.

ZastosowanieW schorzeniach związanych ze zmniejszonym wydzielaniem żółci i soku

żołądkowego, w przypadkach niewydolności wątroby lub w stanach zapalnychpęcherzyka żółciowego. Jest również dobrym środkiem w niestrawności połączonej zbiegunką, nawet z nieznacznym krwawieniem. Bylica, zwłaszcza jej kwiatostany, działaskutecznie przeciw robakom obłym u dzieci (owsikom, glistom).

Podawana zewnętrznie wykazuje korzystne gojące właściwości w ropiejących ranachlub owrzodzeniach. Ziele bylicy jest stosowane samo lub częściej jako składnikmieszanek żółciopędnych i pobudzających trawienie. Łączy się często z korzeniemcykorii i podaje w uszkodzeniach wątroby, spowodowanych np. lekami, poantybiotykoterapii, także w rekonwalescencji po wirusowym zapaleniu wątroby.

Formy podaniaNapar: 1 łyżka ziela na 2 szklanki gorącej wody. Naparzać 5—10 min pod

przykryciem, odstawić na 10 min, przecedzić. Podaje się 2—3 razy dziennie przed

75

Bylica boże drzewko = boże drzewko

jedzeniem do 1/3 szklanki naparu, wg wieku. Napar może być stosowany równieżzewnętrznie, do okładów i płukania gardła lub lewatyw (w owsicy).

Bylica pospolita(Artemisia vulgaris L, rodz. Compositae)Bylica jest to bylina dochodząca do 1,5 m wysokości, rozpowszechniona w Europie i

Azji. Pospolicie występuje w całym naszym kraju, najczęściej na miedzach,nieużytkach, rumowiskach lub w ogrodach.

Roślina wykształca prosto wzniesione, zwykle czerwonawo zabarwione łodygi.Liście pierzastodzielne, górą ciemnozielone, dołem białawe, owłosione. Koszyczkikwiatowe żółtawe lub czerwonawe, drobne, zebrane są w wiechę w górnych częściachłodyg.

Surowiec stanowią szczytowe, kwitnące pędy bylicy zebrane w okresie kwitnieniapod koniec lipca lub na początku sierpnia. Wykorzystuje się również korzeń, który wprzeciwieństwie do ziela nie zawiera substancji gorzkich.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, związki gorzkie, flawonoidy, kwasy organiczne, witamina C,

żywice, garbniki.

DziałanieŻółciopędne, pobudzające trawienie, przeciwskurczowe.

ZastosowaniePrzede wszystkim jako środek pobudzający trawienie o działaniu podobnym, choć

słabszym niż ziele piołunu. Bylica stosowana w odpowiednich dawkach jest znaczniebezpieczniejsza w użyciu niż piołun.

Nie należy jej jednak podawać w ostrym zapaleniu wyrostka robaczkowego, ostrychnieżytach żołądka i jelit, ani też stosować przez dłuższy okres.

Korzenie bylicy, ze względu na brak substancji gorzkich, są używane jako środekprzeciwskurczowy (najczęściej w mieszankach z innymi surowcami o podobnym typiedziałania, np. z rumiankiem lub korzeniem arcydzięgla) w bolesnych stanachskurczowych mięśni gładkich układu moczowego, jelit lub dróg żółciowych, a także wskąpym miesiączkowaniu.

Formy podaniaNapar: łyżeczkę ziela zalać 1 szklanką wrzącej wody. Podać do picia l—3 łyżki

ciepłego naparu 2—3 razy dziennie, przed jedzeniem.Wykorzystując działanie lecznicze surowca, należy pamiętać, że wszystkie rośliny z

rodzaju Artemisia (bylice) w większych dawkach są toksyczne ze względu na obecnośćtujonu w olejku eterycznym. W związku z tym bardziej korzystne

77

Bylica pospolita

jest stosowanie tych surowców w mieszankach z innymi roślinami w celu wzmożeniaich działania. Nie należy zaś zwiększać dawek surowca.

Bylica estragon = estragon = bylica głupich(Artemisia dracunculus L., rodz. Compositae)Roślina wieloletnia, wysokości do 1,2 m, pochodzi z Azji, spotykana w stanie dzikim

również w Ameryce Północnej. Do Europy sprowadzona prawdopodobnie w okresiewojen krzyżowych. Od tego czasu jest często uprawiana, w tym także w Polsce.

Znane są 2 odmiany estragonu — bardziej aromatyczna i częściej uprawianaodmiana „niemiecka” (nazywana też „francuską”) oraz „rosyjska” — bujniejsza, ale osłabszym i łagodniejszym zapachu. W Polsce uprawia się prawie wyłącznie formę„niemiecką”, która rozmnaża się z sadzonek rozłogowych. Charakteryzuje się onaciemnozieloną barwą liści, które są bardziej aromatyczne, gdy roślinę uprawia się wmiejscach ciepłych, słonecznych, osłoniętych od wiatru.

Liście bylicy estragonu, w przeciwieństwie do wcześniej omówionych bylic, sąniepodzielone, lancetowate lub równowąskie. Drobne koszyczki kwiatowe, barwyżółtej, zebrane są w luźną wiechę w górnych częściach pędów. Cała roślinacharakteryzuje się przyjemnym korzennym zapachem, dzięki czemu stosowana jest jakoprzyprawa kuchenna (znany jest bardzo dobry ocet estragonowy, nadający się dosałatek, marynat).

Surowiec leczniczy stanowią szczytowe pędy zebrane na początku kwitnieniarośliny. Suszy się szybko w cieniu, w przewiewnych miejscach. Wysuszony surowiecjest bardziej aromatyczny niż świeże ziele. Smak ma lekko gorzki.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, pochodne kumaryny, związki gorzkie, sterole, flawonoidy, żywice,

garbniki, witamina C, karoten.

DziałaniePobudzające trawienie, żółciopędne, moczopędne, ogólnie wzmacniające.

ZastosowanieEstragon wykorzystuje się głównie jako surowiec pobudzający apetyt i trawienie. Ma

on korzystne, chociaż niezbyt silne, działanie w przewlekłych nieżytach żołądka i jelit.Ziele to stosuje się także w zmniejszonym wydzielaniu żółci, najlepiej w mieszankach zroślinami o podobnych właściwościach.

Formy podaniaNapar: ½ —1 łyżkę estragonu zalać 1 szklanką wrzącej wody. Przyjmować przed

jedzeniem 1 łyżkę naparu lub więcej.

79

Bylica estragon = estragon = bylica głupich

Cząber ogrodowy(Satureja hortensis L, rodz. Labiatae)Roślina jednoroczna, wysokości do 40 cm, pochodząca z obszarów Morza

Śródziemnego i Czarnego (rośnie tam na suchych, wapiennych wzgórzach), u nasuprawiana jako roślina przyprawowa. Wykształca drobne, lancetowate liście. Kwiatyma niepozorne, różowe, liliowe lub białe, umieszczone po kilka w kątach liści, w nibyokółkach. Jest rośliną miododajną, kwitnie w lipcu i sierpniu.

Surowcem jest ziele cząbru, wysuszone w cieniu w temperaturze do 35°C. Zbieranesą górne części kwitnącej rośliny (3—5 cm nad ziemią). Surowiec macharakterystyczny zapach, przypominający macierzankę. Jest doskonałą przyprawą,dodawaną zwłaszcza do potraw roślinnych, białkowych (np. grochu, fasoli itd.).

Skład chemicznyOlejek eteryczny, garbniki, śluzy, żywice, składniki mineralne (magnez, żelazo).

DziałaniePobudzające wydzielanie soku żołądkowego, przeciwskurczowe, wiatropędne,

zapierające, przeciwbakteryjne.

ZastosowanieW niedostatecznym trawieniu i zmniejszonym łaknieniu, w długo utrzymujących się

biegunkach, nieżytach żołądka i jelit. Surowiec ma cenne właściwości lecznicze,zwłaszcza dla małych dzieci, ze względu na łagodne działanie. Można go stosowaćpojedynczo lub w mieszankach ziołowych.

Formy podaniaNapar: 1 łyżkę ziela zalać szklanką wody. Pić ok. ¼ szklanki naparu przed

jedzeniem 2—3 razy dziennie, po jedzeniu jako środek wiatropędny.Mieszanka stosowana w przewlekłych biegunkach: po 2 części ziela cząbru i

pięciornika gęsiego oraz 1 część kłącza pięciornika kurze ziele. Łyżkę stołowąmieszanki zalać szklanką wrzącej wody (trzymać w cieple godzinę). Podaje się kilkarazy dziennie ok. ¼ szklanki (lub mniej — wg wieku) między posiłkami. Włagodniejszych biegunkach stosuje się też mieszanki ziela cząbru z owocami czarnejjagody i liśćmi orzecha włoskiego.

Krwawnik pospolity(Achillea millefolium L., rodz. Compositae)Krwawnik jest byliną wysoką do 80 cm, o gęsto ulistnionych, sztywnych, górą

rozgałęzionych łodygach. Liście ma podwójnie lub potrójnie pierzaste, wydłużo-

81

Cząber ogrodowy

Krwawnik pospolity

ne. Kwiatostany koszyczkowe, drobne, białe lub różowe. Owocem niełupka. Roślinakwitnie od lipca do października.

Krwawnik rośnie w Polsce pospolicie na nizinach i w górach, na suchych łąkach,miedzach, ugorach, leśnych polanach. Jest to gatunek zbiorowy, obejmujący kilkapodgatunków, odmian i form.

Surowcem jest ziele krwawnika, zebrane w początkowym okresie kwitnienia. Ścinasię nożem niezgrubiałe, ulistnione wierzchołki pędów, długości ok. 15 cm, następniesuszy w cienkich warstwach w przewiewie na powietrzu lub w suszarniach wtemperaturze do 35°C. Wysuszony surowiec ma słaby, specyficzny zapach i gorzkismak. Należy go chronić od światła.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, zawierający azuleny, związki gorzkie, flawonoidy, garbniki, kwasy

organiczne, składniki mineralne, w tym miedź, witaminy C, K oraz karoten.

DziałaniePobudzające trawienie, wiatropędne, przeciwskurczowe, przeciwkrwotoczne,

przeciwalergiczne.

ZastosowanieKrwawnik jest to od dawna znana roślina lecznicza, używana jako lek w

zaburzeniach trawienia, wzdęciach, kolkach, nawykowych zaparciach, przy brakułaknienia, a nawet w stanach nieżytowych połączonych z krwawieniami w przewodziepokarmowym. Krwawnik stosuje się również w trądziku młodzieńczym, łojotoku,liszajach lub zewnętrznie w postaci okładów na źle gojące się rany.

Formy podaniaNapar 1 łyżkę ziela zalać l—1,5 szklanki wrzącej wody. Zaparzać 15 min.Wyciąg na zimno: 1 łyżkę ziela zalać szklanką zimnej, przegotowanej wody,

pozostawić na kilka godzin, następnie odcedzić. Oba wyciągi podawać 2—3 razydziennie do 1/3 szklanki. Dobrym działaniem odznacza się również sok wyciśnięty ześwieżej zmiażdżonej rośliny, rozcieńczony wodą. Podaje się kilka razy dziennie połyżeczce w wodzie lub soku owocowym.

Ziele krwawnika wchodzi w skład różnych preparatów i mieszanek ziołowych odziałaniu regulującym trawienie: mieszanki Digestosan, Degrosan, Species Cholagogaenr II, tabletki Calmagina, proszek — Gastrochol.

Napój wzmacniający z krwawnika: 20 g suszonych liści i kwiatów krwawnika zalać1 l wrzącej wody i gotować powoli 5—10 min, pozostawić na 2—3 godziny, następnieprzecedzić i dodać soku z żurawin oraz miodu do smaku. Napój ten wzmacnia organizmi gasi pragnienie.

84

Kolendra siewna(Coriandrum sativum L, rodz. Umbelliferae)Kolendra jest to roślina jednoroczna, wysokości od 30 do 70 cm. Wykształca prosto

wzniesione, górą rozgałęzione pędy. Szczyty rozgałęzień zakończone są złożonym 3—6-promieniowym baldachem białych lub różowych kwiatów. Liście dolne,przykorzeniowe, o blaszce podzielonej na 3—5 listków, środkowe i górne 2—3-krotniepierzaste. Owoc kolendry stanowi kulista, żeberkowana dwurozłupka.

Roślina kwitnie od połowy lipca do końca sierpnia. Zakwitanie oraz dojrzewanieowoców jest stopniowe. Często, gdy owoce na szczycie rośliny już dojrzewają, niżejznajdują się jeszcze kwiaty. W początkowym okresie wegetacji kolendra odznacza siębardzo nieprzyjemnym zapachem (pluskwianym), dopiero gdy zielone owoce zaczynajążółknąć, roślina nabiera przyjemnego, korzennego aromatu.

Kolendra należy do jednych z najdawniej znanych roślin leczniczych iprzyprawowych. Pochodzi z Azji Mniejszej i północnych obszarów Afryki, gdziewystępuje dziko, często jako chwast, na polach uprawnych. Spotykana jest nastanowiskach naturalnych również w krajach śródziemnomorskich. Obecnie najczęściejuprawiana na całym obszarze Europy, w tym również w Polsce, a także w krajachAmeryki Środkowej. Jest to ceniona przyprawa, zwłaszcza na południu Europy.

Surowiec stanowią wysuszone owoce kolendry, które zbiera się, kiedy roślinazaczyna żółknąć (lipiec, sierpień). W handlu spotyka się dwie odmiany kolendry:drobnoowocową i wielkoowocową. Surowiec leczniczy stanowi odmiana drobno-owocowa, znacznie bogatsza w olejek eteryczny.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, olej tłusty, białko, pektyny, węglowodany, kumaryny, triterpeny,

fitosterole, flawonoidy, witamina C, składniki mineralne (w tym znaczne ilościfosforanu wapnia).

DziałanieRegulujące trawienie, przeciwskurczowe, wiatropędne. Surowiec zawiera czynnik

anty witaminowy (B1).

ZastosowanieJako środek ułatwiający trawienie i przyswajanie składników pokarmowych.

Kolendra pobudza apetyt, znosząc uczucie sytości i niechęci do jedzenia. Ułatwiaodprowadzenie gazów, reguluje wypróżnienia. Polecana w nadmiernej fermentacji wjelitach i w słabych kolkach jelitowych. W mieszankach z innymi ziołami kolendraużywana jest czasami jako środek uspokajający (zwłaszcza w nerwicy Wegetatywnej).Olejek kolendrowy zewnętrznie działa przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo.

85

Formy podaniaNapar: 1 łyżeczkę rozgniecionych nasion zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić

na parze lub w termosie przez godzinę. Podawać po 2 łyżki do 1/3 szklanki kilka razydziennie, 30 min przed jedzeniem. Starszym dzieciom podaje się rozgniecione owoce(30 min przed posiłkiem) przy braku apetytu i złym trawieniu. Przy dłuższymstosowaniu podawać również witaminę B1.

Lebiodka pospolita = majeranek dziki(Origanum vulgare L, rodz. Labiatae)Roślina wieloletnia, wysokości do 50 cm, o liściach jajowatych, ułożonych na

łodydze nakrzyżlegle. Kwiaty drobne, różowe lub różowolila. Lebiodka rośniepospolicie na całym obszarze Polski w suchych i słonecznych miejscach, na brzegachlasów, wzgórzach, pastwiskach i przy drogach.

Ziele charakteryzuje się przyjemnym zapachem, przypominającym majeranekprawdziwy. Z tego względu bywa wykorzystywane jako przyprawa kuchenna,popularna zwłaszcza na południu Europy. Natomiast otrzymany z rośliny olejeketeryczny znajduje zastosowanie w perfumerii.

Surowiec stanowią górne, niezdrewniałe pędy rośliny zebrane w początkowymokresie kwitnienia, a więc w lipcu i sierpniu (kwitnie do jesieni).

Skład chemicznyOlejek eteryczny, zawierający m.in. tymol, karwakrol, poza tym substancje gorzkie,

garbniki, fitosterol, żywicę i składniki mineralne, znaczne ilości witaminy C.

DziałanieOgólnie zwiększające czynność wydzielniczą wątroby, żołądka, nerek, błon

śluzowych i gruczołów potowych. Działa również przeciwskurczowo iprzeciwbakteryjnie.

ZastosowanieZiele lebiodki pomaga w upośledzonym wydzielaniu żółci i złym trawieniu

(odbijanie, wzdęcia i brak apetytu). Lebiodka wykazuje ponadto słabe właściwościwykrztuśne i może być stosowana w schorzeniach górnych dróg oddechowych, wdługotrwałym i uporczywym kaszlu (stanowi składnik gotowych preparatówprzeciwkaszlowych).

W medycynie ludowej uważana jest także za środek uspokajający w niektórychchorobach układu nerwowego (histeria, wyczerpanie nerwowe, bóle głowy).

86

Lebiodka pospolita = majeranek dziki

Formy podaniaNapar: 2 pełne łyżeczki do herbaty ziela zalać 1,5 szklanki wrzącej wody. Należy pić

¼ szklanki naparu 2—3 razy dziennie, 30 min przed jedzeniem w przypadkachdolegliwości żołądkowych, a po jedzeniu jako środek wiatropędny lub wykrztuśny.

Majeranek ogrodowy(Majorana hortensis Moench. Origanum majorana L., rodz. Labiatae)Jednoroczna lub dwuletnia roślina, rosnąca do 40 cm wysokości, pochodząca z

obszaru Morza Śródziemnego. Pędy są rozgałęzione, listki łopatkowate, całobrzegie,kwiaty drobne, niepozorne, skupione na szczytach pędów. Roślina często uprawiana wEuropie (także w Polsce), Ameryce Północnej i Azji jako aromatyczna przyprawakorzenna.

W obrocie znajdują się dwie formy majeranku, tj.: majeranek liściasty („francuski”)o zabarwieniu jasnozielonym i majeranek pączkowy („niemiecki”) o zabarwieniusrebrnoszarym.

Surowcem leczniczym jest ziele obu form majeranku ogrodowego. Górne częścirośliny zbierane są w okresie kwitnienia i suszone w cieniu, w cienkich warstwach.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, garbniki, substancje gorzkie, flawonoidy, kwasy organiczne,

składniki mineralne. Młode pędy zawierają witaminę C i karoten.

DziałanieSłabe przeciwbakteryjne, przeciwskurczowe i wiatropędne. Pobudza wydzielanie

soków trawiennych, przywraca naturalną perystaltykę jelit, ułatwia przyswajanieskładników pokarmowych, znosi nadmierną fermentację w jelitach.

ZastosowanieW zaburzeniach trawiennych rzadko stosowany wewnętrznie sam, zwykle w

mieszankach z innymi ziołami (z rumiankiem, kminkiem lub koprem włoskim),natomiast szeroko stosowany w praktyce kulinarnej.

Zewnętrznie wykorzystywany jako środek przeciwbakteryjny i ściągający, głównie wstanach zapalnych błon śluzowych nosa.

Formy podaniaNapar: 1 łyżeczkę surowca na szklankę wrzącej wody — podawać od 2 łyżek do 1/3

szklanki w nieżytach żołądka oraz jelit i przy wzdęciach, także zewnętrznie dotamponowania nosa w katarze. Zagęszczony napar (lub wyciąg z surowca)

88

Majeranek ogrodowy

służy do wyrobu maści, używanej w nieżycie błon śluzowych nosa, zwłaszcza uniemowląt (maść majerankowa). Maść stosowana jest także do nacierania w bólachreumatycznych lub klatki piersiowej w chorobach z tzw. przeziębienia.

Tatarak zwyczajny(Acorus calamus L., rodz. Araceae)Bylina wysokości 50—120 cm, o silnie rozwiniętym kłączu, z którego wyrastają

mieczowate liście, na szczycie zaostrzone. Roślina wykształca łodygę trójboczną, unasady czerwonawą, zakończoną kolbowatym kwiatostanem, złożonym z kwiatówdrobnych, niepozornych, barwy żółtozielonkawej. Kwiaty tataraku w naszej strefieklimatycznej nie ulegają przekształceniu w owoce i roślina rozmnaża się jedyniewegetatywnie poprzez kłącza.

Tatarak pochodzi z południowo-wschodniej Azji (do nas przywędrowałprawdopodobnie z Tatarami, stąd nazwa rośliny). W Polsce występuje powszechnie,przeważnie w dużych zespołach nad brzegami wód stojących, w miejscach wilgotnych,bagnistych.

Surowcem są kłącza wykopane wczesną wiosną, oczyszczone z liści i korzeni,pokrojone i wysuszone w temperaturze nie przekraczającej 35°C. Zapach surowcamocny, swoisty, smak palący, gorzkawy.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, substancje gorzkie, nieznaczne ilości garbników, śluz, składniki

mineralne, witamina C.

DziałaniePobudzające wydzielanie soków trawiennych, przeciwskurczowe, wiatropędne oraz

słabo uspokajające i nasenne, zewnętrznie — przeciwzapalne, ściągające,przeciwbakteryjne.

ZastosowanieWewnętrznie w postaci naparu przy braku łaknienia, w przewlekłych stanach

nieżytowych przewodu pokarmowego, wzdęciach, odbijaniach.Zewnętrznie — stany zapalne jamy ustnej i gardła (płukania), niektóre choroby

skóry, w tym również do pielęgnowania skóry głowy w łupieżu i łojotoku. Tatarakmożna stosować także do kąpieli aromatycznych o działaniu przeciwzapalnym iprzeciwbólowym.

Formy podaniaNapar: ½ łyżki stołowej surowca zalać szklanką wody, ogrzewać przez 15 min pod

przykryciem, nie dopuszczając do wrzenia; podawać łyżkę lub więcej (wg wieku) przedjedzeniem.

90

Tatarak zwyczajny

Napar do użytku zewnętrznego: 1 łyżkę stołową kłączy na szklankę wody (dopłukania głowy w łupieżu i łojotoku).

Można podawać również sproszkowany tatarak dzieciom starszym w ilości ½łyżeczki 2—3 razy dziennie na pół godziny przed jedzeniem (jako środek pobudzającyapetyt) lub między posiłkami (w przypadku złego trawienia). W medycynie ludowejsproszkowane kłącza tataraku stosuje się jako zasypkę na źle gojące się, ropne rany.

Znanym preparatem handlowym zawierającym tatarak są tabletki Calmagina,stosowane w przypadkach braku łaknienia i przewlekłych schorzeniach przewodupokarmowego.

Tatarak wchodzi w skład licznych preparatów złożonych, jak np.: Gastrochol,Herbogastrin, Urogran.

Nalewka: 20 g tataraku zalać 100 ml 45% alkoholu, pozostawić w ciemnym miejscuna około 8 dni. Podawać 10—15 kropli na pół godziny przed posiłkiem lub po jedzeniu,jako środek wiatropędny, dla dzieci starszych i młodzieży.

Tatarak w syropie: do gęstego syropu z cukru włożyć świeże, oczyszczone —oskrobane z zewnętrznych, brunatnych warstw — kłącza tataraku pocięte na 2—3 cmkawałki (wzdłuż przekrojone na 2—4 części), po czym gotować przez 5—10 min.Następnie tatarak wyciągnąć z syropu, ułożyć na czystej gazie, po wyschnięciu włożyćdo słoików. Znakomity leczniczy deser dla starszych dzieci.

ROŚLINY ŻÓŁCIOTWÓRCZE I ŻÓŁCIOPĘDNE

Wątroba jest wieloczynnościowym narządem gruczołowym, który odgrywa istotnąrolę w metabolizmie węglowodanów, tłuszczów i białek. Jest narządemmagazynującym glikogen, substancje tłuszczowe, niektóre witaminy, znaczne ilościżelaza, wytwarza też czynniki powodujące krzepnięcie krwi. Spełnia ponadto funkcjęgruczołu trawiennego, wydzielając przede wszystkim żółć (która spływa do pęcherzykażółciowego), niezbędną do trawienia tłuszczów. Wątroba odgrywa bardzo ważną rolęjako narząd odtruwający organizm, neutralizuje bowiem szkodliwe produkty przemianymaterii oraz substancje toksyczne, w tym także niektóre leki oraz związki pochodząceze skażonego środowiska naturalnego.

W związku ze swoimi licznymi funkcjami wątroba jest najbardziej narażona nawpływ czynników uszkadzających. Podlega ponadto zmiennym obciążeniom,wynikającym m.in. z nieprawidłowego odżywiania, oraz zakłóceniom, wywołanymróżnymi, zwłaszcza zakaźnymi, chorobami innych narządów. Uszkodzenie wątrobymoże być spowodowane także działającymi na nią bezpośrednio bakteriami,pierwotniakami lub wirusami, bardzo często również lekami.

Choroby wątroby lub pęcherzyka żółciowego objawiają się: nudnościami,wzdęciami, niekiedy powiększeniem wątroby, czasami silnym bólem pod prawymhakiem żebrowym, promieniującym do łopatki i prawego barku. Mogą wystąpićdreszcze i gorączka. Stan taki wymaga natychmiastowego rozpoznania isystematycznego leczenia przez lekarza.

U dzieci występują stany zapalne wątroby, zastój żółci i inne schorzenia spo-

92

wodowane różnymi przyczynami, np. ostrymi i przewlekłymi zakażeniami, zatruciami,niewłaściwą dietą itp.

Wątroba, mimo ogromnego obciążenia, ma pewną zdolność regeneracyjną. Wczesnerozpoznanie i właściwe leczenie chorób wątroby i dróg żółciowych porwała uniknąćponadto wtórnych powikłań przewodu pokarmowego oraz zaburzeń wynikających znieprawidłowego przebiegu procesów przemiany materii.

Zioła stanowią bogaty i cenny arsenał leków stosowanych w zaburzeniach czynnościwątroby i dróg żółciowych.

Większość roślin leczniczych wywiera wpływ zarówno żółciotwórczy (w stanachniewydolności czynnościowej wątroby), jak i żółciopędny (przyspieszając opróżnianiepęcherzyka żółciowego). Cennym tego typu lekiem jest kocanka piaskowa. Jejprzetwory wywierają wybitne działanie żółciotwórcze i żółciopędne, pobudzające przytym pęcherzyk do silnych skurczów (co niekiedy może być zjawiskiem niekorzystnym,np. w kamicy żółciowej). W tych i podobnych przypadkach należy podawać małe dawkikocanki, ale przez dłuższy czas i najlepiej w mieszankach ziołowych, np. Cholagoga II,Cholesol, Cholegran, wykazujących jednocześnie działanie przeciwskurczowe.Dawkowanie kocanki należy zawsze uzależniać od rodzaju schorzenia.

Dobrym lekiem żółciotwórczym i żółciopędnym jest Raphacholin, którego głównymskładnikiem jest wyciąg z czarnej rzodkwi (Raphanus sativus var. niger), podawanydzieciom powyżej 2 lat. Podobne działanie wykazują soki z dziurawca i mniszka —Succus Hyperici et Succus Taraxaci.

Większość surowców olejkowych pobudza także czynności wątroby i drógżółciowych, wykazując przy tym działanie przeciwbakteryjne. Stosuje się je głównie wpostaci 5—10% nalewek alkoholowych (napary działają słabiej). Złożonym preparatemzawierającym olejki eteryczne i niektóre ich składniki jest Terpichol, stosowany m.in. wprzypadkach zaburzeń w wydzielaniu żółci (może być podawany dzieciom powyżej 2lat tylko wg wskazań lekarza). Wartościowym surowcem olejkowym są kłącza kurkumy— Rhizoma Curcumae (m.in. składnik znanej przyprawy — curry), rośliny pochodzącejz tropikalnej Azji. Spirytusowy wyciąg z tego surowca służy do otrzymywaniapreparatu Solaren polecanego dzieciom starszym i młodzieży głównie w osłabieniużółciotwórczej czynności wątroby, spowodowanym zapaleniem miąższu wątroby lub jejuszkodzeniem w wyniku długotrwałego stosowania leków syntetycznych orazantybiotyków.

W leczeniu chorób wątroby i dróg żółciowych pomocniczą lub podstawową rolęspełniają surowce flawonoidowe, zmniejszając m.in. lepkość żółci oraz wywierającogólny wpływ na przemianę materii. Do cennych roślin flawonoidowych zalicza się,obok kocanki, ostropest plamisty (Silybum marianum L. Gaertn. = Carduus marianusL.). Z nasion tej uprawianej u nas rośliny otrzymuje się preparaty Sylimarol (dla dzieci— w emulsji) oraz Syligran mające duże znaczenie w ochronie miąższu wątrobynarażonej na wpływ związków toksycznych (m.in. różnych związków chemicznych,leków, toksyn bakteryjnych, grzybów). W podobnych Przypadkach podaje się teżpreparaty z karczocha, np. Cynarex, Cynarein. Korzystne jest stosowanie Sylimarolurównocześnie z zielem dziurawca, kwiatami rumianku i liśćmi mięty.

W przypadkach niewydolności wątroby i dróg żółciowych, a także w zapobie-

93

ganiu tym schorzeniom, podaje się różne zestawy roślin leczniczych. Zestawy tezmienia się okresowo, aby dostarczyć organizmowi substancji o wielokierunkowymdziałaniu. Używa się ziół pobudzających trawienie, ułatwiających wypróżnienie, któredodatkowo wykazują wpływ żółciotwórczy i żółciopędny oraz odtruwają organizm,środków moczopędnych, przyczyniających się do zwiększonego wydalania substancjitoksycznych, a także surowców regulujących przemianę materii. Podaje się równieżzioła o działaniu uspokajającym układ nerwowy, który ma zasadniczy wpływ naczynności całego układu pokarmowego.

Leki roślinne mają istotne znaczenie w okresie rekonwalescencji po przebytychostrych stanach zapalnych wątroby (np. wirusowym zapaleniu wątroby). Regularneprzyjmowanie różnorodnie działających mieszanek roślinnych przyspiesza powrót dozdrowia oraz w znacznym stopniu zapobiega niebezpiecznym skutkom przebytejchoroby (głównie zmianom zwyrodnieniowym wątroby).

W zestawach ziół, przyjmowanych w tym okresie, należy uwzględnić, oboksurowców działających bezpośrednio na wątrobę, również zioła o właściwościachprzeciwzapalnych, odtruwających, moczopędnych i chroniących miąższ wątroby odzwyrodnienia, np. kłącza perzu, korzenie mniszka lekarskiego oraz cykorii, ziele rdestuptasiego, krwawnika, dziurawca i rzepiku (Agrimonia eupatoria), a także preparatSylimarol.

W schorzeniach wątroby duże znaczenie przypisuje się diecie, m.in. ograniczającprzyjmowanie tłuszczów zwierzęcych, zamiast których stosuje się oleje roślinne(najlepiej olej sojowy lub słonecznikowy). Uwzględnia się również w pożywieniusurowce karotenoidowe i witaminowe, np. owoce dzikiej róży, jarzębiny, berberysuoraz bogate w składniki mineralne (np. liście pokrzywy).

Dziurawiec zwyczajny = świętojańskie ziele(Hypericum perforatum L., rodz. Guttiferae)Roślina wieloletnia, wysokości ok. 60 cm, o prosto wzniesionych i w górze

rozgałęzionych łodygach. Liście naprzeciwległe, przeświecająco kropkowane (zbiornikiolejowe), dzięki czemu blaszka liściowa wydaje się podziurkowana (stąd nazwa rośliny— dziurawiec). Na powierzchni liścia można zauważyć również drobne, ciemnepunkty, zbiorniki z czerwonobrunatną substancją, zwaną hiperycyną. Ciemne punktywystępują także na szczytach i brzegach płatków korony oraz kielicha kwiatów. Kwiatybarwy żółtej są promieniste, o pięciu płatkach, zebrane na końcach pędów w gęstebaldachogrona. Owocem wielo-nasienna torebka o 3 komorach. Charakterystycznącechą dziurawca jest wydzielanie ciemnoczerwonego soku barwiącego skórę poroztarciu świeżych pąków, kwiatów lub liści.

Dziurawiec występuje powszechnie w Europie, Azji, a nawet na północy Afryki.Rośnie na suchych słonecznych łąkach, polach, miedzach, w widnych zaroślach, nabrzegach lasów. Niekiedy występuje masowo, np. w Polsce południowej.

Surowcem jest ziele dziurawca, zbierane od początku kwitnienia do pełnegorozkwitu (czerwiec, lipiec). Ścina się wierzchołki pędów, pomijając przekwitłe iowocujące. Po ścięciu szczytowych pędów roślina zakwita po raz drugi

94

Dziurawiec zwyczajny = świętojańskie ziele

(w sierpniu), co umożliwia ponowny zbiór surowca. Ziele dziurawca suszy się napowietrzu, w cieniu, w cienkich warstwach lub w suszarniach w temperaturze niewyższej niż 35°C. Surowiec nie ma zapachu, smak ma nieco ściągający, gorzkawy.

Skład chemicznyZwiązki fiawonoidowe, olejek eteryczny, składniki mineralne, substancje żywicowe,

kwasy organiczne oraz hiperycyna, należąca do grupy antrazwiązków i wykazującawłaściwości uczulające na promienie nadfioletowe. Ponadto występują witaminy: C iPP oraz karoten.

DziałanieZiele dziurawca najczęściej wykorzystuje się w leczeniu chorób wątroby oraz

przewodu pokarmowego. Znane jest również jego działanie moczopędne i uspokajające.

ZastosowanieW stanach zapalnych i skurczowych dróg żółciowych i przewodu pokarmowego, w

nieżycie błon śluzowych żołądka i jelit, nadmiernej fermentacji, zmniejszonymwydzielaniu soku żołądkowego, w niewydolności nerek, pomocniczo w chorobiereumatycznej. Jako lek uspokajający podawany jest dzieciom w zaburzeniachrównowagi nerwowej, w moczeniu oraz lękach nocnych (Hyperforat — krople,drażetki, ampułki).

Działanie uspokajające, przeciwdepresyjne, regulujące czynności wegetatywnegoukładu nerwowego surowca jest uzależnione od obecności hiperycyny. Związek ten jestsłabo rozpuszczalny w wodzie, dobrze zaś w alkoholu i olejach, znajduje się w soku —Succus Hyperici oraz w Intractum Hyperici. Sok dziurawcowy oraz wyciąg olejowy zsurowca mogą być używane zewnętrznie jako środki przyspieszające gojenie wrzodów,ran i oparzeń.

Przy zażywaniu preparatów z dziurawca, zwłaszcza w większych dawkach, należypamiętać, że mogą one spowodować uczulenie na światło (promienie nadfioletowe) iwywołać pęcherze na skórze, a nawet porażenie po dłuższym przebywaniu na słońcu.Szczególną ostrożność należy zachować na przedwiośniu.

Kuracji dziurawcowych nie należy stosować dłużej niż 2 tygodnie, trzeba przy tymuwzględnić co najmniej 10-dniowe przerwy.

Formy podaniaNapar: 1 łyżeczkę ziela zalać szklanką wody, zaparzać ok. 5 min. Podaje się 2—3

razy dziennie po 1/3 — ½ szklanki na pół godz. przed jedzeniem (środek żółciopędny ipobudzający trawienie). Ten sam napar można podawać wieczorem dzieciom imłodzieży w ilości ½ — 2/3 szklanki (środek uspokajający). Do przygotowania naparustosuje się również preparat handlowy Hyper-fix.

96

Sok ze świeżego stabilizowanego ziela dziurawca (Succus Hyperici) oraz intrakt —Intractum Hyperici są gotowymi preparatami handlowymi używanymi podobnie jaknapar, w dawce do 30 kropli, 2—3 razy dziennie w kieliszku wody na 1 godz. przedjedzeniem (stosować też w długotrwałych biegunkach).

Dobrze reguluje trawienie napar z mieszanki następujących ziół: 100 g zieladziurawca, 250 g ziela lebiodki oraz 50 g owoców dzikiej róży. Zaparzać 1 łyżkęmieszanki na szklankę wody. Podobne napoje można przygotować używając zamiastróży sok z żurawin słodzony cukrem lub innych owoców witaminowych.

Olej z dziurawca do użytku zewnętrznego: 1 cz. świeżych kwiatów i pąkówdziurawca zalać 1 cz. spirytusu i 5 cz. oliwy lub innego oleju jadalnego. Ogrzewać naparze do chwili ulotnienia się alkoholu i wody. Następnie kruchy surowiec, nasiąkniętyolejem, wycisnąć przez płótno. Wyciągu olejowego używać jako środka gojącego.

Znane są również liczne mieszanki ziołowe, w których skład wchodzi dziurawiec, np.Gastrogran, Herbogastrin lub Cholagoga I i III.

Karczoch zwyczajny(Cynara scolymus L., rodz. Compositae)Roślina w stanie dzikim nie występuje, znana jest natomiast z upraw

rozpowszechnionych zwłaszcza na południu Europy (Włochy, Hiszpania, południeFrancji) oraz w Azji, Afryce i w południowych rejonach Stanów Zjednoczonych.

W naszym klimacie nie przetrzymuje zimy (znosi tylko niewielkie przymrozki do -2°C) i z tego powodu jest uprawiana w cyklu jednorocznym.

Karczoch jest rośliną wysoką do 1,5—2 m, o łodygach słabo rozgałęzionych idużych liściach pierzastodzielnych, szarawozielonych, najczęściej zatokowatokolczastych. Kwiaty barwy niebieskawej, zebrane są w duże kuliste koszyczki (średnicyok. 10 cm), pokryte od dołu zgrubiałymi łuskami okrywy, ułożonymi w kilku rzędach.Owocem jest niełupka długości do 7 mm.

Karczoch jest uprawiany głównie jako warzywo o wysokich wartościach smakowychi dietetycznych, polecane zwłaszcza w schorzeniach wątroby oraz w miażdżycy.Spożywa się dno niedojrzałych kwiatostanów i zgrubiałe, mięsiste nasady łusek dolnychrzędów okrywy koszyczka.

W lecznictwie stosuje się ziele karczocha zwyczajnego, tj. części nadziemne rośliny(przede wszystkim liście) zebrane przed lub w czasie kwitnienia. Uprawa karczochówna potrzeby lecznictwa jest znacznie łatwiejsza niż produkcja warzywnicza(kwiatostanów). Ponadto dla celów leczniczych można wykorzystać odrosty roślin pościęciu jadalnych koszyczków (zbierane późną jesienią, listopad).

Skład chemicznyZiele karczocha zawiera: cynarynę, flawonoidy, triterpeny, śluzy, pektyny, garbniki,

składniki mineralne, kwasy organiczne. Kwiatostany (warzywo): cynarynę, białko,węglowodany, w tym inulinę, oraz witaminy: C, B1 i B2 oraz karoten. Nasionazawierają tłuszcze, stanowiąc m.in. doskonałą paszę dla drobiu.

97

DziałanieŻółciotwórcze, żółciopędne oraz moczopędne. Aktywność lecznicza karczocha

zależy od cynaryny, która wpływa ochronnie na miąższ wątroby, a także zmniejszastężenie cholesterolu i tłuszczów we krwi.

ZastosowanieSurowiec jest używany głównie w schorzeniach wątroby i dróg żółciowych, np. w

żółtaczce, kamicy żółciowej, w zaburzeniach ruchu przewodów żółciowych, wuszkodzeniach wątroby wywołanych np. niektórymi lekami, toksynami bakteryjnymi,także w utrudnionym trawieniu i niedostatecznym przyswajaniu składnikówpokarmowych.

Formy podaniaW lecznictwie stosuje się suche i płynne wyciągi z karczochów, najczęściej w postaci

drażetek, tabletek lub syropu. Cynarex (tabletki) podawany jest jako odtrutka wuszkodzeniach miąższu wątroby i schorzeniach dróg żółciowych. Cynarein — drażetkizawierające suchy wyciąg z karczochów oraz z rzewienia — bywają używane wzaburzeniach w przepływie żółci, nieraz w zaparciach spastycznych (wykazują działanieprzeczyszczające i przeciwskurczowe). Handlowy koncentrat z karczochów (Herbapol)polecany jest do napojów i słodyczy regenerujących oraz odtruwających (np. wchemioterapii).

Kocanka piaskowa = nieśmiertelnik(Helichrysum arenarium L., rodz. Compositae)Roślina wieloletnia wysokości do 30 cm. Występuje w Europie i Azji na

nasłonecznionych piaszczystych i suchych stanowiskach; w Polsce pospolita nanizinach, spotykana na polanach leśnych, ugorach, nieużytkach, wydmach, w pobliżutorów kolejowych. Wykształca prosto wzniesione pędy płonę i kwiatonośne,zakończone pękiem żółtopomarańczowych suchych koszyczków kwiatowych. Pędyoraz równowąskie, lancetowate liście pokryte są charakterystycznym gęstym,filcowatym, białawym owłosieniem, dlatego barwa rośliny jest srebrzystoszara.

Surowiec stanowią kwiatostany kocanki, kuliste, niewielkie, złożone głównie z„łusek” barwy cytrynowożółtej do pomarańczowej, nie zmieniające koloru powysuszeniu i dłuższym przechowywaniu.

Kocankę zbiera się w lipcu i sierpniu, ścinając całe wierzchołkowe częścikwitnących pędów, suszy w jednej warstwie w przewiewnym, ciepłym miejscu (temp.35-40°C).

Skład chemicznyFlawonoidy, karotenoidy, substancje gorzkie, kumaryny, związki ftalidowe i

triterpenowe oraz niewielkie ilości olejku eterycznego.

98

Kocanka piaskowa = nieśmiertelnik

DziałanieSilnie żółciopędne oraz pobudzające czynności wątroby i zwiększające wytwarzanie

żółci. Ponadto kocanka nieznacznie wzmaga wydzielanie moczu oraz sokużołądkowego, usprawniając procesy trawienne.

ZastosowanieGłównie w schorzeniach wątroby i dróg żółciowych, zwłaszcza w upośledzonym

wytwarzaniu i wydzielaniu żółci, np. po przebytej żółtaczce, w uszkodzeniu miąższuwątroby, w stanach zapalnych dróg żółciowych, jak również w zaburzeniach trawieniana tle bezsoczności. Napary wodne z kocanki wywierają silne działanie żółciopędneoraz pobudzają pęcherzyk żółciowy do opróżnienia. Hamują przy tym niepożądaneskurcze błony mięśniowej przewodu pokarmowego, co ma duże znaczenie m.in. wstanach zapalnych dwunastnicy oraz żołądka, pogarszających się na ogół po podawaniuinnych środków żółciopędnych (np. soli gorzkiej).

Kocanka jest częstym składnikiem mieszanek ziołowych ogólnie usprawniającychtrawienie oraz żółciopędnych.

Formy podaniaOdwar: 1 łyżeczkę ziela zalać szklanką wody, zagotować i utrzymywać w stanie

wrzenia nie dłużej niż 5 minut. Następnie odstawić na 10 min pod przykryciem iodcedzić. Podawać do picia po około ½ szklanki — małym dzieciom po łyżce — 2—3razy dziennie po jedzeniu (jako środek żółciopędny i żółciotwórczy). Niekiedy w celuuzyskania łagodniejszego działania stosuje się wyciąg z surowca, przygotowany nazimno.

Kocanka jest składnikiem mieszanki ziołowej Cholagoga II, granulatu Cholegran,proszku Gastrochol i płynu Cholesol.

Mięta pieprzowa(Mentha piperita L., rodz. Labiatae)Mięta pieprzowa spotykana jest w wielu odmianach, różniących się m.in. ilością oraz

jakością olejku eterycznego. Należy do roślin uprawianych, u nas dobrzezaaklimatyzowanych. W stanie dzikim spotyka się często inne gatunki tego rodzaju, np.miętę nadwodną (M. aquatica L.) lub polną (M. arvensis L.). Nie stanowią one jednaksurowca leczniczego (używane są jedynie w lecznictwie ludowym).

Mięta pieprzowa jest wieloletnią rośliną zieloną wysokości do 60 cm, uprawianą wogródkach przydomowych lub na plantacjach. Rozmnaża się wegetatywnie (rozłogi).Wykształca pędy czworograniaste, często czerwonofioletowej barwy, ulistnionenaprzeciwległe. Kwiaty drobne, barwy fioletoworóżowej.

Surowcem leczniczym są liście, podłużnie jajowate, długości do 5 cm, brzegiem

100

Mięta pieprzowa

ostro ząbkowane. Często unerwienie liści od spodniej strony jest lekko fioletowe Liściezbiera się z roślin, które jeszcze nie rozkwitły, suszy możliwie szybko w zacienionymmiejscu. Mięta po wysuszeniu ma intensywny, charakterystyczny zapach i mentolowyorzeźwiający smak.

Skład chemicznyOlejek eteryczny (główny składnik mentol), garbniki, związki flawonoidowe,

witamina C i karoten.

ZastosowaniePopularny środek używany zwłaszcza w dolegliwościach żołądkowych,

objawiających się bólami brzucha, wzdęciami, nudnościami, przy nieżytach żołądka ijelit, w zmniejszonym łaknieniu, w złym trawieniu tłuszczów, w schorzeniach wątroby idróg żółciowych. Zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła w stanach nieżytowych,do inhalacji (głównie olejek miętowy), a także w postaci różnych preparatów (np.balsamów) do nacierań w nerwobólach, do maści (w katarach) i in. Nie podaje siężadnych preparatów z mentolem lub olejkiem miętowym niemowlętom i małymdzieciom.

Forma podaniaNapar: 1 łyżkę liści zalać 2 szklankami wrzącej wody i zaparzać przez 5 min, nie

dopuszczając do wrzenia. Podawać do picia do pół szklanki 2—4 razy dziennie przedjedzeniem (przy nieprawidłowym trawieniu). Do przygotowania naparu możnawykorzystać gotowy preparat — Mentha-fix.

Do użytku zewnętrznego przygotowuje się bardziej stężone napary, używając 1 łyżkęrozdrobnionego surowca na szklankę wody. Napary przygotowujemy często wpołączeniu z innymi roślinami o działaniu przeciwzapalnym i przeciw-bakteryjnym, np.rumiankiem i szałwią. Najbardziej popularnym preparatem z mięty są krople miętowe.Jest to nalewka miętowa, zawierająca olejek, którą podaje się jednorazowo w ilości do20 kropli.

Jakkolwiek liście mięty stanowią popularny, często stosowany lek żołądkowy, należyjednak pamiętać, że zdarzają się, zwłaszcza u dzieci, przypadki uczuleń na składnikiolejku miętowego (zaczerwienienie skóry, pokrzywka, bóle głowy i in.).

Przyjmowanie zbyt dużych dawek przetworów z mięty, w indywidualnychprzypadkach, może wywołać objawy zatrucia, jak np. wymioty i sztywność mięśni.Najbardziej wrażliwe są niemowlęta, którym nie należy podawać wewnętrznie lubzewnętrznie ani olejku miętowego, ani kropli miętowych. Natomiast przetwory z liścimięty mogą być stosowane zwłaszcza w mieszankach lub gotowych preparatach, ustarszych dzieci i młodzieży.

102

Mniszek pospolity = mniszek lekarski =dmuchawiec lekarski = mlecz(Taraxacum officinale Web., rodz. Compositae)

Roślina wieloletnia, wysokości do 50 cm, o krótkich, grubych kłączach i prostychkorzeniach. Wczesną wiosną wykształca rozetę rozesłanych, wydłużonych liściNastępnie wyrastają szypułki kwiatostanowe, białawe, wewnątrz puste, na którychosadzone są pojedyncze koszyczki, złożone z języczkowych żółtych kwiatów Owocstanowi wydłużona mała niełupka z charakterystycznym puchem. W całej rośliniewystępuje biały sok mleczny. Mniszek pospolity jest powszechnie rosnącym chwastem,spotykanym na łąkach, polach, w ogrodach, na trawnikach miejskich itp. Kwitnie wmaju i czerwcu.

Głównym surowcem leczniczym jest wysuszony korzeń, zebrany wczesną wiosną(marzec) lub jesienią (październik). Zebrany korzeń po oczyszczeniu kroi się i możliwieszybko suszy, gdyż łatwo pleśnieje.

W lecznictwie wykorzystywane są również młode liście mniszka, zbierane wczesnąwiosną przed wykształceniem kwiatów, a także same kwiatostany, bez szypułek,ścinane w pełnym okresie kwitnienia. Nie należy zbierać mniszka z obszaru dużychmiast i w pobliżu jezdni o dużym nasileniu ruchu, ponieważ szczególnie łatwo wchłaniaon i gromadzi ołów oraz inne toksyczne substancje pochodzące ze spalin.

Skład chemicznyKorzenie zawierają: substancje gorzkie, triterpeny, inulinę, inozyt, cholinę, mannitol.

W soku mlecznym są: żywice o charakterze zbliżonym do kauczuku; liście zawierają:witaminę C oraz kwas foliowy, a także wiele składników mineralnych (potas, mangan,żelazo, wapń, fosfor i in.); kwiaty zawierają m.in. karotenoidy — prowitaminę A orazflawonoidy. Zarówno w korzeniach, jak i w zielu mniszka występują tzw. stymulatorybiogenne zwiększające odporność organizmu.

DziałanieKorzenie pobudzają wątrobę do wytwarzania żółci i jednocześnie zwiększają jej

przepływ, a także usprawniają procesy trawienia oraz przemianę materii. Są równieżłagodnie moczopędne.

ZastosowanieKorzeń mniszka działa korzystnie w zapobieganiu zwyrodnieniu tłuszczowemu

wątroby. Podawany jest w schorzeniach wątroby, związanych z upośledzeniemWydzielania żółci, w uszkodzeniach miąższu wątroby substancjami toksycznymi, wtym niektórymi lekami oraz w zaburzeniach trawienia i braku łaknienia. Stosowanybywa w diecie przeciwcukrzycowej jako źródło inuliny. Poza tym mniszek jest częstopodawany jako środek odtruwający organizm, witaminowy oraz remi-

103

Mniszek pospolity = mniszek lekarski = dmuchawiec lekarski = mlecz

neralizujący, także w niedokrwistości, ogólnym osłabieniu, w nawracającychschorzeniach bakteryjnych i wirusowych (podnoszą odporność młode, świeże liściemniszka, spożywane jako sałata). Odwar ze świeżych kwiatów przygotowany W formiegęstego syropu (miodu) podawany jest dzieciom w częstych chrypkach i kaszlu.

Korzeń wchodzi w skład bardzo wielu mieszanek ziołowych, stosowanych wschorzeniach: wątroby, żołądka i nerek (w przypadku ich niewydolności).

Formy podaniaOdwar z korzenia: 1 łyżeczkę rozdrobnionych korzeni zalać szklanką wody i

gotować 5—10 min. Podaje się 2—3 razy dziennie po ½ szklanki przed jedzeniem.Cennym środkiem leczniczym regenerującym organizm jest sok wyciśnięty zezmiażdżonych, całych, świeżych roślin. Sok przygotowany przez Herbapol znany jestpod nazwą Succus Taraxaci (podawać do 30 kropli w kieliszku wody, przeważnie przedjedzeniem, jako środek żółciotwórczy). Sok przygotowany w domu (najczęściej ześwieżych liści) przyjmuje się: 1 łyżeczkę dziennie w ciągu 10 dni, potem do 4 łyżeczek(do miesiąca). Sok stosowany zewnętrznie — regeneruje uszkodzoną skórę.

Przy przygotowaniu soku w domu należy pamiętać, że jest to preparat nietrwały.Rośliny przeznaczone do jego sporządzania należy zebrać z odpowiednich, nieskażonych miejsc i starannie umyć, najlepiej pod bieżącą wodą. Dla lepszegoprzechowania soku można dodać trochę spirytusu.

Rzodkiew czarna(Raphanus sativus L. var. niger DC, rodz. Cruciferae)Roślina jednoroczna powszechnie uprawiana w wielu krajach o klimacie

umiarkowanym. Pochodzi prawdopodobnie z Azji. Dorasta do wysokości 30—100 cm,wykształca charakterystyczne liście w kształcie liry. Kwiaty czteropłatkowe, barwyliliowej lub białej z fioletowym unerwieniem są zebrane w grona.

Owocem jest łuszczyna. W celach leczniczych i kulinarnych przetwarza się częśćpodziemną rośliny podobną kształtem do buraka, o ciemnej, prawie czarnej barwie.Surowiec ten najsilniej działa w stanie świeżym, po wysuszeniu jego aktywność spada.

Skład chemicznyGlukozydy izosiarkocyjanowe, rozpadające się łatwo z uwolnieniem lotnych

związków, zawierających organicznie związaną siarkę (tzw. olejki gorczyczne). Pozatym występują tu cukry, zasady purynowe, witaminy C i B1, składniki mineralne (wapń,siarka, magnez).

105

DziałaniePrzede wszystkim żółciotwórcze i żółciopędne, również przeciwbakteryjne.

Rzodkiew jest wartościowym, ze względu na witaminy i składniki mineralne,produktem żywnościowym (sałatki).

ZastosowanieW chorobach wątroby, związanych z niedostatecznym wydzielaniem żółci, w stanach

pożółtaczkowych, przy uszkodzeniu miąższu wątroby, w zaburzeniach trawiennychspowodowanych niedoborem żółci (słabe trawienie tłuszczów) i przewlekłychzaparciach. Ze względu na bakteriobójcze działanie surowiec może byćwykorzystywany również w leczeniu łagodnych i przewlekłych stanów zapalnych drógmoczowych na tle bakteryjnym (zapalenie miedniczek nerkowych i pęcherza).Przeciwwskazane jest podawanie rzodkwi (zwłaszcza na surowo): w ostrych stanachnieżytowych żołądka, jelit, nerek, w chorobie wrzodowej i w ciężkich schorzeniachwątroby. Rzodkiew może wywołać zapalenie skóry na tle alergicznym, a duże dawkisoku, podawane zwłaszcza na czczo, powodują czasem podrażnienie i przekrwieniebłony śluzowej żołądka (zgaga, odbijanie się).

Formy podaniaNajlepiej podawać świeży sok po zmieleniu rzodkwi w maszynce do mięsa i

odciśnięciu. Dla złagodzenia ostrego smaku można sok rozcieńczyć wodą lub wodą zmiodem. Pić ok. ¼ szklanki rozcieńczonego soku 2—3 razy dziennie; dzieciomodpowiednio mniej, zaczynając od 1 łyżeczki.

W lecznictwie ludowym sok z rzodkwi z miodem lub cukrem stosuje się wschorzeniach nieżytowych dróg oddechowych. Nie słodzony sok służy do nacierań wbólach gośćcowych, zapaleniach korzonków nerwowych itp.

Suchy wyciąg z czarnej rzodkwi wchodzi w skład drażetek — Raphacholin,przyjmowanych w niewydolności wątroby (1/2—1 tabletki 3 razy dziennie 30 min poposiłkach, w zaparciach — rano i wieczorem przed jedzeniem). Wyciąg z czarnejrzodkwi z węglem leczniczym (Extr. Raphani cum carbo medicinalis) podaje się wnieżytach żołądka i jako środek żółciopędny.

Szanta zwyczajna(Marrubium vulgare L., rodz. Labiatae)

Szanta jest to bylina dorastająca do 50 cm wysokości. Pochodzi z Azji. W Polscewystępuje pospolicie na nizinach oraz w rejonach podgórskich. Liściecharakterystycznie ułożone parami na czterokanciastej łodydze, są jajowate,pomarszczone, brzegiem karbowane. Kwiaty drobne, białe, zebrane w kątach górnychliści tworzą okółki. Cała roślina jest pokryta szarymi, drobnymi włoskami.

Surowiec stanowią niezdrewniałe górne części rośliny, ścinane na początkukwitnienia (czerwiec—sierpień).

106

Szanta zwyczajna

Skład chemicznyGarbniki, substancja gorzka — marubina, ślady olejku eterycznego, składniki

mineralne, śluzy, cukry, kwasy triterpenowe.

DziałaniePobudzające czynność wydzielniczą wątroby, przeciwskurczowe, łagodnie

wykrztuśne oraz regulujące niemiarową akcję serca (kołatanie serca).W dużych dawkach może wywołać przejściowe zaburzenia w rytmie serca i

zmniejszenie ciśnienia krwi.

ZastosowanieSurowiec stosuje się w chorobach wątroby i dróg żółciowych, w upośledzonym

wydzielaniu żółci, a poza tym w przewlekłych schorzeniach górnych drógoddechowych, zwłaszcza w przewlekłej i mało nasilonej dychawicy oskrzelowej jakośrodek wykrztuśny i przeciwskurczowy. Szantę stosuje się niekiedy w skąpym ibolesnym miesiączkowaniu u anemicznych dziewcząt.

Formy podaniaNapar: 1 łyżeczkę do 1 łyżki ziela zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić na ok.

30 min pod przykryciem, podawać w kilku porcjach od 1 łyżeczki do 1/3 szklankimiędzy posiłkami w niedomaganiach wątroby.

Syrop, stosowany w przewlekłym kaszlu, otrzymujemy z naparu (100 g surowca i ¾1 wody) ogrzewanego na słabym ogniu z ½ kg cukru aż do uzyskania właściwejkonsystencji. Podawać po łyżeczce.

Korzystne, dla uzyskania zestawu o działaniu żółciopędnym, jest łączenie zielaszanty z innymi surowcami, np. z korzeniem mniszka, zielem bylicy boże drzewko,liśćmi mięty, a w mieszankach wykrztuśnych z zielem macierzanki, liśćmi babki,korzeniem pierwiosnka, kwiatami ślazu i in.

Szanta wchodzi w skład wielu gotowych mieszanek ziołowych, np. granulatuCholegran.

Z ziela szanty można przygotować aerozol stosowany w astmie (wg Ożarowskiego):równe ilości ziela szanty, miodunki (Pulmonaria officinalis L.) i kwiatów rumiankuzmieszać, 1 łyżeczkę mieszanki zaparzać 2/3 szklanki gorącej wody przez 15 min.Rozpylać w powietrzu i wdychać przez 5—10 min kilka razy dziennie.

ROŚLINY PRZECZYSZCZAJĄCE

U niemowląt i dzieci starszych zaparcia są dość często spotykane. Przyjmuje się, żedziecko cierpi na tę dolegliwość, gdy stolce są twarde, suche i oddawane z pewnymtrudem. Czasem wypróżnienie jest nawet bolesne, co wywołuje przeciwdziałanieodruchom parcia.

108

Przyczyny zaparcia bywają różne. Często wynikają z błędów dietetycznych(pożywienie ubogie w owoce, jarzyny i inne produkty błonnikowe, niedostateczna ilośćpłynów), niekiedy zaparcie jest konsekwencją złych nawyków, np. nieregularnegooddawania stolców w różnych porach dnia, braku ruchu, częstego stosowania lewatyw,czopków oraz środków przeczyszczających.

Istnieją również zaparcia spastyczne, wymagające podania leków rozkurczających(np. preparatów z jaskółczego ziela — Chelidonium majus L.). Ten rodzaj dolegliwościwymaga konsultacji lekarza, który ustala przyczynę tego stanu i zaleca właściweleczenie. Środki rozkurczające należą do leków silnie działających i muszą byćpodawane w odpowiednich dawkach. Interwencji lekarza wymagają także zaparcianagle występujące, zwłaszcza takie, którym towarzyszą objawy tzw. ostrego brzucha,wywołane np. zapaleniem wyrostka robaczkowego, uwięźnięciem przepukliny itp.Podanie w takich przypadkach samowolnie środka przeczyszczającego możespowodować niekiedy groźne dla życia dziecka następstwa, np. perforację wyrostkarobaczkowego, zapalenie otrzewnej. Zawsze stosowanie leków przeczyszczających,nawet o łagodnym działaniu, powinno być traktowane z całą uwagą iodpowiedzialnością. Dzieci są szczególnie wrażliwe na ten rodzaj środków i najlepiejwypróżnienia regulować u nich odpowiednią dietą, zawierającą owoce (śliwki, jabłka),a także pieczywo z grubego przemiału, nawet otręby, napoje z miodu lub z kwaśnegomleka (zwłaszcza podawane na czczo), soki owocowe, np. z czarnego bzu, wreszcieśrodki śluzowe (siemię lniane, nasiona babki płesznika).

Wszelkiego rodzaju zaparcia, przede wszystkim nawykowe, stwarzają przykredolegliwości, niezależnie od skutków niewłaściwego wydalania oraz przetrzymywaniaw organizmie szkodliwych resztek, które stanowią doskonałe podłoże do rozwojulicznych bakterii. Zaparciom towarzyszą najczęściej takie objawy, jak: uczucieprzepełnienia żołądka, brak łaknienia, odbijania, wzdęcia, przykry zapach z ust, bóle izawroty głowy, osłabienie, apatia.

Istnieje dość duża grupa przeczyszczających surowców roślinnych. Środki teprzyspieszają i zwiększają słabe, leniwe ruchy robaczkowe jelit, pobudzają odruchdefekacyjny i oddanie stolca. Odpowiednio dobrane preparaty ziołowe, zwłaszcza wpołączeniu z właściwie ustawioną dietę, są bardzo skuteczne. Mieszanki i preparatyzłożone poprawiają nie tylko czynność samych jelit, lecz działają regulujące na całyukład pokarmowy i procesy trawienia, przyspieszają m.in. wydalanie zbędnychproduktów przemiany materii. Wywierają przez to wpływ ogólnie odtruwający,poprawiając pracę wielu narządów, w tym także skóry.

Natomiast długotrwałe przyjmowanie środków przeczyszczających nie jest właściweze względu na możliwość przyzwyczajenia i osłabienia naturalnego odruchuwypróżniania, a więc pogłębienia stanu zaparcia nawykowego. Środki przeczyszczającepowinno się stosować w wyjątkowych wypadkach, w celu przeciwdziałania zaparciomnie dającym się uregulować specjalną dietą. Ponadto trzeba ustalić przyczynędolegliwości, aby dobrać odpowiednie, złożone leczenie ziołowe. Przy upośledzonymtrawieniu tłuszczów z powodu niedostatecznej ilości żółci i istniejącym przy tymzaparciu podaje się, obok środków typowo przeczyszczających, również żółciopędne.

Duży problem w pediatrii stanowi uregulowanie wypróżnień niemowląt, które

109

karmione głównie sztucznym pokarmem mają skłonność do zaparć. Nieraz pomagazmiana pożywienia (przejście z mieszanek sporządzanych na mleku w proszku napokarm wykorzystujący mleko krowie), wskazane jest także podawanie owoców, np.przecieru z jabłek, których pektyny wywierają doskonały wpływ na procesy trawienia.Gdy zachodzi jednak potrzeba podania środka przeczyszczającego, stosuje się głównieleki śluzowe oraz pektynowe. Środki te, pęczniejąc pod wpływem wody pobranej ztreści pokarmowej, rozpulchniają masy kałowe, zwiększają ich objętość, przy tympobudzają ruchy robaczkowe jelit, wywołując zamierzony efekt.

Można z nich (najpopularniejsze siemię lniane, a dla niemowląt nasionka babkipłesznika) przygotować kleiki przeczyszczające lub podawać całe nasiona z dużą ilościąpłynów starszym dzieciom i młodzieży.

Poza roślinami śluzowymi, łagodnym działaniem przeczyszczającym odznaczają się:owoce bzu czarnego, kwiaty jarzębiny, owoce śliwki, kwiaty tarniny. Można z tychsurowców przygotowywać dla dzieci napary, np. z kwiatów tarniny (1 łyżka surowca naszklankę wody, podawać kilka razy dziennie po l—2 łyżki), z kwiatów jarzębiny(dawkowanie i przyrządzanie jak wyżej). Z owoców bzu czarnego można przygotowaćodwar (2—3 łyżeczki owoców na szklankę wody, gotować powoli, bez przykrycia,10—15 min), pić po ¼ szklanki l—2 razy dziennie. Silniejszym efektemprzeczyszczającym charakteryzują się surowce, zawierające związki antrachinonowe,działające na jelito grube: kora kruszyny, liście aloesu, owoce szakłaku, kłącza ikorzenie rzewienia, liście i owoce senesu.

Znajdują się one w powszechnym użyciu w postaci różnych preparatów i mieszanekziołowych, np. Altra, Rhelax, Normosan, Neonormosan, Radix Rhei tabl. itd. Matkikarmiące, zażywające te preparaty, powinny pamiętać, że składniki czynne tych lekówprzechodzą do pokarmu, wywołując łagodne przeczyszczenie u oseska.

W niektórych przypadkach u zażywających pewne surowce antrachinonowe(najczęściej korę kruszyny) występują silne bóle brzucha. Wtedy ten składnikmieszanek ziołowych należy zastąpić innym, np. korzeniem rzewienia. Dla dziecinajlepiej stosować mieszankę Neonormosan (nie zawierającą kory kruszyny).

Skuteczny jest również preparat przeczyszczający stosowany w leczeniu zaparć izaburzeń gospodarki lipidowej, który ze względu na swój skład może być polecanystarszym dzieciom. Jest to granulat — Normanol — zawierający ekstrakt z karczochów,korzeni rzewienia i lubczyka oraz pektynę i otręby pszenne. Wskazany przy stanachspastycznych jelita grubego, przewlekłym i nawykowym zaparciu towarzyszczącymchorobom pęcherzyka żółciowego i niektórym przewlekłym chorobom żołądka.Podawać w zależności od nasilenia dolegliwości i wieku, przeciętnie 1 łyżeczkę 3 razydziennie, po albo w czasie posiłku.

Z innych złożonych preparatów ziołowych o działaniu przeczyszczającym możnapodawać dzieciom (powyżej 5 lat):

Altra (drażetki) l—2 drażetki wieczorem, zależnie (od wieku (tylko starszymdzieciom), w zaparciach nawykowych, w osłabionej motoryce jelit. Przeciwskazania:ostre zapalenie jelit i wyrostka robaczkowego.

Normogran (granulat), zależnie od wieku 1/3—1/2 łyżeczki w zaparciach atoni-

110

cznych i spastycznych, w zatruciach pokarmowych, po zabiegach chirurgicznych, poprzyjęciu leków przeciwrobaczych.

Normosan — ziółka przeczyszczające (zawierające m.in. korę kruszyny i liściesenesu). Stosuje się napar z 1/2—1 łyżki mieszanki na szklankę wody (utrzymywaćciepły bez gotowania przez ok. 10 min). Podawać po ¼ — ½ szklanki 2 razy dziennie(lub w jednej porcji ½ szklanki wieczorem). Daje wypróżnienie po ok. 6-7 godzinach odprzyjęcia. Dzieciom, które wykazują nadwrażliwość na składniki mieszanki (główniekorę kruszyny) objawiającą się m.in. bólami brzucha, należy stosować zastępczoNeonormosan. Przy sporządzaniu naparu z tych ziół nie należy gotować preparatu, gdyżpowoduje to przejście do wody żywic z liści senesowych, co może również wywołaćbóle brzucha.

Neonormosan — mieszanka ziołowa, różniąca się od poprzedniej tym, że nie zawierakory kruszyny, a tylko korzeń rzewienia. Działanie i stosowanie podobne jakNormosanu. Szczególnie polecana jest w zatruciach pokarmowych.

Neonormacol — granulat zawierający m.in. agar-agar, korę kruszyny i ekstrakt zkorzenia selera. Środek łagodnie przeczyszczający, nie powinien być jednak stosowanyw ostrych chorobach nerek, wątroby, zapaleniu wyrostka robaczkowego. Podaje sięłyżeczkę preparatu, który należy popić dużą ilością ciepłej wody.

Rhelax — syrop, w skład którego wchodzi korzeń rzewienia, kora kruszyny, owoceanyżku i kminku. Jest szczególnie polecany dzieciom (¼ — ½ łyżeczki przed snem) wzaparciach atonicznych i spastycznych połączonych z bólem brzucha, nieprawidłowąfermentacją jelitową, wzdęciem, zaburzeniami w przyswajaniu pokarmu.

Olej rycynowy — Oleum Ricini (otrzymywany z nasion Ricinus communis L.) — jestto gęsty płyn. Zawiera glicerydy kwasu rycynolowego oraz małe ilości kwasów:olejowego, linolowego i stearynowego. Środek silnie przeczyszczający, działa poupływie 3—4 godzin od przyjęcia. Przeciwwskazania: zapalenie wyrostkarobaczkowego, niedrożność jelit, miesiączka oraz przyjęcie lekówprzeciwrobaczycowych rozpuszczalnych w tłuszczach. Dawkowanie: ½ łyżki oleju lub2—3 kapsułki jednorazowo (wg wieku). U dzieci stosowany rzadziej z uwagi nadrastyczność działania.

Nalewka z korzenia rzewienia na winie — Tinctura Rhei vinosa — preparat złożony,przygotowany na winie, w skład którego oprócz korzenia rzewienia wchodzi naowocniagorzkiej pomarańczy oraz owoc kolendry. Polecany w zaparciach połączonych zzaburzeniami trawienia, w niestrawności, bólach brzucha, przy osłabionej perystaltycejelit. Podaje się małym dzieciom 10—30 kropli w kieliszku wody (jednorazowo)wieczorem, dzieciom starszym i młodzieży po ½—2 łyżeczek w ¼ szklanki wody, l—2razy dziennie, przed jedzeniem (jako środek żołądkowy) lub po jedzeniu (wiatropędny,przeczyszczający).

111

Babka piaskowa(Plantago arenaria W.K. = Plantago indica L., rodz. Plantaginaceae)oraz babka płesznik(Plantago psyllium L.)

Oba gatunki są roślinami jednorocznymi, spotykanymi w Polsce, z tym że babkapiaskowa występuje u nas pospolicie, natomiast babka płesznik jest aklimatyzowana.Obie rośliny dostarczają surowca leczniczego, którym są nasiona.

Babka piaskowa rośnie w Polsce na stanowiskach piaszczystych, tj. na wydmach,brzegach sosnowych lasów, przy drogach. Dorasta do 60 cm wysokości, ma łodygiprosto wzniesione, rozgałęzione, ulistnione naprzeciwległe wąskimi, lancetowatymiliśćmi, krótko owłosionymi. Niepozorne kwiaty, różowobrązowawe, zebrane wwydłużone, niezbyt gęste kłosy, wyrastają na długich szypułkach z kątów górnych liści.Owocem jest torebka z pękającym wieczkiem i dwoma brązowymi nasionkami.Nasiona są drobne (2—3 mm), podłużnie eliptyczne, na końcach zaokrąglone, w częściśrodkowej rozszerzone i wgłębione, co nadaje im kształt czółenkowaty. Powierzchnianasion jest gładka i lśniąca. Są one bezwonne, o mdłym smaku, dość twarde,zamoczone w wodzie łatwo pęcznieją, pokrywając się warstwą śluzu. Zbiera się je zestanu naturalnego od sierpnia do października, z uprawy na przełomie sierpnia iwrześnia. Babkę zbiera się, ścinając rośliny nie całkowicie dojrzałe, gdy pierwszeowoce zaczynają pękać, następnie suszy się i młóci.

Babka płesznik pochodzi z obszaru Morza Śródziemnego, wprowadzona do uprawygłównie na zachodzie i południu Europy, szczególnie popularna we Francji.

W Polsce obecnie jej uprawa jest propagowana ze względu na rosnącezapotrzebowanie na surowiec. Udaje się dobrze na glebach lekkich, zasobnych(wydajność z 1 ha od 800 do 900 kg nasion).

Jest to roślina niższa od poprzedniego gatunku (do 40 cm) o żółtych, słaborozgałęzionych łodygach. Listki są równowąskie, odległe ząbkowane (różnica z babkąpiaskową). Kwiaty niemal identyczne jak poprzedniego gatunku, lecz zebrane wbardziej kuliste, główkowate kwiatostany. Owocem jest torebka pękająca z dwomanasionami. Nasiona bardzo są podobne do nasion babki piaskowej, jedynie ciemniejszejbarwy. Nasiona wydzielają śluz i dlatego łatwo przyklejają się do skóry, przypominającpchły (stąd popularna nazwa tej rośliny pchlica).

Skład chemicznyNasiona obu gatunków mają podobny skład i zawierają: śluz (występuje w łupince i

jest całkowicie rozpuszczany w wodzie, bez konieczności rozdrabniania nasion), aponadto glikozyd aukubinę o działaniu przeciwzapalnym, białko, skrobię, olej, enzymy.W skład śluzu wchodzi, obok cukrów prostych, jak: ksyloza, arabinoza, ramnoza, sporokwasu galakturonowego.

DziałanieŚrodek śluzowy, powlekający, łagodnie przeczyszczający.

112

Babka płesznik

ZastosowanieNajlepszy środek przeczyszczający dla niemowląt i małych dzieci. Podaje się do

picia całe nasiona w ilości 5—15 g (l—2 łyżeczki wg wieku), namoczone wprzegotowanej wodzie, mleku, herbatkach lub kompotach. Dla niemowląt przygotowujesię kleik z podanej ilości surowca w naparach z rumianku. Kleik stosuje się rano iwieczorem.

Surowiec polecany jest także kobietom w ciąży (w większych dawkach), gdyżskutecznie zastępuje inne, nieraz drastycznie działające, środki przeczyszczające (w tymsyntetyczne).

Babkę stosuje się również jako łagodny lek wykrztuśny, także dla niemowląt.

Kruszyna pospolita = szakłak kruszyna(Rhamnus frangula L. = Frangula alnus Mili., rodz. Rhamnaceae)

Kruszyna, rosnąca pospolicie w lasach i zaroślach, w odróżnieniu od innychszakłaków, jest krzewem lub drzewkiem bez cierni; dochodzi do 3 m wysokości.

Charakterystyczną cechą rośliny jest szarobrunatna kora z bardzo wyraźnymicętkami. Liście kruszyny, ułożone na pędach skrętolegle, nie mają ząbków i są kształtuowalnie jajowatego. Kwiatki małe, niepozorne, zielonkawobiałe, osadzone pojedynczolub po kilka w kątach liści. Owocem jest pestkowiec barwy najpierw zielonej, potemczerwonej, a po całkowitym dojrzeniu prawie czarnej. Dojrzałe owoce mają dośćprzyjemny, słodkokwaskowaty smak, lecz w stanie świeżym nie należy ich jeść(spożycie nawet kilku owoców może wywołać silne wymioty). Ta właściwość roślinyjest na ogół znana i bywa powodem błędnego określenia kruszyny jako niebezpiecznej„wilczej jagody”. Nazwa ta, prawidłowo użyta, dotyczy zupełnie innego gatunku —bardzo trującej rośliny — pokrzyku, czyli wilczej jagody (Atropa belladonna L.),wyglądem różniącej się znacznie od kruszyny. Owoce wilczej jagody są dużo większe,wielkości małej wiśni, czarne, błyszczące i obrośnięte pięcioma zielonymi działkamikielicha.

Surowcem leczniczym dostarczanym przez kruszynę jest kora, zbierana od wiosny ażdo połowy lata. Świeża kora, podobnie jak świeże owoce, ma właściwości wymiotne.Traci je dopiero po dłuższym przechowywaniu (przynajmniej przez rok od zbioru) lubpo ogrzaniu przez 2 godz. w temperaturze 100°C.

Skład chemicznyPochodne antrachinonu, flawonoidy, substancje fenolowe, niewielkie ilości saponin

oraz alkaloidów peptydowych.

DziałaniePrzeczyszczające oraz żółciopędne.

114

Kruszyna pospolita = szakłak kruszyna

ZastosowanieW zaparciach nawykowych, przy słabej perystaltyce jelit i upośledzonym

wydzielaniu żółci. Kruszyna nie powinna być podawana w stanach zapalnych jelit,wyrostka robaczkowego lub nerek oraz w okresie miesiączkowania. Lewatywy z naparukruszyny są również stosowane jako środek przeciwko owsikom. Maść przygotowanaze świeżej (nie wysuszonej) kory kruszyny w medycynie ludowej stosowana jestzewnętrznie w chorobach skóry, głównie w egzemach.

Formy podaniaKora kruszyny występuje w wielu mieszankach ziołowych, jak: Rektosan, Normosan,

Degrosan, Species Cholagogae II i III. Poza tym wchodzi w skład granulatów:Cholegran, Neonormacol i Normogran, tabletek Gastrogran oraz wyciągów płynnych:Cholesol i Rhelax. Często stosuje się również, jako środek przeczyszczający, odwary zkruszyny, jednorazowo w większej dawce, najczęściej na noc (działanie po 6—10godz.). Dawkować wg wskazań lekarza.

Wyciągi przeczyszczające z kruszyny przygotowuje się raczej na zimno (pół łyżkisproszkowanej kory zalać szklanką wody i pozostawić na 12 godz.). Następnie należywyciąg odcedzić i podawać wieczorem po łyżce do 1/3 szklanki wg wieku. Dodatekkorzeni lukrecji wzmaga działanie kruszyny, dlatego można zmniejszyć porcję kory opołowę.

Dla dzieci można również przygotować syrop o działaniu przeczyszczającym. W tymcelu ½ łyżki sproszkowanej kory zalewa się 200 ml wody i wygotowuje do połowyobjętości. Po odcedzeniu należy dodać 50 g syropu z cukru lub miodu płynnego. Podajesię 2—4 łyżeczki syropu jednorazowo.

Len zwyczajny(Linum usitatissimum L. var. macrospermum, rodz. Linaceae)Cenna, od dawna znana roślina uprawna, dostarczająca włókien na tkaniny oraz

nasion oleistych, wykorzystywanych przez przemysł i lecznictwo. Uprawiana jest wodmianach włóknistych i oleistych. Dla potrzeb lecznictwa wykorzystuje się odmianywielkonasienne. Jest to roślina jednoroczna, wysokości 30—60 cm, skąpo ulistniona.Na rozgałęzieniach pędów wykształcone są pojedyncze pięciopłatkowe, błękitnekwiatki. Owocem są pięciokomorowe torebki, zawierające 10 błyszczącychżółtobrunatnych, spłaszczonych nasion, które dojrzewają w lipcu i sierpniu. Nasionalnu, tzw. siemię lniane, są surowcem leczniczym.

Skład chemicznyŚluz, tłuszcz (tzw. olej lniany), znaczne ilości białka, kwasy organiczne, glikozydy

cyjanogenne, enzym linaza, fitosterole, składniki mineralne.Głównymi składnikami śluzu są cukry: galaktoza, arabinoza, ramnoza, ksyloza oraz

kwasy galakturonowy i mannuronowy. Niedojrzałe nasiona zawierają związekdziałający antagonistycznie do witaminy B6.

116

ZastosowanieZe względu na zawartość śluzu nasiona lnu stosowane są jako lek powlekający,

osłaniający. zmiękczający, ułatwiający odkrztuszanie (w suchym, męczącym kaszlu wchorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, w nadkwaśności, a także jako środekłagodnie przeczyszczający.

Formy podaniaKleik lniany: zalać całe, nie rozdrobnione nasiona lnu letnią wodą. Po kilku

godzinach kleik odcedzić przez gazę lub sitko. Najskuteczniejsze działanie ma przyjęciekleiku wraz z nasionami (łyżka całych nasion namoczona w szklance wody)- Zewzględu jednak na występowanie w nasionach lnu substancji cyjanogennych, mogącychwywołać wymioty, biegunkę, bóle i zawroty głowy, podawanie zmielonego siemienialnianego dzieciom, zwłaszcza małym, nie jest wskazane. Odpędzony kleik jestnatomiast bezpieczny w użyciu (przygotowany z całych nasion).

Nasiona lnu, wymieszane z ciepłą wodą, używa się zewnętrznie do rozgrzewającychi zmiękczających kompresów. Stosuje się je przy wrzodach, czyrakach, a także ropniachi stanach zapalnych sutków karmiącej matki.

Olej lniany zawiera dużo witaminy F, która wchodzi w skład różnych specyfików,stosowanych zewnętrznie u niemowląt i starszych dzieci. Tego typu preparatemprodukowanym w Polsce jest Linomag (krem, maść i zasypka).

Olej lniany jest również używany zewnętrznie do smarowania podrażnionej skóry uniemowląt (polecany też zapobiegawczo). Można go również stosować przy świądzieskóry, wysypce alergicznej, odleżynach, owrzodzeniach. Olej lniany wchodzi w składspecyfików dermatologicznych, często wraz z alantoiną lub azulenem, używanych przylekkich oparzeniach, suchości i pękaniu skóry, uszkodzeniu naskórka.

Rzewień dłoniasty = rabarbar dłoniasty(Rheum palmatum L. lub Rheum officinale Baillon, rodz. Polygonaceae)Lecznicze gatunki rzewieni pochodzą z górzystych okolic Azji (Tybet, Chiny).

Rosną w stanie dzikim na wys. 2500—3200 m, od dawna jednak są uprawiane nanizinach, również europejskich. W Polsce bywają też hodowane, zwłaszcza RatunekRheum palmatum. Rzewieni (rabarbarów) leczniczych nie należy mylić zkompotowymi, często spotykanymi w naszych ogródkach. Tylko trzy gatunkiAzjatyckie dostarczają korzeni i kłączy o działaniu przeczyszczającym. NatomiastWartość organów podziemnych rabarbarów kompotowych jako środkówprzeczyszczających jest niewielka i zawodna, a niekiedy są one nawet szkodliwe dlazdrowia.

Rzewienie azjatyckie, dłoniaste, są okazałymi bylinami, wytwarzającymi na wiosnęrozetę dużych, ogonkowych liści oraz ulistniony pęd wysokości około 2 m (bywająokazy osiągające wielkość nawet 3 m). Liście są charakterystycznie

117

dłoniasto wcinane, a ogonek liściowy walcowaty. Kwiaty drobne, czerwonawe lubzielonkawe zebrane w duże kwiatostany w kształcie wiechy. Rabarbary kom. potowe wprzeciwieństwie do leczniczych mają liście całobrzegie, nie wcinane ogonek liściowyrynienkowaty (używany na kompoty).

Surowcem stosowanym w medycynie są korzenie i kłącza rzewieni azjatyckichJedynie gatunki azjatyckie wykształcają w 3—4 roku wegetacji grube, podobne doburaków kłącza, od których odchodzą korzenie (długości około 60 cm). Dla-tego kłączauznaje się za pewniejszy surowiec farmaceutyczny, ponieważ rabarbary kompotowe niewytwarzają kłączy, a jedynie karpę dość grubych korzeni.

Surowiec po wykopaniu oczyszcza się, myje, kroi na plastry lub duże kawałki i suszyw temperaturze 30—40°C. Po wysuszeniu ma żółtobrunatny kolor, wykazuje swoistyzapach i gorzkawy smak.

Skład chemicznyPochodne antracenu (głównie antrachinony), garbniki, kwasy organiczne i inne.

Wartość lecznicza surowca zależy od względnej zawartości związkówantrachinonowych oraz garbników działających antagonistycznie (antrachinony —przeczyszczające, garbniki — zapierające, przeciwbiegunkowe).

DziałanieGłównie przeczyszczające, zależne jednak od dawki surowca. Sproszkowany korzeń

w dawce jednorazowej 0,05—0,5 g u ludzi dorosłych działa przeciwbiegunkowe, zaś wdawce 0,5—2 g — przeczyszczające. Po podaniu środka występuje ponadto zwiększonewydzielanie żółci i soku żołądkowego. Działanie przeczyszczające na jelito grubenastępuje po 8—10 godz. po zażyciu.

ZastosowanieW zaparciach spowodowanych przede wszystkim zmniejszonym ruchem

perystaltycznym jelit oraz zaburzeniami w wydzielaniu żółci, a także w zaparciachchronicznych, również wywołanych bezruchem, np. długotrwałym przebywaniem włóżku, w otyłości, w stanach spastycznych jelit, w zmniejszonym łaknieniu.

W małych dawkach bywa podawany przy upośledzonym trawieniu spowodowanymzmniejszonym wydzielaniem soków trawiennych (najczęściej z surowcami gorzkimi,pobudzającymi procesy trawienia) lub w łagodnych biegunkach (dawki 0,05—0,1 g).

Rzewień jako środek przeczyszczający podaje się w dawkach odpowiednich dowieku: dla dzieci 2—9 lat 0,1—0,5 g, dla młodzieży i dzieci starszych 0,5—1 g.

Formy podaniaBywa zażywany w postaci sproszkowanej (w opłatku) w dawkach podanych

powyżej. Najdawniej znane są wyciągi wodne (dla dzieci 1 łyżeczkę rzewienia zalaćszklanką gorącej wody). Należy pić zimny, po odcedzeniu, jednorazowo lub

118

w kilku dziennych porcjach. Obecnie wyciągi wodne z rzewienia (napary, odwary)uważa się za mniej skuteczne niż ekstrakty alkoholowe (gotowe specyfiki). W handluspotyka się wiele preparatów przeczyszczających, które zawierają rzewień lub jegoprzetwory.

Dzieciom poleca się zwłaszcza syrop Rhelax oraz nalewkę na winie — Tinctura Rheivinosa, tabletki z rzewienia, a także proszek magnezjowo-rzewieniowy — PulvisMagnesiae cum Rheo (¼ —1 łyżeczki zależnie od wieku).

Szakłak pospolity = szakłak ciernisty = jeleni róg(Rhamnus cathartica L., rodz. Rhamanceae)Ciernisty, gęsto ugałęziony krzew, pospolicie występujący w naszych lasach i

zaroślach, dorastający do 3—8 m wysokości. Liście ma naprzeciwległe, kształtueliptycznego o brzegu drobno ząbkowanym. Kwiaty małe, zielonkawe, zebrane są wpęczki. Owocem jest pestkowiec o 4 pestkach, wielkości grochu, soczysty, słodkawy,początkowo zielony, po dojrzeniu fioletowoczarny. Charakterystyczną cechą tej roślinyjest przekształcanie się szczytów pędów, pozbawionych pączka, w krótkie,rozgałęzione, ostre ciernie (jeleni róg).

Surowcem leczniczym są dojrzewające owoce szakłaku, zebrane we wrześniu lub wpaździerniku, kiedy zmieniły już zabarwienie z zielonego na czarne, ale nie są jeszczezbyt miękkie i soczyste (przejrzałe owoce zbijają się podczas suszenia w bryły).Szakłak suszy się rozłożony w cienkich warstwach w temperaturze podwyższonej, nieprzekraczającej jednak 45°C. Suchy surowiec należy starannie chronić przed wilgocią,gdyż łatwo ulega zepsuciu. W żadnym przypadku nie można w lecznictwie stosowaćowoców porażonych pleśnią (mogą wywołać zatrucie).

Oprócz owoców surowcem leczniczym o właściwościach przeczyszczających możebyć także kora szakłaku, rzadziej jednak wykorzystywana w praktyce pediatrycznej.

Skład chemicznySubstancję działającą stanowi zespół antrazwiązków, występują ponadto barwniki

flawonoidowe, antocyjany, składniki mineralne, pektyny, cukry i in.

DziałanieOwoce wykazują dość łagodne działanie przeczyszczające, żółcio- i moczopędne.

ZastosowanieUpośledzone trawienie spowodowane różnymi czynnikami z objawami zaparcia i

wzdęciami. Surowiec stosuje się często (sam lub w mieszankach ziołowych

119

Szakłak pospolity = szakłak ciernisty = jeleni róg

o zbliżonym zakresie działania) jako środek wspomagający w leczeniu otyłości,niektórych schorzeń skórnych (np. trądziku młodzieńczego), w zaburzeniach czynnościwydzielania żółci i in. Może być wykorzystywany jako środek łagodnieprzeczyszczający w zaparciach spowodowanych długotrwałym unieruchomieniem włóżku, nawet po zabiegach operacyjnych. Nie powinien być jednak stosowany wstanach zapalnych jelit lub przy objawach wskazujących na podrażnienie wyrostkarobaczkowego. Czasami spotykana jest nadwrażliwość na szakłak, objawiająca sięnudnościami, wymiotami i bólami brzucha. Ta nadwrażliwość dotyczyć możewszystkich surowców, które zawierają antrazwiązki. .Kobiety karmiące piersią, któreprzyjmują przetwory z szakłaku (zwłaszcza w większych ilościach), powinny pamiętać,że składniki rośliny przechodzą do pokarmu i mogą być przyczyną wolnych stolców uniemowląt.

Formy podaniaNajczęstszą formą preparatu stosowanego w pediatrii jest syrop przygotowany ze

świeżych, zupełnie dojrzałych i miękkich owoców szakłaku, zwany kiedyś syropemdomowym (Sirupus domesticus). Syrop podaje się dzieciom w ilości 1—3 łyżeczki (razlub w razie potrzeby więcej razy dziennie). Podobnie podaje się zmieszany z miodemsok wyciśnięty ze świeżych, dojrzałych owoców szakłaku (dzieciom 1 łyżeczka).

Syrop: sok wyciśnięty z 1 kg owoców szakłaku zmieszać z równą objętością cukru(1:1) i łagodnie zagęszczać na wolnym ogniu do około połowy objętości. Gorący syropmożna odsączyć przez gazę (podawać jak syrop domowy).

Wyciąg: 2 łyżeczki surowca zalać szklanką przegotowanej, wystudzonej wody ipozostawić na 8 godz., następnie przecedzić i podawać ½ szklanki jednorazowo. Takiwyciąg przygotowany na zimno jest skuteczniejszy w działaniu od sporządzonego nagorąco. Starszym dzieciom można podawać 3—5 g (1 łyżeczkę) wysuszonych owocówszakłaku roztartych z miodem lub powidłami śliwkowymi. Wypróżnienie następuje po8—10 godz., w zależności od stopnia wypełnienia żołądka.

ROŚLINY PRZECIWBIEGUNKOWEBiegunka (inaczej rozwolnienie) występuje w lekkiej i ostrej postaci. Przyczyny

powstawania biegunek są różne: niewłaściwe odżywianie, czynniki mechaniczne,termiczne i psychiczne. Główną i najczęstszą jednak przyczyną jest zapalenie błonyśluzowej jelit wywołane infekcjami. Stan, który uznaje się za biegunkę, istniejewówczas, gdy niemowlę oddaje w ciągu 12 godz. 3—5 wolnych, wodnistych stolców;dziecko starsze, w ciągu 24 godz. niekiedy tylko jeden (najczęściej Więcej), lecz obfity,wolny i płynny stolec, zawierający śluz, krew lub ropę. i W biegunkach występujeodruchowe pobudzenie perystaltyki jelit, ponadto przez zapalnie zmienioną błonęśluzową przenika duża ilość wysięku, co zwiększa 0ynność treści jelitowej.Następstwem tego stanu jest upośledzone wchłanianie pokarmów oraz odwodnienieustroju i utrata składników mineralnych. W lekkich postaciach biegunek, opróczwolnych stolców, nie obserwuje się

121

objawów ogólnych lub są one bardzo nieznaczne. Biegunki ostre, w większościprzypadków w początkowym okresie nie różnią się od przebiegających łagodnie.Stopniowo jednak stolce stają się coraz częstsze, bardziej wodniste, zawierają corazwięcej śluzu, czasem z domieszką krwi. Niekiedy towarzyszą im wymioty, bólebrzucha, nierzadko wzdęcia. Znacznie wzrasta przy tym temperatura ciała, która wpoczątkowym okresie schorzenia nie przekracza stanów podgorączkowych.

W miarę nasilania się biegunki, stan dziecka stale się pogarsza. Dołączają sięzaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, kwasica metaboliczna i niewydolnośćkrążenia obwodowego, mogące doprowadzić nawet do zagrożenia życia. Dlategozaburzenia trawienne u dzieci, a szczególnie u niemowląt, wymagają natychmiastowejinterwencji lekarza.

Przy leczeniu biegunek należy brać pod uwagę przyczynę i przebieg choroby orazwiek i stan ogólny dziecka. W biegunkach infekcyjnych konieczne jest przedewszystkim zastosowanie leków przeciwbakteryjnych. W biegunkach o lekkimprzebiegu wystarczają na ogół leki przeciwzapalne (np. rumianek), ściągające (np.surowce garbnikowe), natomiast w cięższych konieczne jest podanie antybiotyków lubinnych środków przeciwbakteryjnych według wskazań lekarza.

W leczeniu ostrych biegunek o ciężkim przebiegu surowce roślinne, przedewszystkim garbnikowe i przeciwbakteryjne, odgrywają tylko rolę pomocniczą, jednakżeznacznie skracają czas kuracji. Natomiast w leczeniu biegunek przewlekłych o niezbytciężkim przebiegu oraz w niegroźnych zatruciach pokarmowych środki roślinne mająduże zastosowanie. Najczęściej korzysta się z roślin, które zawierają garbniki (najlepiejkatechinowe). Środki te działają ściągające, przeciw wysiękowe, niszczą bakterie(nawet oporne na antybiotyki) i wiążą toksyny bakteryjne (jady). Najlepiej jednakstosować złożone preparaty roślinne, które, oprócz garbników, zawierają śluzy, pektynyi inne, stanowiące ochronę dla błon śluzowych przewodu pokarmowego.

Z surowców garbnikowych dla dzieci poleca się: korzenie szczawiu lancetowatego(kobylaka), kłącze pięciornika, ziele bukwicy, liście i naowocnię orzecha włoskiego.Zalecane są również rośliny o mniejszej zawartości garbników, które działają łagodniej,jak: liście poziomki, jeżyny, maliny, porzeczki czarnej, pokrzywy, ziele przywrotnika,pięciornika gęsiego, owoce czarnej jagody, tarniny i jarzębiny. Szczególnie skutecznedziałanie wykazują surowce, które obok garbników zawierają również barwnikiantocyjanowe. Należą do nich owoce o ciemnej barwie, a więc: czarne jagody, czarneporzeczki, ciemne winogrona i owoce tarniny. Przetwory z tych surowców (kisiele,soki, dżemy) zachowują właściwości przeciwbiegunkowe.

Garbniki stosowane w kuracji uzupełnia się często surowcami zawierającymi dużośluzu, jak: nasiona lnu i babki, korzenie prawoślazu, kwiaty ślazu, dziewanny i in.Istnieją też gotowe specyfiki garbnikowe, które można podawać dzieciom: mieszankaziołowa Tannosan, tabletki Idalbina oraz preparat Pinalbina. Ziółka Tannosan, w składktórych wchodzą m.in. kłącza pięciornika, owoce czarnej jagody, liście mięty, szałwii ikwiaty rumianku, zaparza się w proporcji — 1 łyżka na szklankę gorącej wody;gotować ostrożnie około 2 min, odstawić na 10—15

122

min i przecedzić do termosu. Podawać dzieciom starszym 2—5 razy dziennie po l—3łyżki, młodzieży — ¼ szklanki na godzinę przed posiłkiem.

Idalbina zawiera białczany garbników z liści borówki brusznicy. Jest polecana wbiegunkach spowodowanych: błędami dietetycznymi, długotrwałym leczeniemantybiotykami, alergią, zatruciami. Dzieciom podaje się ½ do 1 tabletki (w zależnościod wieku) 3—4 razy dziennie między posiłkami (dobrze jest podawać tabletki wkleiku).

Pinalbina (tabletki) zawiera białczany garbników z kory sosnowej. Skuteczny lekprzeciwbiegunkowy, stosowany w tych samych przypadkach co Idalbina. Dzieciompodaje się 3 razy dziennie od ½ do 1 tabletki.

Podczas biegunek, przy nadmiernym rozwoju bakterii w jelitach, następuje nasilenieprocesów fermentacyjnych. Dlatego w leczeniu tych dolegliwości uwzględnia się, obokśrodków podstawowych, również surowce działające przeciwbakteryjnie (np. liścieszałwii — w niewielkiej dawce, czosnek lub jego przetwory, np. Alliofil), wiatropędne(owoce kminku, kopru włoskiego, anyżku), ułatwiające trawienie (surowce gorzkie ispecyfiki z nich otrzymywane, np. Tinctura amara — nalewka gorzka), żółciopędne(np. dziurawiec lub sok dziurawcowy — Succus Hyperici), przeciwzapalne (np. kwiatyrumianku lekarskiego i rzymskiego), przeciwbólowe (np. liście mięty). Należy jestosować w mieszankach.

W leczeniu biegunek ważną rolę odgrywa dieta bogata w witaminę C, a niezawierająca środków drażniących jelita. W pierwszych dwóch dniach kuracji korzystnajest umiarkowana głodówka lub tzw. dieta wodna. Dla małych dzieci poleca się w tymczasie przetwory z marchwi i jabłek. Z rozgotowanej marchwi sporządza się przecier, zktórego przygotowuje się lekki posiłek (tzw. marchwiankę). Podaje się równocześniemałymi porcjami płyny z lekko osłodzonymi sokami (najlepiej z czarnej jagody), anastępnie powoli rozszerza się dietę. Dobre wyniki można uzyskać, podając dzieckumało słodkie kisiele z czarnych jagód, żurawin, jeżyn, czarnych porzeczek, owocówborówki brusznicy oraz herbatki z liści poziomki, jeżyny i in. Zalecane jest równieżpodawanie utartych jabłek lub puree jabłkowego.

Biegunek nie można lekceważyć, gdyż trwające dłużej, nawet o niezbyt ciężkimprzebiegu, prowadzą do poważnych zaburzeń w organizmie.

Borówka czernica = czarna jagoda = czernica(Vaccinium myrtillus L., rodz. Ericaceae)Roślina występuje w lasach iglastych lub mieszanych środkowej i północnej Europy,

Ameryki Północnej i Azji. W Polsce pospolita na nizinach oraz w Karpatach. Rośniezwykle w rozległych zespołach w poszyciu lasu, prawie bez współudziału innychgatunków, które nie wytrzymują z nią rywalizacji. Borówka czernica jest krzewinkąwysokości 40—60 cm o prosto wzniesionych, gładkich, kanciastych łodygach. Liściema cienkie, skórzaste, jasnozielone, opadające jesienią. Kwiaty dzbanuszkowate,różowozielone, które wyrastają pojedynczo z kątów liści. Owoc to soczysta,ciemnofioletowa, z sinawym nalotem jagoda, znana i po-

123

wszechnie lubiana. Należy odróżnić borówkę czernicę od borówki bagiennej —„pijanicy” (Vaccinium uliginosum L.), rosnącej na bagnach i miejscach wilgotnych,która ma jagody nieco większe, bardziej kwaśne, barwą i kształtem przypominającemałą śliweczkę. Jagody te, choć nie są trujące, nie mają znaczenia leczniczego w takimstopniu, jak czernica. Przy rozcieraniu w palcach barwią skórę na kolor brunatnozielony(czarna jagoda — na fioletowy).

Owoce czarnej jagody zbiera się przed całkowitym dojrzeniem. Suszy się je, pouprzednim przewiędnięciu, najlepiej na słońcu lub w suszarniach w temperaturzepoczątkowo 30°C, a potem nie przekraczającej 60°C. Po wysuszeniu owoce sąpomarszczone, barwy niemal czarnej, o smaku nieco ściągającym. Suszone wtemperaturze początkowo zbyt wysokiej są popękane. Dobrze wysuszone owoce możnaprzechowywać do 4 lat. Liście suszy się w cieniu w temperaturze do 40°C. Obasurowce, tj. owoce i liście, są stosowane w lecznictwie.

Skład chemicznyOwoce: garbniki katechinowe oraz kompleks barwników antocyjanowych, pektyny,

cukry (glukoza, fruktoza, sacharoza), glikozyd — wakcynina, kwasy organiczne(cytrynowy, jabłkowy), witaminy: C, B1, PP, P, karoten, składniki mineralne (żelazo,fosfor, wapń, miedź, cynk, magnez).

Liście: garbniki katechinowe, flawonoidy, triterpeny, kwasy organiczne, witamina C,karoten, arbutyna, hydrochinon, antocyjany, neomyrtylina (pochodna kwasugalusowego), glukokininy obniżające zawartość cukru we krwi, sole mineralne zeznaczną ilością manganu.

DziałanieOwoce: przeciwbiegunkowe, ściągające, przeciwbakteryjne; liście: ściągające,

przeciwbakteryjne, przeciwcukrzycowe.

ZastosowanieCzarne jagody są od dawna znanym i popularnym lekiem przeciwbiegunkowym,

łączącym typowo ściągające działanie garbników z osłaniającymi oraz zapierającymiwłaściwościami pektyn i odtruwającą aktywnością antocyjanów.

Stosowane są przede wszystkim odwary z suchych jagód lub sok przyrządzony ześwieżych jagód. Podaje się je głównie w stanach nieżytowych żołądka i jelit, któreobjawiają się biegunką. Odwary wykazują również niezbyt silne działanieprzeciwrobacze (owsiki i glisty). Zewnętrznie można je wykorzystywać do płukaniajamy ustnej i gardła w stanach nieżytowych, najlepiej w połączeniu z innymi surowcamiroślinnymi, np. z rumiankiem lub szałwią.

Należy dodać, że barwniki antocyjanowe mają właściwości uszczelniania naczyńkapilarnych, zwłaszcza gałki ocznej. To działanie czernicy zostało wykorzystane doprodukcji specyfików (np. Fotoretin, Difrarel) stosowanych w leczeniu osłabieniawzroku wywołanego zaburzeniami mikrokrążenia w gałce ocznej, występującego m.in.w cukrzycy.

124

Formy podaniaOdwar z owoców: 1 łyżka suchych owoców na 1 szklankę przegotowanej wody,

ogrzewać w ciągu 30 min, nie dopuszczając do wrzenia. Przy biegunkach podawać dopicia kilkakrotnie małymi porcjami. Można również stosować zewnętrznie do płukanek.

Odwar z liści: ½ łyżki liści na 1 ½ szklanki wody, gotować 5 min. Podawać małymdzieciom ½—1 łyżkę w początkach biegunki. Dla niemowląt ½ łyżki odwaru zmlekiem. W chronicznych biegunkach polecane jest stosowanie odwaru z mieszankiwysuszonych owoców czarnych jagód, liści jagód i liści poziomek.

W cukrzycy łączy się liść czarnej jagody z innymi surowcami zmniejszającymistężenie cukru we krwi, np. z owocnią fasoli (Pericarpium Phaseoli), liśćmi ikorzeniami pokrzywy, zielem rutwicy (Hb. Galegae). Wymienione surowce wchodzą wskład mieszanki przeciwcukrzycowej Diabetosan.

Świeże lub suszone czarne jagody stosowane są również jako lek pomocniczyprzeciwko owsikom. Można podawać świeże jagody roztarte z cukrem (około 11 nadobę) przez 3 dni. Natomiast wysuszone jagody (50 g) zalewa się szklanką wrzącejwody, następnie rozciera i słodzi. Taką porcję podaje się 4 razy dziennie przez kolejne 3dni. Po ostatniej porcji należy zastosować środek przeczyszczający. Kurację takąpowtarza się zazwyczaj po tygodniu.

Na zakończenie należy dodać, że przygotowywane domowym sposobem przetwory zsurowych czarnych jagód zachowują pełną wartość leczniczą, a ponadto odznaczają siędużą trwałością. Są też bezpieczne w użyciu (nawet dla niemowląt). Natomiast liścieborówki czernicy można stosować tylko przez niezbyt długi okres, gdyż przyjmowaneprzez wiele tygodni powodują zmniejszenie wagi ciała, niedokrwistość, a nawetżółtaczkę.

Jabłoń domowa(Malus domestica Borb.)oraz jabłoń dzika — płonka(Malus silvestris L., rodz. Rosaceae)

Jabłoń domowa powstała przez skrzyżowanie jabłoni dzikich. Występuje w wieluodmianach uprawianych w strefie klimatu umiarkowanego. Surowcem leczniczym sąjabłka, u nas najbardziej popularne i lubiane owoce.

Skład chemicznyGarbniki, pektyny, kwasy organiczne, składniki mineralne (żelazo, magnez, potas,

sód, fosfor), witamina C i P.Jabłka dzikich odmian, w porównaniu z uprawianymi, są znacznie bogatsze w kwasy

organiczne, pektyny, garbniki i witaminę C (3—5-krotnie), zawierają natomiast mniejcukrów.

125

DziałaniePrzeciwbiegunkowe, przeciwfermentacyjne, przeciwgnilne.

ZastosowanieBiegunka i nieżyty przewodu pokarmowego, zatrucia pokarmowe, niestrawność. W

przypadkach tych podaje się miazgę ze świeżych, obranych jabłek, kilkanaście razydziennie. Nieraz stosuje się w ciągu l—2 dni wyłącznie dietę jabłkową, stopniowoprzechodząc na dietę węglowodanową i soki z jarzyn. Po przeprowadzonej kuracjimożna podać dzieciom mleko dopiero po upływie 4—5 dni.

Jeżyna fałdowana(Rubus plicatus, W. et N., rodz. Rosaceae)

Roślina wieloletnia, rosnąca pospolicie w Polsce w różnych gatunkach i odmianach.Jest to niski krzew o płożących się, cienkich pędach pokrytych kolcami. Liście mazwykle trójlistkowe lub pięciolistkowe, kwiaty białe, pięciopłatkowe, owoc złożony zniebieskawooszronionych, ciemnofioletowych owoców (pestkowców). Owoce sąjadalne, .spożywane na surowo lub w postaci przetworów.

Surowiec leczniczy stanowią młode liście jeżyny suszone w temperaturze niewyższej niż 50°C. Owoce mają duże znaczenie dietetyczne.

Skład chemicznyLiście: garbniki, flawonoidy, witamina C, kwasy organiczne i składniki mineralne.

Owoce: cukry, pektyny, kwasy organiczne, witaminy: C, B1, PP, P, E oraz karoten.

DziałanieŚciągające, przeciwbiegunkowe, przeciwzapalne, słabo moczopędne, ułatwiające

usuwanie z moczeni toksycznych produktów przemiany materii (tzw. czyszczące krew).

ZastosowaniePrzewlekłe schorzenia żołądka i jelit połączone z nadmiernym rozwojem flory

bakteryjnej i jako środek ogólnie wzmacniający oraz odtruwający w chorobachinfekcyjnych. Surowiec ten wchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych, głównieprzeciwbiegunkowych; może być używany do picia w zastępstwie herbaty.

Formy podaniaOdwar z liści: 1 łyżka surowca na szklankę wody, pić 3 razy dziennie po 1/3 szklanki

między posiłkami.

126

Suszone, sproszkowane owoce jeżyn podaje się dzieciom w biegunce (po 1 łyżeczcekilka razy dziennie).

Orzech włoski(Juglans regia L., rodz. Juglandaceae)

Orzech włoski jest to okazałe drzewo wyrastające do 20 m wysokości, pochodzące zpołudnia Europy i Azji Mniejszej. W Polsce hodowane w parkach i ogrodach. Koronadrzewa silnie rozrośnięta, bogato ulistniona. Liście złożone, nieparzystopierzaste.Owocem jest orzech — duży, owalny pestkowiec, okryty grubą, zieloną naowocnią.Dojrzewa we wrześniu i w październiku.

Surowiec stanowią liście, naowocnią (zielona łupina) lub całe niedojrzałe owoce.Liście zbiera się w czerwcu, zrywając je z ogonkami z odrostów lub gałęzi; suszy wtemperaturze nie przekraczającej 35°C. Młode liście podczas suszenia nieco ciemnieją.Surowiec nie ma zapachu, smak ma ściągający, gorzkawy. Łupiny orzecha odrywa się zniedojrzałych owoców w sierpniu i natychmiast suszy.

Skład chemicznyW liściach i zielonych łupinach głównym składnikiem są garbniki, pochodne kwasu

ciągowego, ponadto występują związki chinonowe, flawonoidy, witamina C,karotenoidy i kwasy organiczne, ślady olejku eterycznego.

Zielona łupina jest bogatsza w garbniki, związki chinonowe i witaminę C niż liście.

DziałanieŚciągające, przeciwbakteryjne, przeciwkrwotoczne, przeciwzapalne, odtruwające.

Wodne wyciągi z surowca podane do wewnątrz działają ściągające oraz gojąco wnieżytach przewodu pokarmowego i stosowane są jako środek przeciwbiegunkowy.

Zewnętrznie wykazują działanie ściągające i przeciwbakteryjne. W medycynieludowej surowiec ten uważany jest również za skuteczny lek przeciwko robakom.

ZastosowanieW pielęgnowaniu niemowląt i dzieci starszych wodne napary z surowca

wykorzystywane są zewnętrznie jako płukanki i przymoczki w stanach zapalnych jamyustnej, dziąseł, zapaleniu opryszczkowym i ropnym skóry, świerzbiączce i wyprzeniu unoworodków. Dzieciom starszym napary podaje się do wewnątrz: w przewlekłychnieżytach żołądka i jelit, nadmiernej fermentacji jelitowej, przy braku łaknienia, a takżew robaczycach. Świeża naowocnią uważana jest ponadto za lek witaminowy (witaminaC).

Niedojrzałe orzechy zawierają znaczną ilość witaminy C, w czym przewyższająpięćdziesięciokrotnie owoce cytrusowe (wartościowymi przetworami są, np. konfitury,orzechy w syropie).

127

Formy podaniaNapar z liści lub łupin: ½—1 łyżkę surowca zalać 1½ szklanki wody i zaparzać

przez 15 min. Podawać kilka razy dziennie po łyżce. Odwar do okładów i przemywańprzyrządza się, gotując przez 10 min 2 łyżki liści lub łupin w 2 szklankach wody.Nalewka alkoholowa z zielonych łupin stanowi skuteczny lek w zatruciachpokarmowych.

Pięciornik gęsi = srebrnik pospolity(Potentilla anserina L., rodz. Rosaceae)

Chwast występujący powszechnie w pobliżu zabudowań, na łąkach i przy drogach.Dorasta do 30 cm wysokości, dołem jest rozesłany. Charakteryzuje się długimi,piłkowanymi liśćmi, które są na spodzie zabarwione srebrzyste (barwa pochodzi odgęstego owłosienia). Kwiaty są pojedyncze na długich szypułkach, pięciopłatkowe,barwy żółtej.

Surowiec stanowi ziele srebrnika zbierane w okresie kwitnienia (od maja dosierpnia), suszone w cienkich warstwach i często przewietrzane, gdyż łatwo ulegazaparzeniu.

Skład chemicznyGarbniki hydrolizujące i katechinowe, flawonoidy, związki gorzkie, śluz, cukry,

kwasy organiczne, proteiny, cholina, witamina C, składniki mineralne.

DziałaniePrzeciwskurczowe, ściągające, żółciopędne, pobudzające wydzielanie soków

trawiennych.

ZastosowanieW przewlekłych nieżytach żołądka i jelit, biegunkach, przy braku łaknienia,

wzdęciach, bólach brzucha na tle spastycznym. Pięciornik poprawia trawienie i wpływadodatnio na czynność wątroby, szczególnie wskazany jest w bolesnych skurczach iwzdęciach. Podawany jest również w astmie.

Pięciornik bywa najczęściej stosowany, w zależności od rodzaju schorzenia, wmieszankach ziołowych: np. z rumiankiem, majerankiem i melisą — w spastycznychbólach żołądka; z krwawnikiem, tysiącznikiem i miętą — w braku łaknienia; z kopremwłoskim i ogrodowym, rumiankiem i kłączami tataraku — przy wzdęciach; z miętą,rumiankiem i drapaczem lekarskim — w chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego.W leczeniu przewlekłych nieżytów żołądka (letnie biegunki) bywa łączony w równychilościach z kłączami pięciornika kurze ziele oraz owocami czarnej jagody.

128

Pięciornik gęsi = srebrnik pospolity

Formy podaniaNapar: 1 łyżkę stołową mieszanki (ziela pięciornika gęsiego, kłączy pięciornika

kurze ziele i owoców czarnej jagody) zalać szklanką wrzącej wody. Zaparzać 15 min,podawać do picia około ¼ szklanki 2—3 razy dziennie między posiłkami (naparmożliwie najcieplejszy) — małym dzieciom po łyżce.

Jako środek przeciwbiegunkowy, popularny zwłaszcza w Bułgarii, stosowany jestnapar z ziela pięciornika gęsiego (20 g), ziela rdestu ptasiego (15 g) i babki lancetowatej(10 g). Dwie łyżeczki mieszanki zaparza się szklanką wody. Należy pić kilka razydziennie w podzielonych porcjach.

Pięciornik kurze ziele(Potentilla tormentilla Neck. = Potentilla silvestris Neck. == Potentilla erecta L. Hampe, rodz. Rosaceae)

Roślina wieloletnia, wysokości do 30 cm, w Polsce pospolita. Rośnie na pastwiskach,torfowiskach, w zaroślach i widnych lasach. Charakteryzuje się trójdzielnymi listkami,opatrzonymi dwoma dużymi przylistkami (w kształcie kurzego śladu). Żółte kwiaty sączteropłatkowe (cecha charakterystyczna).

Surowiec stanowią ciemnobrunatne kłącza z licznymi, żółtymi punktami widocznymina przekroju poprzecznym. Zbiera się je jesienią lub wczesną wiosną. Po wysuszeniunie wykazują zapachu, smak mają silnie ściągający.

Skład chemicznyGarbniki hydrolizujące i katechinowe, glikozyd triterpenowy — tormentozyd, kwasy

polifenolowe (elagowy), żywice, woski.

DziałanieŚciągające, przeciwbiegunkowe, zapierające.

ZastosowanieW biegunkach przewlekłych i ostrych, szczególnie gdy towarzyszą im nieznaczne

krwawienia i zakażenia bakteryjne, oraz w zatruciach pokarmowych.Pięciornik stosowany jest zewnętrznie w stanach zapalnych jamy ustnej, gardła,

migdałków lub też źle gojących się i zakażonych ranach.

Formy podaniaOdwar: 1 łyżkę stołową rozdrobnionych kłączy zalać 2 szklankami wody i ogrzewać

w ciągu 15 min — ½ godz., nie dopuszczając do wrzenia. Podawać po 1 łyżce kilkarazy dziennie. W większych dawkach może wywołać wymioty lub kolkę.

Odwar do użytku zewnętrznego: około 3 łyżek surowca zalać 1 szklanką wody igotować 15 min— ½ godz. Używa się do pędzlowania lub płukania jamy ustnej, a takżesłuży do okładów.

130

Pięciornik kurze ziele

Nalewka alkoholowa: 1 część kłączy pięciornika zalać 5 częściami 70% alkoholu.Nalewkę pozostawia się w szczelnie zamkniętym naczyniu przez 7—10 dni wtemperaturze pokojowej, w miejscu zaciemnionym, od czasu do czasu mieszając.Następnie nalewkę należy przecedzić przez gęstą gazę lub watę. Do wewnątrz podajesię ją rzadko (10 kropli na ½ szklanki wody 3 razy dziennie). Częściej nierozcieńczonąnalewką pędzluje się migdałki lub owrzodzone dziąsła, rozcieńczoną zaś używa się dopłukania gardła (10—15 kropli na ¼ szklanki wody).

Pięciornik wchodzi również w skład gotowej maści Tormentiol, która wykazujewłaściwości przeciwzapalne, ściągające i wysuszające. Stosowana jest w ropnych ialergicznych chorobach skóry, zwłaszcza w wyprysku dziecięcym. Ponadto surowiecwchodzi w skład przeciwbiegunkowej mieszanki Tannosan.

Poziomka pospolita(Fragaria vesca L., rodz. Rosaceae)

Roślina wieloletnia, wysokości do 30 cm, pospolita w Polsce na nizinach i niższychrejonach górskich. Znane są jej liczne odmiany i mieszańce. Jest to roślina ztrójdzielnymi liśćmi i pięciokrotnymi białymi kwiatami, której owoce są cenionym iwartościowym przysmakiem.

Surowcem leczniczym są liście poziomki lub ziele zbierane od maja do sierpnia.Poziomki suszy się rozłożone cienką warstwą w miejscu zaciemnionym iprzewiewnym.

Skład chemicznyLiście: garbniki katechinowe, składniki mineralne (znaczne ilości potasu),

flawonoidy, witamina C.Owoce: pro witamina A, witaminy: C, B1 B2, B3, K, E, P, a także kwas foliowy oraz

składniki mineralne (żelazo, fosfor, wapń i potas).

DziałanieLekko ściągające, moczopędne, przeciwskurczowe.

ZastosowanieW lekkich biegunkach u dzieci wywołanych błędami w odżywianiu oraz jako środek

pomocniczy w leczeniu chorób skórnych na tle nieprawidłowego wydalaniatoksycznych produktów przemiany materii, niekiedy w leczeniu schorzeń układumoczowego. Surowiec może być stosowany do picia jako herbatka. W tym celu zrywasię liście z ogonkami i niezbyt dojrzałymi owocami, które nadają herbacie specyficznysmak i aromat. Przed zaparzeniem liście i owoce zmieszać i rozkruszyć. Do tegozestawu można dodać liści malin lub jeżyn.

W celach leczniczych liście poziomki podajemy najczęściej w połączeniu z in-

132

nymi roślinami o podobnym działaniu. Owoce poziomek na surowo polecane sądzieciom anemicznym, skłonnym do przeziębień, biegunek i chorób nerek. Jedynymprzeciwwskazaniem jest możliwość uczulenia.

Formy podaniaNapar: 1—2 łyżki liści poziomki zalać 1 ½ —2 szklankami wrzącej wody i zaparzać

przez 15 min. Podawać do picia po ½ szklanki 2—3 razy dziennie jako środekprzeciwbiegunkowy. Nieco słabsze napary działają moczopędnie.

Napar z suchych owoców: 2 łyżki na szklankę wody.

Przywrotnik pospolity(Alchemilla vulgaris L., rodz. Rosaceae)

Roślina wieloletnia, w Polsce powszechnie występująca na suchych łąkach ipastwiskach, na brzegach lasów i halach górskich. Łodygi ma prosto wzniesione,wysokości 10—40 cm. Liście przyziemne ułożone w rozetkę. Kwiaty niepozorne,żółtozielone, zebrane w gęste pęczki. Cała roślina ma barwę szarozieloną (na liściachwystępują często kropelki rosy).

Surowiec stanowi ziele przywrotnika zbierane od maja do sierpnia, pochodzące zróżnych gatunków i odmian tego rodzaju.

Skład chemicznyGarbniki, substancje gorzkie, nieco olejku eterycznego, kwasy organiczne, składniki

mineralne, witamina C.

DziałanieŁagodnie ściągające, przeciwbiegunkowe, hamujące nadmierną fermentację,

nieznacznie pobudzające wydzielanie soku żołądkowego.

ZastosowanieW przewlekłych stanach nieżytowych żołądka i jelit, połączonych z bólami brzucha,

utratą łaknienia, odbijaniem, skłonnością do wymiotów. Zewnętrznie odwary stosuje siędo obmywań i okładów w stanach zapalnych skóry i egzemach. Przywrotnik najczęściejwchodzi w skład mieszanek ziołowych, np. z liśćmi srebrnika i poziomki (wprzewlekłych nieżytach jelit).

Formy podaniaNapar: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką gorącej wody. Podawać po ½ szklanki naparu

2—3 razy dziennie między posiłkami.Świeże, młode liście używa się do przygotowania sałatek, jako dodatek do zup,

twarożku, w kuracji wiosennej. Suche liście można sproszkować i dodawać do potrawjako przyprawę oraz źródło witaminy C (użyteczna szczególnie zimą).

133

Przywrotnik pospolity

Szczaw lancetowaty(Rumex hydrolapathum Hudson., rodz. Polygonaceae)Bylina pospolicie rosnąca w Polsce na wilgotnych łąkach, w zaroślach, rowach, nad

brzegami wód. Wykształca wysoki pęd 1,5—2 m, prosty, w górze rozgałęziony,kanciasty i bruzdowany. Liście dolne — lancetowate, na szczycie łagodnie zwężone. Unasady liści znajduje się błoniasta pochewka, zwana gatką, powstała przez zrośnięciesię przylistków. Kwiaty drobne, niepozorne, zielonkawe, a później czerwieniejące,zebrane są górą w rozłożyste wiechy. Wewnętrzny okółek okwiatu ma duże, podłużneguzki (charakterystyczne).

Surowiec stanowią korzenie szczawiu lancetowatego (Rad. Hydrolapathi). Wykopujesię je jesienią lub wczesną wiosną i suszy w ogrzanej suszarni lub na słońcu.

Obok szczawiu lancetowatego spotykane są inne gatunki Rumex, głównie szczawkędzierzawy (Rumex crispus L.) oraz tępolistny (Rumex obtusifolius L.). Objęte są onewspólną nazwą kobylak i dostarczają surowca (korzeni) takiej samej wartościleczniczej, jak Rad. Hydrolapathi. Natomiast dość dużą trudność stanowi odróżnienietych gatunków od innych szczawi nieleczniczych, np. szczawiu wodnego (Rumexaquaticus L.), którego zewnętrzny okółek okwiatu jest bez guzków. Szczaw, któregolistki są używane do zupy, to Rumex acetosa (jego korzeni nie stosuje się wlecznictwie). Liście tego gatunku zawierają dużo kwasu szczawiowego, wiążącegołatwo wapń z pożywienia. Mają jednak pewne znaczenie dietetyczne, ze względu nawysoką zawartość łatwo przyswajalnego żelaza, obecność karotenu i witaminy C.

Skład chemicznyKorzenie szczawiu lancetowatego i kobylaka: związki garbnikowe, pochodne

antrachinonowe (m.in. emodyna, kwas chryzofanowy), organiczne połączenia żelaza,cukry, kwasy organiczne (kawowy), znaczne ilości szczawianu wapnia. W liściach:flawonoidy, karoten i witamina C.

DziałanieSurowiec wywiera typowe działanie garbnikowe, ściągające. W biegunkach

następuje zatrzymanie płynnych stolców, a następnie zaparcie, które, po użyciuomawianego surowca, nie utrzymuje się zbyt długo. Garbniki mają również zdolnośćniszczenia bakterii, w tym patogennych.

Szczaw lancetowaty ma również działanie przeciwanemiczne, ponieważ zawieraznaczne ilości łatwo przyswajalnego żelaza (w połączeniu z białkiem) oraz odtruwające(przez wiązanie szkodliwych produktów przemiany materii).

ZastosowanieW zatruciach pokarmowych, biegunkach infekcyjnych, nadmiernej fermentacji,

wzdęciach, także w niedokrwistości, utracie krwi, np. w obfitym miesiącz-

135

Szczaw lancetowaty

kowaniu. W medycynie ludowej sproszkowanego korzenia używa się jako zasypki napowierzchowne rany i owrzodzenia.

Formy podaniaOdwar: ½ łyżki korzeni na szklankę wody. Pić po łyżce lub łyżeczce zależnie od

wieku 2—3 razy dziennie. Przy silnej biegunce porcje zwiększyć, nawet do ¼—1/3szklanki (dla dzieci starszych i młodzieży).

Czasami w silniejszych biegunkach podaje się surowiec sproszkowany (w opłatkachlub powidłach) w dawce do 0,5 g (ilość zmniejszyć dla małych dzieci) 2—4 razydziennie.

W niedokrwistości podaje się odwary słabsze, przygotowane np. z ½ łyżki surowcana 2 szklanki wody (pić 1/3 —1/2 szklanki). Działanie przeciwanemiczne mają jedyniewodne wyciągi z surowca, gdyż w alkoholu kompleks białka z żelazem nie jestrozpuszczalny. Odwar ze szczawiu może służyć do okładów, przemywań i płukańskóry.

Śliwa tarnina = tarnina(Prunus spinosa L., rodz. Rosaceae)

Ciernisty krzew do 3 m wysokości, pospolity w Polsce na nizinach i niżejpołożonych terenach górskich. Rośnie na słonecznych miedzach, zboczach i brzegachlasów, sadzony jest również w postaci żywopłotów. Wykształca liście podłużnieeliptyczne, kwiaty pojedyncze, pięciokrotne, białe. Zakwita nim rozwiną się liście.Owocem jest kulisty, mały, soczysty pestkowiec, ciemnogranatowy z niebieskawymnalotem. Pestka owocu jest ściśle zrośnięta z miąższem. Świeże owoce mają kwaśny ibardzo cierpki smak. Do celów leczniczych zbiera się je od sierpnia do września,natomiast do przetworów (dżemy, galaretki i in.) — późną jesienią po przemarznięciu.

Surowcem leczniczym są owoce oraz kwiaty tarniny, wykazujące odmiennedziałanie lecznicze. W przypadku łagodnych biegunek u małych dzieci stosuje sięowoce, które działają podobnie jak jagody borówki czernicy (czarnej jagody).

Skład chemicznyOwoce: garbniki, pektyny, cukry, barwniki antocyjanowe, ślady glikozydu

cyjanowodorowego (amigdaliny), kwasy organiczne, witamina C i prowitamina A.Kwiaty: związki flawonoidowe, składniki mineralne i cukry, ślady glikozydu

cyjanowodorowego.

DziałanieOwoce: wartościowy środek dietetyczny o łagodnym działaniu przeciwbiegunkowym

i przeciwbakteryjnym. Kwiaty: działanie słabo moczopędne, przeciwzapalne, lekkoprzeczyszczające.

137

Śliwa tarnina = tarnina

ZastosowanieGłównie owoców — niespecyficzne biegunki u małych dzieci, stany nieżytowe

żołądka, w mniejszym stopniu jelita cienkiego.

Formy podaniaOdwar: ½ łyżki owoców tarniny zalać szklanką wody i ogrzewać w otwartym

naczyniu przez pół godziny, nie dopuszczając do wrzenia. Podaje się dzieciom po łyżce2—5 razy dziennie w biegunkach.

Kwiaty tarniny wykazują działanie łagodnie przeczyszczające, toteż można je udzieci stosować jako herbatki przy skłonnościach do zaparć. Są również środkiemmoczopędnym, ułatwiającym usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemianymaterii. Podobnie działają kwiaty jarzębiny, polecone ponadto w kamicy żółciowej.

Odwar: 1 łyżkę suchych kwiatów na szklankę wody gotować 3 min w otwartymnaczyniu. Podaje się 1/4 szklanki odwaru kilka razy dziennie, małym dzieciom po l—2łyżki, w zaparciach i jako środek łagodnie moczopędny.

Syrop tarninowy z kwiatów: rozpuścić 60 g cukru w 40 ml odwaru z kwiatów.Stosować tak jak odwar. Bardzo dobry w smaku i nadający się do sporządzania napojówwitaminowych dla dzieci jest również syrop z owoców tarniny Tarnavit, który jestprodukowany przez Herbapol.

ROŚLINY W CHOROBACH UKŁADU MOCZOWEGO

Układ moczowy to: nerki, moczowody, pęcherz moczowy i cewka. W górnychdrogach moczowych są nerki i moczowody wraz z miedniczkami nerkowymi, zaś wdolnych — pęcherz i cewka moczowa. Nerki są narządem parzystym, leżą w tylnejstronie jamy brzusznej po obu stronach kręgosłupa lędźwiowego. Nerki wydalają zustroju niepotrzebne produkty przemiany materii i substancje obce (np. leki lub ichmetabolity), regulują skład i objętość płynów ustrojowych oraz biorą udział wkształtowaniu prawidłowego ciśnienia krwi.

Na ilość wydzielanego moczu mają wpływ różne czynniki, m.in.: akcja serca,działanie przysadki, ciśnienie krwi, ilość wypijanych płynów. Skład moczu może byćprawidłowy (fizjologiczny) lub nieprawidłowy (patologiczny). Mocz nieprawidłowyzawiera np.: aceton i zwiększoną ilość glukozy (w cukrzycy), znaczną ilość białka (wniektórych chorobach nerek), barwniki i sole kwasów żółciowych (w żółtaczce),krwinki i bakterie (w stanach zapalnych lub uszkodzeniach nerek i dróg moczowych).

Niemowlęta i dzieci do 2—3 roku życia oddają mocz mimowolnie, co jestzjawiskiem normalnym, uwarunkowanym niedojrzałością układu nerwowego.Mimowolne moczenie, które utrzymuje się po trzecim roku życia (spotykane częściej uchłopców) ma przeważnie tło nerwicowe; wymaga jednak specjalistycznych badań iodpowiedniego leczenia. W kuracji tej dolegliwości podaje się m.in.: dziurawiec, kozłeklekarski, tasznik, rdest ostrogorzki, krwawnik, mącznica.

139

Choroby układu moczowego u dzieci są bardzo częste i różnorodne; wiele z nich macharakter przewlekły i wymaga długiego leczenia. Najczęściej spotykane są zakażeniaukładu moczowego, które mogą ograniczyć się tylko do dolnych odcinków układumoczowego (np. pęcherza) lub obejmować także nerki (od-miedniczkowe zapalenienerek, ostre i postępujące kłębkowe zapalenie nerek, zespoły nerczycowe i in.). Teostatnie prowadzą do niewydolności nerek. Jest to stan niebezpieczny dla zdrowiadziecka i musi być leczony przez lekarza urologa.

Środki roślinne znajdują zastosowanie w leczeniu wielu chorób układu moczowego udzieci. Najczęściej uzupełniają one działanie syntetycznych leków, czasem łagodząskutki ubocznego działania środków chemicznych, a niekiedy same stanowią lek zwyboru. O tym jednak może zdecydować tylko lekarz. Stosowanie ziół na własną rękęmoże spowodować groźne następstwa.

Zioła mają duże znaczenie w leczeniu zachowawczym chorób układu moczowego.Odpowiednio dobrane i uwzględniane w codziennej diecie dziecka nie tylko skracajączas leczenia, ale zapobiegają również nawrotom choroby (np. w kamicy nerkowej,nerczycy i in).

W ostrych stanach zapalnych układu moczowego zioła wspomagają właściwąkurację antybiotykami lub chemioterapeutykami. Podaje się przetwory z surowcówroślinnych o działaniu przeciwbakteryjnym, przeciwzapalnym, przeciwskurczowym imoczopędnym. Należą do nich: liście mącznicy, borówki brusznicy, brzozy, zielenawłoci, dziurawca, krwawnika, kwiaty wrzosu, rumianku, kwiaty i owoce bzuczarnego (znamiona kukurydzy — włosy) i in. Można korzystać również z gotowychpreparatów ziołowych o podobnym działaniu; są to Urosan i Urogran, Urosept,Fitolizyna, Debelizyna.

Jeżeli w moczu stwierdzono obecność czerwonych krwinek, podaje się: zieletasznika, rdestu ostrogorzkiego i rdestu ptasiego, skrzypu lub liście pokrzywy, a takżeRutisol (wyciąg z ziela gryki).

W infekcji dróg moczowych korzystny jest kwaśny odczyn moczu, który nie sprzyjarozwojowi bakterii. Zakwaszenie moczu można osiągnąć pijąc niektóre soki roślinne,zwłaszcza sok żurawinowy lub inne napoje o wysokiej zawartości witaminy C (sokgrejpfrutowy).

Przewlekłe stany zapalne dróg moczowych u dzieci są bardziej podatne na leczeniepreparatami roślinnymi niż stany ostre. W kuracji wykorzystuje się zioła, które zostaływymienione jako stosowane w leczeniu stanów ostrych, a ponadto: kłącza perzu, kwiatybławatka, ziele połonicznika, czasami w małych dawkach owoce jałowca i owocepietruszki — tylko starszym dzieciom i młodzieży, korzenie wilżyny i in.

Owoce jałowca i pietruszki stosuje się z dużą ostrożnością, ponieważprzedawkowanie lub podawanie ich przez dłuższy czas może wywołać uszkodzenieniektórych narządów, w tym — wtórnie — nerek.

Skutecznym działaniem moczopędnym odznaczają się kwiaty robinii akacjowej, tj.popularnej akacji, używane zwłaszcza w lecznictwie ludowym i homeopatycznym.Surowiec ten polecany jest nie tylko w zakażeniach bakteryjnych nerek i drógmoczowych, lecz także w uszkodzeniach nerek w zatruciach (np. toksynami roślinnymi,środkami chemicznymi, w tym niektórymi lekami) w postaci preparatu Flavorobin(ZSRR).

Szczególne znaczenie w leczeniu stanów zapalnych układu moczowego mają

140

surowce roślinne zawierające połączenia salicylowe w łatwo przyswajalnej formie.Należą do nich: kwiaty wiązówki, kora wierzbowa, pączki topoli, wykazujące działanieprzeciwzapalne i przeciwbólowe.

Kamica układu moczowego spotykana jest u dzieci w różnym wieku, nawet uniemowląt. Przyczyn tej choroby jest wiele. Należą do nich m.in.: zbytnie zagęszczeniemoczu przy niedostatecznym piciu w stosunku do zwiększonego wydzielania wodyprzez skórę, alkaliczny odczyn moczu, sprzyjający wytrącaniu się związków magnezuoraz fosforanów, zwiększony poziom wapnia (przy pożywieniu zbyt obfitym w solewapnia i nadmiernym podawaniu witaminy D), różne choroby przemiany materii,powodujące odkładanie substancji, z których łatwo powstają kamienie (np. kwasumoczowego, kwasu szczawiowego).

Kamica jest chorobą nawracającą i dlatego zapobieganie jest tu równie ważne jakleczenie. Szczególną rolę odgrywa dieta roślinna, uboga w związki „kamieniotwórcze”,a więc unikanie spożywania niektórych roślin, np. szczawiu, szpinaku, pomidorów.Korzystne jest natomiast podawanie naparów z ziół moczopędnych (np. kłączy perzu,liści brzozy, ziela rdestu ptasiego, znamion kukurydzy, korzeni selera, pietruszki), którepowodują szybkie wypłukiwanie z przewodów moczowych formujących się małychkamyków lub piasku. Zaleca, się także częste picie dużych ilości płynów, najlepiejherbatek ziołowych (np. z fiołka trójbarwnego, kwiatów bzu czarnego, liści mięty,kwiatów rumianku, liści pokrzywy), aby zapobiec nadmiernemu zagęszczaniu sięmoczu. Niektóre surowce zielarskie, np. korzeń marzanny barwierskiej (Rad. Rubiae),zwiększają rozpuszczalność związków, z których formują się kamienie, i w ten sposóbzapobiegają ich powstawaniu. Skuteczne jest również picie soku z czerwonej porzeczki.

Leczenie ziołami kamicy przynosi najlepsze efekty we wstępnym okresie chorobylub podczas jej nawrotu. Jest natomiast mniej skuteczne w ostrych atakach. W tychprzypadkach, oprócz podstawowej kuracji, ulgę przynosi jedynie picie naparów z ziółrozkurczających, np. z mięty, rumianku, owoców kolendry, owoców kopru włoskiegooraz z silniej działających surowców spazmolitycznych (przepisanych przez lekarza).

Należy również pamiętać, że zestawy ziół, stosowane w kamicy nerkowej, powinnybyć zróżnicowane w zależności od typu tworzących się kamieni (np. moczanowych,szczawianowych lub fosforanowych). I tak liści czarnej porzeczki i ziela połonicznikaużywa się najczęściej do usuwania nadmiaru kwasu moczowego (w kamicymoczanowej), natomiast znamion kukurydzy i owocni fasoli — w kamicy fosforanowej.Gotowe preparaty przeciwkamicowe to Fitplizyna i Debelizyna.

Zioła mają duże znaczenie dietetyczne u dzieci z przewlekłymi schorzeniami układumoczowego. Często dzieci te poddawane są długo trwałemu leczeniu lekami silniedziałającymi, wywołującymi na ogół niekorzystne objawy uboczne. Podawanie ziół wtych przypadkach może częściowo zmniejszyć ujemne oddziaływanie tych środków. Naprzykład w czasie przyjmowania antybiotyków ważna jest ochrona miąższu wątroby.Dlatego podaje się wtedy do picia napary: z dziurawca, krwawnika, bylicy bożedrzewko w połączeniu z surowcami śluzowymi. Dobrymi roślinnymi lekamiregenerującymi uszkodzoną wątrobę są Sylimarol, Cynarein i Cynarex i najnowszypreparat — Sylimarosol.

W leczeniu schorzeń układu moczowego u dzieci można wykorzystać roślinne

141

preparaty złożone, jak: Urosan, Urogran, Urosept, Fitolizyna i wprowadzony ostatniopreparat ziołowy Debelizyna polecany w kamicy nerkowej. Debelizyna wykazujewłaściwości przeciwbólowe, rozkurczowe, przeciwbakteryjne, a przy tym ułatwiawydalanie złogów nerkowych niezależnie od ich składu chemicznego. W moczeniunocnym u dzieci powyżej 3 lat poleca się mieszankę Enuresan.

Borówka brusznica(Vaccinium vitis idaea L., rodz. Ericaceae)

Roślina występuje w stanie naturalnym w lasach i tundrach półkuli północnej. WPolsce rośnie w większych skupiskach na nizinach, w borach iglastych, nawrzosowiskach, nasłonecznionych polanach, przy drogach leśnych.

Jest zimozieloną, niewielką krzewinką, dorastającą do 35 cm wysokości. Wykształcapłożące się kłącza, z których wyrastają prosto wzniesione, rozgałęzione łodygiulistnione skrętolegle. Liście są krótkoogonkowe, kształtu najczęściej eliptycznego.

Drobne, białoróżowe, dzwonkowate kwiaty zebrane są w szczytowo zwisie grona.Roślina kwitnie w maju i czerwcu. Owocem jest wielonasienna, okrągła, soczystaczerwona jagoda o kwaskowatym smaku.

Surowcem leczniczym są owoce oraz liście brusznicy zebrane jesienią lub wczesnąwiosną przed zakwitnięciem rośliny. Liście są bez zapachu, smak mają gorzkawy, niecościągający.

Skład chemicznyLiście: glikozydy fenolowe, głównie arbutyna, flawonoidy, garbniki katechinowe,

triterpeny, kwasy organiczne, sole mineralne bogate w mangan.Owoce zawierają prowitaminę A oraz witaminy B2, C i P, składniki mineralne (m.in.

potas, wapń, mangan, żelazo, fosfor), kwasy organiczne, pochodne kwasu salicylowego,cukry.

DziałanieDezynfekujące drogi moczowe, przeciwzapalne, ściągające, słabo moczopędne.

ZastosowanieZastępuje liście mącznicy, ale ma nieco słabsze działanie. Pomocniczo w połączeniu

z innymi surowcami przy kamicy nerkowej, w reumatyzmie, w nieżytach żołądka i jelit(nawet w nieznacznych krwawieniach). W chorobach nerek i pęcherza najczęściej wmieszankach: z zielem skrzypu, kłączami perzu, liśćmi brzozy.

Związki garbnikowe wyizolowane z liści brusznicy i połączone z białkiem wchodząw skład tabletek Idalbina, stosowanych w biegunkach różnego pochodzenia. Mogą onebyć podawane nawet małym dzieciom, a dodatek kleiku ułatwia przyjmowanie leku.

142

Owoce borówki ze względu na swoje walory smakowe i odżywcze są szerokowykorzystywane w praktyce kulinarnej. Można również przygotowywać z nich herbatki(zwłaszcza po zmieszaniu z wysuszonymi owocami dzikiej róży) dobrze gaszącepragnienie i pobudzające apetyt. Podaje się je w stanach gorączkowych i wrekonwalescencji oraz w leczeniu nieżytów żołądka przy obniżonej kwaśności sokużołądkowego. Surowe owoce z borówki brusznicy roztarte z cukrem dobrze sięprzechowują i mogą być używane zamiast Polopiryny w grypie, chorobachinfekcyjnych dróg oddechowych i tzw. chorobie z przeziębienia (najlepiej na początkuchoroby).

Brzoza brodawkowata lub brzoza omszona(Betula verrucosa Ehrh., Betula pubescens Ehrh., rodz. Betulaceae)

Brzoza brodawkowata jest wysokim, rosnącym do 20 m drzewem, z białą korą.Młode pędy są zwisające i mają brunatną korę pokrytą obficie gruczołkami (stąd nazwa— brzoza brodawkowata). Liście na gałązkach ustawione skrętolegle. Kwiatostanymęskie — kołkowate, wykształcają się jesienią, żeńskie, widoczne w zimie lub nawiosnę, ukryte są w pączkach na skróconych pędach.

Brzoza omszona jest drzewem mniejszym, rzadziej spotykanym. Rośnie w miejscachwilgotnych, na łąkach i torfowiskach. Liście ma mniejsze, bardziej okrągłe, o brzegachpłytko, nierówno ząbkowanych. Młode liście są omszone, starsze zachowują pospodniej stronie kępki włosów zebrane w kątach nerwów.

Oba gatunki brzozy dostarczają surowca leczniczego, którym są liście, rzadziejpączki zebrane na wiosnę.

Liście zbiera się w maju, wkrótce po rozwinięciu, gdy są jeszcze lepkie od żywicy.Suszy się w cienkich warstwach, w cienistych i przewiewnych miejscach. Surowiec źlewysuszony łatwo zlepia się i pleśnieje.

Na wiosnę, po nacięciu gałęzi brzozy lub wywierceniu otworu w pniu, otrzymuje się3—4 l dziennie soku brzozowego (bzowiny). Jest to opalizujący, mętny płyn osłodkawym, bardzo przyjemnym smaku i delikatnym aromacie. Zabieg ten, niestety,może uszkodzić drzewo, dlatego wykonuje się go u nas na drzewach przeznaczonych dowycięcia. Sok brzozowy bywa do nas sprowadzany ze Związku Radzieckiego. Polecanyjest głównie dzieciom ze schorzeniami dróg moczowych.

Skład chemicznyLiście zawierają flawonoidy, saponiny, garbniki, ślady olejku eterycznego,

substancje żywicowe, witaminę C, składniki mineralne. Pączki brzozowe są bogatsze wolejek eteryczny, natomiast mniej, w porównaniu z liśćmi, zawierają flawonoidów.

DziałanieMoczopędne, „czyszczące krew”, przeciwreumatyczne.

143

ZastosowanieLiście brzozy używane są w niektórych schorzeniach dróg moczowych, w

przewlekłym i ostrym zapaleniu nerek, w obrzękach na tle niedomogi sercowo-nerkowej i w zaburzeniach przemiany elektrolitów (zatrzymywanie w organizmiejonów sodowych i chlorkowych), w zapaleniu miedniczek nerkowych, w kamicynerkowej i pęcherzowej, a także jako środek wspomagający w chorobie reumatycznej iniektórych chorobach skórnych (łupież, trądzik, egzemy). Sok wyciśnięty zezmiażdżonych, świeżych i młodych liści brzozy jest dobrym środkiem moczopędnym ibakteriobójczym, bogatym w witaminę C, a ponadto usuwa kwas moczowy zorganizmu. Pozbawiony jest on właściwości drażniących, wykazuje przy tym działanieprzeciwzapalne.

Sok brzozowy, otrzymywany przez nacięcie pnia drzewa (bzowina), jest natomiastdoskonałym lekiem wzmacniającym, polecanym w rekonwalescencji i niektórychchorobach przewlekłych. Wywiera też korzystne działanie w kamicy nerkowej.

Liście brzozy i otrzymywany z nich sok Succus Betulae (Herbapolu) mają swoistedziałanie odtruwające organizm (usuwają z moczem szkodliwe produkty przemianymaterii), chronią wątrobę i nerki przed toksycznym działaniem niektórych lekówsyntetycznych. Ma to szczególne znaczenie dla dzieci leczonych antybiotykami ichemioterapeutykami.

Formy podaniaNapar z liści brzozy: 4—6 pełnych łyżeczek liści zaparzyć 2 szklankami wody.

Podawać porcjami jako dawkę dzienną (można ją zwiększać). Sok ze świeżych liściprzygotowany w domu lub preparat gotowy (Succus Betulae) podaje się w ilości od 20kropel do 1 łyżeczki na szklankę wody dla starszych dzieci i młodzieży 3—4 razydziennie.

Sporządza się również mieszanki ziołowe w kamicy nerkowej (z zielem dziurawca,korzeniem mniszka, liśćmi mącznicy, zielem nawłoci, korzeniem pietruszki), wprzewlekłych schorzeniach dróg moczowych (z kwiatem bzu czarnego, zielemdziurawca, korzeniem mniszka i zielem połonicznika), w chorobach skóry (z korzeniemłopianu). Mieszanka napotna dla dzieci — z kwiatami bzu czarnego i lipy.

Lubczyk ogrodowy = lubczyk lekarski(Levisticum officinale Koch., rodz. Umbelliferae)

Lubczyk pochodzi prawdopodobnie z południowo-wschodnich rejonów Azji (Iran),natomiast w Europie i Ameryce Północnej występuje w stanie zdziczałym, Jest oddawna uprawiany (przypuszczalnie od wczesnego średniowiecza) w wielu krajachEuropy południowej oraz środkowej, również w Polsce (przeważnie w województwachzachodnich). Uprawia się go na plantacjach i przydomowych ogródkach z nasionwysiewanych w rozsadniku lub wprost do gruntu.

144

Lubczyk ogrodowy = lubczyk lekarski

Lubczyk jest byliną o silnie rozwiniętym systemie korzeniowym. W pierwszym rokutworzy rozetę długoogonkowych, ciemnozielonych, wcinanych liści, któreprzypominają liście selera. W następnych latach wykształca liczne, prosto wzniesionełodygi, które osiągają niekiedy wysokość 2 m. Kwiaty, pojawiające się. w lipcu isierpniu, są niepozorne, zielonożółte, zebrane na szczycie w płaskie baldachy. Owoc topodwójna, płaska, brunatna rozłupka. Roślina wydziela charakterystyczny, korzennyaromat (przypominający zapach kostek bulionowych). Dlatego też młode listkilubczyku są często stosowane jako przyprawa do rosołów, zup, sosów.

W lecznictwie natomiast zastosowanie mają wysuszone, podziemne narządylubczyka (korzenie i kłącza). Wykopuje się je jesienią (październik) lub wczesną wiosnąw drugim roku uprawy, przed rozpoczęciem okresu wegetacji. Po zbiorze korzenie i«kłącza dokładnie oczyszcza się, szybko płucze w bieżącej wodzie, kroi na plastry isuszy w temperaturze nie przekraczającej 35°C. Suchy surowiec należy chronić przedwilgocią i szkodnikami, które chętnie go atakują. Suszony lubczyk ma silny specyficzny(bulionowy) zapach — smak słodkawy, który przechodzi w gorzkawy.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, związki kumarynowe, kwasy organiczne, składniki mineralne.

DziałanieMoczopędne (surowiec dobrze usuwa kwas moczowy i chlorki), pobudzające

wydzielanie soków trawiennych, wiatropędne, przeciwskurczowe, przeciwzapalne,uspokajające.

ZastosowanieW przewlekłych nieżytach nerek i pęcherza moczowego, w skąpomoczu, w

upośledzonym wydalaniu składników mineralnych i kwasu moczowego, wzaburzeniach trawienia i niewydolności wątroby połączonej ze zmniejszonymwydzielaniem żółci.

Lubczyk, podobnie jak inne rośliny przyprawowe z rodziny Umbelliferae (np. seler ipietruszka), nie odznacza się zbyt silnym działaniem. Stosowany bywa zwłaszcza wpołączeniu z innymi surowcami, np.: z liśćmi brzozy, zielem skrzypu, zielem rdestuptasiego, liśćmi czarnej porzeczki, pokrzywy. Jest też składnikiem granulatówziołowych, takich jak: Urogran, Cholegran, Gastrogran.

Napar z korzenia przygotowuje się, biorąc 2 łyżkę surowca na 1 szklankę wrzącejwody; zaparzać pod przykryciem 15 min, podawać po ½ szklanki 3 razy dziennie pojedzeniu jako środek moczopędny.

146

Mącznica lekarska(Arctostaphylos uva-ursi L, rodz. Ericaceae)

Roślina występuje rodzinne na półkuli północnej, w Europie, Azji, AmerycePółnocnej, Grenlandii. W Polsce spotykana prawie wyłącznie w północnych rejonachkraju (sporadycznie na południu — w Karpatach) i ze względu na rzadkośćwystępowania znajduje się pod częściową ochroną. Rośnie w sosnowych borach(zwykle na ich brzegach), w zaroślach i wrzosowiskach, przeważnie na piaszczystympodłożu, glebach ubogich, zbielicowanych.

Mącznica jest wiecznie zieloną krzewinką o gałązkach długości do 1 m, rozesłanych,tworzących darnie. Liście osadzone skrętolegle, do 3 cm długie, wyrastają na krótkimogonku. Są one kształtu łopatkowego lub odwrotnie jajowatego, na szczyciezaokrąglone, całobrzegie, lśniące, skórzaste. Przypominają bardzo wyglądem liściepopularnej borówki brusznicy, lecz odróżnia je gęsta siateczka nerwów, widoczna pospodniej stronie blaszek. Kwiaty mącznicy są drobne, bladoróżowe, pięciokrotne, wkształcie dzbanuszka, na szczycie tworzą niewielkie grona. Roślina kwitnie od maja dolipca. Owoc to czerwona, mączysta jagoda (stąd nazwa — mącznica), wyglądemprzypominająca owoc brusznicy.

W lecznictwie stosuje się liście mącznicy, które można zbierać ze stanu dzikiegotylko mając specjalne zezwolenie. Dobry surowiec powinien mieć barwę żywo zieloną,smak gorzkawy, ściągający, nie wykazywać zapachu.

Skład chemicznyGlikozydy fenolowe (pochodne hydrochinonu), arbutyna i metyloarbutyna, garbniki

hydrolizujące, flawonoidy, głównie izokwercytyna o działaniu moczopędnym,triterpeny (m.in. kwas ursolowy).

DziałanieDezynfekujące drogi moczowe, przeciwzapalne, ściągające, słabo moczopędne, lecz

wyraźnie saluretyczne (zwiększone wydalanie jonów chlorkowych i sodowych).Surowiec działa na bakterie (również antybiotykooporne), najczęściej wywołującezakażenia dróg moczowych.

ZastosowanieW przewlekłych i nawracających bakteryjnych zakażeniach dróg moczowych u

starszych dzieci i młodzieży oraz w stanach ostrych jako środek wspomagającyantybiotyki i sulfonamidy. Przy używaniu preparatów z mącznicy zaleca się piciepłynów alkalicznych (np. lemoniad z cytrynianem sodu lub kwaśnym węglanemsodowym, czyli sodą, wód mineralnych itp.). Należy jednak pamiętać, że długotrwałepodawanie wysokich dawek mącznicy może wywołać wymioty, niedokrwistośćhemolityczną i uszkodzenie wątroby, Są to objawy zatrucia hydrochinonem. Uczuleniana mącznicę spotykane są rzadko.

Przy stosowaniu mącznicy obserwuje się ciemnooliwkowe zabarwienie moczu,

147

Mącznica lekarska

który w miarę poprawiania się stanu chorego staje się coraz jaśniejszy i tracinieprzyjemny zapach.

Formy podaniaSurowiec bardzo często stosowany jest w mieszankach ziołowych.Odwar z liści mącznicy: 1 łyżeczkę ziół zalać szklanką wody i łagodnie ogrzewać

przez ok. 5 min od chwili zagotowania (dobrze jest uprzednio namoczyć liście przez 45min w tej samej wodzie, w której przygotowuje się odwar). Podawać do picia co 3 godz.po l—2 łyżeczki lub łyżki (odwar przechowywać w termosie). Nie należy przekraczaćdziennej dawki — 3 g liści.

Podobnie stosuje się gotowy preparat — Urosan, który zawiera m.in. liściemącznicy. Jest on polecany w stanach zapalnych i infekcjach dróg moczowych (główniepęcherza moczowego), gdy drobnoustroje obecne w moczu są oporne na powszechniestosowane antybiotyki.

Nawłoć pospolita = złota rózga = złota dziewica(Solidago virga-aurea L. = Solidago virgaurea L, rodz. Compositae)

Nawłoć jest to bylina, rosnąca u nas pospolicie na pastwiskach, brzegach pól, wlasach i zaroślach, w okolicy zabudowań. Łodygi wysokości od 30 do 100 cm pokrytesą nielicznymi, zaostrzonymi listkami. Liście przyziemne mają kształt jajowaty. Kwiatysą barwy żółtej i tworzą wiechę, zajmującą ok. 1/3 długości pędu.

Surowcem jest ziele nawłoci pospolitej zbierane w okresie kwitnienia (lipiec-wrzesień), przy czym ścina się tylko wierzchołki rośliny długości do 30 cm.

Skład chemicznyFlawonoidy, garbniki, saponiny, olejek eteryczny, fenolokwasy (kwas kawowy,

chlorogenowy), śluz, cukry, karoten, witamina C.

DziałanieMoczopędne, ściągające, przeciwzapalne, przeciwskurczowe, odtruwające.

ZastosowanieZewnętrznie — środek garbnikowy do płukanek, częściej wewnętrznie, w stanach

nieżytowych przewodu pokarmowego (nawet w biegunkach niemowlęcych). Surowiecjest znany przede wszystkim jako dobry środek w chorobach nerek i dróg moczowych(np. w zapaleniu pęcherza, miedniczek nerkowych, moczowodów), a także jako lek„czyszczący krew”, w chorobie gośćcowej i niektórych schorzeniach skóry. Wchodzi wskład preparatów Urogran, pasty Fitolizyna.

149

Nawłoć pospolita = złota rózga = złota dziewica

Formy podaniaNapar: 1 łyżeczka ziela na 1 szklankę wody, zaparzać ok. 20 min nad parą lub w

termosie. Pić ¼— ½ szklanki 2—3 razy dziennie, między posiłkami, jako środekmoczopędny, odtruwający, regulujący czynności przewodu pokarmowego.

Powidełka moczopędne (wg Ożarowskiego) — po 10 g ziela nawłoci, liści brzozy,pączków topoli, kwiatów wiązówki i rumianku rozdrobnić i wymieszać z 50 g powidełlub dżemu. Podawać l—2 łyżeczki 2 razy dziennie po jedzeniu.

Perz właściwy = perz biały(Agropyron repens L. (P.B.) = Triticum repens L, rodz. Gramineae)

Pospolity chwast pól i ogródków. Wykształca długie, nawet kilkumetrowerozgałęzione pędy podziemne (kłącza). Jest to roślina trwała i jako chwast niezwykleuciążliwa, trudna do wytępienia. Wykształca łodygi węźlaste, kolankowe zgrubiałe,liście wstęgowate, zielone lub sinozielone, na szczycie zaostrzone. Gęste kłosy złożonez 2—10-kwiatowych kłosków umieszczone są na zakończeniach pędów. Owocem jestziarniak.

Surowcem leczniczym są kłącza perzu zebrane jesienią (wrzesień — październik) lubwczesną wiosną (marzec) przed rozpoczęciem wegetacji rośliny. Perz zbiera się zwyklew czasie zabiegów agrotechnicznych. Surowiec powinien być mięsisty i kruchy (zezbioru letniego jest zbyt cienki i słomiasty). Suszy się go w przewiewie w temperaturzedo 40°C, często przerzucając. Po wysuszeniu i pokrojeniu jest podobny do sieczki(ciętej słomy), koloru jasnożółtego. Jest bez zapachu i ma słodkawy smak.

Skład chemicznyTrytycyna (polisacharyd), śluz, fruktoza, mannit, ślady olejku eterycznego,

zawierającego przeciwbakteryjny składnik kapilen, inozyt, cholina, składniki mineralnebogate w krzemionkę oraz potas i sole żelaza rozpuszczalne w wodzie, kwasyorganiczne, witamina C.

DziałanieŚrodek moczopędny, „czyszczący krew”, usprawniający przemianę materii.

ZastosowaniePerz jest często i chętnie stosowany w leczeniu niektórych chorób układu

moczowego, zwłaszcza kamicy i jej powikłań, stanów zapalnych pęcherza moczowegooraz nerek przy jednoczesnym występowaniu obrzęków. Polecany także jako środekwspomagający w kuracjach prowadzonych antybiotykami lub chemioterapeutykami.Bywa stosowany w terapii niektórych przewlekłych schorzeń skóry, występujących natle upośledzonej czynności układu moczowego i wątro-

151

by. Jest też środkiem odżywczym, polecanym zwłaszcza dla cukrzyków (wpoczątkowym okresie choroby) i dla ludzi starszych (zmniejsza stężenie cholesterolu wekrwi). Wyciągi wodne z surowca, przyjmowane stale, regulują wypróżnienie. Perzwchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych, jak: Normosan, Degrosan, granulatuUrogran, pasty Fitolizyna i in.

Formy podaniaWyciągi wodne z perzu (napary i odwary), przygotowane najczęściej z 1 łyżki

surowca na 1 szklankę wody, można przyjmować dziennie w dość znacznych ilościach(nawet do 1 l). Często stosuje się mieszanki perzu i innych surowców o podobnym lubwspomagającym (uzupełniającym) działaniu. W leczeniu przewlekłych schorzeńnerkowych stosuje się mieszankę złożoną z równych części kłączy perzu i ziela rdestuptasiego z dodatkiem kwiatów bławatka (połowa ilości), l—1 ½ łyżki ziół zaparzyć 2szklankami wody (ogrzewać 5—10 min) i pić kilka razy dziennie, godzinę po posiłkach.

Pietruszka zwyczajna(Petroselinum sativum Hoffm. = Petroselinum hortense Hoffm., rodz.Umbelliferae)

Ojczyzną pietruszki są kraje śródziemnomorskie (południe Europy i północ Afryki).Obecnie jest ona powszechnie uprawiana w licznych formach i odmianach jakoulubione warzywo przyprawowe.

Jest to roślina dwuletnia, dorastająca niekiedy do 80 cm.W lecznictwie stosuje się: korzenie, owoce (tzw. nasiona) i liście pietruszki, czyli

popularną natkę.

Skład chemicznyOwoce: olejek eteryczny, związki flawonoidowe, olej tłusty, fitosterole. Korzenie:

olejek eteryczny, śluz, cukry, związki poliacetylenowe, furanokumaryny, składnikimineralne (w tym znaczne ilości manganu), nieco witaminy C i prowitaminy A.

Bogatsza w witaminy i związki mineralne jest nać pietruszki. Zawiera ona znaczneilości witaminy A i C oraz żelazo, wapń, potas, fosfor, sporo manganu. Zespół witamini mikroelementów liści pietruszki stanowi o wysokiej wartości surowca, dlatego natkapowinna być podawana dzieciom jak najczęściej.

DziałanieOwoce i korzenie pietruszki działają moczopędnie, przeciwskurczowo, a także

pobudzają wydzielanie soków trawiennych. Większe dawki owoców pietruszki — lubstosowanie jej przez dłuższy czas — mogą wywołać objawy uboczne. Dlatego podającje dzieciom, należy zachować dużą ostrożność. Bezpieczniejsze w użyciu są korzeniepietruszki.

152

ZastosowanieOwoce i korzenie podaje się w zaburzeniach czynności nerek, połączonych ze

zmniejszonym wydzielaniem moczu, w obrzękach na tle nerkowym, w przewlekłymzapaleniu dróg moczowych, pomocniczo — w kamicy nerkowej (moczanowej) ireumatyzmie. Korzenie można podawać dzieciom w zaburzeniach trawiennych, przyobniżonym łaknieniu, wzdęciach, bólach brzucha, połączonych ze skurczami.

Surowiec wchodzi w skład licznych mieszanek ziołowych o działaniumoczopędnym.

Formy podaniaDla dzieci stosuje się głównie napar z korzeni pietruszki. Należy pół łyżki

rozdrobnionych korzeni zalać szklanką wody, ogrzać do wrzenia i utrzymywać w ciepleprzez pół godziny. Pić porcjami w ciągu dnia. W chorobach dróg moczowych łączy sięten surowiec z kwiatami bławatka, kłączami perzu, zieleni fiołka trójbarwnego, liśćmibrzozy, znamionami kukurydzy i in.

Małym dzieciom nie podaje się owoców pietruszki. Dzieciom starszym i młodzieżymożna polecić napar w proporcji — pół łyżeczki owoców na szklankę wody. Pić l—2łyżki 2—4 razy dziennie. Przyjmować również witaminę B1, 2 razy dziennie po 1tabletce.

Połonicznik nagi(Herniaria glabra L, rodz. Caryophyllaceae)

Występuje w stanie naturalnym w Europie, w północnej części Afryki i Azji. WPolsce spotykany pospolicie na nizinach, na słonecznych, suchych i piaszczystychstanowiskach — na nieużytkach, ugorach i przy drogach. Jest to mała, niepozornaroślina, jedno- lub dwuletnia, o silnie rozgałęzionych, koliście ścielących się gładkichłodygach, długości do 15 cm. Ulistnienie w dolnych partiach łodyg naprzeciwległe, wgórnych skrętoległe. Liście siedzące, drobne, jasnozielone.

Kwiaty bardzo drobne, zebrane po 2—12 w zwarte kwiatostany (wielkości główkiszpilki) ułożone są w kątach liści. Owocem jest jednonasienny orzeszek. Roślinakwitnie i owocuje od czerwca do jesieni.

Surowcem jest ziele połonicznika, tj. niezdrewniałe zielone części pędów, zebrane wpoczątkowym okresie kwitnienia. Surowiec pachnie suszonym sianem, ma lekkodrapiący, słonawy smak.

Skład chemicznySaponiny triterpenowe, flawonoidy, hydroksykumaryny, fenolokwasy, niewielkie

ilości olejku eterycznego, garbniki, składniki mineralne.

153

Połonicznik nagi

DziałanieSłabo moczopędne, ułatwiające wydalanie jonów chlorkowych, sodowych i

mocznika, przeciwskurczowe oraz dezynfekujące drogi moczowe. Po stosowaniu zielaobserwuje się niekiedy rozpuszczanie kamieni moczanowych, zwłaszcza gdy mocz maodczyn zasadowy (alkalizację moczu można uzyskać pijąc odpowiednie wodymineralne).

ZastosowanieW chorobach dróg moczowych: w stanach zapalnych pęcherza, miedniczek

nerkowych (często w mieszance z kwiatami bławatka), przy bolesnym parciu na mocz iw skąpomoczu. Najczęściej jednak połonicznik stosuje się w kamicy moczanowej i wjej powikłaniach wywołanych zakażeniem.

Nie należy podawać połonicznika: w ostrym zapaleniu kłębków nerkowych,krwiomoczu i ostrym nieżycie żołądka. Połonicznik jest rzadko stosowany sam, częściejw mieszankach. Wchodzi w skład m.in. pasty Fitolizyna, drażetek Amionin i mieszankiziołowej Urosan.

W domu można przygotować napar z ½ łyżeczki ziela na szklankę wody, pijącmiędzy posiłkami w porcjach. Można ten środek stosować profilaktycznie w skłonnoścido kamicy lub w kamicy już istniejącej, szczególnie gdy kamienie stwierdza się wmoczowodach lub w pęcherzu.

Rdest ptasi = wróble języczki == podróżnik = świńska trawa(Polygonum aviculare L., rodz. Polygonaceae)

Rdest ptasi jest to gatunek zbiorowy, rozpowszechniony niemal na całym świecie, zwyjątkiem stref tropikalnych. W Polsce rośnie masowo w miejscach piaszczystych isłonecznych, na drogach, placach, łąkach, nieużytkach i widnych brzegach lasów.

Rdest ptasi, w zależności od warunków, w jakich żyje, charakteryzuje się dużązmiennością budowy (głównie wyglądem liści i łodyg). Jest rośliną jednoroczną,niekiedy dwuletnią, o łodygach zwykle koliście rozesłanych, rzadziej wzniesionych,długości do 30, a nawet 50 cm. Łodygi są węźlasto zgrubiałe, skrętolegle ulistnione.Liście drobne, opatrzone w nasadzie błoniastymi, pochwiasto obejmującymi łodygę,przylistkami (gatkami). Przylistki są białawe, postrzępione i przypominają delikatne,ptasie piórka. Kwiatki rdestu są drobne, niepozorne, białawo- lubczerwonawozielonkawe, wyrastające po 2—5 w kątach liści. Zakwitają piętrowo, oddołu w górę łodygi, od czerwca do października. Owocem jest trójkanciasty orzeszek.Surowiec stanowi ziele rdestu, zebrane w początkowym okresie kwitnienia. Surowiecjest bez zapachu, smak ma nieco ściągający.

155

Rdest ptasi = wróble języczki = podróżnik = świńska trawa

Skład chemicznyZwiązki flawonoidowe, garbniki skondensowane, cukry, fenolokwasy (kwas

chlorogenowy, kawowy, p-kumarowy i in.), krzemionka, znaczna ilość witaminy C,karoten, witamina K, składniki mineralne, antywitamina B1.

DziałanieMoczopędne, odtruwające, „czyszczące krew”.

ZastosowanieZe względu na łagodnie działające, nietoksyczne związki surowiec może być

podawany przez dłuższy czas w przewlekłych schorzeniach dróg moczowych, nieżytachpęcherza i jelit, w zmniejszonym wydalaniu moczu, w początkowych stanach kamicymoczowej, a pomocniczo w chorobie reumatycznej. Uzyskuje się również dobre wynikistosując rdest w małych krwawieniach z uszkodzonych naczyń błon śluzowychprzewodu pokarmowego oraz w słabym wydzielaniu żółci przy niewydolności wątroby.Dzięki zdolności usuwania z organizmu toksycznych produktów przemiany materiirdest jest skutecznym środkiem w leczeniu niektórych schorzeń skóry, jak: trądzik,stany zapalne i in. Przy dłuższym stosowaniu podawać witaminę B1.

Formy podaniaNapar: 1 łyżka ziela na szklankę wody. Podawać ¼ —1/3 szklanki 2—3 razy

dziennie między posiłkami. Zewnętrznie do obmywań i okładów (przy otarciachnaskórka).

Rdest wchodzi w skład licznych mieszanek ziołowych: Reumosan, Pulmosan, SpeciesCholagogae I i III, granulatu Reumogran, a wyciąg — w skład pasty Fitolizyna.

W niektórych krajach rdest ptasi traktuje się jako surowiec na wiosenne sałatki i innepotrawy, bogate w witaminy i składniki mineralne.

Seler zwyczajny(Apium graveolens L, rodz. Umbelliferae)

Seler zwyczajny jest to roślina dwuletnia, o silnie zgrubiałym korzeniu i nagiej,rozgałęzionej łodydze, dorastającej do 60 cm. Roślina kwitnie od czerwca do września.Kwiaty drobne, żółtawobiałe zebrane są w krótkoszypułkowy baldach. Owocem jestbrunatnoszara rozłupka rozpadająca się na dwie niełupki. Seler występuje niekiedy wstanie zdziczałym, ale najczęściej uprawia się go jako warzywo. Do celów kulinarnychużywa się liści selera, zmięśniałych ogonków (z niektórych odmian uprawnych) orazkorzeni. Te same części rośliny mogą być również surowcem leczniczym.

157

Skład chemicznyW całej roślinie występuje olejek eteryczny, flawonoidy, cukry i alkohole cukrowe,

śluz, cholina, asparagina, witaminy B1, B2, C, PP, karoten oraz znaczne ilościskładników mineralnych (potasu, wapnia, fosforu).

DziałanieMoczopędne, ułatwiające trawienie, poprawiające przemianę materii.

ZastosowanieSok i napar z korzeni w chorobach pęcherza i w niewydolności nerek, pomocniczo w

kamicy moczanowej, gośćcu, trądziku młodzieńczym, łojotoku. Zalecany wdolegliwościach wątroby, w zaparciach, zapaleniu skóry i pokrzywce alergicznej.Odwar z liści (40 g na 1 l wody) przepisywany był przez dawnych zielarzy jako środekdo leczenia chrypki i stanów zapalnych górnych dróg oddechowych. Odwar ten pije sięna czczo, najlepiej zmieszany z mlekiem. Napar z nasion bywa podawany w bolesnymmiesiączkowaniu. Seler jest polecany przez dietetyków w kuracjach odchudzających,„czyszczących krew”, remineralizujących. Podaje się go wówczas jako surówkę (np.starty korzeń selera z jabłkiem pokropiony sokiem z cytryny) lub sok wyciśnięty ześwieżych zmiażdżonych korzeni.

Seler jest warzywem bardzo mało energetycznym (100 g selera dostarcza tylko 25 kJ— tzn. 6 kalorii), a przy tym bogatym w składniki mineralne, stąd jego duża wartość wniektórych dietach. W chorobach nerek, pęcherza i w gośćcu poleca się jeść selerygotowane lub pić z nich wywar (2—3 małe selery dziennie).

Skrzyp polny = koński ogon = sprzeczka(Equisetum arvense L., rodz. Equisetaceae)

Występuje w stanie naturalnym w całej Europie, na północy Azji, Afryki i wAmeryce Północnej. W Polsce pospolity na nizinach i niższych terenach górskich. Jestto jeden z najbardziej rozpowszechnionych chwastów polnych, ogrodowych i łąkowych.Spotykany również nad brzegami wód i w wilgotnych zaroślach. Ostatnio zasięg jegowystępowania zmniejsza się na skutek melioracji łąk, wapnowania i stosowaniaśrodków chwastobójczych. Jest to wieloletnia roślina, wysoka do 50 cm, o głębokosięgających, węźlastych pędach podziemnych — rozłogach. Pędy nadziemne skrzypu sądwojakiego typu. Wczesną wiosną wytwarzają się bezzieleniowe, proste, nierozgałęzione, żółtawe lub czerwonawe, soczyste pędy zakończone kłosemzarodnikonośnym. Pędy te po dojrzeniu zarodników (od marca do maja) marnieją.Nieco później pojawiają się rozgałęzione choinkowato, zielone pędy płonę.Żeberkowany pęd główny podzielony jest na węzły i międzywęźla. Węzły opatrzone sąłuskowatymi, u szczytu zaostrzonymi, brunatnymi listkami zrośniętymi w postacipochwy. Poniżej tej pochwy wyrastają okółkowe pędy boczne, również podzielone namiędzywęźla. Są one zielone,

158

Skrzyp polny = koński ogon = sprzęczka

a na przekroju widoczny jest charakterystyczny obraz równoramiennego krzyża (cechaodróżniająca ten gatunek od innych gatunków skrzypu).

Surowcem leczniczym są płonę pędy skrzypu polnego, „zielone choinki”, zbieranepodczas całego okresu wegetacji (od połowy lipca do końca sierpnia). Pędy ścina się na5—10 cm od ziemi i suszy na powietrzu w cieniu lub w suszarniach w temperaturze do60°C. Skrzyp po ususzeniu nie ma ani zapachu, ani smaku.

Skład chemicznyFlawonoidy, saponiny o słabych właściwościach hemolitycznych, nieco garbników,

kwasy organiczne, witamina C, karoten, dużo składników mineralnych, złożonychprzede wszystkim z krzemionki (w tym rozpuszczalnej w wodzie) oraz potasu imagnezu, anty witamina B,.

DziałanieSłabo moczopędne, przede wszystkim remineralizujące, dostarczające organizmowi

niezbędnych jonów oraz mikroelementów. Szczególne znaczenie ma występująca wsurowcu krzemionka, która odgrywa pewną rolę w przemianie materii, wpływa także nastan błon śluzowych, kości tkanki łącznej, ścian naczyń krwionośnych i in. W moczuutrudnia krystalizację niektórych składników mineralnych, a tym samym przeciwdziałatworzeniu się kamieni moczowych. Dlatego skrzyp podaje się najczęściej wprzypadkach kamicy moczanowej. Należy jednak pamiętać, że przy dłuższej kuracjitrzeba jednocześnie podawać witaminę B1, gdyż skrzyp zmniejsza jej stężenie worganizmie.

ZastosowanieSkrzyp jest bardzo często stosowany jako środek wspomagający w leczeniu wielu

schorzeń, np.: w dermatozach, w chorobach metabolicznych, w gośćcu, wuszkodzeniach naczyń włosowatych, w gruźlicy i in. Jest to klasyczny lek ziołowy ludzistarszych, jednakże w pediatrii może mieć znaczenie w leczeniu niektórych choróbukładu moczowego. Można też wykorzystywać działanie przeciwkrwotoczne skrzypu ipodawać go w krwawieniach z nosa lub u dziewcząt w nadmiernych krwawieniachmiesiączkowych.

Skrzyp poleca się też kobietom ciężarnym i karmiącym, w celu utrzymaniawysokiego stężenia krzemu w osoczu krwi (podaje się równocześnie wit. B1).

Nie należy go jednak podawać w ostrych stanach zapalnych nerek.Ziele skrzypu wchodzi w skład wielu mieszanek i specyfików ziołowych, m.in.:

płynów Betasol (w leczeniu łuszczycy) i Cholesol (w schorzeniach wątroby),granulatów ziołowych Betagran, Reumogran i Urogran.

Formy podaniaOdwar: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody, gotować łagodnie przez 10—15 min, po

odcedzeniu pić ciepły 2—3 razy dziennie (1/3 szklanki między posiłkami).

160

Na zachodzie Europy ziele skrzypu zalecane jest również dzieciom, które cierpią naczęste nieżyty oskrzeli i astmę oskrzelową. Sporządza się mieszanki ziołowe, które obokskrzypu zawierają: ziele rdestu ptasiego, liście babki wąskolistnej i liście pokrzywy —w przypadku nieżytów dróg moczowych i kamicy, a w astmie — mieszanki z owocamikopru włoskiego lub anyżku, owocami bzu czarnego, kwiatami ślazu dzikiego oraz zzielem tymianku.

Przygotowanie i podawanie jw.

Wilżyna ciernista(Ononis spinosa L., rodz. Leguminosae)

Bylina lub niska krzewinka, która występuje dość często w stanie naturalnym wkrajach Europy i Azji w miejscach suchych i piaszczystych. W Polsce spotykanagłównie w zachodnich częściach kraju, na glebach zasadowych.

Jest to roślina dorastająca do 60 cm wysokości, która ma dołem ścielące się, agorąwzniesione łodygi, opatrzone licznymi cierniami. Liście trójlistkowe, górne pojedyncze,z towarzyszącymi przylistkami. Kwiaty motylkowe, różowe, rzadziej białe, wyrastająpojedynczo lub parami w kątach liści. Roślina kwitnie w drugiej połowie maja.

Surowcem leczniczym są korzenie wilżyny wrastające głęboko w ziemię, silniezdrewniałe i skręcone. Wykopuje się je późną jesienią lub wczesną wiosną wpierwszym lub drugim roku wegetacji. Po oczyszczeniu i wymyciu suszy się je wtemperaturze ok. 45°C. Korzenie są bardzo twarde, zdrewniałe, walcowate, lubskręcone, często spłaszczone i podłużnie bruzdowane. Nie mają zapachu, a smaksłodkawy, drapiący.

Skład chemicznyFlawonoidy, olejek eteryczny (ślady), triterpeny, garbniki, składniki mineralne,

kwasy organiczne.

DziałanieMoczopędne (wydala się przy tym znaczna ilość mocznika i chlorków), pobudzające

wydzielanie soków trawiennych, nieznacznie przeciwzapalne, przeciw-krwotoczne wdrobnych uszkodzeniach naczyń włosowatych w przewodzie pokarmowym,żółciopędne.

ZastosowanieW stanach zapalnych nerek i dróg moczowych, szczególnie gdy w moczu znajduje

się dużo śluzu, krwinek białych i czerwonych. Trzeba dodać, że wilżyna nie działa przytym drażniąco. Wykorzystywana jest również w kamicy moczanowej oraz pomocniczow przewlekłym nieżycie przewodu pokarmowego, a także w chorobie reumatycznej i wniektórych chorobach skórnych.

161

Wilżyna ciernista

Korzeń wilżyny jest składnikiem mieszanek ziołowych, płynu Betasol, granulatuBetagran, pasty Fitolizyna. Surowiec podaje się często z innymi ziołami o podobnymdziałaniu, np. z korzeniem lubczyku lub liśćmi brzozy.

Formy podaniaOdwar: 1 łyżkę surowca (sproszkowanego) na 1 szklankę wody — ogrzewać powoli

do wrzenia i gotować w ciągu 3 min. Następnie pozostawić na 15 min, odcedzić. Pić3—4 razy dziennie przed posiłkami w małych porcjach, popijając dużą ilością płynów.

Wrzos zwyczajny(Calluna vulgaris L. (Salisb.), rodz. Ericaceae)

Roślina spotykana w pasie klimatu umiarkowanego i zimnego. W Polsce wrzosrozpowszechniony jest na nizinach oraz w niższych rejonach górskich. Występujezwykle na glebach piaszczystych, jałowych, nie znosi wapnia i nawożenia. Tworzywrzosowiska w suchych lasach sosnowych i brzozowych oraz na porębach leśnych.Wrzos jest wieloletnią (10—12-letnią), karłowatą krzewinką wysokości od 20 do 80cm. Wykształca wznoszące się gałązki, gęsto okryte drobnymi równo-wąskimi liśćmi.Drobne, dzwonkowate, czteropłatkowe, różowe, czasami białe, kwiaty zebrane są wwielokwiatowe grona na szczytach gałązek. Owocem jest omszona torebka. Roślinakwitnie od lipca do września.

Surowcem leczniczym są kwiaty oraz szczyty pędów, które po wysuszeniu wykazujągorzkawy smak i słaby zapach.

Skład chemicznyGlikozydy fenolowe, głównie arbutyna i metyloarbutyna, nieco olejku eterycznego,

flawonoidy, garbniki, aminokwasy, kwasy organiczne (kwas cytrynowy, fumarowy,triterpeny (kwas ursolowy), substancje gorzkie, śluz, składniki mineralne, m.in. kadm,magnez, mangan, żelazo.

DziałanieMoczopędne, napotne, słabe przeciwbakteryjne.

ZastosowanieSurowiec znajduje zastosowanie głównie w medycynie ludowej w przewlekłych

nieżytach dróg moczowych, zapaleniu miedniczek nerkowych i nerek oraz kamicynerkowej. Zalecany jest jako środek odtruwający w niektórych zaburzeniach przemianymaterii, w chorobach skórnych, np. egzemie, w trudno gojących się ranach, w gośćcu.Podawany jest sam lub w mieszankach w postaci naparów i odwarów lub stosowanyzewnętrznie do okładów, przemywań i kąpieli.

163

Formy podaniaNapar na zimno: 1 ½—3 łyżki ziela zalać 2 szklankami gorącej wody i pozostawić

na 8 godz., przecedzić, pić kilka razy w ciągu dnia porcjami.Odwar: 1 łyżkę kwiatów lub 1 ½ łyżki ziela gotować ok. 5 min z 2 szklankami wody,

pić 1/3 szklanki 2—3 razy dziennie, godzinę przed jedzeniem.

ROŚLINY W CHOROBACH Z PODWYŻSZONĄTEMPERATURA

Podwyższona temperatura, tzw. gorączka, występuje w następstwie zaburzeniaczynności mózgowego ośrodka termoregulacyjnego. Jest reakcją organizmu nadziałanie różnych szkodliwych czynników, jak np.: toksyn drobnoustrojówchorobotwórczych, niektórych substancji chemicznych, obcogatunkowego białka,czasami urazów lub oparzeń. U szczególnie wrażliwych dzieci podwyższonatemperatura ciała występuje nawet pod wpływem silnych przeżyć psychicznych(gorączka emocjonalna). Podczas gorączki dochodzi do skurczu naczyń krwionośnychskóry i błon śluzowych, zahamowania wytwarzania potu przez skórę i drogioddechowe. Występują przy tym drobne skurcze mięśniowe (dreszcze), którezwiększają przemianę metaboliczną mięśni prążkowanych i tym samym wytwarzanieciepła. W rezultacie, przy zmniejszonym oddawaniu ciepła, wzrasta jego wytwarzanie,które objawia się podwyższoną temperaturą ciała.

Dzieci często zapadają na choroby infekcyjne, jak np.: angina, grypa i inne chorobyzakaźne, które przebiegają z gorączką. W potocznym języku spotykamy się również zokreśleniem choroby z przeziębienia lub zaziębienia. Przeziębienia są to różne choroby,w tym bakteryjne i wirusowe, ujawnione na skutek działania zimna, przy zmniejszonejodporności organizmu. Gwałtowne ochłodzenie ciała wywołuje odruchowy skurcznaczyń włosowatych, powodując tym samym przejściowe niedokrwienie iniedożywienie tkanek. Stan ten, przy jednoczesnej zmniejszonej odporności organizmu,może być przyczyną zachorowania.

U małych dzieci temperatura wzrasta bardzo łatwo. Gorączki nie należy jednaklekceważyć. Wysoka i długotrwała gorączka działa niekorzystnie na organizm, azwłaszcza na ośrodkowy układ nerwowy (możliwość wystąpienia drgawek), układkrążenia oraz narządy miąższowe. Dlatego zawsze dziecko z podwyższoną temperaturąpowinno być pod opieką lekarza.

W leczeniu pediatrycznym jako leki przeciwgorączkowe stosowane są główniepochodne kwasu salicylowego (Polopiryna i in.), unika się natomiast tabletekPiramidonu z powodu dużej toksyczności. Małe dzieci są szczególnie wrażliwe nasyntetyczne leki przeciwgorączkowe, dlatego też przy podawaniu tego typu lekównależy zachować dużą ostrożność. Lepiej jest obniżać temperaturę ciała poprzezwywołanie pocenia się (podanie roślinnych środków napotnych, stosowaniekompresów).

Rośliny, które należą do grupy surowców przeciwgorączkowych, zawierają przedewszystkim pochodne kwasu salicylowego i mają właściwości podobne dosyntetycznych salicylanów. Związki tego typu działają różnorodnie, głównie prze-

164

ciwgorączkowo, przeciwgośćcowo, przeciwbólowe. Wpływają one hamująco naośrodek termoregulacji (zwłaszcza w stanach jego pobudzenia) oraz naczyniowo-ruchowy, powodując rozszerzenie naczyń skórnych i wzmożone wydzielanie potu, co wefekcie sprzyja obniżeniu temperatury.

Środki salicylowe wywołują czasem uczulenie (tzw. alergia salicylowa) spotykanenajczęściej u dzieci poniżej 12 roku życia. Jest to szczególnie groźne dla dzieciastmatycznych, gdyż salicylany mogą spowodować u nich atak dychawicy oskrzelowej.Dlatego, jeżeli wiemy o szczególnej wrażliwości dziecka, należy z rozwagą podawaćleki roślinne, które zawierają pochodne kwasu salicylowego.

Do surowców, w których występują pochodne kwasu salicylowego, zaliczamyprzede wszystkim: korę wierzby, kwiaty wiązówki, pączki topoli, owoce borówkibrusznicy. Są one stosowane bardzo często w chorobach przebiegających zpodwyższoną temperaturą. Do obniżenia gorączki u dzieci wykorzystuje się takżesurowce o działaniu typowo napotnym, jak: kwiaty lipy, kwiaty bzu czarnego, a takżeowoce maliny.

Jeżeli we wczesnym okresie choroby podamy odpowiednie środki roślinne, pozwolito nam uniknąć stosowania silniejszych, syntetycznych środków przeciw-gorączkowych. Gdy poza gorączką dziecko ma zaczerwienione gardło itp., już nasamym początku choroby należy skorzystać z roślinnych środków przeciwbakteryjnychi przeciwzapalnych. (Są one opisane w rozdziale „Rośliny w chorobach układuoddechowego”). Dobrym działaniem odznacza się mieszanka przeciwgorączkowa —Pyrosan, którą stosuje się głównie w przeziębieniach oraz w niektórych chorobachzakaźnych (m.in. ułatwia wydalanie z potem toksyn bakteryjnych). Dobrze jestwówczas podawać do picia sok z owoców bzu czarnego lub i aronii (także koncentrataroniowy prod. Herbapol) i porzeczki czarnej, które zawierają znaczne ilościantocyjanów, oraz herbatki z roślin odznaczających się dużą zawartością witamin,głównie witaminy C. Z tego względu oprócz ziół o działaniu przeciwgorączkowym,omawiamy w poniższym rozdziale rośliny szczególnie bogate w witaminy.

ROŚLINY NAPOTNE I PRZECIWGORĄCZKOWE

Dziki bez czarny = bez czarny = bez psi = bez aptekarski(Sambucus nigra L., rodz. Caprifoliaceae)

Dziki bez czarny jest to krzew występujący na całym obszarze Polski w zaroślach,wilgotnych lasach, na nieużytkach i przy domostwach. Dorasta do 5 m wysokości,wykształca duże, pierzaste liście, złożone z 5—7 wydłużonych listków. Kwiaty drobne,białokremowe, o charakterystycznym, duszącym zapachu, zebrane są w okazałe płaskiekwiatostany, umieszczone na szczytach gałązek. Owocem jest pestkowiec, drobny,początkowo zielony, później po dój rżeniu soczysty, czarnofioletowy. Owoce zebranesą w płaskie baldachokształtne owocostany. Niedojrzałe, jeszcze zielone, są toksyczne,zawierają bowiem związek — sambunigrynę, który podczas rozpadu uwalnia trującycyjanowodór. Owoce całkowicie dojrzałe

165

(ciemnofioletowe) nie zawierają sambunigryny, przez co tracą trujące właściwości imogą być podawane w przetworach nawet małym dzieciom.

Surowcem leczniczym są nie tylko owoce, lecz również całe, świeżo rozwiniętekwiatostany. Kwiaty zbiera się w maju i czerwcu, suszy w cienkich warstwach(najlepiej zawieszając całe kwiatostany na sznurkach). Przy niewłaściwym suszeniusurowiec łatwo ulega fermentacji (zaparzeniu) i ciemnieje. Po wysuszeniu obrywa sięsame kwiatki z szypułek i przechowuje w szczelnie zamkniętych puszkach. Owocezbiera się w sierpniu lub wrześniu (po zupełnym dojrzeniu) i przerabia na soki, dżemylub powidła. Owoce można również suszyć w podobny sposób jak kwiaty (wsuszarniach, w umiarkowanej temperaturze, rozłożone na sitach w jednej warstwie).

Skład chemicznyKwiaty: związki flawonoidowe, glikozydy, nieco olejku eterycznego, wit. C. Owoce:

witaminy A, B i C, barwniki antocyjanowe, kwasy organiczne, składniki mineralne(m.in. jod), garbniki.

DziałanieKwiatów — głównie moczopędne i napotne. Owoce działają przeczyszczające,

również moczopędnie i napotnie. Mogą być wykorzystywane jako środek dietetyczny iwitaminowy.

ZastosowanieKwiaty same lub częściej w mieszankach ziołowych podaje się w przeziębieniach,

grypie, w nieżytach górnych dróg oddechowych, w schorzeniach nerek i pęcherza.

Formy podaniaOdwar z kwiatów: 1 łyżka kwiatów bzu na szklankę wody, gotować pod przykryciem

przez 5 min, a następnie pozostawić w cieple przez 15 min. Wypić w porcjach w raziegorączki.

Doskonały dodatek do napojów dla dzieci (lemoniad) stanowi syrop z kwiatów bzuczarnego: 25 baldachów świeżych kwiatów (umytych) zalewa się 1 l gorącego syropu(1—1,5 kg cukru na 1 l wody) i pozostawia się na 24 godz. Po czym syrop odcedza się,dodaje nieco kwasku cytrynowego (lepiej soku z cytryny) i ew. pasteryzuje. Niekiedyprzyrządza się świeże kwiaty w formie obsmażanych w cieście racuszków.

Bzu używa się również do przygotowania naparów służących do przemywania oczu(w stanach zapalnych spojówek). Najczęściej napary sporządza się z mieszanki kwiatówbzu czarnego z kwiatami bławatka, rumianku i zielem świetlika.

Owoce bzu czarnego, podobnie jak kwiaty, mają właściwości moczopędne i napotne,wykorzystywane są również jako łagodny środek przeczyszczający, poda-

166

Dziki bez czarny = bez czarny = bez psi = bez aptekarski

wany nawet małym dzieciom. Natomiast zagęszczony sok otrzymany ze świeżych,dojrzałych owoców przynosi ulgę w bólach neuralgicznych.

Owoce bzu czarnego wchodzą w skład gotowych mieszanek — Normosan iNeonormosan — przeczyszczających oraz normalizujących procesy trawienia.

Napar o działaniu łagodnie przeczyszczającym: zalać na noc łyżkę suchych owoców1 szklanką zimnej wody. Rano ogrzewać powoli, bez przykrycia, 10—15 min. Poodcedzeniu napar podaje się do picia l—2 razy dziennie, po 1/3—1/2 szklanki jakośrodek regulujący wypróżnienie.

Soki i dżemy mają wysoką wartość dietetyczną i wzmacniającą, dlatego są polecanedzieciom chorowitym, podatnym na przeziębienia oraz choroby układu oddechowego.Ze względu na działanie łagodnie przeczyszczające, nie należy ich podawać w zbytdużych ilościach dzieciom skłonnym do biegunek.

Napój witaminowy: równe ilości owoców bzu czarnego, dzikiej róży, liści poziomki iczarnej porzeczki zalać wrzątkiem (1 łyżka na 1 szklankę), pozostawić 5 min na parze.Napar osłodzić do smaku.

Sok: owoce wycisnąć, najlepiej w sokowniku. Do soku uzyskanego z 1 kg owocówdodać 400 g cukru, rozlać do butelek i pasteryzować. Pić l—2 łyżki 1—3 razy dziennie.

Syrop: 1 kg owoców zalać 2 szklankami wrzącej wody i gotować 15—20 min.Następnie wycisnąć sok, dodać ½ kg cukru, zagotować. Gorący rozlewać do butelek.Stosować jw.

Kompot: pokrojone suszone jabłka, ok. 250 g, gotować 10—15 min w 11 wody,następnie dodać 50 g suszonych owoców bzu czarnego, osłodzić do smaku i zagotować.Kompot można zakwasić kwaskiem cytrynowym.

Uwaga! Spożywanie surowych świeżych owoców bzu czarnego wywołuje nudności,niekiedy wymioty.

Lipa drobnolistna(Tilia cordata Miller)i lipa szerokolistna(Tilia platyphyllos Scopoli, rodz. Tiliaceae)

Lipy występują pospolicie w Europie, tworząc niekiedy większe skupiska leśne. Sąto drzewa wysokości do 30 m o gęstych rozłożystych koronach. Oba gatunki ogólnympokrojem są do siebie podobne, a różnią się głównie barwą dolnej strony blaszkiliściowej oraz zabarwieniem owłosienia, które występuje w kątach nerwów. Liście lipydrobnolistnej są pod spodem sinawozielone, opatrzone w kątach nerwów kępkąrudawych włosków. Natomiast liście lipy szerokolistnej mają po dolnej stronie liściazabarwienie jasnozielone i pęczki białawych włosków w kątach nerwów. Kwiatostanylipy drobnolistnej składają się z 5—11 żółtawych kwiatów, przyrośniętych dojasnoseledynowej, języczkowatej podsadki. Kwiatostany lipy szerokolistnej są zwisłe,2—5-kwiatowe i zakwitają około 2 tygodni wcześniej niż kwiaty pierwszego gatunku.

Surowcem leczniczym są kwiatostany obu gatunków lipy, wysuszone wtemperaturze nie wyższej niż 40°C, wykazujące subtelny, przyjemny zapach, smak

168

śluzowaty, nieco ściągający. Czasami w parkach spotykamy lipę srebrzystą,charakteryzującą się srebrnobiałymi liśćmi oraz silnie pachnącymi kwiatami. Lipa ta niedostarcza surowca leczniczego.

Skład chemicznyZwiązki flawonowe, nieco olejku eterycznego oraz śluz. Występują też niewielkie

ilości garbników, triterpenów i steroli oraz karoten i kwas askorbinowy.

DziałanieNapotne, uspokajające, lekko moczopędne i osłaniające. Lipa skutecznie działa

napotnie nie tylko po wypiciu naparu, ale także użyta do kąpieli. Znane są równieżwłaściwości lipy jako dobrego środka uspokajającego, który znosi napięcie i nadmiernepobudzenie układu nerwowego.

ZastosowanieNapary z surowca podaje się w podwyższonej temperaturze, w przeziębieniach, w

zapaleniu gardła, krtani i oskrzeli, łącząc działanie napotne lipy z działaniemosłaniającym. Herbatki z lipy mogą być również podawane jako środek uspokajający,np. przy utrudnionym zasypianiu, w nadpobudliwości nerwowej i stanach napięcianerwowego. Często stosuje się lipę w mieszankach z innymi surowcami o podobnymdziałaniu, np.: z owocami maliny lub kwiatami bzu czarnego —jako środek napotny, a zrumiankiem — jako uspokajający.

Formy podaniaNapar: łyżeczkę kwiatów lipy lub torebkę preparatu handlowego Tilia-fix zaparzać

przez kilka minut szklanką wrzącej wody, osłodzić miodem lub syropem malinowym,który wzmaga działanie napotne surowca. W handlu znajduje się również koncentrat zlipy (Herbapol), który można dodawać do napojów dla dzieci w stanach gorączkowych ijako środek uspokajający (np. w utrudnionym zasypianiu).

Malina właściwa(Rubus idaeus L., rodz. Rosaceae)

Malina jest rośliną krzewiastą występującą w lasach i zagajnikach Europy i Azji. WPolsce rośnie dziko na całym obszarze, jest również uprawiana. Dorasta do wysokości120 cm.

Surowcem leczniczym są owoce maliny zarówno uprawianej, jak i dziko rosnącej.Zbiera się je w początkowym okresie dojrzewania, gdy są jeszcze twarde (lipiec—sierpień) i suszy, najlepiej w suszarniach na sitach, rozłożone jedną warstwą. Dobrzewysuszone maliny powinny mieć różową lub czerwoną barwę

169

i przyjemny zapach. Świeże owoce stanowią surowiec do produkcji soków i syropówużywanych w lecznictwie, m.in. do barwienia leków dla dzieci.

Skład chemicznyKwasy, cukry, barwniki antocyjanowe, śluz, flawonoidy, garbniki, sitosterol,

pektyny, pektyniany, prowitamina A, witaminy: C, B2, PP, składniki mineralne, inozyt,lecytyna.

Owoce maliny leśnej i ogrodowej zasadniczo nie różnią się zawartością związkówdziałających, jednakże owoce roślin dziko rosnących wykazują silniejszy,przyjemniejszy zapach i lepszy smak. Liście zawierają dużo witaminy C.

DziałanieNapotne. Malina jest starym, ulubionym lekiem napotnym, podawanym w formie

naparów z owoców suchych lub w postaci syropu czy soku sporządzonego ze świeżychowoców.

ZastosowanieW chorobach przebiegających z gorączką, najczęściej w przeziębieniach i grypie,

jako środek napotny, obniżający temperaturę ciała, najlepiej w połączeniu z kwiatemlipy lub bzu czarnego.

Formy podaniaNapar: 5 g suchych owoców zalać 100 ml wrzącej wody (do jednorazowego

podania). Pić napar bardzo gorący, co wzmacnia jego działanie napotne.Napary z suszonych liści maliny zmieszane z rumiankiem stanowią dobrą herbatkę

dla dzieci, którą podaje się w nieżytach żołądka i jelit, w biegunce i w zaburzeniachtrawiennych.

Należy jednak pamiętać, że maliny mogą powodować uczulenie u dziecka (wysypkaskórna). Trzeba wówczas wykluczyć je zarówno z diety, jak i leczenia. Owoce malinnie są wskazane w zapaleniu nerek.

Liście maliny, jeżyny i poziomki nadają się do sporządzania naparu, który stanowinamiastkę prawdziwej herbaty.

W tym celu świeże liście jeżyny (50 cz.), malin ogrodowych lub leśnych (30 cz.) ipoziomek (mogą być z ogonkami — 20 cz.) należy drobno pokroić i dokładniewymieszać, a następnie zostawić przyciśnięte na 3—4 doby, aby się zagrzały isfermentowały. W tym czasie (2—3 razy) zioła starannie przemieszać, aby mieszankamiała jednolite zabarwienie. Po właściwej fermentacji kolor mieszanki z zielonegozmienia się na brunatny. Mieszanka taka zawiera wiele witamin oraz składnikówmineralnych. Liście do sporządzenia tej mieszanki powinny być czyste, zdrowe, dobrzerozwinięte i niezbyt młode (zawierają więcej garbników), zebrane najlepiej w okresiekwitnienia roślin. Herbatka z liści ma bardzo dobre działanie w lekkich biegunkach udzieci (np. w okresie letnim).

170

Wiązówka błotna = tawuła łąkowa(Filipendula ulmaria L. Maxim. = Spiraea ulmaria L., rodz. Rosaceae)

Roślina występuje pospolicie w Europie i środkowej Azji. W Polsce spotykamy ją nażyznych, podmokłych łąkach, terenach bagnistych, nad brzegami wód i w mokrychrowach. Rośnie przeważnie w większych zespołach. Jest to bylina, wyrastająca powyżej1 m, gęsto ulistniona, o łodygach wzniesionych, zakończonych dużymi podbaldachami,które składają się z drobnych, kremowych o miodowym zapachu, kwiatków. Roślinakwitnie w czerwcu i lipcu.

Surowcem są kwiaty. Zbiera się całe kwiatostany w początkowym okresiekwitnienia, suszy w cieniu, a następnie przeciera na sitach, odrzucając grubsze szypułki.Surowiec przypomina kwiaty bzu czarnego. Wysuszona wiązówka ma przyjemnyzapach, smak gorzki i ściągający.

Skład chemicznyPochodne salicylowe, olejek eteryczny, garbniki, kwasy organiczne (w tym kwas

salicylowy). Pyłek kwiatowy bogaty jest w witaminy: B1, B2, C i E.

DziałaniePrzeciwgorączkowe, napotne, przeciwgośćcowe, łagodnie moczopędne.

ZastosowanieSurowiec najczęściej bywa podawany w mieszankach ziołowych jako środek

napotny w różnych chorobach, którym towarzyszy gorączka (przeważnie w grypie,gdyż jednocześnie łagodzi bóle mięśniowe) oraz w leczeniu gośćca stawowego imięśniowego, zwłaszcza w upośledzonej czynności nerek. Stosowanie przetworów związówki w leczeniu gośćca pozwala zmniejszyć podawane dawki syntetycznychsalicylanów, które mają m.in. niekorzystny wpływ na błonę śluzową żołądka, a niekiedy— na nerki.

Kwiaty wiązówki są składnikami przeciwgorączkowej mieszanki ziołowej —Pyrosan i przeciwreumatycznej — Reumosan oraz granulatu — Reumogran.

Formy podaniaOdwar: 1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką wody, gotować 5 min, odstawić na 10 min

(w cieple). Pić ¼—½ szklanki 2—3 razy dziennie po jedzeniu.

171

Wiązówka błotna = tawuła łąkowa

Wierzba biała(Salix alba L.),wierzba krucha(Salix fragilis L),oraz wierzba purpurowa (wiklina) (Salix purpurea L, rodz. Salicaceae)

Te trzy gatunki wierzb dostarczają surowca leczniczego, którym jest kora. Zbiera sięją wczesną wiosną z 3—4-letnich gałęzi. Czasami uzyskuje się ją również jako produktuboczny przy korowaniu wierzby koszykarskiej (wikliny).

Wierzby są krzewami lub drzewami występującymi w pasie klimatu umiarkowanegow całej Europie, Ameryce Północnej, Afryce i Azji. W Polsce spotyka się je pospolicie,szczególnie na terenach wilgotnych. Wierzba kwitnie wczesną wiosną, przedwypuszczeniem liści, w marcu lub kwietniu.

Surowiec otrzymuje się przez ścięcie i okorowanie pędów, a następnie wysuszeniekawałków kory na słońcu lub w cieniu. Kora po wysuszeniu jest bez zapachu, smak magorzkawy, ściągający.

Skład chemicznyGlikozydy salicylowe, w tym salicyna, dająca przy rozpadzie glukozę i alkohol

salicylowy. Ponadto występują: garbniki, flawonoidy, kwas elagowy, katechina,składniki mineralne.

DziałaniePrzeciwzapalne, przeciwgorączkowe, przeciwgośćcowe, ściągające.

ZastosowanieKorę podaje się najczęściej w mieszankach z innymi surowcami o podobnym

działaniu jako środek przeciwgorączkowy i wspomagający w chorobie reumatycznej.Ze względu na obecność garbników stosuje się ją niekiedy w przewlekłych nieżytachjelit oraz jako lek przeciwbiegunkowy. Zewnętrznie — do kąpieli, m.in. przynadmiernej potliwości (np. stóp) i w gośćcu. Surowiec jest składnikiem mieszanekziołowych: Pyrosan, Reumosan, Reumogran i maści Capsiplex.

Formy podaniaOdwar: 1 łyżkę kory zalać 2 szklankami gorącej wody, gotować 5—7 min. Podawać

do picia ¼—1/3 szklanki 3—4 razy dziennie. Do kąpieli przygotowuje się odwarymocniejsze.

173

ROŚLINY WITAMINOWE

Porzeczka czarna(Ribes nigrum L., rodz. Saxifragaceae)

Krzew, osiągający wysokość do 2 m, rozpowszechniony w Europie, spotykany wśrodkowej Azji. Uprawiany w wielu krajach. Wykształca liście okrągławe, wcinane,wydzielające po roztarciu charakterystyczny zapach. Kwiaty w gronach; owocemczarna kulista jagoda.

Surowcem stosowanym w lecznictwie są liście oraz owoce.

Skład chemicznyLiście zawierają głównie garbniki, flawonoidy, nieznaczne ilości olejku eterycznego,

kwasy organiczne oraz witaminę C.Owoce: źródło prowitaminy A oraz witamin B1, B2, E, K, PP, P. Znaczna zawartość

witaminy C stawia czarną porzeczkę wśród najbogatszych w ten związek europejskichroślin sadowniczych. Poza tym owoce zawierają: flawonoidy, antocyjany, pektyny,cukry (fruktoza), kwasy organiczne, składniki mineralne (potas i żelazo).

DziałanieOwoce — witaminowe; liście — moczopędne i przeciwzapalne.

ZastosowanieWysuszone liście czarnej porzeczki mogą być stosowane jako lek ziołowy, działający

przeciwbiegunkowe i moczopędnie (w stanach zapalnych moczowodów i pęcherza)oraz wspomagające w chorobie reumatycznej. Przetwory z owoców czarnej porzeczki(soki, przeciery, galaretki przygotowane na surowo lub pasteryzowane) znane są icenione jako środki wzmacniające oraz zwiększające odporność organizmu. Zsuszonych owoców można przyrządzać napary, wykorzystywane jako lek witaminowy,lekko przeciwzapalny, uzupełniający kurację chemioterapeutykami lub antybiotykami,w anginach, zapaleniach gardła i jamy ustnej.

Formy podaniaOdwar z liści: 1 łyżkę liści zalać szklanką wody, zagotować. Podawać ok. 1/3

szklanki 2—3 razy dziennie jako łagodny środek przeciwbiegunkowy lub stosowaćzewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych.

Napój witaminowy z liści: liście porzeczki czarnej, borówki brusznicy oraz owocedzikiej róży zmieszać w równych ilościach, zaparzać 5 min (1 łyżkę na szklankę wody).Pić kilka razy dziennie.

174

Napój witaminowy z owoców: 1 łyżkę suszonych owoców zalać szklanką wrzątku,pozostawić na kilka minut (na parze lub w termosie) i pić kilka razy dziennie.

Rokitnik zwyczajny = rokitnik szakłakowaty(Hippophae rhamnoides L., rodz. Elaeagnaceae)

Rokitnik jest to dwupienny krzew lub małe drzewko wysokości od 1,5 do 6 m (anawet do 10 m), z silnymi rozłogami korzeniowymi. W Polsce rośnie najczęściej napiaszczystych wydmach nadmorskich, tworząc rozległe, zbite, cierniste kępy. Bywatakże sadzony ze względu na zdolność umacniania zboczy, wydm i suchychnieużytków. Czasem zdziczały, spotykany jest w pobliżu domostw i wśród pól. Napędach rokitnika występują silne i ostre ciernie oraz liście wąskie, lancetowate(przypominające liście wierzby) ze srebrzystym połyskiem. Kwiaty są niepozorne,bezpłatkowe — męskie zielonkawe, żeńskie żółtobrunatnawe. Owoce — soczystepestkowce, owalne, prawie kuliste (wielkości nasion grochu), barwy pomarańczowejlub złocistożółtej, zebrane gęsto na szczytach gałęzi roślin żeńskich (jakby oblepiałygałązki, stąd rosyjska nazwa rośliny oblepicha). Dojrzewają we wrześniu lub wpaździerniku i pozostają na krzewie przez całą zimę. Zbiera się je po przymrozkach,gdyż wtedy tracą gorycz.

Charakteryzują się kwaskowatym smakiem i subtelnym ananasowym zapachem.Doskonale nadają się na wszelkiego rodzaju przetwory, które zachowują wysokąwartość witaminową i świetnie gaszą pragnienie. Świeże owoce są bardzo delikatne,przy przechowywaniu łatwo się gniotą, dobrze natomiast znoszą zamrażanie.

Owoce stanowią surowiec leczniczy — bogate źródło witamin i innych związkówbiologicznie czynnych.

Skład chemicznyZnaczna zawartość witaminy C i E oraz prowitaminy A. Witamina C w owocach

rokitnika odznacza się dużą trwałością (nie ulega rozkładowi nawet podczasgotowania), gdyż występuje jednocześnie z witaminą P (bioflawonoidy), która jąstabilizuje. Poza witaminami w owocach występują: olej zawierający kwasy (głównielinolowy i linolenowy — wit. F), steroidy, cukry, kwasy organiczne, pektyny,kumaryny, aminokwasy i składniki mineralne (żelazo, mangan, bór, krzem, glin, tytan,magnez).

ZastosowanieNaturalny środek witaminowy podawany w okresach zwiększonego zapotrzebowania

na nie organizmu. Przeciery i soki z rokitnika nadają się do witaminizowania iaromatyzowania różnych przetworów z innych owoców, a także do wyrobu kisieli,galaretek, marmolad. Świeże owoce, a głównie wyciśnięty z nich olej, pomagają wgojeniu się ran, wrzodów, niewielkich oparzeń, odleżyn i odmrożeń.

175

Rokitnik zwyczajny = rokitnik szakłakowaty

Formy podaniaPrzecier: dojrzałe, świeże owoce, zebrane po pierwszych przymrozkach, oczyścić,

zalać niewielką ilością wrzącej wody, krótko zagotować i gorące przetrzeć. Przecierwłożyć do słoików i pasteryzować kilka minut.

Sok: 1 kg owoców zalać wodą (0,7 l), zagotować, wycisnąć na gorąco. Gorący sokprzelać do butelek i szczelnie zamknąć. Sok nie słodzony lub z cukrem używa siępóźniej do wyrobu różnorodnych potraw i deserów dla dzieci. W chorobachprzebiegających z gorączką dobrze gasi pragnienie sok z rokitnika zmieszany z herbatkąmiętową, osłodzony miodem i podawany na zimno.

Chore dzieci chętnie jedzą kisiel z soku rokitnika lub mus (należy dodać namoczonążelatynę do przecieru i ubijać, a następnie osłodzić).

Róża dzika = szypszyna(Rosa canina L., rodz. Rosaceae)

Róża dzika jest to krzew kolczasty, osiągający ponad 1 m wysokości. W Polscespotykany pospolicie: w zaroślach, przy drogach, domach i na miedzach. Często jestwysadzany w postaci żywopłotów lub szpalerów, jako roślina ozdobna. Kwiatywykształca przeważnie pojedyncze, różowe lub białe, o przyjemnym zapachu.Dojrzewające we wrześniu owoce rzekome są szkarłatnoczerwone. Wewnątrz nichznajdują się twarde, kanciaste, pokryte jedwabistymi włoskami owoce właściwe(orzeszki), zwane mylnie nasionami.

Surowcem jest bogaty w witaminy owoc dzikiej róży, dostarczany również przezinne gatunki, np. różę girlandową (Rosa cinnamomea L.), różę pomarszczoną (Rosarugosa Thunb.) lub różę rdzawą zwaną jabłkową (Rosa pomifera Herrm.). Z tychgatunków otrzymuje się surowiec niejednokrotnie przewyższający wartościąwitaminową owoce dzikiej róży. Najbogatsze w witaminę C są owoce róży girlandowej,drobne, podłużne, barwy ceglastoczerwonej. Róża pomarszczona wykształca owoceduże, kształtem i barwą przypominające małe pomidorki (zawierają one nawetdwukrotnie więcej witaminy C niż owoce róży dzikiej). Spotykana pospolicie różajabłkowa (nazwa pochodzi od zapachu, jaki wydzielają liście po roztarciu) dostarczaowoców kulistych, również bogatych w witaminy.

Owoce róży przewyższają zawartością witaminy C wszystkie inne rośliny jadalnenaszego klimatu. Już l—3 owoce róży mogą pokryć zapotrzebowanie dzienne dorosłegoczłowieka na witaminę C. Owoce róży zbiera się jesienią (od końca sierpnia dopaździernika), kiedy są twarde i zaczynają mieć barwę pomarańczowoczerwoną. Suszysię je szybko (w ciągu 3—4 godz.), w przewiewie w temperaturze do 80° (najlepiej w50° C). Należy podkreślić, że sposób suszenia ma zasadniczy wpływ na zawartośćwitaminy C w surowcu. Często przed suszeniem owoce róży dryluje się, przepoławiającje podłużnie i usuwając znajdujące się wewnątrz orzeszki.

177

Róża dzika = szypszyna

Skład chemicznyGłównym składnikiem surowca jest kwas askorbinowy (witamina C) oraz witaminy:

B1, B2, B12, E, P, PP, prowitamina A, flawonoidy, garbniki, cukry (glukoza, sacharoza,fruktoza), kwasy organiczne (kwas cytrynowy), pektyny oraz składniki mineralne, wtym znaczna zawartość żelaza.

DziałanieWyrównujące niedobór witaminy C, słabo napotne, moczopędne i przeciw-

anemiczne.

ZastosowanieNaturalny produkt bogaty w witaminy, ogólnie wzmacniający, podawany np.: w

chorobach zakaźnych wieku dziecięcego, przeziębieniach, grypie, gruźlicy, chorobiereumatycznej, biegunce, nieżytach żołądka i jelit. Odwary z róży podane na początkuprzeziębienia lub grypy łagodzą przebieg choroby i skracają czas jej trwania.Pomocniczo owoce róży stosuje się w niektórych schorzeniach wątroby, drógżółciowych, nerek oraz w niedokrwistości.

Formy podaniaOdwar: łyżkę stołową rozdrobnionych, suchych owoców zalać w naczyniu

(emaliowanym) szklanką wody o temperaturze pokojowej i ogrzewać przez l—3 min,nie dopuszczając do wrzenia. Odwar można słodzić miodem lub syropami owocowymi,np. z czarnych porzeczek, malin lub wiśni. Odwar z syropem lub sokiem z wiśni jestwskazany dla dzieci anemicznych (duża zawartość przyswajalnego żelaza i miedzi).

Syrop z róży: 1 kg świeżych owoców wydrążyć, oczyścić, dokładnie wymyć, zemlećw maszynce. Miazgę zalać ½ l wody, gotować 10 min, następnie dodać ½ 1 gęstegosyropu z 1 kg cukru. Zagotować ponownie, przecedzić przez gazę, rozlać gorący doszczelnie zamykanych butelek. Używać jako dodatek witaminowy do potraw, zwłaszczadeserów dla dzieci.

Konfitura witaminowa z róży: 1 kg owoców róży pomarszczonej lub girlandowej powydrylowaniu zalać gorącym syropem (przygotowanym z 1,5 kg cukru i 3 szklanekwody). Owoce pozostawić w syropie do następnego dnia. Na drugi dzień syrop zlać,gotować przez kilka minut i ponownie gorącym zalać owoce. Czynność tę powtarzaćprzez kilka dni (do tygodnia), aż owoce staną się szkliste. Wtedy owoce z syropemwłożyć do słoików.

Z owoców dzikiej róży można przygotować w domu wiele innych niezwyklewartościowych przetworów dla dzieci. Herbapol produkuje również napojewitaminowe, np. Rosavit oraz herbatkę ekspresową (owoce róży, głogu, tarniny i bzuczarnego). Bardzo często owoce dzikiej róży nazywane są błędnie — głogiem.Prawdziwy owoc głogu pochodzi z innej rośliny. Głóg — Crataegus oxyacantha Lzasadniczo różni się składem chemicznym oraz działaniem leczniczym od owocówróży.

179

Oprócz licznych odmian róży dzikiej spotyka się także wiele gatunków i krzyżówekróż szlachetnych, które są uprawiane jako rośliny ozdobne i aromatyczne. Niektóre znich, jak np. róża francuska (Rosa gallica L.), o pędach barwy sinej i dużych, silniepachnących ciemnoczerwonych kwiatach, oraz podobna róża stulistna (Rosa centifoliaL.), dostarczają aromatycznego surowca (kwiatów) mającego również zastosowanie wlecznictwie.

Odwar z wysuszonych, ciemnoczerwonych płatków kwiatów z tych odmian jestłagodnym środkiem ściągającym, stosowanym w połączeniu z miodem lub syropem dopędzlowania jamy ustnej u niemowląt w przypadkach pleśniawek (1 łyżkę lub więcejwysuszonych płatków róży zaparzyć ½ szklanki gorącej wody, mocno osłodzonejmiodem). Płatki róży wymieniane są również w starych przepisach zielarskich jakośrodek leczniczy w biegunkach niemowlęcych, zwłaszcza w mieszankach z rumiankiemlub owocami borówki czernicy (czarnej jagody).

Żurawina błotna(Oxycoccus quadripetalus Gilib. = Vaccinium oxycoccus L, rodz.Ericaceae)

Płożąca się, skąpo ulistniona krzewinka, dorastająca do 1 m długości, szerokorozpowszechniona na torfowiskach środkowej i północnej Europy oraz AmerykiPomocnej (charakterystyczna dla tundry, u nas dość rzadka). Roślina wykształcazimotrwale, drobne, brzegiem podwinięte liście o charakterystycznej sinobiałejpowierzchni dolnej. Różowe kwiaty, na długich szypułkach, wyrastają po 2—3 naszczytach gałązek. Owocem jest soczysta, kulista, czerwona jagoda o średnicy do 1,5cm, wyróżniająca się kwaśnym, orzeźwiającym smakiem. Owoce żurawiny dojrzewajązwykle we wrześniu. Odznaczają się dużą odpornością na mróz i mogą pozostawać nagałązkach aż do wiosny.

Surowcem są świeże owoce, zebrane po przemarznięciu, z których przygotowuje sięprzede wszystkim sok lub inne przetwory, np. kisiele.

Skład chemicznyWitaminy: C, B1, B2, PP, P, prowitamina A, kwasy organiczne (głównie cytrynowy i

benzoesowy), cukry (fruktoza, galaktoza i niewielkie ilości sacharozy), pektyny,antocyjany i składniki mineralne (miedź, molibden, żelazo, mangan, wapń, glin, cynk,srebro, kobalt).

ZastosowanieLek witaminowy stosowany głównie w przeziębieniach i innych chorobach

infekcyjnych, często jako orzeźwiający, gaszący pragnienie napój. W tym celu możnaużywać dostępnego w handlu soku żurawinowego — Succus Oxycocci (1 łyżeczka sokulub więcej na szklankę przegotowanej wody).

Owoce żurawiny wpływają korzystnie na procesy trawienia, zwłaszcza przyzmniejszonej kwaśności soku żołądkowego, polepszają przyswajanie żelaza zpożywienia. Polecane są jako środek wspomagający w leczeniu chorób infekcyj-

180

nych, niedokrwistości oraz w zapaleniu nerek (zwiększają efekt leczniczy podawanychantybiotyków i sulfonamidów). W medycynie ludowej są stosowane także w kamicynerkowej, w chorobach wątroby i nadciśnieniu. Żurawiny są zasado-twórcze i pomagająw utrzymaniu w organizmie równowagi kwasowo-zasadowej.

Formy podaniaŻurawina pasteryzowana: 1 kg przebranych i wymytych jagód zalać gorącym

syropem (1/2 — 1 kg cukru na 1 l wody) i pasteryzować do 20 min w temperaturze90°C.Dżem z żurawin: 1 kg żurawin, 1/2 kg cukru. Żurawiny umyć i przebrać, następnie

oddzielić 1/3 mniej wyrośniętych owoców i przetrzeć przez sito. Do przecieru dodaćcukier, zagotować i wsypać pozostałe owoce. Dżem przygotowuje się podobnie jak zborówek, ale mniej słodki, z dodatkiem np. owoców jarzębiny czy gruszek, jakodoskonały dodatek do potraw z drobiu.

Owoce żurawiny są bardzo trwałe. Mogą być przechowywane przez dłuższy czas wchłodnym miejscu zalane wodą, którą należy zmieniać co kilka tygodni.

ROŚLINY W CHOROBACH REUMATYCZNYCHReumatyzm, gościec, tak określamy zwyczajowo dolegliwości i zmiany chorobowe

w narządach ruchu. W miarę jednak rozwoju medycyny coraz bardziej uściśla siępojęcie reumatyzmu i wyodrębnia schorzenia, które różnią się od siebie przebiegiem iobjawami. Jednakże typowy dla tych chorób jest ból w obrębie narządów ruchu, odkrótkotrwałego do utrzymującego się latami. Stopniowo zmiany chorobowe powodujązniekształcenia stawów, prowadząc niekiedy nawet do kalectwa.

Jedną z jednostek reumatyzmu jest choroba reumatyczna (inaczej gorączkareumatyczna), która jest dość częstym schorzeniem wieku dziecięcego. Jest onaetiologicznie związana z paciorkowcami, które zwykle wywołują anginę, a wnastępstwie często chorobę reumatyczną.

Choroba reumatyczna rzadko występuje u dzieci do 5 lat; spotyka się ją w wieku 6—11 lat. Objawia się najczęściej nagle, zwykle stanem podgorączkowym, bólami stawówitp. Czasami przebieg jest ostry i może doprowadzić do nieodwracalnego uszkodzeniaserca lub innych zmian w narządach. Niejednokrotnie występują nawroty choroby, przyczym ich częstotliwość zmniejsza się wraz z wiekiem. Przy pierwszych objawachchoroby dziecko powinno jak najszybciej znaleźć się pod opieką lekarza specjalisty.

Nie należy również lekceważyć powtarzających się u dziecka infekcji górnych drógoddechowych lub zapalenia zatok okołonosowych, gdyż mogą one stanowić punktwyjścia do wywołania choroby reumatycznej.

W razie wystąpienia tych chorób, poza lekami podstawowymi, należy przez dłuższyczas po wyleczeniu stosować płukanie jamy ustnej i gardła przeciwbakteryjnymiśrodkami, jak: szałwia, rumianek itp.

181

W leczeniu ostrego rzutu choroby reumatycznej, obok penicyliny i kortykosteroidów,stosuje się pochodne kwasu salicylowego.

Należy jednak podkreślić, że dzieci są bardzo wrażliwe na salicylany, zwłaszczasyntetyczne (uczulenie salicylowe). Podaje się je więc tylko w koniecznychprzypadkach, wg wskazań lekarza, ściśle przestrzegając dawkowania.

Świat roślin dostarcza nam wielu surowców, zawierających pochodne kwasusalicylowego o łagodnym działaniu, które stosuje się jako leki wspomagające polecanenawet małym dzieciom. Do takich surowców należą: kora wierzby, kwiat wiązówki,pączki topoli, owoce borówki brusznicy. Te ostatnie najlepiej podawać na surowo,roztarte z cukrem.

W chorobach reumatycznych korzystne jest współdziałanie podstawowych środkówprzeciwreumatycznych z surowcami roślinnymi o właściwościach poprawiającychprzemianę materii i zwiększających wydalanie szkodliwych substancji, których złogiumiejscawiają się głównie wokół tkanki łącznej, w stawach, powodując obrzęki ibolesność. W tym celu można wykorzystać np. korzeń łopianu, usuwający zbędneprodukty przemiany materii dzięki zwiększeniu wydzielania żółci oraz właściwościommoczopędnym i napotnym. Zbliżony efekt uzyskuje się przy stosowaniu korzeni lubliści mniszka lekarskiego o podobnym działaniu. Celowe jest również łączenie tychsurowców z innymi środkami moczopędnymi (np. kłączami perzu, liśćmi brzozy) lubnapotnymi (np. owocami maliny i kwiatami lipy). Podaje się ponadto zioła, któredziałają regenerujące, wzmacniają organizm oraz uszczelniają i uelastyczniają ściankinaczyń włosowatych. Są to np.: liście pokrzywy, ziele rdestu ptasiego, ziele skrzypu,kwiaty bzu czarnego, ziele dziurawca.

Możemy również skorzystać z gotowych mieszanek ziołowych, w skład którychwchodzą rośliny wspomagające leczenie choroby reumatycznej. Są to: Reumosan,Reumogran, Pyrosan.

W bólach mięśniowych, a także przy wyraźnych zmianach stawowych, używa sięmaści, które działają rozgrzewające, powodując miejscowe przekrwienie, jak np.Capsiderm. Jeżeli tę maść stosujemy u dzieci, powinno się ją kilkakrotnie rozcieńczyćDermosanem lub obojętnym kremem. Zawsze trzeba uważać przy stosowaniu środkówsilnie drażniących, aby nie doprowadzić do uszkodzenia skóry. Dobre efekty dajenacieranie intraktem z melisy (Intractum Melissae — Herbapol) lub preparatemMelisana.

Niekiedy dobre efekty uzyskuje się, przykładając na bolesne, obrzmiałe stawykataplazmy, np. z nasion gorczycy białej i okłady z odwarów roślinnych, np.: z nasionlnu, ziela macierzanki, liści podbiału lub stosując kąpiele lecznicze. Do kąpielileczniczych wykorzystuje się wiele ziół aromatycznych, np. ziele macierzanki,tymianku, owoce jałowca, igliwie lub młode gałązki z sosny i świerka, a także innesurowce, np. słomę owsianą, siano, korę wierzby. Zamiast ziół aromatycznych możnado kąpieli dodawać w niewielkich ilościach olejki eteryczne, np.: tymiankowy,macierzankowy, lebiodkowy, rozmarynowy, lawendowy, lub wyciągi alkoholowe zroślin olejkowych. Czas kąpieli nie może być zbyt długi (należy zaczynać od 5 i nieprzekraczać 15 min); temperatura w granicach 36—38°C.

182

Kąpiele leczniczeW wywarze z siana: 2 kg siana z łąk koszonych podczas kwitnienia traw gotować w 6

1 wody przez ½ godz. Do kąpieli można dodać przecedzony wywar lub wraz z sianem.Zwrócić uwagę na możliwość uczulenia.

W wywarze ze słomy owsianej: 1 kg pokrojonej słomy owsianej zalać 5 l wody igotować przez pół godziny. Po odcedzeniu dodać do kąpieli.

Z ziół aromatycznych: 200 g ziela macierzanki albo tymianku zalać 3 l wrzącejwody, pozostawić do naparzenia, a następnie dodać do kąpieli.

Jeżeli w chorobach reumatycznych podaje się dłużej chemioterapeutyki — jakoosłonę błony śluzowej żołądka można polecić przetwory z surowców śluzowych, np. zkorzenia i liści prawoślazu lub nasion babki płesznika.

W czasie choroby, niezależnie od podstawowych leków, należy podawać dzieckuznaczne ilości witaminy C, najlepiej świeże owoce lub odpowiednio przygotowaneprzetwory. Dobrze nadają się do tego celu: owoce dzikiej róży, żurawiny lub owocerokitnika.

ROŚLINY W CHOROBACH UKŁADU NERWOWEGOUkład nerwowy jest odpowiedzialny za odbieranie bodźców wewnętrznych oraz

zewnętrznych i przekształcanie ich w pobudzenia nerwowe (impulsy) przekazywanedalej do poszczególnych narządów ciała.

Układ nerwowy składa się z dwóch zasadniczych części: układu mózgowo--rdzeniowego i autonomicznego. Układ mózgowo-rdzeniowy dzieli się z kolei naośrodkowy układ nerwowy, obejmujący m.in.: mózg, móżdżek, rdzeń przedłużony irdzeń kręgowy. Ta część układu nerwowego związana jest z naszą świadomością izależy od naszej woli. Autonomiczna część układu nerwowego (wegetatywna) nie jestzależna od naszej woli i jej czynności nie są związane ze świadomością. Ośrodkowyukład nerwowy reguluje nasz stosunek do świata zewnętrznego, natomiast układwegetatywny rządzi funkcjami ważnych dla życia narządów i zapewnia prawidłowyprzebieg najpoważniejszych czynności życiowych organizmu. Pomiędzy tymi układamiistnieją wzajemne wpływy pobudzające i hamujące na wszystkich szczeblach ichanatomicznego przebiegu i fizjologicznych czynności. Pobudzenie ośrodkowego układunerwowego może być nie tylko pochodzenia fizjologicznego, lecz również wynikać zjego nadmiernej pobudliwości lub zmniejszenia wrażliwości ośrodków hamującychpodniety.

Zaburzenia układu nerwowego są bardzo różnorodne i niejednokrotnie trudno jestpostawić właściwe rozpoznanie. W naszej dobie dolegliwości ze strony tego układu sądość powszechne i coraz częściej dotyczą również dzieci. Występują one przeważnie uosób o chwiejnym układzie wegetatywnym oraz o wzmożonej pobudliwości nerwowej.Cechą tych zaburzeń są stany podniecenia psychicznego i ruchowego, utrudnionanauka, praca i odpoczynek, zakłócenia snu.

U bardzo małych dzieci występują niekiedy drgawki (konwulsje) o różnympochodzeniu. Powszechnie używana nazwa — drgawki dziecięce — jest potocz-

183

nym niezbyt ścisłym określeniem zaburzeń układu nerwowego różnego typu, jak:napady padaczkowe drgawkowe, omdlenia drgawkowe, skurcz wskutek szlochania, atakże drgawki gorączkowe, które mogą wystąpić przy podwyższonej temperaturze ciała.Objawy takie pojawiają się u dzieci do 3 roku życia i w większości przypadków (gdynie są to przyczyny organiczne) ustępują w miarę dojrzewania dziecka. Objawy takiemogą przejściowo powrócić w okresie pokwitania, ze względu na gwałtowne przemianyhormonalne, charakterystyczne dla tego okresu.

Okres dojrzewania odznacza się ponadto dużą chwiejnością w sferze psychicznej,wzmożoną pobudliwością emocjonalną, skłonnością do depresji na przemian znadmiernym pobudzeniem. Często występują wtedy bóle w okolicy serca, nagłebledniecie lub zaczerwienienie twarzy, uczucie gorąca, zawroty głowy, bezsenność, aniekiedy nadmierna senność. Obserwuje się również objawy nerwicowe ze stronyprzewodu pokarmowego. Są to na ogół objawy przejściowe, które ustępują same poosiągnięciu przez dziecko pełnej dojrzałości psychicznej i fizycznej. Należy się jednakliczyć z tym, że mogą też wynikać ze stanów chorobowych organizmu. Wtedyoczywiście wymagają szybkiej interwencji lekarza specjalisty.

Niekiedy zaburzenia układu nerwowego ujawniają się na skutek przebytych choróbzakaźnych, zatruć pokarmowych, przeciążenia nauką i wszelkich zbyt silnych stresówdla niedojrzałego jeszcze układu nerwowego dziecka.

Trzeba tutaj podkreślić fakt, że wiele chorób późniejszego wieku (nerwicenarządowe, choroba nadciśnieniowa i in.) ma często swój początek w niegroźnych,lekceważonych zaburzeniach układu nerwowego u dzieci.

Coraz częściej u dzieci spotyka się nerwice, które objawiają się m.in.: niepokojem,rozdrażnieniem, bólami głowy, brzucha, trudnościami w zasypianiu i in.

Na powstawanie nerwic wpływają, obok czynników wewnętrznych również bodźcezewnętrzne, jak: hałas, wstrząsy, działanie dymów, gazów spalinowych i innychsubstancji toksycznych, a także w znacznym stopniu ogólne warunki bytowe dziecka ijego sytuacja rodzinna. Przypominamy, że podstawową cechą każdej nerwicy jest brakzmian organicznych w narządach i układzie nerwowym, pomimo czasem bardzowyraźnych zaburzeń w czynności tych narządów.

W leczeniu chorób układu nerwowego, w tym także nerwic, ważne znaczenie mająleki uspokajające, chociaż w odniesieniu do dzieci i młodzieży znerwicowanejnajwłaściwszym postępowaniem jest niekiedy psychoterapia i odpowiednie działaniewychowawcze. Czasami jednak, jak np.: w lękach nocnych i zaburzeniach snu, wmoczeniu nocnym, należy stosować odpowiednie leki uspokajające. W tychprzypadkach bardzo pomocne są preparaty roślinne, które jakkolwiek mają łagodnedziałanie i wymagają dłuższego przyjmowania, to we właściwych dawkach sąwystarczająco skuteczne. Nie dają też objawów ubocznych w przeciwieństwie douspokajających czy nasennych leków syntetycznych, które, chociaż niekiedy konieczne,nie są obojętne, a najczęściej wręcz szkodliwe dla organizmu dziecka. Poza tympowodują one nierzadko stany przyzwyczajenia (lekomanii).

Do surowców uspokajających należy: korzeń kozłka lekarskiego, liść melisy, zielemęczennicy cielistej, a także inne o nieco słabszym działaniu: kwiat rumianku, zieledziurawca, kwiat głogu, lipy, korzeń arcydzięgla.

184

Niektóre z wymienionych surowców mają specyficzne działanie i dlatego sąpolecane szczególnie w określonych schorzeniach lub dolegliwościach. I tak korzeńarcydzięgla jest bardzo dobrym środkiem w braku łaknienia u dzieci na tle nerwowym,a także w zawrotach i bólach głowy spowodowanych zaburzeniami trawiennymi.Surowiec ten wchodzi w skład kropli Nervosol. Dziurawiec, np. jako specyfikHyperforat, polecany jest w ogólnym wyczerpaniu nerwowym, uczuciach niepokoju, wprzejściowych zaburzeniach równowagi nerwowej, np. w okresie pokwitania, wmoczeniu nocnym u dzieci i lekach nocnych. Melisa i kolei jest używana najczęściej wnerwicy żołądka, zaburzeniach nerwowych rytmu serca, zmianach ciśnienia krwi podwpływem emocji, przy trudnościach w zasypianiu. Występuje w złożonych preparatachziołowych, jak: granulat Nervogran, mieszanka ziołowa Nervosan, krople Nervosol,mieszanka Enuresan (polecana w moczeniu nocnym) i in.

Cenne właściwości lecznicze wykazuje roślina, pochodząca z Ameryki Południowej,męczennica cielista (Passiflora incarnata). Jest ona uprawiana w wielu krajach Europy,również w Polsce (w szklarniach). Czasami spotykana w domach jako efektowna, pnącaroślina doniczkowa. Najlepsze działanie lecznicze wykazują wyciągi alkoholowe.Krajowy przemysł zielarski produkuje z tego surowca syrop Passispasmin. Podawanyjest on w stanach nadmiernego pobudzenia nerwowego, psychicznego i ruchowego, wbezsenności, w drgawkach i histerii u dzieci, w rozkojarzeniu nerwowym okresupokwitania i in. Preparat nie wykazuje toksycznego działania, jedynie przyprzedawkowaniu mogą wystąpić pewne objawy uboczne, najczęściej bóle głowy.Podobnym działaniem jak Passispasmin odznacza się płyn Neospasmina. Ostatnio wzespole dziecka nadwrażliwego i nieprzystosowanego stosuje się preparaty z wiesiołka,np. olej wiesiołkowy (Oeparol).

Najlepsze efekty w leczeniu schorzeń układu nerwowego uzyskuje się stosującmieszanki ziołowe o skojarzonym działaniu składników, np. uspokajającym,zmniejszającym pobudliwość zakończeń nerwowych czuciowych, przeciwbólowym,przeciwskurczowym, przeciwzapalnym. Korzystne działanie wywierają także kąpiele wodwarach z ziół o działaniu uspokajającym i odprężającym. Można je przygotowywać:z rumianku, kłączy tataraku, kozika, ziela krwawnika, kwiatów lipy, ziela macierzanki,liści melisy.

ROŚLINY USPOKAJAJĄCE

Głóg jednoszyjkowy(Crataegus monogyna Jacq.)oraz głóg dwuszyjkowy(Crataegus oxyacantha L., rodz. Rosaceae)

W Polsce spotyka się oba gatunki w lasach i zaroślach. Jednakże bardziejrozpowszechniony jest głóg jednoszyjkowy, który występuje na nizinach, natomiastgłóg dwuszyjkowy częściej rośnie w niższych partiach górskich. Obie rośliny sąrównież hodowane w parkach i ogrodach jako krzewy ozdobne.

185

Głóg jednoszyjkowy jest rozgałęzionym, ciernistym krzewem, dorastającym do 6 mwysokości, o silnie zdrewniałych gałązkach, opatrzonych krótkimi, grubymi kolcami.Liście są 3—5-klapowe, głęboko wcięte. Blaszka liściowa wzdłuż nerwu jestobustronnie miękko owłosiona. Kwiaty białokremowe, o jednym słupku, zebrane są naszczycie w wielokwiatowe baldachogrona. Roślina kwitnie w końcu maja. Owocem jestjednonasienny pestkowiec o jasnokoralowej do czerwono-brunatnej barwie. Owocedojrzewają jesienią, do października.

Głóg dwuszyjkowy jest podobnym, lecz niższym krzewem, osiągającym wysokośćdo 4 m. Wykształca on liście trójklapowe, w zarysie jajowate. Od głogujednoszyjkowego różni się głównie ilością słupków (2—3). Owocem jest równieżpestkowiec z 2 (rzadziej 3) pestkami.

Surowiec leczniczy stanowią kwiatostany wraz z towarzyszącymi 2—5 liśćmi obugatunków głogu, zebrane w początkowym okresie kwitnienia (maj i czerwiec) i szybkowysuszone. Surowiec ma specyficzny słaby zapach i gorzkawy smak.

W lecznictwie wykorzystuje się również owoce, które zbiera się jesienią, kiedyzaczną czerwienieć, ale nie są jeszcze dojrzałe. Suszy się w suszarniach w temperaturze50°C. Owoce głogu nie wykazują zapachu, smak mają kwaskowaty.

Skład chemicznyW kwiatostanach występują: flawonoidy i leukoantocyjanidyny, epikatechina,

garbniki katechinowe, triterpeny, fenolokwasy, fitosterole, związki purynowe i inne.Owoce głogu — mają podobny skład jakościowy, lecz ze znacznie mniejszą

zawartością związków flawonoidowych; głównym składnikiem jest pochodnaepikatechiny — procyjanidyna. Poza tym zawierają prowitaminę A oraz witaminę C.Kwiatom przypisuje się większe znaczenie lecznicze niż owocom.

DziałanieWzmacniające mięsień sercowy, uspokajające, przeciwskurczowe, moczopędne oraz

regulujące ciśnienie krwi.

ZastosowaniePrzetwory, głównie z kwiatów, mają zastosowanie w schorzeniach układu krążenia,

przy wzmożonej pobudliwości nerwowej i bezsenności oraz nadciśnieniu i miażdżycy(w wieku starszym).

Kwiatostany głogu wchodzą w skład licznych gotowych preparatów, jak Cardiol lubNeocardina, stosowanych także u dzieci w zaburzeniach czynnościowych serca,napadowym kołataniu serca, w nerwicach, w osłabieniu mięśnia sercowego poprzebytych chorobach zakaźnych.

Dzieciom przeciętnie podaje się jednorazowo 10—15 kropli tych preparatów, wcięższych przypadkach do 25 kropli, po jedzeniu, z niewielką ilością wody. Wyciąg zgłogu jest też składnikiem popularnego preparatu — Neospasmin, stosowanego u dzieciw trudnościach w zasypianiu, w uczuciu niepokoju, w przy-

186

spieszonym rytmie serca pod wpływem bodźców psychicznych, w napadowymkołataniu serca i in. Niekiedy lepszy efekt w tych przypadkach uzyskuje się przyjmującPassispasmin.

Kozłek lekarski(Valeriana officinalis L, rodz. Valerianaceae)

Występuje dziko prawie w całej Europie oraz środkowej i północnej Azji. W Polscerośnie powszechnie, często w większych zespołach, na łąkach i w zaroślach, na glebachżyznych, dostatecznie wilgotnych.

Jest to roślina wieloletnia, wysoka do 2 m, o krótkim kłączu, kształtu odwrotniestożkowatego, z którego od dom i z boku wyrastają liczne, cienkie, walcowate korzenie(kłącze z korzeniami przypomina koźlą brodę, dlatego nazwa rośliny — kozłek).

Kozłek w pierwszym roku wegetacji wykształca rozetę pierzastych liści, a w drugimprosto wzniesioną, ulistnioną, sztywną, często fioletowawą łodygę, liścienaprzeciwległe, pierzaste, kwiaty różowe lub białoróżowe, zebrane na szczycie wbaldachokształtne wiechy.

Owocem jest niełupka opatrzona pierzastym puchem.Roślina występuje w kilku odmianach różniących się wysokością łodyg oraz

wyglądem liści. Surowiec otrzymuje się z 3 odmian: Valeriana officinalis L. var.latifolia Vahl. — o szerokich prawie jajowatych liściach i łodydze wys. do 2 m,Valeriana officinalis L. var. tenuifolia Vahl. — która ma znacznie mniejsze,wąskolancetowate liście i łodygę wys. ok. 70 cm oraz Valeriana officinalis L. var.media Koch o dość licznych lancetowatych liściach oraz łodydze dorastającej do 1,5 m.Są to odmiany rosnące dziko. W uprawie natomiast spotykana jest najczęściej odmiana— Valeriana officinalis var. exaltata.

Surowiec stanowią kłącza z korzeniami zebrane ze stanu naturalnego i z upraw(rośliny hodowane mają silniej rozwinięty system korzeniowy niż dziko rosnące).Organa podziemne wykopywane są jesienią lub w maju, przed kwitnieniem rośliny.Suszy sieje w temperaturze do 35°C. Kozłek po wysuszeniu ma charakterystyczny„walerianowy” zapach, którego nie wyczuwa się w świeżej roślinie.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, w skład którego wchodzą monoterpeny, seskwiterpeny i diterpeny,

poza tym walepotriaty oraz kwasy organiczne i związki poliacetylenowe.

DziałanieUspokajające właściwości surowiec głównie zawdzięcza walepotriatom. Wyciągi

alkoholowe odznaczają się lepszym działaniem od naparów wodnych.

187

Kozłek lekarski

ZastosowanieW stanach napięcia nerwowego, niepokoju, w uczuciu zagrożenia, rozkojarzeniu,

trudnościach w zasypianiu, w drgawkach itp. Surowiec wpływa tłumiące też na stanyemocjonalne, ale także jest skuteczny w pobudzeniu ruchowym.

Formy podaniaWyciąg wodny: przygotowuje się na zimno, biorąc 1 łyżeczkę rozdrobnionych

korzeni na szklankę zimnej wody, pozostawiając na 24 godz. Podawać w ciągu dnia, aprzy bezsenności do 1/3 szklanki wieczorem.

Napar na gorąco: 1 łyżeczka/1 szklankę wrzącej wody; pozostawić na parze 30 min.Podawać dzieciom starszym 1—2 łyżki (również jako środek wiatropędny).

Korzeń waleriany wchodzi w skład licznych preparatów złożonych o działaniuuspokajającym, np. kropli nasercowych Cardiol, stosowanych m.in. w nerwicach iczynnościowych zaburzeniach serca (dzieciom 10—15 kropli), oraz kropliwalerianowych. Dzieciom można podać krople walerianowe również przy bólachżołądka i w wymiotach na tle nerwowym (3—7 kropli), także w padaczce po ½ —1łyżeczki 2 x dz.

Do preparatów uspokajających zawierających korzeń kozłka należą: Nervosol(dzieciom 1/3—1/2 łyżeczki 1—3 razy dziennie), Passispasmin (dzieciom przybezsenności ½ łyżeczki przed snem), a z preparatów zagranicznych Valmane — wpsychicznych i ruchowych zaburzeniach u dzieci, 3 razy dziennie po 1 drażetce w ciągu3—4 tygodni. Intrakt ze świeżych korzeni kozłka (Intractum Valerianae) możnastosować pomocniczo w padaczce po 1/3 łyżeczki 3 x dz.

Dłuższe stosowanie przetworów z kozłka nie jest wskazane, gdyż mogą onespowodować zaburzenia czynności przewodu pokarmowego.

Melisa lekarska(Melissa officinalis L., rodz. Labiatae)

Bylina wysoka do 1 m, o przyjemnym cytrynowym zapachu. Liście jasnozielone,cienkie, ułożone są na łodydze parami. Kwiaty drobne, białe lub niebieskawe, skupiająsię na szczytach pędów. Owocem jest poczwórna rozłupnia. Melisa kwitnie od czerwcado września i należy do roślin wybitnie miododajnych (jedna z nazw rośliny brzmi„rojownik” — od roju pszczelego). Pochodzi ze wschodnich obszarówśródziemnomorskich, zdziczała i zadomowiona w wielu krajach południowej Europyoraz na Krymie, Kaukazie, w Iranie, Syrii, na zachodzie Syberii. W Polsce tylkouprawiana, niekiedy dziczejąca. Rozmnaża się łatwo z rozłogów, z których na wiosnęwyrastają młode pędy.

Surowcem są liście melisy i ulistnione szczyty pędów zebrane w okresiepoprzedzającym kwitnienie. Surowiec suszy się szybko w cieniu, w temperaturze nieprzekraczającej 35°C. Wysuszone listki mają przyjemny, cytrynowy zapach.

189

Melisa lekarska

Skład chemicznyOlejek eteryczny (główne składniki — cytral i cytronellal), garbniki, kwasy

triterpenowe (ursolowy i oleanolowy), związki goryczowe, śluz, witamina C, karoten,składniki mineralne.

DziałanieUspokajające, rozkurczowe zwłaszcza na mięśnie gładkie jelit, przeciwbakteryjne,

przeciwwirusowe.

ZastosowanieW bezsenności, neurastenii, wyczerpaniu nerwowym, w stanach ogólnego

pobudzenia nerwowego oraz w niektórych chorobach przewodu pokarmowego (główniew nerwicach wegetatywnych, biegunkach na tle nerwicowym itp.).

Formy podaniaNapar: 1 łyżkę ziela zalać w termosie szklanką wrzącej wody. Pozostawić na

godzinę. Pić ok. ¼ — ½ szklanki 2 razy dziennie (małym dzieciom l—3 łyżki).Nalewka na winie: 50 g liści zalać 1 l białego wina i pozostawić na 3 dni. Podawać

po 1 łyżce dz. (starszym dzieciom kilka razy dziennie w miarę potrzeby) zwłaszcza wnerwicowych dolegliwościach żołądkowych.

Melisę można używać jako przyprawę, dodawaną także do potraw dla dzieci (nadajespecyficzny zapach cytrynowy). W tym celu najlepiej używać liści świeżych (sąbardziej aromatyczne). Jest to możliwe nawet zimą, gdyż melisa nadaje się do uprawyw doniczkach.

Melisę dobrze jest stosować w mieszankach z innymi ziołami o podobnym działaniu,np.: z kwiatami głogu, zielem dziurawca, korzeniem kozika i zielem serdecznika(Leonurus cardiaca L.) — w nerwicy serca, a z korzeniem arcydzięgla, liśćmi mięty,kwiatami rumianku i zielem dziurawca — w nerwicach żołądka.

Gotowy preparat — Intractum Melissae podawać w stanach bezsenności,przemęczeniu nauką, pomocniczo w chorobie wrzodowej żołądka.

ROŚLINY W CHOROBACH I URAZACH SKÓRYSkóra jest ważnym narządem odpowiedzialnym za wiele czynności organizmu.

Stanowi powłokę ochronną, jest narządem wydalniczym oraz wydzielniczym,regulatorem ciepła i receptorem czucia, bierze również aktywny udział w licznychprocesach przemiany materii. Dlatego skóra uzewnętrznia stan zdrowia organizmu iczynności jego narządów wewnętrznych.

Skóra dziecka jest niezwykle wrażliwa zarówno na bodźce wewnętrzne, jak izewnętrzne. Niewłaściwe pielęgnowanie i odżywianie dziecka może być powodemwielu chorób skóry zwanych dermatozami. Są one jednak najczęściej po-

191

chodzenia bakteryjnego, wirusowego lub grzybiczego. Niekiedy zmiany na skórzetowarzyszą innym chorobom lub powstają jako reakcja na pewne leki lub teżspowodowane są nadwrażliwością (alergia). Czasami zaś przyczyna powstawaniachorób skóry nie jest dotąd ustalona (np. łuszczycy, świądu skóry, liszajów itp.).

Często czynnikiem wywołującym choroby skóry jest niewłaściwa praca narządówwewnętrznych, jak: żołądka, nerek, a zwłaszcza wątroby, która spełnia role, „filtru”,odtruwającego ustrój. Konieczne jest wtedy ustalenie przyczyny powstawania choroby ipodjęcie leczenia w tym kierunku. Dlatego przy wielu zmianach skórnych polecane sąkuracje roślinami leczniczymi o działaniu moczopędnym, usprawniającym trawienie,zwiększającym wydzielanie żółci lub usuwającym stany nieżytowe żołądka i jelit czynawykowe zaparcia.

W pewnych okresach życia dziecka jego skóra reaguje w szczególny sposób.Delikatny naskórek noworodka i niemowlęcia wrażliwy jest zwłaszcza na urazyzewnętrzne. Niewłaściwe pielęgnowanie powoduje szybkie odparzenia izaczerwienienie skóry, a niekiedy jej pękanie, co przy dużej możliwości zakażeńbakteryjnych jest przyczyną powstawania stanów ropnych, wyprzeń, a nawetfurunkulozy (czyraczności), uciążliwego schorzenia, do którego dopuścić nie wolno.Czyraczność jest wynikiem nie tylko braku higieny, lecz występuje również wnastępstwie osłabienia sił odpornościowych dziecka (np. w chorobach zakaźnych) iwymaga starannego i wielostronnego leczenia pod kontrolą lekarza.

Odpowiednie rośliny lecznicze oraz pożywienie bogate w witaminy i białko, ubogienatomiast w tłuszcze zwierzęce i ostre przyprawy, mają wyraźnie dodatni wpływ naprzebieg leczenia zmian skórnych.

Uniwersalnym zielem wykorzystywanym w pielęgnowaniu skóry niemowlęcia idzieci starszych jest rumianek. Stosuje się go do kąpieli leczniczych o działaniuprzeciwzapalnym, poprawiającym oddychanie skóry i pracę gruczołów potowych.Rumianek wykazuje również właściwości przeciwalergiczne i używany jest zewnętrzniei wewnętrznie (w postaci herbatek) w swędzących wysypkach, które towarzyszą skaziebiałkowej.

Przy istniejącym już wyprzeniu, odparzeniu i innych zmianach skórnych, opróczkąpieli, do której można zamiast rumianku dodawać Azulan, stosuje się odpowiedniepudry i maści lecznicze, np. zasypki Alantan i Linomag lub maść nagietkową czyalantoinową, także olej rokitnikowy oraz wiesiołkowy (np. Oeparol).

Dzieci cierpią również na alergiczne schorzenia skórne. Dotyczy to często dziecinieprawidłowo odżywianych, mało przebywających na powietrzu, przekarmionych iprzegrzewanych. Wysypki tego rodzaju są zwykle bardzo swędzące, dziecko drapie się,powodując uszkodzenia skóry, co stwarza możliwość infekcji. Rośliny lecznicze majątu za zadanie m.in. łagodzenie świądu. Już od 6 miesiąca życia dziecka można stosowaćSanofil — ziołowy preparat aerozolowy o działaniu przeciwzapalnym,przeciwbakteryjnym, ściągającym i łagodzącym świąd. Polecany jest w pokrzywkach,wypryskach alergicznych i świerzbiączce. Zamiast Sanofilu stosuje się okłady iprzymoczki sporządzone z naparów: rumianku, kwiatów krwawnika, liści mięty, liścilub korzeni prawoślazu czy gotowej mieszanki Septosan, które łagodzą odczynyzapalne skóry. Liście babki lancetowatej oraz liście porzeczki czarnej korzystniedziałają zwłaszcza przy drobnych uszko-

192

dzeniach naskórka, które często towarzyszą swędzącym wysypkom. W chorobachskóry, jak: wyprysk suchy i sączący, wyprzenia w fałdach skórnych, ropnie mnogieniemowląt, świerzbiączka, pokrzywka i in., można z dobrym skutkiem stosowaćLinomag lub maść o działaniu ściągającym — Tormentiol, a także specyfikizawierające olej wiesiołkowy (Oleum Oenotherae).

Dziecko nieco starsze, w czasie nauki chodzenia, jest szczególnie narażone na liczneurazy zewnętrzne. W tym czasie często zdarzają się zadrapania, stłuczenia, otarcianaskórka, siniaki i urazy poważniejsze, jak oparzenia lub odmrożenia. Przypowierzchownych otarciach naskórka i płytkich skaleczeniach stosuje się zioła odziałaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym. Mogą to być przykładane na skóręświeże, dokładnie wymyte liście babki szerokiej lub lancetowatej czy zmiażdżone,świeże liście aloesu, rośliny doniczkowej popularnej w naszych domach. Obie rośliny,jakkolwiek o różnym składzie chemicznym, działają w tym wypadku podobnie gojąco iprzeciwbakteryjnie. Można również stosować zasypkę Alantan i Linomag, a takżeaerozolowy preparat ziołowy Hemostin. Ten ostatni specyfik przygotowany jest zwyciągów z kory dębowej, z kwiatów nagietka i ziela dziurawca. Zawiera ponadtoroztwór pochodnych celulozy, które tworzą na powierzchni skóry trwałą błonkę,zabezpieczającą uszkodzone miejsce przed zewnętrznym zakażeniem i przedłużającąkontakt skóry z leczniczymi wyciągami ziołowymi. Wytworzona błonka jest jednakniebezpieczna dla ran zanieczyszczonych, ponieważ stwarza korzystne warunki rozwojubakterii beztlenowych. Z tego względu Hemostin powinien być stosowany jedynie wdrobnych, czystych zranieniach i otarciach naskórka (nigdy na rany zanieczyszczoneziemią). Można go zmyć ze skóry wodą.

Na rany tłuczone, siniaki i obrzęki (opuchnięcia) stosuje się okłady, które robi się: znalewek z kwiatów arniki, nagietka i słonecznika, naparów z kwiatów rumianku lubodwarów z kory dębowej.

Miejsca opuchnięte i siniaki można smarować maścią Arcalen, przygotowaną zarniki i nagietka, a także okładać kompresami ziołowymi. W tym celu sproszkowanezioła, np.: arnikę, rumianek, nagietek, macierzankę lub inne o podobnym działaniumiesza się z gorącą wodą do konsystencji papki (nieraz z dodatkiem płatkówowsianych), następnie dodaje kilka kropli octu i przenosi na płótno lub gazę. Ciepłykompres przykłada się na spuchnięte miejsce, przykrywa cera tka i zmienia kilka razydziennie.

W niewielkich, lekkich oparzeniach uszkodzoną skórę należy zmyć najpierw zimnąwodą, a potem wacikiem zwilżonym nalewką z kłączy pięciornika, a następnieprzykładać zimne okłady z odwarów przygotowanych: z kwiatów rumianku, nagietka,kłączy pięciornika, nasion lnu lub smarować maściami gojącymi (maść alantoinowa) naprzemian z okładami. Podaje się przy tym do picia herbatki witaminowe, np. z dzikiejróży, oraz zawierające związki flawonoidowe, np. z ziela fiołka trójbarwnego. Podobniepostępuje się w odmrożeniach. Oczywiście w poważniejszych przypadkach tak oparzeń,jak i odmrożeń należy natychmiast zasięgnąć porady lekarskiej.

Dorastająca młodzież zwykle ma kłopoty ze skórą. Większość nastolatków trapipopularny trądzik młodzieńczy. Jest on związany z nadczynnością gruczołów łojowych,ich zaczopowaniem i wtórnym zakażeniem bakteryjnym. Trądzik

193

ma głównie podłoże hormonalne, a ponadto wiąże się ściśle z pracą układu trawienno-wydzielniczego. Dlatego też leczenie trądzika młodzieńczego zmierza w dwukierunkach. Jedno polega na regulacji pracy wątroby i przewodu pokarmowego,usprawnieniu wydalania moczu i zmniejszaniu pobudliwości nerwowej. Drugie todziałanie bezpośrednio na skórę, poprzez stosowanie środków o działaniu ściągającym,przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym. Ważne jest przy tym odpowiednie odżywianie,ubogie w tłuszcze zwierzęce i węglowodany, bogate zaś w białko i witaminy głównie zgrupy B oraz F i E.

Niektóre produkty spożywcze są szczególnie bogate w te związki. Dobrym źródłemwitaminy E i F są kiełki pszenicy (można je otrzymywać w warunkach domowych,rozsypując ziarna pszenicy na spodeczku z ligniną lub watą zwilżoną wodą). Kiełkidługości około 2 cm ścina się, sieka i dodaje do past, którymi smarujemy chleb.Najbogatszym źródłem witaminy F jest olej wiesiołkowy.

W trądziku należy pić napary ziołowe, głównie o działaniu usprawniającymtrawienie, moczopędnym, np.: z fiołka trójbarwnego, łopianu, dziurawca, mniszkalekarskiego, pokrzywy, krwawnika, rumianku, perzu. Wskazane są również maseczkiziołowe przygotowane ze sproszkowanych ziół: mniszka lekarskiego, rumianku, mięty,korzenia łopianu, do których dodaje się drożdży, płatków owsianych lub miodu. Twarzzmywa się wodą miętową, rumiankową, macierzankową lub lawendową, później możnanatłuścić ją kremem Linomag.

Przy szybko przetłuszczających się i wypadających włosach można stosować naparydo płukania: z kłączy tataraku, korzeni łopianu, rumianku (do włosów jasnych), korydębowej (do włosów ciemnych), liści czarnej porzeczki, mięty i in.

Choroby skóry są zwykle chorobami przewlekłymi, trudnymi do leczenia. W terapiitych schorzeń preparaty roślinne zajmują ważne miejsce jako leki pomocnicze lubuzupełniające, a niekiedy podstawowe. Jednakże prawie we wszystkich chorobachskórnych korzystne jest stosowanie odtruwających mieszanek ziołowych, którenormalizują przemianę materii (fiołek trójbarwny, pokrzywa, mniszek lekarski,dziurawiec, łopian, perz, krwawnik, cykoria, podagrycznik). Godne polecenia są gotowemieszanki ziołowe: Degrosan, Normosan, Normogran, Neonormacol, Betasol (preparatwspomagający w leczeniu łuszczycy) oraz wprowadzony ostatnio Revitan (mieszankaodtruwająca).

Bardzo wskazane jest przyrządzanie na wiosnę sałatek ze świeżych liści mlecza,pokrzywy, podagrycznika, krwawnika lub babki. Sałatki te wzbogacają organizm wwitaminy i składniki mineralne, działają regenerujące i odtruwające.

ROŚLINY ODTRUWAJĄCE

Fiołek trójbarwny = bratek polny(Viola tricolor L., rodz. Violaceae).

W lecznictwie poza fiołkiem trójbarwnym wykorzystywany jest fiołek polny (Violaarvensis Murray), jednak o słabszym działaniu. Obie te rośliny występują rodzimie wstrefie klimatu umiarkowanego — w Europie, Ameryce Północnej,

194

Fiołek trójbarwny = bratek polny

Azji. W Polsce pospolite na polach, ugorach, miedzach, rzadziej na łąkach lubbrzegach lasów.

Fiołek trójbarwny jest jednoroczną lub dwuletnią rośliną wykształcającą prostowzniesioną, czasem nieco ścielącą się łodygę wysokości od 10 do 30 cm. Łodyga jestzwykle rozgałęziona, ulistniona skrętolegle. Liście ogonkowe z dwoma dużymi,pierzaste wcinanymi przy listkami. Na szczytach rozgałęzień pędów wyrastająpojedyncze, pięciokrotne kwiaty, miniaturki ogrodowych bratków. Płatki koronydłuższe od działek kielicha: dwa górne najczęściej fioletowe, dwa boczneniebieskofioletowe lub żółte, dolny, największy płatek żółtego koloru, wykształca upodstawy zielonofioletową ostrogę. Owocem jest podłużnie jajowata, łatwo pękającatorebka.

Fiołek polny nie wykazuje istotnych różnic morfologicznych w porównaniu zfiołkiem trójbarwnym. Ma jedynie mniejsze kwiaty o bladożółtych płatkach korony,nieco krótszych od działek kielicha.

Surowcem leczniczym są kwitnące pędy obu gatunków fiołków, które kwitną odmaja do września. Zbiera się je przez cały okres kwitnienia, nim roślina wykształcitorebki nasienne. Ścina się całe pędy nadziemne, następnie szybko suszy w cieniu lubsuszarniach opałowych w temperaturze nie wyższej niż 40°C.

Skład chemicznyZwiązki flawonoidowe, głównie rutozyd oraz barwniki antocyjanowe. W zielu

stwierdzono poza tym garbniki, śluz, olejek eteryczny, witaminę C, znaczne ilościskładników mineralnych i salicylan metylowy.

DziałanieSłabo moczopędne i odtruwające („czyszczące krew”). Występujące w zielu

substancje tworzą w organizmie połączenia z różnymi niepotrzebnymi produktamiprzemiany materii, nagromadzającymi się niekiedy w znacznej ilości. Połączenia te sąłatwo rozpuszczalne w wodzie i dlatego mogą być usuwane z moczem. Jest to rezultatodtruwającego działania fiołka na organizm. Surowiec zmniejsza też kruchość iprzepuszczalność naczyń kapilarnych (włosowatych).

ZastosowanieW różnych chorobach skóry, zwłaszcza typowych dla okresu pokwitania, np. w

trądziku młodzieńczym, a także skazie białkowej u niemowląt (herbatki z kwiatówfiołka trójbarwnego). Poza tym w wyprysku sączącym i rumieniowatym. Fiołek jesttakże wykorzystywany w leczeniu chorób nerek i pęcherza moczowego, szczególnieprzy zaburzeniach w oddawaniu moczu, w krwiomoczu na tle uszkodzenia nerek przezniektóre leki (korzystny wpływ flawonoidów na naczynia włosowate), obrzękachspowodowanych niedomogą nerek, w chorobie gośćcowej, stanach zapalnych górnychdróg oddechowych (ułatwia odkrztuszanie wydzieliny) — we wszystkich tychprzypadkach jako typowy lek wspomagający.

196

Formy podaniaGotowa herbatka do zaparzania — Viola-fix.Napar: 1 łyżka (dla niemowląt łyżeczka) ziela na szklankę wrzącej wody. Pić kilka

razy dziennie w niewielkich porcjach.Właściwe jest łączenie surowca z innymi ziołami o podobnym, „czyszczącym krew”

działaniu, lub roślinami bogatymi w witaminy (owoce dzikiej róży, berberysu,jarzębiny, żurawiny, maliny). Bratek polny wchodzi w skład mieszanki ziołowejDegrosan, która przyspiesza przemianę materii.

Cykoria podróżnik = podróżnik błękitny = podróżnik lekarski(Cichorium intybus L., rodz. Compositae)

Roślina wieloletnia, szorstko owłosiona, wysokości 30—120 cm o długim,rozgałęzionym, brunatnym korzeniu. Wykształca charakterystyczną rozetęprzyziemnych liści oraz słabo ulistnioną łodygę. Liście łodygowe są lancetowate, niecowcinane lub całobrzegie. Kwiatostany koszyczkowe, złożone z błękitnych, rzadziejbiałych lub różowych kwiatów, które wyrastają na szczytach gałązek oraz w kątachgórnych liści. Owocem jest niełupka z wieńcem łusek na szczycie. Roślina kwitnie odlipca do sierpnia. Cykoria podróżnik rośnie pospolicie w Polsce na nizinach i niższychterenach górskich, przy drogach, na miedzach, pastwiskach, kamienistych ipiaszczystych nieużytkach. Jest również uprawiana do celów przemysłowych wodmianie o silnie rozwiniętym systemie korzeniowym, który jest używany do produkcjicykorii, znanej namiastki kawy prawdziwej.

Surowcem leczniczym jest głównie korzeń cykorii. Wykopuje się go pod koniecpaździernika, myje, kroi na mniejsze kawałki i suszy w temperaturze 40—50°C.Surowiec jest bez zapachu, smak ma wyraźnie gorzki. Zastosowanie znajduje równieżziele cykorii, szczególnie młode liście jedzone na surowo jako sałata. Dostarczają oneorganizmowi znacznych ilości składników mineralnych oraz witamin. Ziele zbiera się wlipcu — sierpniu, na początku kwitnienia rośliny.

Skład chemicznyKorzenie: związki gorzkie, triterpeny, garbniki, flawonoidy, fenolokwasy, nieco

olejku eterycznego, cholina, inulina, witaminy B1 i C, składniki mineralne.Liście: karoten, witaminy B1, B2, C, znaczne ilości składników mineralnych (sód,

potas, mangan, wapń, żelazo, fosfor).

DziałaniePobudzające czynność wydzielniczą żołądka, słabe żółciopędne i moczopędne.

ZastosowanieW braku łaknienia i wychudzeniu, w niedostatecznym wydzielaniu soku

żołądkowego i żółci, w uszkodzeniach wątroby spowodowanych różnymi związkami

197

Cykoria podróżnik = podróżnik błękitny = podróżnik lekarski

toksycznymi bądź lekami, w przewlekłych chorobach przemiany materii, w niektórychchorobach skóry jako „czyszczące krew”, w uzupełnieniu niedoboru mikroelementów(zwłaszcza liście). Ziele i korzeń znajdują zastosowanie głównie w medycynie ludowej.Używane są też zewnętrznie (okłady z naparów) w chorobach skóry (wysypki, egzemy).

Formy podaniaOdwar: 1 łyżeczkę suchych rozdrobnionych korzeni zalać szklanką zimnej wody,

doprowadzić do wrzenia i ogrzewać 5 min. Pić ¼ — ½ szklanki kilka razy dziennie(głównie w osłabieniu czynności wydzielniczej wątroby).

Łopian większy = łopuch(Arctium lappa L., rodz. Compositae)

Łopian większy jest to roślina dwuletnia, wykształcająca gruby, mięsisty,wrzecionowaty korzeń długości do 60 cm. W Polsce rośnie często przy drogach, naporębach, przy płotach, na brzegach lasów i zagajników, w ogrodach, na rumowiskach,przeważnie na glebie gliniastej. W pierwszym roku wegetacji wykształca rozetę dużychi szerokich liści. W drugim roku wyrasta sztywna, czerwona łodyga, wysoka od 0,5 do 1m.

Liście łodygowe są duże, górne pod spodem szare. Kwiatostan stanowią kulistekoszyczki kwiatowe, purpurowe lub różowe. Okrywy koszyczka są zielone, szydlaste,na szczycie haczykowate, dlatego koszyczki łatwo przyczepiają się do ubrań lub dosierści zwierząt. Roślina kwitnie od lipca do sierpnia. Owocem są drobne niełupki.

W lecznictwie ludowym wykorzystuje się również inne gatunki łopianu, spotykane unas w kraju: łopian pajęczynowaty (Arctium tomentosum MUL), łopian gajowy (A.nemorosum Lej. et Court.) i łopian mniejszy (Lappa minor Hill. = Arctium minus Hill.Bernh.).

Surowcem leczniczym jest przede wszystkim korzeń łopianu większego, niekiedystosuje się również ziele.

Korzeń w stanie świeżym ma nieprzyjemny zapach, który znika po wysuszeniu.Smak surowca jest śluzowaty, po pewnym czasie gorzkawy. Korzenie wykopuje sięzwykle jesienią, najlepiej w pierwszym roku wegetacji, po oczyszczeniu kroi i suszy wtemperaturze do 60°C.

Skład chemicznyKorzenie: wielocukier inulina, związki poliacetylenowe, białko, śluz, niewielkie

ilości olejku eterycznego, garbniki, substancje gorzkie, nieco oleju, witamina C iskładniki mineralne.

199

Łopian większy = łopuch

DziałaniePrzyspiesza wydalanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii, co

jest wynikiem działania moczopędnego i żółciopędnego surowca. Poprawia trawienie iwchłanianie składników pokarmowych.

ZastosowanieSurowiec jest podawany do wewnątrz głównie w przypadkach różnych chorób

skórnych, wywołanych niewłaściwym przyswajaniem substancji odżywczych iwydalaniem toksycznych produktów przemiany materii, np. okresowo w czasiepokwitania. Surowiec może być wykorzystany w lekkich nieżytach przewodupokarmowego wywołanych słabym wydzielaniem żółci i soku trzustkowego, działapomocniczo w chorobie reumatycznej. Często używa się łopianu do leczenia choróbskóry na tle łojotokowym (trądzik, łupież itp.) w postaci okładów, przemywali,maseczek kosmetycznych i jako dodatku do kąpieli leczniczych. W schorzeniach na tlełojotoku, a także przy skłonności do czyraków bardzo skuteczne jest picie sokuwyciśniętego ze świeżego łopianu (Succus Bardanae). Należy podawać 30 kropli sokuw kieliszku wody 2—4 razy dziennie.

Formy podaniaZ suchego łopianu przygotowuje się odwar: 1 łyżka surowca na 2 szklanki wody,

gotować od 3 do 5 min, przecedzić i pić ciepły 2—3 razy dziennie do ½ szklanki;można do smaku osłodzić miodem. Do użytku zewnętrznego sporządza się w podobnysposób odwar mocniejszy (2 łyżki surowca na 1 szklankę wody).

Przeciw łupieżowi i na porost włosów (zwłaszcza w łojotokowym wypadaniuwłosów) z dobrym skutkiem stosuje się olej łopianowy. Rozdrobniony, suchy korzeńłopianu zalać ciepłą oliwą lub olejem jadalnym, pozostawić w ciepłym i ciemnymmiejscu na 10—15 dni, od czasu do czasu potrząsając. Przecedzony olej wciera się(wmasowuje) w skórę głowy i pozostawia na kilka godzin (głowę zawija się ceratką iręcznikiem). Do zmycia oleju z włosów można użyć rozbitego żółtka jajka.

Korzeń łopianu wchodzi w skład licznych mieszanek ziołowych, granulatu Betagran ipłynu Betasol o działaniu przeciwłuszczycowym. Młode liście łopianu, a takżekorzenie, wykorzystywane są w niektórych krajach jako warzywo (w ZwiązkuRadzieckim, Chinach, Japonii).

Ogórecznik lekarski(Borago officinalis L., rodz. Boraginaceae)

Roślina jednoroczna lub dwuletnia, wysokości 30—60 cm, gęsto białawo owłosiona.Pochodzi z krajów śródziemnomorskich, obecnie rozpowszechniona prawie na całymobszarze Europy i Ameryki Północnej. W Polsce spotykana jako zdziczały chwastogrodowy albo roślina miododajna uprawiana przeważnie w pobliżu pasiek.

201

Łodygi ogórecznika są grube, soczyste, wyprostowane, górą rozgałęzionewiechowato. Kwiaty promieniste, błękitnego koloru, zebrane na szczytach łodyg wokazałe baldachogrona. Roślina kwitnie od czerwca do sierpnia.

Ogórecznik lekarski zapachem i smakiem przypomina ogórek (stąd nazwa), dlategoteż w wielu krajach świeże listki tej rośliny są popularnym dodatkiem do różnychsałatek jarzynowych, sosów, zapiekanek itp. Wysuszone ziele ogórecznika służy dosporządzania herbatek leczniczych o wielostronnym zastosowaniu.

Ziele ogórecznika zbiera się w początkach kwitnienia rośliny, suszy się w cienkichwarstwach na powietrzu lub w suszarniach w temperaturze do 40°C. Wysuszonysurowiec należy przechowywać w szczelnie zamkniętych naczyniach, chronić przedświatłem i wilgocią.

Skład chemicznyDuża zawartość śluzów, garbniki, saponiny, ślady olejku eterycznego, cholina,

krzemionka rozpuszczalna, składniki mineralne (głównie potas, mangan, magnez),kwasy organiczne (w tym jabłkowy i cytrynowy), witamina C, karoten.

DziałaniePowlekające, rozmiękczające, przeciwzapalne, moczopędne, odtruwające.

ZastosowanieZłożony skład chemiczny rośliny warunkuje jej wielostronne zastosowanie, m.in. w

stanach chorobowych, które wymagają pobudzenia czynności wydzielniczych nerek,oskrzeli, skóry. Ogórecznik ma korzystny wpływ na usprawnienie procesów trawienia iwydalania, co poprawia wygląd skóry, zwłaszcza w okresie pokwitania.

Ziela ogórecznika używa się do okładów w takich chorobach skóry, jak: czyraki,wypryski, świąd (również pochodzenia alergicznego). Krzemionka obecna w surowcuułatwia regenerację uszkodzonego naskórka. Ze względu na działanie osłaniające śluzu,Ogórecznik wykorzystuje się w leczeniu procesów zapalnych, zwłaszcza przewlekłych,np. nieżytów górnych dróg oddechowych połączonych z chrypką i suchym kaszlem,nieżytów przewodu pokarmowego, stanów zapalnych jamy ustnej i gardła (płukanki).Ogórecznik oprócz znaczenia leczniczego ma też walory dietetyczne. Możnaprzygotowywać z niego różne potrawy, np. sałatki z innymi jarzynami, zupy itp.

Herbatki z ogórecznika można polecić dzieciom przebywającym w przegrzanychpomieszczeniach, u których występuje zbytnie przesuszenie błony śluzowej drógoddechowych i duża wrażliwość na pyły i zanieczyszczenia powietrza, równieżdzieciom alergicznym.

Formy podaniaSok wyciśnięty ze świeżych, młodych liści ogórecznika podaje się (10—30 g

202

Ogórecznik lekarski

dziennie, rozcieńczony mlekiem lub wodą) w tzw. kuracji wiosennej, „czyszczącejkrew”, uzupełniającej w naszym organizmie witaminy i mikroelementy.

Napar: ½ — 1 łyżkę ziela zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić na 10 min i pićpo 1/3 szklanki 2—3 razy dziennie. W podobny sposób przygotowuje się odwarmocniejszy, ogrzewając płyn przez 3—5 min.

Ogórecznik można łączyć z innymi ziołami o podobnym działaniu, np. w leczeniukaszlu i chrypek używa się mieszanki złożonej z równych ilości ziela ogórecznika,korzeni lub liści prawoślazu, kwiatów rumianku i ślazu (podawać również w astmie,między atakami).

W chorobach ropnych skóry, do użytku zewnętrznego, używa się ogórecznika wraz zliśćmi szałwii, zielem nostrzyka (Melilotus officinalis Desr.) i kwiatami rumianku.

Podagrycznik pospolity(Aegopodium podagraria L., rodz. Umbelliferae)

Podagrycznik pospolity jest to bylina o pełzającym kłączu i długich podziemnychrozłogach, rozpowszechniona w całej Europie i Ameryce Północnej. W Polsce rośniemasowo w wilgotnych miejscach, w cienistych lasach liściastych, zaroślach, na łąkach iprzy drogach, a głównie jako uporczywy chwast ogrodowy. Podagrycznik ma prostą,bruzdowaną, w górze rozgałęzioną łodygę, rosnącą do wysokości 60, a nawet 90 cm.Liście są podwójnie lub pojedynczo trójdzielne, podłużnie jajowate, na szczyciezaostrzone. Kwiatostanem jest 10—20-szypułko-wy baldach, złożony z białych,rzadziej różowych, drobnych kwiatów. Owocem jest dwurozłupka. Roślina kwitnie odczerwca do sierpnia. Podagrycznik ma specyficzny, słaby zapach, przypominającymarchew.

Surowcem jest ziele podagrycznika, rzadziej używane są korzenie i kłącza. Wniektórych rejonach na wiosnę jada się młode listki podagrycznika jako sałatę wpołączeniu np. z liśćmi mniszka, lub przygotowane podobnie jak szpinak, a takżedodaje do wiosennej „zielonej zupy”. Świeże liście można również zakwaszać (kisić),podobnie jak liście kapusty. W Polsce już w XIV stuleciu podagrycznik uważany był zacenne warzywo. Obecnie w kuchni niemieckiej lub rosyjskiej jest częstowykorzystywany (np. polecany jako zupa „biwakowa” na wycieczkach).

Przy zbieraniu podagrycznika należy zwrócić uwagę na właściwe rozpoznanierośliny, gdyż bardzo jest podobny do niego świerząbek korzenny (Chaerophyllumaromaticum L.), którego nie używa się ani w lecznictwie, ani w praktyce kulinarnej.

Świerząbek korzenny różni się głównie łodygą, pod węzłami nabrzmiałą,szczecinkowato owłosioną, sinozieloną.

Skład chemicznyFlawonoidy, związki kumarynowe, kwasy chlorogenowy i kawowy, witamina C,

poza tym składniki mineralne (żelazo, miedź, mangan, tytan, bór, wapń i potas).

204

Podagrycznik pospolity

DziałanieRegenerujące organizm, odtruwające, moczopędne, przeciwreumatyczne, również

przeciw podagrze, stąd nazwa rośliny.

ZastosowanieW młodzieńczych chorobach skóry (trądzik) i pomocniczo w chorobie gośćcowej, w

zaburzeniach jelitowych przebiegających z naprzemiennymi biegunkami i zaparciami,w schorzeniach nerek i pęcherza, jako środek odtruwający organizm, remineralizujący.

Świeże, zmiażdżone liście stosuje się też jako okłady w bólach reumatycznych iartretycznych oraz po ukąszeniach przez owady.

Z surowca suszonego przygotowuje się napar (1 łyżka ziela na 1 szklankę wody),podawany kilka razy dziennie w niewielkich porcjach.

Pokrzywa zwyczajna oraz pokrzywa żegawka(Urtica dioica L. i Urtica urens L., rodz. Urticaceae)

Oba gatunki roślin pospolicie występują w całej Europie, środkowej i zachodniejAzji, Afryce, Ameryce Północnej jako rozpowszechnione chwasty.

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica Z,.), jest byliną, której ciemnozielone liście orazłodyga są pokryte parzącymi włoskami. Niepozorne, drobne, zielonkawe kwiaty tworząkwiatostany, które wyrastają z kątów górnych liści. Owoc to szarożółty orzeszek.Roślina kwitnie od połowy czerwca do jesieni.

Pokrzywa żegawka (Urtica urens L.), w przeciwieństwie do pokrzywy zwyczajnej,jest rośliną jednoroczną, niższą, dorastającą do wysokości 50 cm. Cała roślina okrytajest silnie parzącymi włoskami. Nie różni się zasadniczo od pokrzywy zwyczajnej aniskładem chemicznym, ani właściwościami leczniczymi.

Surowiec stanowią wysuszone liście pokrzywy zwyczajnej lub żegawki. Zbiera się jew ciągu lata, ścinając nadziemne pędy. Rośliny suszy się w cienkich warstwach wcieniu lub na słońcu, następnie oddziela liście od łodyg i zanieczyszczeń. Wysuszonapokrzywa jest bezwonna, smak ma słonawy, nieco gorzki.

Świeże, zwłaszcza młode liście mają jeszcze cenniejsze właściwości lecznicze niżsuszone, dlatego należy je jeść jako sałatki, „fałszywy szpinak” lub zupę ziołową. Wkuchni rosyjskiej podaje się dużo potraw ze świeżych liści pokrzywy, zalecanychszczególnie anemicznym, chorowitym dzieciom oraz młodzieży w niektórychschorzeniach skóry (np. w trądziku). Znane są także: sok wyciśnięty ze, świeżych liścipokrzywy (pasteryzowany na zimę), syropy z cukrem lub miodem, nalewka alkoholowaitp.

W lecznictwie ludowym wykorzystuje się części podziemne pokrzywy (korzenie irozłogi) w leczeniu wczesnych stadiów cukrzycy (zmniejszają stężenie cukru we krwi).

206

Skład chemicznyZnaczne ilości chlorofilu, składników mineralnych (głównie potasu i wapnia oraz

żelazo, miedź, bór, mangan, nikiel), dużo witamin, w tym witamina C (2,5 rażą więcejniż w cytrynach), B2 i K oraz prowitamina A. Poza tym występują flawonoidy, garbniki,kwasy organiczne (kwas mrówkowy i in.), kwas krzemowy, cukry, sterole, porfiryny iwiele innych składników.

DziałanieRegulujące wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii, „czyszczące

krew”, słabo moczopędne, krwiotwórcze, hipoglikemiczne (zmniejszające stężeniecukru we krwi), przeciwkrwotoczne. Surowiec jest używany przede wszystkim jakośrodek witaminowy i remineralizujący organizm o wielostronnym zastosowaniu(szczególnie polecany dzieciom anemicznym). Pobudza również wytwarzanieinterferonu — podnoszącego odporność w chorobach wirusowych.

ZastosowanieLiście pokrzywy są jednym z najbardziej wszechstronnych leków ziołowych.

Dlatego stosuje się je w różnych zestawach roślinnych, np. przeciwreumatycznych(mieszanka Reumosan), przeciwcukrzycowych (Diabetosan) i in., często wykorzystujesię w niektórych chorobach skóry, zwłaszcza wieku młodzieńczego. Surowiec służyrównież do otrzymywania chlorofilu, który ma pewne zastosowanie lecznicze ikosmetyczne (pasty do zębów, kremy). Liści pokrzywy używa się też do mycia włosówprzy łupieżu i łojotoku.

Formy podaniaOdwar z suchych liści: ½ — 1 łyżki liści na szklankę wody, gotować 5 min, pić kilka

razy dziennie w małych porcjach.Sok ze świeżych liści: 1 kg młodych, wymytych liści pokrzyw przepuścić przez

maszynkę, sok odcisnąć, a zmiażdżone liście zalać 1 l przegotowanej wody i ponowniewycisnąć. Płyny połączyć i pasteryzować w butelkach w temperaturze 65—70°C przez15 min.

Z pasteryzowanego soku przygotowuje się różne napoje dla dzieci, np. 4 łyżeczkisoku z pokrzywy, 1 szklanka mleka, 2 łyżeczki miodu, ½ szklanki wody. Miódrozpuścić w wodzie, dodać mleka i soku z pokrzyw.

Koktajl z pokrzyw: sok ze świeżej pokrzywy (160 g) zmieszać z sokiem z marchwi(300 g) i sokiem z cytryny (20 g), silnie ochłodzić (można dodać lodu).

Sałatka wiosenna z liści pokrzywy: sparzone wrzącą wodą młode listki pokrzywymiesza się ze szczypiorkiem, zieloną pietruszką lub listkami mlecza, pokrojonymjajkiem na twardo, doprawia śmietaną i przyprawami (sól, sok z cytryny). Można jestosować bez sparzenia, gdyż zwiędnięte, zalane śmietaną, nie mają już właściwościparzących.

Pokrzywa — ,,szpinak”: młode liście pokrzywy zalać wrzącą wodą, gotować 2—3min, odcedzić, następnie posiekać, dodać jajko i usmażyć jak jajecznicę.

207

Miód pokrzywowy: 1 kg świeżych liści przepuścić przez maszynkę, dodać 3 szklankiwody, zagotować i przecedzić przez gazę. Po przecedzeniu dodać 0,5 kg miodu,następnie uzupełnić wodą do objętości 1 l. Rozlać do butelek. Można używać przez całyokres zimowy. Podawać dzieciom, które często zapadają na wirusowe choroby, np.górnych dróg oddechowych, grypę itp.

Uczep trójlistkowy = uczep trójdzielny = dwuząb(Bidens tripartitus L, rodz. Compositae)

Ziele, wysokości do 90 cm, rozpowszechnione w Europie, na północy Azji i wAustralii. Występuje pospolicie na całym obszarze Polski. Rośnie w dużych skupiskachnad brzegami rzek, jezior i stawów, na mokrych łąkach, bagnach, często w rowachmelioracyjnych, na glebie mulistej, wilgotnej.

Roślina wykształca prosto wzniesioną, silnie rozgałęzioną, ciemnozieloną lubczerwonawą, krótko owłosioną, łodygę. Liście ułożone naprzeciwległe są krótko-ogonkowe, 3—5-sieczne. Kwiaty drobne, rurkowe, żółte lub żółtobrunatne, zebrane sąw płaskie, niewielkie koszyczki, które wyrastają pojedynczo na szczycie pędu i jegorozgałęzień. Owoc to spłaszczona niełupka, która ma 2—4 haczykowate ości. Dlategoowoc łatwo przyczepia się do ubrania lub sierści zwierząt (stąd nazwa rośliny —uczep).

W Polsce oprócz uczepu trójlistkowego rośnie również uczep zwisły (Bidens cernuusL.). Jest on znacznie mniejszy od omawianego poprzednio gatunku, o żółtychzwisających kwiatach, liściach pojedynczych, owocach z 4 ośćmi (dwuząb jestprzeważnie dwuszydlasty). Uczep zwisły nie jest rośliną leczniczą.

Surowcem stosowanym w lecznictwie jest ziele uczepu trójdzielnego, zebrane wpoczątkowym okresie kwitnienia rośliny (od lipca do września). Ścina się kwitnącewierzchołki (do 15 cm), bez grubszych łodyg, suszy w cienkich warstwach napowietrzu, w cieniu lub na strychu. Surowiec powinien mieć ciemnozieloną barwę,słaby zapach, lekko ściągający i nieco palący smak. Należy pamiętać, że nie wolno tegozioła zbierać z rowów melioracyjnych lub z rowów biegnących wzdłuż szos, a jest toczęste miejsce występowania uczepu.

Skład chemicznyFlawonoidy, olejek eteryczny, śluz, garbniki, substancje gorzkie, składniki

mineralne, kwasy organiczne, witamina C, karoten.

DziałanieMoczopędne, napotne, pobudzające usuwanie toksycznych produktów przemiany

materii, czyli „czyszczące krew”, przeciwzapalne.

ZastosowanieWewnętrznie i zewnętrznie (kąpiele) w różnych schorzeniach skóry, szczególnie u

dzieci i młodzieży, np. w trądziku, zapaleniu skóry, skłonności do czyraczności,

208

Uczep trójlistkowy = uczep trójdzielny = dwuząb

w skazie limfatycznej, a także wypryskach alergicznych. Uczep polecany jest dzieciomosłabionym, rekonwalescentom po dłuższej chorobie, zwłaszcza gdy leczenieprowadzone było silnymi środkami syntetycznymi i antybiotykami. W tychprzypadkach picie naparów z uczepu powoduje szybsze usunięcie z organizmuszkodliwych resztek tych związków.

Do picia przygotowuje się napar z 1 łyżki ziela na 1 ½ szklanki wrzącej wody, którypodaje się 3 razy dziennie po 1/3 szklanki przed jedzeniem. Korzystne jest łączenieziela uczepu z korzeniami łopianu, mniszka lekarskiego, kłączami perzu, zielem fiołkatrójbarwnego i liśćmi pokrzywy.

Do kąpieli leczniczych (w świądzie, w świerzbiączce, zmianach wysiękowych, w tymalergicznych) używa się naparu w proporcji 100—200 g ziela na wiadro wody.Wskazany jest dodatek innych ziół, a więc: liści szałwii, orzecha włoskiego, kwiatówrumianku, ziela macierzanki. Kąpiel powinna trwać do 15 min, a temperatura wodypowinna wynosić 36—38°C. Ziele uczepu bardzo często jest używane do kąpieli wstanach zapalnych węzłów chłonnych (również na tle gruźliczym). Natomiast wyciągolejowy z ziela uczepu medycyna ludowa wykorzystuje jako środek gojący.

ROŚLINY PRZECIWZAPALNE

Arnika górska = kupalnik górski(Arnica montana L, rodz. Compositae)

Roślina wieloletnia spotykana na terenach górzystych w Europie, Ameryce i Azji, wstrefie klimatu umiarkowanego. W Polsce dość rzadka i dlatego podlega całkowitejochronie. Napotkać ją można niekiedy na łąkach, połoninach, brzegach lasów,najczęściej w Sudetach i Karpatach. Surowiec leczniczy pochodzi u nas z uprawrównowartościowego gatunku — Arnica chamissonis Lessing (arnika łąkowa) lub zimportu. Arnika górska jest wieloletnią rośliną wysokości do 60 cm, o grubympoziomym kłączu. Z kłącza tego wyrasta rozeta przyziemnych liści oraz wzniesiony pędzakończony trzema złocistymi koszyczkami kwiatostanowymi (średnicy do 6 cm).Koszyczki okryte są listkami okrywy, ułożonymi w dwóch szeregach. Na obwodziekoszyczka znajduje się od 14 do 20 żeńskich kwiatów języczkowych, wewnątrz licznekwiaty rurkowe, obupłciowe, pokryte szarym, szczeciniastym puchem.Charakterystyczną cechą tej rośliny jest ułożenie liści na łodydze parami (l—3 pary)naprzeciwległe.

Surowcem leczniczym są koszyczki kwiatowe, zebrane w okresie pełnego kwitnieniaw słoneczne dni po obeschnięciu rosy. Koszyczki ścina się u podstawy, rozkłada wcienkie warstwy i suszy w przewiewnym, zacienionym miejscu, w temperaturze do35°C. Suchy surowiec jest szarożółty, puszysty (duża ilość puchu kielichowego), silniekruszący się i pylący. Ma słaby, aromatyczny zapach i ostry gorzkawy smak.

210

Arnika górska = kupalnik górski

Skład chemicznyFlawonoidy, olejek eteryczny, zawierający m.in. azulen i tymol, związki

poliacetylenowe, alkohole triterpenowe, laktony seskwiterpenowe, karotenoidy, kwasyorganiczne (m.in. kwas kawowy, chlorogenowy), aminy, fitosterole.

DziałaniePrzeciwzapalne, przeciwzakrzepowe, przyspieszające wchłanianie się krwiaków.

ZastosowanieGłównie w postaci okładów i kompresów w stłuczeniach, obrzękach, wylewach

podskórnych.Arnikę można stosować w owrzodzeniach skóry i czyrakach, zapaleniu pochewki

ścięgna, stawów, niewielkich oparzeniach i po ukłuciu owadów. Nie powinno się jejnatomiast używać w dużych uszkodzeniach skóry, rozległych ranach krwawiących,ostrych stanach zapalnych skóry, w ciężkich oparzeniach, gdyż mogą wystąpić objawyuboczne (gorączka, podrażnienia skóry, alergia i in.).

Arnikę rzadko używa się do wewnątrz, jedynie w leczeniu ludzi dorosłych zzaburzeniami krążenia mózgowego i wieńcowego.

Formy podaniaOdwar: ½ łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wody, gotować 5 min, odstawić na 10

min, przecedzić, dodać 50 g gliceryny i łyżeczkę octu. Stosować jako kompresy iokłady na stłuczone miejsca.

Nalewka: do 20 g gotowej nalewki z arniki (Tinctura Arnicae), którą można kupić,dodać 50 g gliceryny, 60 g wody i ½ łyżeczki octu. Stosować do okładów i kompresów.Nalewka z arniki zmieszana z nalewką z liści szałwii, mięty, kwiatów rumianku iodpowiednio rozcieńczona wodą służy do obmywania twarzy w trądziku.Przypominamy, że użycie nie rozcieńczonej nalewki z arniki powoduje zaczerwienienieskóry, a nawet tworzenie się pęcherzy.

Chaber bławatek(Centaurea cyanus L., rodz. Compositae)

Roślina jednoroczna lub dwuletnia często spotykana w Polsce jako chwast póluprawnych, o pięknych, szafirowych kwiatach. Kwitnie od maja do września.

Surowcem zielarskim są kwiaty bławatka. Zbiera się całe koszyczki kwiatowe idelikatnie z nich wyskubuje zewnętrzne niebieskie kwiaty języczkowe. Należy uważać,aby jednocześnie nie wyrywać kwiatów rurkowych, które obniżają wartość surowca.Zawsze zrywa się tylko świeżo rozkwitłe koszyczki lub dopiero rozkwitające. Kwiatynależy suszyć szybko dla zachowania błękitnej barwy. Surowiec wyblakły nie nadajesię do celów leczniczych.

212

Skład chemicznyBarwniki antocyjanowe, flawonoidy, gorycze, garbniki, wosk, śluz, witamina C,

składniki mineralne (przede wszystkim mangan).

DziałaniePrzeciwzapalne i moczopędne.

ZastosowanieZewnętrznie do przemywania oczu w zapaleniu spojówek, wewnętrznie w niektórych

schorzeniach dróg moczowych, np. w zapaleniu miedniczek nerkowych.

Formy podaniaNapar: 1 łyżka kwiatów na szklankę wrzącej wody; zaparzać 15 min. Można

stosować do kompresów na oczy lub pić po ¼ szklanki 2 razy dziennie międzyposiłkami (środek moczopędny). Chaber najczęściej stosowany jest w mieszankachziołowych o podobnym działaniu.

Nagietek lekarski = nagietek(Calendula officinalis L., rodz. Compositae)

Rośnie dziko od obszarów Morza Śródziemnego po Iran, uprawiany w Europie,Ameryce Północnej i Azji. W Polsce pospolity w ogródkach, niekiedy zdziczały napolach i ugorach.

Jest to roślina jednoroczna, dorastająca do 50 cm wysokości, o wzniesionych,rozgałęzionych, soczystych i łamliwych łodygach. Wierzchołki rozgałęzień łodygzakończone są pojedynczymi, żółtopomarańczowymi koszyczkami kwiatowymi.Najcenniejsze odmiany pełnokwiatowe mają koszyczki złożone jedynie z kwiatówjęzyczkowych. Roślina kwitnie od czerwca do późnej jesieni.

Owocem jest sierpowato wygięta niełupka, na grzbiecie kolczasto chropawa. Całaroślina jest delikatnie, miękko owłosiona, posiada gruczoły wydzielnicze, które nadająjej pewną lepkość i wydzielają balsamiczny zapach.

Surowcem leczniczym są całe, wysuszone koszyczki kwiatowe lub częściej płatkiwyskubane z koszyczka, czyli kwiaty języczkowe, tylko o zabarwieniupomarańczowym. Surowiec pochodzi z odmian uprawianych wielko- ipełnokwiatowych o zabarwieniu kwiatów intensywnie pomarańczowym. Nagietkizbiera się stopniowo w miarę zakwitania rośliny, zwykle w połowie lipca, w czasiesuchej, słonecznej pogody. Kwiaty suszy się na powietrzu w cieniu, w cienkichwarstwach lub w suszarniach w temperaturze do 40°C. Dobry surowiec ma ciemnożółtąlub pomarańczową barwę, słaby, charakterystyczny aromat i gorzkawy smak.

213

Skład chemicznyKaroteny, gorycze (kalendulina), saponiny triterpenowe — pochodne kwasu

oleanolowego, związane m.in. z kwasem glukuronowym, sterole, flawonoidy,substancje żywicowe, śluz, niewielkie ilości olejku eterycznego, kwasy organicznejskładniki mineralne (głównie mangan).

DziałaniePrzeciwzapalne, przeciwbakteryjne (szczególnie wobec gronkowców i

paciorkowców), przyspieszające ziarninowanie uszkodzeń skóry, przeciwskurczowe,żółciopędne, moczopędne.

ZastosowanieZewnętrznie stosuje się jako środek antyseptyczny, przeciwzapalny, gojący rany w:

zmianach ropnych na skórze, zapaleniu skóry, odmrożeniach, oparzeniach, czyrakach,ropiejących otarciach naskórka, a także w stanach zapalnych odbytu i sromu, przypęknięciach błony śluzowej, do płukania jamy ustnej i gardła (np. w anginie), doprzemywania oczu w stanach ropnych (przy jęczmieniach i in.).

Formy podaniaNapar: ½ — 1 łyżkę wysuszonych kwiatów na szklankę wrzącej wody do okładów,

obmywań, przemywania oczu (najlepiej po rozcieńczeniu 1:1 naparem z kwiatówbławatka i rumianku). Czasami rozcieńczony napar podaje się do wewnątrz wschorzeniach górnych dróg oddechowych, anginach, a także pomocniczo w chorobiewrzodowej żołądka.

Nalewka alkoholowa (Tinctura Calendulae) do użytku zewnętrznego: głównie wskaleczeniach, ropiejących ranach i do płukania gardła (rozcieńczona w proporcji — 1łyżeczka nalewki na pół szklanki wody). Wewnętrznie nalewkę stosuje się u dziecirzadko, jako środek przeciwzapalny i przeciwskurczowy, u dziewcząt przynieregularnym i bolesnym miesiączkowaniu, a także w nieżytach żołądka i jelit. Kwiatynagietka ugniecione w słoiku wypuszczają oleisty sok (można go rozcieńczyć oliwką),używany jako środek gojący, np. w odparzeniach skóry u dzieci (również u niemowląt).Olejowy wyciąg z nagietka (Herbapol) przyspiesza ziarninowanie i bliznowacenieuszkodzeń skóry, przeciwdziała mszczeniu się skóry.

Kwiaty nagietka są składnikiem mieszanki ziołowej Vagosan (używanej w stanachzapalnych pochwy i sromu), a wyciągi — preparatów: Azucalen (zastosowanie podobnejak mieszanki Vagosan), Calendulin (tabletki dopochwowe), Arcalen (maśćprzeciwwysiękowa przy obrzękach stawów) i Hemostin (aerozol polecany wskaleczeniach i otarciach naskórka).

W medycynie ludowej stosuje się również świeże liście nagietka: wymyte izmiażdżone przykłada się na kawałku gazy na rany, ropnie, wrzody i obrzęki. Nato-

214

miast sok ze świeżej kwitnącej rośliny zakrapia się do nosa przy przewlekłym bieżycie,smaruje nim brodawki, odciski itp.

Karoteny, zawarte w kwiatach nagietka, szeroko wykorzystuje przemysł spożywczydo barwienia artykułów żywnościowych, głównie sera, masła i margaryny.

Świetlik łąkowyEuphrasia Rostkoviana Hayne, rodz. Scrophulariaceae)

Niewielka roślina roczna (do 40 cm wysokości), silnie rozgałęziona, o drobnychliściach. Kwiaty dwuwargowe, białe lub bladoliliowe z fioletowymi żyłkami i żółtąplamką na dolnej wardze. W Polsce świetlik występuje pospolicie na wilgotnychłąkach, głównie górskich, pastwiskach i brzegach lasów. Na tych samych miejscachmoże rosnąć wiele gatunków świetlika oraz mieszańców międzygatunkowych, które sądo siebie bardzo podobne i mają taką samą wartość leczniczą. i Surowiec stanowi górnaczęść ziela.

Świetlik zbiera się na początku kwitnienia (lipiec, sierpień) i suszy w cienkichwarstwach, w cieniu. W lecznictwie można stosować również świeżą roślinę.

Skład chemicznyGlikozyd — aukubina o działaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym, garbniki,

kumaryny, związki gorzkie, składniki mineralne, olejek eteryczny.

ZastosowanieSkuteczny, delikatny środek używany do pielęgnowania oczu m.in.: w zapaleniu

spojówek, nawet z ropną wydzieliną, jęczmieniu, zapaleniu brzegu powiek,nadwrażliwości oczu na promieniowanie (lamp rtęciowych, ekranów telewizyjnych)oraz na alergeny (kurz, dym, spaliny samochodowe).

Odwar ze świetlika przygotowuje się z 1 łyżki ziela na szklankę wody (doprzemywania oczu i do okładów na powieki). Świetlik nie ma działania drażniącego,dlatego może być stosowany przez dłuższy czas. Często wykorzystuje się go wmieszankach z kwiatami bławatka i rumianku.

Napar do przemywania oczu: 40 g kwiatu bławatka zmieszać z 30 g ziela świetlika.Zaparzać łyżkę ziół 1 szklanką wody.

Żółtlica drobnokwiatowa oraz żółtlica owłosiona(Galinsoga parviflora Cav. i Galinsoga quadriradiata Rusz et Pav.,rodz. Compositae)

Żółtlice są to jednoroczne rośliny, pochodzące z Ameryki Południowej (z AndówPeruwiańskich). Przywiezione do Europy w XVIII stuleciu, szybko rozprzestrzeniły sięna całym obszarze. Obecnie pospolite i uporczywe chwasty ogrodowe i polne,powszechnie spotykane. Obie rośliny wykształcają rozgałęzione łodygi

215

Świetlik łąkowy

Żółtica drobnokwiatowa

wysokości od 10 do 45 cm. Liście ułożone naprzeciwległe są ogonkowe, kształtujajowatego, górne podłużnie lancetowate, na szczycie zaostrzone, o brzegu ząb-kowanym, spodem na nerwach owłosione. Koszyczki kwiatostanowe drobne, na długichszypułkach, wyrastają pojedynczo na rozgałęzieniach pędów. Kwiaty języczkowe białe(zwykle 5), kwiaty rurkowe liczne, żółte. Roślina kwitnie od czerwca do jesieni.Żółtlica owłosiona wyróżnia się szerszymi liśćmi, gęstym owłosieniem i niecowiększymi kwiatami języczkowymi.

Surowiec stanowi świeże oraz suszone ziele obu gatunków żółtlicy (lepszy pochodziz żółtlicy owłosionej), zbieranych przed kwitnieniem.

Skład chemicznyProteiny, składniki mineralne, witamina C, flawonoidy.

ZastosowanieW medycynie ludowej świeże, zmiażdżone ziele żółtlicy owłosionej stosuje się z

dobrym skutkiem w różnych chorobach skóry, wypryskach i egzemach. Przykłada się jew postaci okładów co drugi dzień przez tydzień. Można również stosować okłady zwyciśniętego soku ze świeżej rośliny. Natomiast do przemywania ran i wypryskówużywa się naparu z suszonego ziela (1 łyżka na 1 szklankę wody).

Młodych świeżych liści żółtlicy używa się czasami jako dodatku do sałatek,podobnie jak młodych liści babki lub pokrzywy.

ROŚLINY W CHOROBACH ALERGICZNYCHAlergią — inaczej nadwrażliwością albo uczuleniem — określa się nieprawidłową,

nadmiernie nasiloną reakcję organizmu na zetknięcie się z pewnymi substancjami, np.białkami, glikopeptydami, wielocukrami i in., wprowadzonymi do ustroju różnymidrogami (pozajelitowe, przez przewód pokarmowy, układ oddechowy, skórę).Substancje te, nazywane ogólnie alergenami, mogą znajdować się w pożywieniu, wlekach, pyłkach kwiatowych, wydzielinach roślin, w kurzu, sierści zwierząt, pierzu i in.

Częstymi alergenami są drobnoustroje, zarodniki grzybów, pasożyty, mikroskopijneroztocza, a także produkty własnej przemiany materii. W zasadzie alergenem może byćkażda substancja, która w wyniku kontaktu z ustrojem wywołuje objawy uczulenia.Czynnikami alergizującymi, czyli usposabiającymi do wystąpienia objawów uczulenia,mogą być zmiany temperatury otoczenia, np. nagłe oziębienie, wilgoć, a także stanogólny zdrowia, np. przewlekłe stany zapalne.

Rozróżniamy również tzw. autoalergeny — wytwarzane przez własne tkanki.Odczyny alergiczne, związane ściśle z produkcją przeciwciał, są jednym z rodzajówreakcji immunologicznych (odpornościowych) ustroju. W prawidłowych wa-

218

runkach reakcje te, polegające na unieczynnianiu substancji obcych dla organizmuprzez swoiste przeciwciała i wyspecjalizowane komórki limfatyczne, przebiegają bezzakłócenia czynności narządów i tkanek. Zdarza się jednak, że odpowiedźodpornościowa jest nadmierna i wzmożony proces obronny wywołuje zaburzeniaprzemian biochemicznych w komórkach, z uwalnianiem wielu toksycznych substancji,głównie histaminy, co prowadzi do poważnych zaburzeń wewnątrzustrojowychnoszących znamiona wyraźnie chorobowe. Mówimy wtedy o alergii.

Należy przy tym podkreślić, że podstawowymi cechami alergii jest jej swoistośćindywidualne, swoiste reagowanie organizmu na alergen) oraz charakter nabyty, tzn.wtórny, wynikający z następnych zetknięć organizmu z alergenem (pierwszy Kontaktinicjuje powstawanie odpowiednich przeciwciał, które przy powtórnym Kontakcie zalergenem wyzwalają objawy uczuleniowe).

Odczyny alergiczne, zależnie od mechanizmów ich powstawania, dzieli się na czterytypy, z których najczęstszymi są: odczyny wczesne (natychmiastowe) i późne. Wczesnesą związane z istnieniem przeciwciał krążących we krwi i w tym przypadku reakcjaalergiczna pojawia się natychmiast lub po kilku, kilkunastu minutach po wprowadzeniualergenu. Odczyny późne, zależne od limfocytów i związane z komórkową odpowiedziąimmunologiczną, występują po upływie kilku lub kilkudziesięciu godzin od kontaktu zalergenem.

Jednym z typów alergii wczesnej jest wstrząs anafilaktyczny, który może powstaćm.in. po podaniu dożylnym surowic odpornościowych (szczepionek), penicyliny iinnych leków albo po ukąszeniu przez owady (osy, pszczoły, szerszenie). Obserwuje sięw nim zmiany w układzie naczyniowym i zaburzenia w akcji serca, niekiedy występujeduszność, obrzęk błon śluzowych nosa i krtani. Mogą wystąpić również zmiany skórne— pokrzywka, rumień i in.

Wstrząs anafilaktyczny jest ciężkim stanem organizmu i może zagrozić życiudziecka, toteż wymaga szybkiej interwencji lekarskiej.

Do odczynów alergii wczesnej zalicza się ponadto dychawicę (astmę) oskrzelową,katar sienny, niektóre rodzaje migreny, obrzęk Quinckego, wyprysk atopowy uniemowląt (tzw. skaza atopowa). Obecnie obserwuje się nasilenie odczynówalergicznych wśród dzieci. Jest to niewątpliwie wynikiem daleko posuniętej degradacjiśrodowiska naturalnego. Najczęstszymi objawami wczesnej alergii są schorzenia drógoddechowych, mające tendencję do nawrotów. Dlatego w każdym przypadku zbytniejskłonności dziecka do zachorowań na choroby układu oddechowego, nawet typuinfekcyjnego, powinno się przeprowadzić konsultacje u lekarza alergologa.

Większość przypadków (ponad 95%) dychawicy oskrzelowej spowodowanych jestprzez alergię. Jest to jedna z najczęstszych, a zarazem najcięższych alergii. Pierwotnienie stwierdza się zmian organicznych układu oddechowego. W ataku dychawicyoskrzelowej występuje duszność wydechowa z charakterystycznym świstem,spowodowana skurczem oskrzeli z zalegającą w nich wydzieliną. Bardzo często wewcześniejszym wieku dziecka przed ujawnieniem się astmy obserwuje się zmianyalergiczne na skórze lub katar alergiczny. Głównymi przyczynami napadów dusznościsą alergeny lub infekcja (np. pochodząca z przewlekłych ognisk zakażenia —migdałków, zębów, zatok bocznych nosa). Napady duszno-

219

ści u małych dzieci wyzwalane są głównie przez alergeny pokarmowe, a u starszych —przez wziewne (najczęściej są to pyłki roślin, zarodniki grzybów pleśniowych, kurzdomowy, pierze).

Dychawica oskrzelowa alergiczna ujawnia się zwykle w trzecim roku życia i częściejspotykana jest u chłopców niż u dziewczynek. Może niekiedy ustąpić samoistnie wokresie dojrzewania, najczęściej jednak, w przypadkach nie leczonych, trwa całymilatami.

W wieku niemowlęcym (w 3—4 miesiącu) spotyka się wyprysk alergiczny, anatężenie objawów przypada zwykle na 8—9 miesiąc życia. Charakteryzuje sięrumieniem i pęcherzykami, które łatwo pękają, tworząc sączącą się powierzchnię skóry.Odczuwane jest przy tym przykre swędzenie. Dziecko na ogół rozdrapuje swędzącepęcherzyki, co może powodować wtórną infekcję wysypki alergicznej (ropień). Wdrugim roku życia objawy te bardzo często zanikają i w 50% przypadków ustępującałkowicie.

W pozostałych przypadkach wyprysk utrzymuje się najczęściej w postaciświerzbiączki (pruritus), charakteryzującej się pojawieniem miejscowych, silnieswędzących zmian skórnych, nieraz sączących się, zaczerwienionych, zlokalizowanychnajczęściej pod kolanami, w zagięciach łokci, na dłoniach, szyi, czasem na twarzy.Zmiany skórne mają tendencję do nasilania się w okresie pokwitania i są częstsze uchłopców niż u dziewczynek.

Oprócz wyprysku najczęstszym objawem alergii u małych dzieci jest pokrzywka.Zjawia się ona zwykle jako reakcja na pewne składniki pokarmowe (głównie na białkomleka, jaj i ryb, poziomek lub malin). Może mieć charakter ostry, przewlekły lubnawracający. Najbardziej typowymi objawami chorobowymi są swędzące obrączkowatewykwity na całym ciele.

U starszych dzieci częstym schorzeniem alergicznym jest katar sienny, który ujawniasię w okresie kwitnienia niektórych drzew, traw, warzyw i in. Uczulenie to możewystąpić w różnych porach roku, latem lub jesienią, często w porze sianokosów.Charakteryzuje się obrzękiem i zaczerwienieniem błony śluzowej nosa, z któregoobficie wypływa surowicza wydzielina. Występują przy tym ataki kichania, łzawienieoczu, swędzenie i obrzęk powiek, zaczerwienienie spojówek, czasem suchy kaszel. Pora(miesiąc) występowania alergicznego zapalenia błony śluzowej nosa pozwala naidentyfikację alergenów, gdyż zazwyczaj są nimi pyłki kwitnących w tym czasie roślin,np. w lutym (pod koniec miesiąca) — zaczynają kwitnąć (i pylić) — leszczyna, wiąz,cis; w marcu — pełne kwitnienie ww. gatunków (w tym olchy) i pod koniec miesiąca— wierzby; w kwietniu — kwitną ww. gatunki oraz jesion, brzoza, topola, grab,jarzębina, sitowie, różne trawy, mniszek lekarski, drzewa owocowe; maj — przedewszystkim trawa, dąb, buk, kasztanowiec, jawor, trzcina, turzyca, sosna, rośliny łąkowe,np. babka szerokolistna, jaskry, szczawie; czerwiec i lipiec to pełnia kwitnienia traw,chwastów, np. pokrzywy, lebiody i drzew — lipy, kwiatów ozdobnych, np. stokrotek,rumianów i in., roślin warzywnych, głównie pietruszki, marchwi, pomidorów,ziemniaków. W sierpniu wymienione warzywa kwitną nadal, a ponadto — trawy,chwasty, w tym pokrzywy. We wrześniu — wrzos, pokrzywy, jarzębina.

Wymienione rośliny są najczęstszymi sprawcami powtarzających się co rokualergicznych katarów nosa.

220

Znane są też niesezonowe alergiczne nieżyty nosa, spotykane w ciągu całego roku.Alergenami są w tym przypadku zanieczyszczenia chemiczne i mechaniczne powietrza,kurz domowy i in. Uczulenie na kurz domowy związane jest zawsze z występowaniemw kurzu drobnego roztocza z rodzaju Dermatophagoides. U dzieci uczulonych naroztocza objawy alergii przypominają grypę i często są z tą chorobą mylone.Wymienione odczyny uczuleniowe ze strony skóry i błon śluzowych znacznie nasilająsię u młodzieży w okresie pokwitania.

Alergia późna obejmuje wyprysk kontaktowy (alergenami są tu często chemikalia,detergenty), późne odczyny na zakażenia bakteryjne, grzybicze i pasożytnicze (np.glisty, owsiki), obce białka pokarmowe, czasem nawet na własne tkanki(autoimmunizacja) oraz tkanki obce (odrzucenie przeszczepów).

Częste jest też nakładanie się odczynów alergii wczesnej i późnej. Uczuleniekontaktowe mogą wywołać rośliny domowe, jak np. prymula (Primula sp.), owoce,jarzyny, mydła, leki, owady, sierść zwierząt domowych.

Alergię trudno wyleczyć całkowicie, może ona jednak przejść w okres spokoju(utajenia), a niekiedy udaje się w znacznym stopniu odczulić organizm na działaniepewnych alergenów. Można też łagodzić objawy odczynów alergicznych przezodpowiednie leki, podawanie wapna, a także przez stosowanie niektórych ziół. Zawszejednak podstawową drogą zapobiegania odczynom uczulenia jest poznanie alergenu iunikanie z nim kontaktu przez całe życie.

Nadwrażliwość na alergeny jest cechą indywidualną, często wrodzoną (tzw. skazaatopowa). Jej przyczyną są określone „defekty” genetyczne ludzi, których określamymianem atopików. Zaburzenia atopowe pojawiają się zazwyczaj w okresie wczesnegodzieciństwa (niemowlęctwa) i mogą utrzymywać się przez całe życie, ujawniając się wróżnej formie, np. u dziecka atopowego alergeny pochodzące z pożywienia, wewczesnym dzieciństwie dają przeważnie objawy skórne (wyprysk), potem u dzieckastarszego — objawy ze strony układu oddechowego (astma, nieżyty nosa) lubpokarmowego (nudności, wymioty, napadowe bóle w jamie brzusznej).

Duże znaczenie ma odpowiednie karmienie dziecka atopowego, najpierw najlepiejpiersią, później konieczne jest unikanie potraw o właściwościach alergizujących, np. zryb, również z mleka krowiego (czasami właściwsze są przetwory z mleka kwaśnego,np. jogurt). Właściwości alergizujące wykazuje wiele produktów spożywczych, ziół,warzyw, owoców (najczęściej zabarwionych pomarańczowoczerwono), np. truskawki,poziomki, maliny oraz pomidory, cebula, owoce cytrusowe, kakao, orzechy, migdały iin.

Unikać też trzeba nadmiaru białka pochodzącego z jaj, mleka krowiego, mięsawieprzowego, ryb. Częstym alergenem pokarmowym są zarodniki grzybówpleśniowych znajdujące się na zepsutych owocach, jarzynach, źle wysuszonych iprzechowywanych ziołach, w spleśniałych serach i konfiturach. Unikać należywyrobów spożywczych (np. cukierków, napojów) sztucznie barwionych iaromatyzowanych.

Dziecko alergiczne powinno się znajdować pod stałą opieką lekarza specjalisty, któryna podstawie odpowiednich testów ustali alergeny i zastosuje właściwe postępowanieodczulające. Ważne jest również leczenie objawowe, ponieważ niektóre odczynyalergiczne są nie tylko bardzo przykre, ale i groźne. W leczeniu

221

stosuje się środki antyalergiczne, przeciwzapalne, ściągające, znieczulające,rozkurczające oskrzela, uspokajające i in. Można w tym celu szeroko wykorzystywaćrośliny lecznicze, zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie.

Duże znaczenie ogólne w leczeniu dolegliwości alergicznych u dzieci starszych mająsurowce typu ,,depurativa”, czyli „czyszczące krew”, ułatwiające usuwanie zorganizmu zbędnych metabolitów, które mogą być wewnętrznymi (endogennymi)alergenami. Do surowców tego typu należą — używane najczęściej — korzeń łopianu(Radix Bardanae) lub sok łopianowy (Succus Bardanae), korzeń mniszka lekarskiego(Radix Taraxaci) i sok mniszkowy (Succus Taraxaci), liście pokrzywy (FoliumUrticae), suszone lub świeże (spożywane w formie sałatek), liście czarnej porzeczki(Folium Ribis nigri) — wykazujące działanie przeciwzapalne zbliżone do działaniahormonalnych leków steroidowych.

Z powyższymi ziołami współdziałają surowce moczopędne oraz żółciopędne iżółciotwórcze usprawniające trawienie oraz drogi wydalania nie strawionychmetabolitów. Używa się w tym celu często kłączy perzu (Rhizoma Agropyri), liści ipączków brzozy (Folium Betulae, Gemmae Betulae), ziela rdestu ptasiego (Her-baPolygoni avicularis), korzeni czarnej rzodkwi (Raphanus sativus var. niger), najlepiej wstanie świeżym (surówki) lub w postaci soku (łyżeczka — łyżka soku rozcieńczonawodą lub mlekiem 1 raz dziennie, godzinę przed posiłkiem), ziela dziurawca (HerbaHyperici). Dla małych dzieci szczególnie użyteczny w alergiach jest rumianek (FlosChamomillae), podawany wewnętrznie i zewnętrznie oraz wiesiołek (nasiona lub olej)— Oenothera paradoxa Hudziok.

W alergiach u dzieci starszych i młodzieży niekiedy wskazane jest podanie środkówłagodnie przeczyszczających w celu wydalenia produktów niewłaściwie przetrawionegobiałka. Stosuje się w tym celu najczęściej gotowe preparaty, np. syrop Rhelax czytabletki rzewieniowe, ziółka Normogran lub Neonormosan i in.

Dobre efekty uzyskuje się przy podawaniu w chorobach alergicznych przetworów zkorzenia lukrecji (Radix Glycyrrhizae), a także stosowaniu surowców flawonoidowych,np. ziela fiołka trójbarwnego (Herba Violae tricoloris), antocyjanowych, np. owocówbzu czarnego (Fructus Sambuci), owoców czarnej porzeczki, owoców aronii (FructusAroniae), karotenoidowych i witaminowych, np. owoców róży (Fructus Rosae),krzemionkowych, np. ziela skrzypu (Herba Equiseti). Należy również w alergiachuwzględniać podawanie surowców łagodnie uspokajających, jak kwiaty lipy (FlosTiliae), rumianku, korzenie kozłka (Radix Valerianae), lub stosować odpowiedniepreparaty (Neospasmin, Passispasmin, Nervogran, Nervosan, Nervosol).

Ze względu na występowanie w alergii przewlekłych objawów uszkodzenia naczyńwłosowatych skóry, błon śluzowych i narządów wewnętrznych (obrzęki i wysięki)szczególnie wskazane jest stosowanie ziół w ciągu dłuższego czasu, i to najlepiej wformie preparatów złożonych oraz mieszanek ziołowych wykazującychwielokierunkowe działanie: np. w alergii atopowej różnego typu można podawaćdzieciom codziennie do picia następującą herbatkę: kwiaty rumianku, liście pokrzywy,ziele rdestu ptasiego, skrzypu i fiołka trójbarwnego oraz owoce róży w równychczęściach zmieszać i używać do parzenia „herbaty” (½ do 1 łyżki mieszanki na szklankęwody).

Inna „herbatka” polecana jest szczególnie w schorzeniach alergicznych dróg

222

oddechowych: korzeń i liście prawoślazu (Radix et Folium Althaeae), kwiaty ślazuleśnego (Flos Malvae), owoce bzu czarnego (Fructus Sambuci), ziele skrzypu, zielerdestu ptasiego, ziele fiołka trójbarwnego, nasiona kozieradki (Semen Foenugraeci) iowoce róży lub aronii (Aronia melanocarpa). Zmieszać w równych częściach, używaćjw.

Dobre wyniki uzyskuje się podając dziecku atopowemu nasiona wiesiołka(Oenothera biennis czy Oen. paradoxa) lub lepiej olej wiesiołkowy zawierającyniezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (a wśród nich unikalny kwasgammalinobolenowy). Olej ten należy jednocześnie używać zewnętrznie smarując skóręzmienioną chorobowo.

„Herbatka” w alergicznym katarze siennym: ziele fiołka trójbarwnego, skrzypu,dziurawca, świetlika lekarskiego (Herba Euphrasiae), tasznika (Herba Bursaepastoris), kwiaty rumianku, owoce bzu czarnego i róży. Zmieszać w równychCzęściach, stosować jw.

Należy zadbać o uwzględnienie w jadłospisie dziecka alergicznego witamin z grupyB (najlepszy — napój z drożdży) i witaminy A (zwłaszcza przy alergiach drógoddechowych), czyli surowców karotenoidowych.

W stanach spastycznych (skurczowych) dróg oddechowych, głównie w atakachastmy oskrzelowej, podaje się surowce o działaniu rozkurczającym najczęściej wpostaci wziewnej (inhalacje). Należą one jednak do środków silnie działających i mogąbyć podawane jedynie z przepisu lekarza. Dobre wyniki uzyskuje się stosując międzyatakami duszności domową „aerozoloterapię”, tj. oddychanie (aromatyczną parąunoszącą się z gorących wyciągów wodnych z surowców olejkowych lub czystycholejków eterycznych (nakropionych na gorącą wodę). Czasami do tych wonnych,parujących roztworów poleca się dodawanie nieco jodyny lub soli iwonickiej i in. (pokonsultacji lekarskiej). W roztworach tych zanurzać można pieluszki lub gazę irozwieszać je w pobliżu śpiącego dziecka (tylko nie nad dzieckiem). W aerozoloterapiidomowej wykorzystuje się szeroko różne surowce olejkowe (po wykluczeniuewentualnego działania alergizującego), najczęściej: kwiaty rumianku (olejekrumiankowy lub płyn Azulan), pączki i młode .gałązki sosnowe, jałowcowe lubkosodrzewinowe, ziele macierzanki (Herba Serpylli), ziele tymianku (Herba Thymi),liście mięty (Folium Menthae), dla starszych dzieci liście rozmarynu (FoliumRosmarini), liście szałwii i in.

W leczeniu alergicznych zmian skóry oprócz herbatek z ziół do picia polecanychwyżej, stosuje się środki zewnętrzne — kąpiele, okłady czy przymoczki ziołowe.Używa się w tym celu surowców przeciwbakteryjnych i przeciwzapalnych (np.surowców olejkowych), przeciwuczuleniowych, osłaniających, łagodzących uczucieświądu (surowców śluzowych), ściągających (surowców garbnikowych) i innych,wywierających przez skórę działanie ogólne. Szeroko wykorzystywany jest tu rumianeklub Azulan, który jednak przed zastosowaniem należy odpowiednio rozcieńczyć. Dobrerezultaty uzyskuje się stosując zewnętrznie mieszanki ziołowe, np. Septosan (dlastarszych dzieci), po zastosowaniu których zmniejsza się m.in. odczuwanie bólu. Świądskóry łagodzi przemywanie chorych miejsc naparem z liści mięty lub rozcieńczonąnalewką miętową (mentol — główny składnik olejku miętowego działa chłodzące iznieczulająco — stosować u starszych dzieci).

223

Zastosowanie na skórę wyciągów (w formie okładów) z kwiatów arniki (FlosArnicae) lub nagietka (Flos Calendulae) zmniejsza obrzęk i zaczerwienienie zmienionejskóry. Ból i obrzęk po ukłuciu przez owady łagodzi przyłożenie świeżego,zmiażdżonego liścia babki wąskolistnej (Folium Plantaginis lanceolatae) lub babkizwykłej (Plantago media), liścia szałwii, a nawet okład ze świeżego, utartegoziemniaka.

Na rynku znajduje się też roślinny preparat aerozolowy Sanofil, wykazującyskuteczne działanie przeciwświądowe i przeciwalergiczne. Poleca się go w różnychwypryskach alergicznych, w świerzbiączce. atopowym wyprysku dziecięcym,pokrzywce i in.

Do smarowania skóry można też stosować Linomag, lub lepiej olej wiesiołkowy.Sączące się wypryski alergiczne łagodzi maść z surowców garbnikowych — Tormentioloraz zasypka i maść alantoinowa, otrzymywane z korzenia żywokostu (RadixSymphyti), polecane także w rumieniu alergicznym. Dobre wyniki daje przemywanieskóry podrażnionej, a zwłaszcza zainfekowanej, wodą aloesową, lub przykładanie namiejsca chorobowo zmienione przeciętego, świeżego liścia aloesu (Aloe arborescensMili).

Wodę aloesową przygotowuje się następująco: 1 świeży liść aloesu umyć, zmiażdżyći zalać 1 szklanką ciepłej wody, ogrzewać łagodnie przez 5—10 minut, a następnieprzesączyć przez watę.

Przy skłonnościach dziecka do alergii kontaktowej należy zwracać szczególną uwagęna mydło, które dziecko używa (najlepsze jest rumiankowe lub oczarowo-rumiankowe,zawierające ekstrakty z liści oczaru — Hamamelis virginiana L.) — oraz na środkipiorące przeznaczone do prania bielizny dziecięcej. Przy zaobserwowanej reakcjialergicznej na określony środek należy go bezwzględnie odstawić, gdyż następnekontakty z alergenem dają zwykle bardziej nasilone objawy uczuleniowe.

Kąpiele ziołowe stosowane dla dziecka atopowego przynoszą mu dużą ulgę,zwłaszcza w swędzącej wysypce. Niemowlęta najlepiej jest kąpać w rumianku (200 gna wannę wody), dodając do kąpieli nieco krochmalu (rozgotowanej mąki kartoflanej)oraz wyciągu wodnego z roślin zawierających dużo śluzu (dobre są do tego celukorzenie i liście prawoślazu — Radix et Folium Althaeae, nie rozdrobnione siemięlniane — Semen Lini, liście babki — Folium Plantaginis). Taka kąpiel osłaniająca znosiuczucie swędzenia skóry i łagodzi podrażnienia, działa przeciwalergicznie. Stosuje sięteż do kąpieli zioła, które również są polecane do picia. Obserwuje się wtedy działanieogólne składników ziół wypitych i wchłanianych przez skórę. Można użyć do kąpielinp. mieszanki równych ilości kwiatów rumianku, liści pokrzywy, ziela rdestu ptasiego,ziela skrzypu, ziela fiołka trójbarwnego, liści babki wąskolistnej, kłącza perzu — zrobićmocny wyciąg z garści ziół i dodawać do kąpieli dziecka. Te same zioła do picia:zaparzyć 1 łyżkę mieszanki ziołowej na 1 szklankę wody. Podawać po łyżeczce lubłyżce; małym dzieciom dodawać do pokarmu po łyżeczce.

Dla dzieci starszych poleca się niekiedy kąpiele dziegciowe. Używa się do nichdziegcia sosnowego (Pix liquida Pini), brzozowego (Oleum Betulae, Oleum Rusci),jałowcowego (Oleum Cadinum), bukowego (Oleum Fagi) lub produktów pochodnych,np. Tumenol.

224

Dziegcie są to produkty suchej destylacji drewna. Są one mieszaninami różnychzwiązków organicznych (w dużych stężeniach działają silnie redukujące, w mniejszych— odkażająco), które odczulają i zmniejszają uczucie swędzenia. Dodaje się je dokąpieli lub do maści (5—40%) w leczeniu wyprysku alergicznego, świerzbiączki iinnych objawów atopowego zapalenia skóry.

W medycynie ludowej, z dobrym skutkiem, używa się do kąpieli dzieci alergicznychmocnych naparów z ziela uczepu trójlistkowego (Bidens tripartitus) w ilości 100—200g ziela na jedną kąpiel. Równocześnie zaleca się picie naparu z: kwiatów przelotu (FlosAnthylidis), korzenia arcydzięgla (Radix Archangelicae), liści babki wąskolistnej(Folium Plantaginis lanceolatae), ziela dziurawca (Herba Hyperici) i ziela rdestuptasiego (Herba Polygoni avicularis). Miesza się równą ilość ziół i zaparza 1 łyżkęmieszanki na szklankę wody (gotować ostrożnie 5—10 minut). Podaje się też do piciasoki, najlepiej mieszane, z marchwi, buraka ćwikłowego i selera, oraz soki owocowe zciemnofioletowych owoców, np. z aronii, czarnych jagód, porzeczek, ciemnychwinogron.

Należy podkreślić, że w alergii najlepsze skutki uzyskuje się stosując skojarzoneleczenie zewnętrzne i wewnętrzne, usprawniające przebieg prawidłowego trawienia iwydalania niepotrzebnych metabolitów.

Rośliny stosowane w schorzeniach alergicznych charakteryzują się szerokimzakresem działania farmakologicznego, działają nie tylko objawowo, ponieważ niektórez nich wykazują właściwości neutralizowania alergenów wewnątrz- izewnątrzpochodnych.

ROŚLINY W ŻYWIENIU DZIECI CHORYCHDieta niemowlęcia zdrowego i choregoPodstawową zasadą prawidłowego żywienia dziecka — podobnie jak odżywiania

człowieka dorosłego — jest pełne pokrycie zapotrzebowania organizmu na składnikiodżywcze, związki energetyczne, witaminy i składniki mineralne. Jednak z uwagi naszybki rozwój i wzrost dziecka zapotrzebowanie jego organizmu, zarówno jakościowe,jak i ilościowe, w każdej fazie życia jest inne niż dorosłego. Szczególnie podkreśla sięznaczenie prawidłowego żywienia dziecka w najwcześniejszym okresie jego życia,kiedy odbywa się najintensywniejszy wzrost i kształtowanie się poszczególnychnarządów. W tym czasie racjonalne żywienie jest najważniejszym czynnikiemzabezpieczającym życie noworodka, jego zdrowie i prawidłowy rozwój, wpływającymrównież na rozwój mózgu dziecka, jego intelekt i funkcjonowanie układu nerwowego.Okazało się przy tym, że racjonalne żywienie znacznie podwyższa zdolnośćadaptacyjną noworodka do nowego środowiska, poza łonem matki, polepsza sprawnośćjego układu odpornościowego, co ma ogromne znaczenie w profilaktyce choróbinfekcyjnych i poważnie obniża procent śmiertelności wśród dzieci najmłodszych. iOdpowiednie żywienie ma duży udział w profilaktyce schorzeń, wynikających

225

m.in. z nieprawidłowego trawienia i przyswajania pokarmów przez niemowlęta, także whipowitaminozach, niedokrwistości, krzywicy, biegunkach i in.

Nie mniejsze znaczenie ma również racjonalne żywienie w stanach chorobowychdziecka. W chorobie odpowiednia dieta staje się jednym ze środków leczniczych,przywracających zaburzony stan organizmu wywołany schorzeniem, pobudzającychodporność organizmu do walki z chorobą. Dieta wpływa na przebieg i czas trwaniachoroby, zapobiega nawrotom, skraca okres rekonwalescencji. W chorobie zaciera sięróżnica między funkcjami odżywczymi składników pokarmowych a leczniczymi ispełnia się postulat lekarzy starożytności podkreślających rolę „pożywienia leczącego”.

W czasach, w których żyjemy, jeszcze jeden aspekt musimy wziąć pod uwagęopracowując diety dla dzieci zdrowych, a tym bardziej chorych. Tym problemem jestskażone, zanieczyszczone chemicznie środowisko, szczególnie niekorzystnieoddziaływujące na rozwijające się młode organizmy.

Pożywienie dla dzieci najmłodszych musi być szczególnie bezpieczne, „czyste”,pozbawione toksycznych dodatków chemicznych, pochodzących z otoczenia, czysztucznie dodanych, np. w celu barwienia produktów. Warzywa, owoce, zioła dlaniemowląt powinny pochodzić z odpowiednich upraw, prowadzonych bez stosowanianawozów sztucznych, środków ochrony roślin itp. (zwłaszcza marchew i buraki).Nierzadko, gdy dziecko jest chore, lepiej zrezygnować z jakiegoś produktuspożywczego, którego jakości nie jesteśmy pewni, niż wprowadzać do organizmudziecka dodatkowy czynnik szkodliwy.

W terapii chorego dziecka przy stosowaniu diety leczniczej bierze się pod uwagęnastępujące czynniki: rodzaj schorzenia, wiek, stan dziecka, zaburzenia metabolicznetowarzyszące chorobie, fazę choroby, stosowane leczenie. Nie mniejsze znaczenieprzywiązuje się do przygotowania pożywienia dla chorego dziecka (termiczna„obróbka”, proporcje składników w poszczególnych potrawach, ilość podanegopożywienia, a nawet pora podania). Obecnie podkreśla się koniecznośćpełnowartościowego odżywiania w każdym okresie choroby, zgodnie z możliwościamiprzyjmowania pokarmów przez dziecko. Na szczęście u dzieci szybciej ustępują objawyniechęci do jedzenia wywoływane chorobą niż u dorosłych. Związane to jest z jegowysokim zapotrzebowaniem na składniki pokarmowe.

W związku z tym przyjmuje się obecnie za niecelowe drastyczne ograniczanie ilościi jakości pożywienia dziecka nawet w schorzeniach infekcyjnych przewodupokarmowego. Stwierdzono bowiem, że chore dziecko właściwie odżywiane odpierwszych dni choroby szybciej wraca do zdrowia, choroba ma lżejszy przebieg, anawroty schorzenia i inne komplikacje są bardzo rzadkie. Ostry reżim pokarmowy(głodówka) dopuszczony jest tylko na krótki okres — na początku choroby lub przy jejzaostrzeniu, w okresie wzmożonej intoksykacji wyrażającej się wysoką gorączką,nudnościami i wymiotami czy wstrętem do jedzenia. Jednak i w tym okresie należyzapewnić choremu dziecku dostateczną ilość płynów (w tym odpowiednich herbatekziołowych). Po krótkim okresie głodówki (6—12 godz. u niemowląt, l—4 dni u dziecistarszych) przechodzi się na odżywianie pełnowartościowe.

W większości schorzeń zapotrzebowanie chorego dziecka na składniki pokarmowejest takie samo jak zdrowego dziecka i zależy od jego wieku. Jednak

226

w niektórych chorobach, w związku z zaburzeniami metabolicznymi i katabolicznymi,to zapotrzebowanie na poszczególne składniki pokarmowe zmienia się zarównoilościowo, jak i jakościowo. Szczególnej uwagi wymaga racjonalna podaż produktówbiałkowych; np. takie schorzenia, jak dystrofia lub ciężkie postacie egzemy (wyprysku)wymagają zwiększenia ilości białka w diecie, w celu wyrównania strat białkawywołanych patologicznymi procesami metabolicznymi, a także podniesienia siłodpornościowych chorego dziecka.

Nie mniejsze znaczenie przywiązuje się obecnie do racjonalnego podawaniatłuszczów w pokarmach dla dzieci.

Stwierdzono, że w alergii i stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, wzapaleniu płuc i in. celowe jest zwiększanie w diecie dla chorego dziecka ilościroślinnych olei zawierających niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, np. olejusojowego, słonecznikowego, a zwłaszcza wiesiołkowego (preparat Oeparol),działających regenerująco na zaburzone chorobowo procesy. Dużą rolę w pożywieniupełnią również węglowodany (cukrowce). I tak w alergicznych schorzeniach, jak i wniektórych formach wyprysku, zmniejszenie reakcji alergicznych organizmu uzyskujesię przy ograniczeniu ilości podawanych cukrów lub przy zmianie ich jakości (np.zamianie sacharozy na glukozę lub ksylitol).

Dla noworodków i starszych niemowląt zdrowych, a zwłaszcza chorych, dietę ustalalekarz pediatra. Dobrze jest jednak, aby matka miała również pewien I zasóbwiadomości o właściwym pielęgnowaniu i odżywianiu dziecka.

Racjonalnemu odżywianiu niemowląt i małych dzieci poświęconych jest wielepublikacji, w których podkreśla się zwłaszcza znaczenie karmienia naturalnego(mlekiem matki). Oprócz tych podstawowych zagadnień ważna jest również znajomośćogólnych zasad diety.

We wszystkich przypadkach diety leczniczej pożywienie roślinne, reprezentowaneprzez produkty zbożowe, warzywa, owoce, a także zioła, ma duże znaczenie. Wchorobach przewlekłych, zwłaszcza leczonych antybiotykami i innymi silniedziałającymi środkami chemicznymi, konieczne jest uwzględnianie w diecie i ziółodtruwających.

Z tych względów zamieszczamy krótką, częściową charakterystykę niektórych dietleczniczych, stosowanych w częściej spotykanych chorobach wieku dziecięcego.

Dieta w nieżytach przewodu pokarmowegoNieżyty ostre i przewlekłe przewodu pokarmowego, połączone z biegunką,

najczęściej o podłożu infekcyjnym, występują nierzadko u niemowląt i małych dzieci, aich ostry przebieg zawsze może stanowić zagrożenie dla życia dziecka. Przebieg ostrychnieżytów układu pokarmowego u dzieci do 1 r.ż. związany jest ściśle z fizjologiczną, aniekiedy patologiczną niedojrzałością tego układu. We wczesnym okresienoworodkowym wiele enzymów trawiennych wytwarzanych jest w niedostatecznejilości, co powoduje, że podstawowe składniki pożywienia, tj. białka, węglowodany itłuszcze nie są trawione i przyswajane w całości (zależy to również od jakości tychskładników). Częściowo nie strawione białka, a także węglowodany, stają się częstoczynnikiem alergizującym i szybko doprowadzają

227

do uczuleń pokarmowych i nietolerancji pożywienia. Taki stan uczulenia pojawia sięczęściej w przypadku sztucznego karmienia obcogatunkowym mlekiem krowim.Najwłaściwsze jest więc odżywianie noworodków mlekiem matki (zawierającymwszystkie potrzebne składniki). Poza tym u niemowlęcia karmionego piersią w jegoflorze jelitowej przewagę uzyskują bakterie ułatwiające trawienie środkówpokarmowych. Natomiast dziecko karmione sztucznie ma większość innych szczepówbakteryjnych, często chorobotwórczych, nierzadko powodujących biegunki czy ogólnezakażenie.

Fizjologiczny stan niedojrzałości układu pokarmowego u zdrowych dzieci mija wewłaściwym czasie. Natomiast w przypadku znacznie opóźnionej dojrzałości układupokarmowego, w biegunkach infekcyjnych, a nawet przy stosowaniu niektórych leków,np. antybiotyków, dochodzi do znacznego uszkodzenia struktury i czynności błonyśluzowej przewodu pokarmowego. Wytwarza się wtedy stan upośledzonegowchłaniania pokarmów, który przede wszystkim powoduje zaburzenie ogólnejprzemiany materii.

Ważne jest więc, aby przy wszelkich schorzeniach układu pokarmowego odżywianiedziecka pod względem ilości i jakości produktów było prawidłowe, szybkoprzywracające stan normalny procesów trawienia.

Przewód pokarmowy niemowlęcia, jak wspomniałyśmy, łatwo ulega zaburzeniom izakażeniom. Prawie każda choroba dziecka, jak katar nosa, stany zapalne w drogachoddechowych, uczulenie, a nawet przegrzanie niemowlęcia, może wywołać zaburzeniaczynności przewodu pokarmowego objawiające się biegunką.

Ostry nieżyt przewodu pokarmowego dziecka jest tak dla niego niebezpieczny, gdyżzawsze narusza przebieg ogólnej przemiany materii, powodując deficyt w organizmiebiałek, tłuszczów, węglowodanów, a także soli mineralnych i witamin (następuje ichgorsze przyswajanie). Biegunka i wymioty sprzyjają dużej utracie wody, co wiąże się zzachwianiem gospodarki wodno-solnej ustroju. Dlatego też, mimo że w początkachostrej infekcji układu pokarmowego ogranicza się, na krótko, mniej lub bardziejdrastycznie, podawanie pokarmów treściwych, to jednak nie zmniejsza się (a nawetzwiększa) ilości płynów. Do picia można podawać niektóre napoje owocowe i herbatkiziołowe, np. dla niemowlęcia (od 6 m.ż.) odpowiednia jest w biegunkach herbatka zsuszonych czarnych jagód, owoców róży dzikiej, z kwiatostanów rumianku lub słabynapar z owoców kminku i koperku włoskiego. Płynów na ogół się nie słodzi (lub słodzimiodem). Dzieciom powyżej 1 r.ż. można podawać więcej różnorodnych napojów, wtym ziołowych, przygotowywanych z surowców o działaniu przeciwbakteryjnym,ściągającym i osłaniającym, np. z liści babki lancetowatej, korzeni prawoślazu, liściborówki czernicy, liści i owoców czarnych porzeczek i in.

Surowce te zawierają najczęściej pektyny, śluzy lub garbniki i zostały omówione wodpowiednich działach (patrz leki roślinne przeciwbiegunkowe). Kolejno stosuje siękleiki z dodatkiem niewielkiej ilości soków owocowych, np. jagodowego lub z czarnejporzeczki, czy dzikiej róży, przeciery z marchwi (zupa „marchwianka”) oraz z jabłek,dyni lub bananów, mus jabłkowy, kisiel z czarnej porzeczki, galaretki przygotowane nanaturalnych sokach i in. Po uzyskaniu poprawy dietę rozszerza się na zupy jarzynowe,papki mięsne i in., unikając przez pewien czas pokarmów długo zalegających wżołądku, wzdymających, bardzo

228

kwaśnych lub ostrych w smaku. Jako tłuszcze spożywcze polecane są olejesłonecznikowy lub sojowy, a do słodzenia — miód. Korzystnie działają w nieżytachprzetwory z mleka zakwaszonego, jak kefir, serwatka, jogurt, lub odpowiedniemieszanki mleczne dla niemowląt. Dobrze jest też podawać dzieciom od 1 r.ż. herbatkęz kłączy perzu, liści i korzeni mniszka lekarskiego i liści brzozy, działające odtruwającena organizm, usprawniające wydalanie z moczem toksyn bakteryjnych. Przez dłuższyczas polecane są także owoce zawierające dużo pektyn, które naturalnie „czyszczą”jelita (a poza tym są źródłem witaminy A, C i z grupy B). Przy stosowaniuantybiotyków lub chemioterapeutyków dobrze jest podawać Sylimarol (w syropie,przygotowany specjalnie dla dzieci), aby zapobiegać uszkodzeniom wątroby przez leki itoksyny bakteryjne. Przy braku apetytu — herbatki gorzkie, np. z ziela drapaczalekarskiego lub korzenia cykorii (działa także odtruwające).

Dieta niemowląt i małych dzieci alergicznych ze skazą atopowąOdżywianie dzieci alergicznych stanowi trudne i złożone zadanie, gdyż przyczyny

alergii i czynniki ją wywołujące są często nieznane. Profilaktyka schorzeń alergicznychu dzieci zaczyna się wkrótce po urodzeniu dziecka, a nawet obejmuje okresprzedurodzeniowy, w którym dziecko w łonie matki również narażone jest naalergiczny wpływ pokarmów spożywanych przez matkę (wg piśmiennictwa u 50%matek, których dzieci cierpiały na uczulenie skórne, stwierdzono nieprawidłowe, zbytjednostronne odżywianie się w ciąży).

Drugim, nie mniej ważnym czynnikiem profilaktycznym w alergii, jest odżywianienoworodka tuż po urodzeniu. Idealnym pokarmem jest oczywiście mleko matki, przyczym ważne jest również prawidłowe odżywianie się kobiety karmiącej (m.in. unikaniezbędnych leków, środków chemicznie konserwujących czy barwiących potrawy, gdyżsubstancje chemiczne często przenikają do mleka matki, uczulając dziecko). Wliteraturze znajdują się spisy ogromnej liczby alergenów pokarmowych, które mogąwyzwalać uczuleniowe reakcje. Należą do nich: krowie mleko (lub jego frakcje), jaja,czekolada, sery, ryby, niektóre zboża, kasze (owies, ryż), cukier, słodycze, owoce iwarzywa, najczęściej o barwie czerwonej lub pomarańczowej (porzeczki, poziomki,maliny, mandarynki, morele, brzoskwinie, marchew, pomidory).

Skaza uczuleniowa u dzieci, związana z przyjmowaniem pewnych produktówżywnościowych, pojawia się obecnie bardzo często, przeciętnie u ok. 40% dzieci.Składnik pokarmowy, na który dziecko jest uczulone, należy z diety wykluczyć izastąpić go innym pełnowartościowym produktem spożywczym, zapewniającymdziecku odpowiednią ilość białek, tłuszczów i węglowodanów oraz witamin.

O wykluczeniu jakiegoś produktu z diety dziecka, zwłaszcza niemowlęcia, powiniendecydować lekarz po ustaleniu rodzaju alergizującego czynnika pokarmowegoodpowiednimi testami.

W każdym przypadku alergii trzeba jednak zapewnić dziecku przede wszystkimwystarczającą ilość pełnowartościowego białka (nawet jeśli należy wykluczyć z dietyniektóre frakcje, np. krowiego mleka). Poza tym w schorzeniach alergicznych małychdzieci obserwuje się prawie zawsze patologiczny przebieg metabolizmu cukrów itłuszczów. Trzeba więc zwrócić również uwagę na te składniki

229

w pokarmach. Na ogół dobre wyniki uzyskuje się zastępując łatwo przyswajalne cukryproste (cukier buraczany, słodycze) cukrami złożonymi, głównie skrobią (mąki, kasze).Dobrze jest też zwiększyć w pożywieniu ilość fruktozy, pochodzącej z owoców orazmiodu. Również konieczne jest wprowadzenie do odżywiania dziecka alergicznego oleiroślinnych bogatych w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, np. olejusłonecznikowego, sojowego. Stwierdzono, że korzystnym czynnikiem antyalergicznymjest nienasycony kwas gammalinolenowy występujący w mleku matki. Poza tympokarmem kwas ten znajduje się w oleju wiesiołkowym (Oleum Oenotherae),produkowanym przez firmę Efamol w wielu krajach i stosowanym u dzieci w skazieatopowej (u nas produkuje się ten olej pod nazwą Oeparol). Polecany jest onprofilaktycznie dzieciom wcześnie karmionym sztucznie oraz dzieciom cierpiącym naskazę atopową.

W diecie dla dzieci alergicznych ważne jest zapewnienie wystarczającej ilościwitamin, zwłaszcza witaminy A (czasami podaje się ją w kapsułkach wg wskazańlekarza). Z soli mineralnych ogranicza się ilość sodu (potrawy powinny być małosłone), a zwiększa potasu, magnezu, fosforu i mikroelementów (zwłaszcza cynku,krzemionki). Z napojów ziołowych najwłaściwsza jest herbatka z rumianku, z fiołkatrójbarwnego (np. Viola-fix), także z melisy (Melissa-fix), kwiatów jasnoty białej(Lamium album L.), dla dzieci powyżej 1 r.ż. z rdestu ptasiego i skrzypu oraz porzeczkiczarnej (liści).

Diety w przewlekłych chorobach u dzieci

Dieta w chorobach nerek

Podczas długotrwałych chorób nerek szkodliwe produkty przemiany materii tworząsię przede wszystkim z pokarmów zawierających dużo białka, tak pochodzeniazwierzęcego (mięso, nabiał), jak i roślinnego (produkty zbożowe i rośliny strączkowe).Jednak dieta dziecka musi zawierać pewne ilości białka pełnowartościowego. Powinnoono pochodzić z mleka i jego przetworów, z jaj (głównie żółtek), a z pokarmówroślinnych przede wszystkim z ziemniaków. Z diety dziecka z przewlekłąniewydolnością nerek wyklucza się możliwie wcześnie produkty zbożowe (pieczywo,makaron, ciasta, kasze, z wyjątkiem ryżu), zastępując je pieczywem z mąki skrobiowej(skrobię do wypieków domowych kupuje się w aptece) i potrawami z ziemniaków,urozmaiconymi surówkami i sałatkami. Wskazane jest większe podawanie cukru (wpostaci konfitur, dżemów, kompotów i in.) oraz tłuszczu (olei roślinnych) w celuzwiększenia wartości energetycznej potraw. Ważne jest zmniejszenie stężenia soli, azwiększenie witamin.

Podaje się dzieciom dużo owoców i warzyw, najlepiej duszonych lub zapiekanych wfolii. Do picia dobre są napoje z jabłek, żurawin (sok żurawinowy — Succus Oxycocci),marchwi, buraków, dyni, selerów, z owoców dzikiej róży (ale nie przy kamicyszczawianowej), z owoców jagodowych, z ziół perzu, rdestu ptasiego, kwiatów akacji ibławatka. Odpowiednie do picia są też kwasy z buraków, jabłek, dzikiej róży, kiszonejkapusty. Napoje fermentowane można przygotowywać z wymienionych owoców lubwarzyw, dodając drożdże oraz cukier i poddając przez pewien czas procesomfermentacji.

230

Dieta lecznicza w chorobach nerek jest bardzo ważną częścią kuracji i powinna byćustalana przez lekarza. Ma ona umożliwić prawidłowy przyrost wagi ciała dziecka, ajednocześnie nie dopuszczać do nadmiernego wzrostu stężenia mocznika we krwi orazzakwaszenia ustroju.

Dieta w cukrzycy

Dieta specjalna dla dziecka chorującego na cukrzycę ustalona jest ściśle przezlekarza, gdyż w chorobie tej błędy dietetyczne są szczególnie niebezpieczne; przy czymim mniejsze dziecko, tym większe są skutki błędów dietetycznych.

Bardzo ważna jest wartość energetyczna posiłków. I tak dla dzieci 6-letnich dietadzienna winna wynosić 6699 kJ (1600 kcal), dla dzieci do 10 lat 7955—8374 kJ(1900—2000 kcal), 10—14 lat 9630—10886 kJ (2300—2600 kcal).

Ważny składnik diety chorego dziecka stanowią jarzyny, zwłaszcza zielone, i owoce.Niektóre z nich, np. ziemniaki, groszek, fasola, winogrona, gruszki, śliwki, owocesuszone, są jednak bogatocukrowe i nie można ich podawać w nadmiarze.

Jest też wiele surowców zielarskich, które mają właściwości zmniejszające stężeniecukru we krwi (niektóre działają podobnie do insuliny), które podaje się najczęściej wformie gotowych mieszanek, np. Diabetosan, lub stosuje jako codzienne herbatki dopicia z pojedynczych ziół i mieszanek. Do takich surowców należą korzenie i liściepokrzywy zwyczajnej, naowocnia (strąki) fasoli, korzeń mniszka, liście borówkiczernicy, koper włoski, skrzyp polny (dla dzieci starszych i młodzieży), kwiaty jasnotybiałej, korzeń żeń-szenia, ziele rutwicy (Herbu Galegae) i in.

Z jarzyn polecane są karczochy, szparagi, patisony, ogórki, bakłażany, dynia,pomidory, pietruszka, buraki, seler i in. Ważna jest zwiększona ilość błonnika w diecie,pochodząca m.in. z nie oczyszczonych ziaren zbóż (chleb razowy, Graham). Jakotłuszcze spożywcze polecane są oleje roślinne, głównie słonecznikowy, sojowy orazleczniczo — olej wiesiołkowy (lub nasiona wiesiołka).

WITAMINY W ŻYWIENIU DZIECI

Witaminy można uznać za biokatalizatory, niezbędne do prawidłowegofunkcjonowania organizmu ludzkiego. Działają one w bardzo małych ilościach, w różnysposób, zależnie od budowy chemicznej. Brak w organizmie witamin lub ichograniczenie prowadzi do poważnych zaburzeń w jego funkcjonowaniu, dozahamowania wzrostu dzieci, zmniejszenia odporności, ogólnego wyniszczenia i wieluschorzeń z objawami hipowitaminozy (zmniejszenie ilości witamin) lub awitaminozy(braku witamin), obecnie występującej dość rzadko.

Ze względu na fakt, że ustrój ludzki nie jest zdolny do syntetyzowania większościpotrzebnych witamin, istotne znaczenie ma dostarczenie z pożywieniem właściwychilości tych substancji. Ważna jest przy tym zdolność przyswajania przez

231

organizm dostarczonych mu witamin, zależna od wielu czynników zewnątrz-iwewnątrzustrojowych.

Dzieci w okresie intensywnego wzrostu i rozwoju są szczególnie wrażliwe naniedobory witamin. Choroby wynikające z braku lub zmniejszonej ilości witamin są unich o wiele częstsze niż u ludzi dorosłych.

Hipowitaminoza u dzieci nie zawsze musi być spowodowana niewłaściwymodżywianiem, może też wystąpić jako jeden z objawów złego wchłaniania pokarmów,rozwijającego się m.in. w schorzeniach wątroby, przewodu pokarmowego czy przydługotrwałym zażywaniu leków.

W lecznictwie pediatrycznym witaminy mają znaczenie nie tylko profilaktyczne; wniektórych przypadkach traktowane są jak leki, np. witamina D w krzywicy. Należyjednak podkreślić, że nadmiar witamin jest również niekorzystny, a czasami nawetwręcz szkodliwy, np. przedawkowanie witaminy D, A czy innych, których nadmiaruorganizm nie wydala, a magazynuje. Powstaje tzw. hiperwitaminoza, na którąszczególnie wrażliwe są niemowlęta i małe dzieci. Dlatego też witaminy, poza środkamiżywnościowymi, należy podawać dzieciom tylko z przepisu lekarza.

Witaminy występują szeroko, w zmiennych ilościach, w świecie roślinnym, aniekiedy i zwierzęcym (witaminy A i D). Spotyka się je czasami w postacinieaktywnych prowitamin (np. karotenoidów), które po spożyciu przekształcają się worganizmie w czynne biologicznie witaminy.

Budowa chemiczna witamin jest skomplikowana i różnorodna. Podstawowy ichpodział uwarunkowany jest rozpuszczalnością. Witaminy zespołu B oraz witaminy C,H, P i PP należą do rozpuszczalnych w wodzie. Podczas gotowania produktówroślinnych związki te w znacznej ilości przechodzą do wywaru i w przypadku jegoodrzucania, traci się zawarte w nim witaminy.

Do witamin nierozpuszczalnych w wodzie, a rozpuszczalnych w olejach, należąwitaminy A, D, E, F i K. Wykazują one stosunkowo dużą odporność na działaniepodwyższonej temperatury i na odczyn alkaliczny środowiska, łatwo jednak ulegająutlenieniu, zwłaszcza na świetle, dlatego też produkty bogate w te witaminy, np. tranrybi, oleje roślinne, mleko i jego przetwory powinno się chronić przed światłem.

Witamina A (retinol, akseroftol), nazywana witaminą wzrostu, jest niezbędna dlarozwoju młodych organizmów. Pobudza wzrost kości i zębów, reguluje funkcjonowaniebłon śluzowych, zwłaszcza dróg oddechowych i dróg moczowych, działa regenerującona skórę, wchodzi w skład czerwieni wzrokowej i innych barwników siatkówki.Niedobory witaminy A objawiają się, oprócz zaburzeń wzrostu, upośledzeniem wzroku(tzw. kurza ślepota), szarym odcieniem skóry oraz błon śluzowych, suchością, utratąpołysku i łamliwością włosów, paznokci. Częstsze są też zapalenia dróg oddechowych imoczowych, a także nieżyty żołądka, biegunki. Zmiany w błonach śluzowych górnychdróg oddechowych, wywołane hipowitaminozą, nierzadko na tle upośledzonegowchłaniania witamin —jako skutki antybiotykoterapii — prowadzą do częstychnawrotów schorzeń tego układu.

Witamina A występuje obficie w wątrobie ryb morskich i słodkowodnych (tran),ponadto znajduje się również w postaci naturalnej w wątrobie zwierzęcej,

232

żółtkach jaj, w mleku i maśle. Natomiast w wielu surowcach roślinnych spotykane sączerwonopomarańczowe związki zwane karotenoidami, będące w zasadzie prowitaminąA: są one zawarte w większych ilościach w pomarańczowych lub czerwonych owocachi warzywach, np. w marchwi, pomidorach, papryce, kukurydzy, dyni, morelach,pomarańczach, brzoskwiniach, a także niektórych zielonych jarzynach (barwakarotenów jest maskowana przez chlorofil), a więc w sałacie, szpinaku, liściachpietruszki, zielonym groszku, kapuście włoskiej, jarmużu (najbogatsze źródło obokoleju palmowego).

Z surowców leczniczych bogate w tę witaminę są owoce jarzębiny, dzikiej róży,rokitnika, liście pokrzywy, rzeżuchy, mniszka lekarskiego, majeranku, bazylii, szałwii,nasiona kozieradki. Witaminę A oraz produkty w nią bogate należy szczególnie chronićprzed światłem, aby zapobiec utlenianiu tego związku i utracie aktywności biologicznej.

Dzienne zapotrzebowanie dziecka na witaminę A jest różne, zależne od okresurozwoju i stanu zdrowia (jest wyższe podczas choroby, przy podwyższonejtemperaturze ciała, w okresie rekonwalescencji, przy niedorozwoju fizycznym,zahamowanym wzroście i in.). Należy jednak pamiętać, że nadmiar witaminy A jestszkodliwy dla zdrowia i może spowodować powiększenie wątroby, śledziony, ogólneodurzenie lub wymioty.

Preparaty handlowe witaminy A i witaminy A + E można podawać dziecku tylko wgwskazań lekarza.

Witaminy zespołu B obejmują przede wszystkim następujące związki: witamina B1(tiamina, aneuryna), witamina B2 (ryboflawina), witamina B6 (pirydoksyna), witaminaB12 (cyjanokobalamina).

Witamina B1 jest niezbędna dla prawidłowej przemiany węglowodanów worganizmie. Hipowitaminoza wywołuje zaburzenia w czynności tkanki nerwowej,słabość mięśni, utratę apetytu, chroniczne zaparcia, upośledzone wydzielanie sokużołądkowego, ogólne osłabienie, rozdrażnienie, bezsenność. W cięższych przypadkach(awitaminoza) objawy są nasilone, następują zmiany degeneracyjne w układzienerwowym, zaburzenia w krążeniu i oddychaniu.

Klasyczna awitaminoza przebiega pod postacią choroby beri-beri, u nas niespotykanej. Natomiast hipowitaminoza występuje częściej i może być spowodowana nietylko brakiem tej witaminy w pożywieniu, lecz także chorobami przewodupokarmowego oraz wątroby, nieodpowiednią kwaśnością soku żołądkowego czystosowaniem niektórych leków (sulfonamidów, antybiotyków) lub roślin, np. kolendry,skrzypu, rdestu. Jej niedobór spotyka się też w cukrzycy lub przy nadmiernymspożywaniu węglowodanów.

Witamina B1 występuje w świecie roślinnym w dużych ilościach. Najwięcejzawierają jej drożdże piwne i piekarnicze oraz preparaty drożdżowe, np. tabletkiLevitan (również drożdże lekarskie — Faex medicinalis), ziarna zbóż (kasza gryczana,płatki owsiane, kukurydziane, chleb razowy lub Grahama), nasiona roślinstrączkowych, kalafiory, ,papryka, czosnek, cebula oraz nasiona maku, kminku,słonecznika, czarnuszki, także szałwia, tymianek, majeranek, koper ogrodowy i in.

Poważne straty witaminy B1 w produktach żywnościowych powstają w wynikudodawania sody do gotowania.

233

Witamina B2 występuje szczególnie obficie w drożdżach, mleku, serze, jajach,produktach zbożowych, także w podrobach zwierzęcych (wątroba, nerki, mózg), rybachi niektórych roślinach (podobnie jak witamina B1).

Szczególne działanie przypisuje się jej w usuwaniu objawów niewłaściwegofunkcjonowania narządu wzroku (niewyraźnego widzenia, łzawienia, światłowstrętu,obrzmienia powiek), a ponadto w niektórych zmianach skórnych, jak np. trądziku,łojotoku, wyprysku, swędzeniu, pękaniu błony śluzowej, w zapobieganiu tworzeniu siętzw. zajadów w kącikach ust, zmian na języku z zanikaniem brodawek i in. Objawy tenie są swoiste, lecz podobne do objawów niedoboru innych witamin. Ogólnie przyjmujesię, że stały niedobór witaminy B2 przyspiesza starzenie się organizmu, a u dziecihamuje wzrost i rozwój umysłowy, zmniejsza odporność. Zapotrzebowanie na witaminęB2 jest zmienne, zależne od wagi ciała, natężenia przemiany materii i np. jest znaczniewyższe u dorastającej młodzieży. Zapotrzebowanie to jest na ogół pokrywane przezprodukty zbożowe (zwłaszcza z tzw. grubego przemiału) oraz mleko, sery. Jest tojednak witamina wrażliwa na światło i w produktach (szczególnie mlecznych)nieodpowiednio przechowywanych (lub np. z dodatkiem sody) straty jej są znaczne(dochodzą do 60%). W wielu krajach wzbogaca się niektóre produkty, zwłaszcza białepieczywo, w witaminę B2.

Witamina B2 znalazła zastosowanie terapeutyczne w chorobach ośrodkowego układunerwowego, w dychawicy oskrzelowej, pęcherzycy, w niedokrwistości.

Witamina B6 jest częściowo wytwarzana przez bakterie jelitowe człowieka, dlategoteż objawy hipowitaminozy są rzadkie (pewne zaburzenia mogą wystąpić pozniszczeniu drobnoustrojów przewodu pokarmowego, np. po kuracji antybiotykami,chemioterapeutykami).

Witamina B6 występuje w drożdżach, w podrobach (wątróbka), rybach, żółtku,produktach zbożowych, marchwi, a najwięcej jest jej w świeżych nasionachsłonecznika, nasionach strączkowych, kukurydzy. Dzienne zapotrzebowanie zarównoczłowieka dorosłego, jak i dziecka pokrywane jest normalną dietą oraz częściowo przezbakterie jelitowe. Niedobory tej witaminy mogą powodować zmiany w skórze i błonachśluzowych jamy nosowej i ustnej, bezsenność, zapalenie nerwów obwodowych,niedokrwistość niedobarwliwą, a u dzieci — niekiedy drgawki i zwiększoną drażliwość.Leczniczo stosuje się witaminę B6 w zapaleniu skóry i błon śluzowych (a także wwypryskach skórnych przed menstruacją u dziewcząt), w niedokrwistościniedobarwliwej, w drgawkach u dzieci, w nudnościach i wymiotach u ciężarnych oraz wskłonnościach do kamicy nerkowej, szczawianowej, ponieważ u dzieci i dorosłychniedobór witaminy B6 sprzyja odkładaniu się szczawianu wapnia w nerkach.

Witamina B12, czyli cyjanokobalamina, jest jedną z kilku kobalamin (witamin B12).Jest ona wytwarzana przez wiele bakterii, m.in. przez bakterie jelitowe, i odkładana wwątrobie. Znajduje się również w produktach zwierzęcych, głównie w wątrobie, wmniejszej ilości w jajach i mleku. Witamina ta działa krwiotwórcze, pobudzając szpikdo tworzenia czerwonych krwinek. Razem z kwasem foliowym (uważanym też zawitaminę) jest niezbędna dla normalnej czynności układu krwionośnego. Niedobory obutych związków są przyczyną spotykanej u dzieci niedokrwistości megaloblastycznej.

Duże zapotrzebowanie na witaminę 812 i kwas foliowy występuje zwłaszcza

234

w okresach szybkiego wzrostu dziecka, tj. u starszych niemowląt (w drugim półroczużycia) i małych dzieci. Błędy żywienia w tym okresie, m.in. przekarmianie dzieckanadmiernymi ilościami mleka krowiego zawierającego niewiele witaminy B12, zpominięciem innych produktów roślinnych i zwierzęcych, mogą być powodemniedokrwistości.

Oprócz niedoborów omawianych witamin wynikających z niewłaściwego żywieniadziecka obserwuje się również hipowitaminozę prowadzącą niekiedy doniedokrwistości w przypadkach złego wchłaniania pokarmów, występujących naróżnym tle, np. w robaczycy, przewlekłych biegunkach, po stosowaniu niektórychleków, np. antybiotyków, sulfonamidów, leków tuberkulostatycznych.

Witamina B12 ma zdolność przenikania przez łożysko do płodu.Zapotrzebowanie dzienne na tę witaminę jest niewielkie. Jest ono wyższe i w

przypadkach chorób infekcyjnych przebiegających z gorączką. Leczniczo stosuje sięwitaminę B12 (również w dawkach zwiększonych) tylko z przepisu lekarza. Źródłemwitaminy B12 są produkty pochodzenia zwierzęcego, głównie wątroba, mleko, mięso,jaja oraz sery.

Kwas foliowy (witamina B11, Acidum folicum) należy do zespołu witamin B. Łatwowchłania się z przewodu pokarmowego, przenikając do krwi i wszystkich tkanek, przyczym uaktywnienie kwasu foliowego w organizmie następuje w obecności witaminyB12 oraz witaminy C. W następstwie jego niedoboru rozwija się niedokrwistośćmegaloblastyczna, ze zwiększoną ilością białych krwinek; mogą też wystąpićzaburzenia jelitowe. Kwas foliowy katalizuje przede wszystkim procesy krwiotwórcze.

Kwas foliowy występuje często w liściach warzyw, w szpinaku, kapuście, sałacie,także w marchwi i ziemniakach, a ponadto w drożdżach, wątrobie zwierzęcej, nerkach iziarnach zbóż. Urozmaicona dieta na ogół zapewnia odpowiednią podaż tego związku.

Witamina C (kwas askorbinowy) odgrywa ogromną rolę w organizmie. Jestniezbędna dla przebiegu wielu procesów metabolicznych (aktywuje m.in. przemianybiałkowe i węglowodanowe) oraz prawidłowego funkcjonowania tkanki i łącznej.Działanie jej jest wielostronne. Jest to podstawowy środek zapobiegawczy i leczniczyprzy objawach szkorbutu (gnilca), środek uodparniający na infekcje, konieczny wzwiększonych dawkach przy ogólnym osłabieniu i w rekonwalescencji. Działaodtruwające, spełnia ważną rolę w procesach odpornościowych (w wytwarzaniuprzeciwciał) i w gojeniu się ran. Odgrywa też dużą rolę w zapobieganiu krzywicy iniedokrwistości. Jej znaczenie jako czynnika zapobiegającego niedokrwistości polegana współdziałaniu w wytwarzaniu hemoglobiny i krwinek czerwonych oraz wewchłanianiu żelaza i kwasu foliowego. Duży udział witaminy C zaznacza się wprocesach wapnienia kości i tworzeniu zębiny. Wielostronna aktywność tej witaminywskazuje na konieczność szerokiego uwzględnienia jej obecności w pożywieniudziecka od najwcześniejszego okresu niemowlęctwa (tylko pokarm matki w pierwszymokresie życia zapewnia dostateczną podaż witaminy C). Karmienie sztuczne niemowlątbez podawania witaminowych soków owocowych i warzywnych (lub przecierów czyzup) może doprowadzić do wystąpienia objawów hipowitaminozy C, przebiegającej wcięższych postaciach jako tzw. gnilec dziecięcy, spotykany między 4—18 miesiącemżycia.

235

Zapotrzebowanie dzienne na witaminę C jest bardzo duże, znacznie większe niż nainne witaminy. Ponadto musi być ona podawana stale, gdyż organizm w zasadzie niema możliwości jej magazynowania. Dawki tej witaminy są znacznie zróżnicowane wróżnych stadiach rozwoju organizmu, w zależności od jego pracy, wydatkowaniaenergii, zdrowia; np. wyższe jest zapotrzebowanie na witaminę C u kobiet ciężarnych ikarmiących, także w przebiegu chorób infekcyjnych, przy spadku sił odpornościowych(w częstych nawrotach choroby), w rekonwalescencji, w krzywicy, niedokrwistości, wchorobie reumatycznej i in.

Witamina C łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego, szybko przenika dotkanek i po ich nasyceniu jej nadmiar wydalany jest z moczem. Witamina C jestdostępna w pożywieniu z wielu źródeł, lecz jest bardzo nietrwała i łatwo ulegarozkładowi. Jej rozpad następuje szybciej w surowcach rozdrobnionych, zmiażdżonych,wystawionych na działanie powietrza i słońca. Również suszenie, gotowanie ikonserwowanie produktów naturalnych powoduje spadek jej zawartości (w mniejszymlub większym stopniu).

W naszych warunkach bogatym źródłem witaminy C są kolejno: owoce dzikiej róży,czarnej porzeczki, owoce rokitnika, papryka, żurawiny, truskawki, maliny, czerwone ibiałe porzeczki, a ponadto cytryny, grejpfruty, pomarańcze i in. owoce (np. kiwi), a zwarzyw brukselka, jarmuż, kalafior, kapusta (zwłaszcza kiszona), kalarepa, chrzan,szpinak, rzodkiewki, cebula, ziemniaki i in. Dużo jej mają także natka pietruszki,szczypiorek, zielony koperek, rzeżucha.

Witamina D (kalcyferol) obejmuje grupę 7 związków różnego pochodzenia (D1—D7). Z zespołu tego najważniejsze to witamina D2 (ergokalcyferol), występująca wroślinach, i D3 (cholekalcyferol) znajdująca się przede wszystkim w tranie. Niewielkieilości witaminy D spotykamy w wątrobie zwierzęcej, żółtkach, maśle, mleku,drożdżach. Witamina D pobrana z pożywieniem jest biologicznie nieczynna(prowitamina) i jej właściwa aktywacja odbywa się w wątrobie i nerkach. Przemiananieaktywnej formy witaminy D w związek biologicznie czynny jest regulowanastężeniem wapnia i fosforu w płynach ustrojowych oraz hormonami.

Endogenna, czyli wewnątrzustrojowa witamina D, wytwarza się przez naświetlanieskóry dziecka promieniami nadfioletowymi (w skórze gromadzą się przyjęte zpokarmem prowitaminy). Produkcja ta najczęściej nie zaspokaja potrzeb ustrojudziecka, stąd konieczność podawania dodatkowych porcji kalcyferolu, poczynając od2—4 miesiąca życia. Zapotrzebowanie na witaminę D jest wysokie i waha się wszerokich granicach od 400 do 3000 j.m. na dobę, w zależności od wieku dziecka, stanujego zdrowia, warunków klimatycznych i in. Dawkę witaminy ustala lekarz, gdyżnadmiar tego związku (podobnie jak witaminy A) jest wybitnie szkodliwy dlaorganizmu (występuje m.in. wzrost stężenia fosforu i wapnia we krwi i moczu, co możedoprowadzić do niedomogi krążenia oraz niewydolności nerek).

Przedawkowanie witaminy D u kobiet w ciąży wywiera szkodliwy wpływ na rozwójpłodu, powodując u noworodka hiperkalcemię (nadmiar wapnia).

Witamina D odgrywa zasadniczą rolę w procesach kostnienia i jej niedobór jestgłównym powodem krzywicy. Reguluje przyswajanie wapnia oraz fosforu

236

w ustroju. Kumuluje się w organizmie i częściowo przechodzi do mleka matki (dlategodzieci karmione piersią są mniej narażone na krzywicę).

Witamina D ma ogromne znaczenie w prawidłowym rozwoju dziecka, zwłaszcza wokresie niemowlęcym.

Witamina E (tokoferol) działa na wielu szlakach metabolicznych, jest czynnikiemwpływającym na procesy rozrodcze, bierze udział w metabolizmie niektórych ważnychzwiązków (np. glukozy), działa przeciwzakrzepowo, zmniejsza ciśnienie tętnicze krwi,zapobiega utlenianiu witaminy A. Z przewodu pokarmowego wchłania się dobrze,zwłaszcza w obecności tłuszczów (jest rozpuszczalna w tłuszczach). Jej niedobory udzieci spotyka się bardzo rzadko, u dorosłych mogą wywołać objawy degeneracyjne zestrony skóry (także włosów i paznokci), i układu nerwowego, wątroby, nerek, mięśni.Najbogatszym źródłem tej witaminy są kiełki zbóż (głównie pszenicy i kukurydzy),ponadto występuje ona w większych ilościach w olejach roślinnych (np. w oliwie zoliwek i oleju sojowym), w owocach rokitnika i świeżej papryce, w orzeszkachziemnych, nasionach lnu, kukurydzy, liściach sałaty, kapusty, a z ziół — w liściachpokrzywy i mięty.

Leczniczo stosuje się witaminę E w postaci preparatów gotowych (nieraz wmieszaninie z witaminą A), np. w okresie pokwitania lub w krwiomoczu podczaszapalenia kłębuszkowego nerek u dzieci (tylko z przepisu lekarza).

Witamina F pod względem chemicznym jest zespołem niezbędnych nienasyconychkwasów tłuszczowych występujących w olejach roślinnych (głównie kwasu linolowego,linolenowego). Stosuje się ją w leczeniu różnych chorób skóry, np. lir wyprysku(egzema), łuszczycy i in. Otrzymywana z oleju lnianego jest pod-stawowymskładnikiem preparatu Linomag używanego w różnych formach do pielęgnowania skórydziecka. Z wielu olejów i tłuszczów zawierających nienasycone kwasy tłuszczowenajlepiej działa jako witamina F olej lniany oraz olej Otrzymany z kiełków zbożowych iolej z nasion wiesiołka (Oenothera biennis L.)

Witamina H (biotyna) występuje w drożdżach, grochu, fasoli, żółtku, wątrobie ( iinnych podrobach), mleku. Jest także częściowo wytwarzana przez bakterie jelitowe.Przy jej niedoborze (może wystąpić np. po doustnym podaniu sulfaguanidyny,streptomycyny lub innych antybiotyków) obserwuje się zmiany skórne z jednoczesnymzłuszczaniem naskórka, stany zapalne błon śluzowych (zanik brodawek językowych),poza tym inne objawy ogólne. Leczniczo jest podawana w łojotoku, suchym zapaleniuskóry, czyraczności i in., najczęściej jako składnik kompleksu witamin B. Bogatymźródłem witaminy H jest mleko, bób, kalafior, grzyby, mięso i drożdże.

Witamina K (filochinon) składa się ze związków K1, K2 i K3, pochodnychnaftochinonu. Nazywana jest witaminą przeciwkrwotoczną, gdyż jest niezbędna doprawidłowego krzepnięcia krwi (bierze udział w wytwarzaniu protrombiny). Znajdujesię w szpinaku, kapuście, kalafiorach, pomidorach, czerwonej papryce, liściachkrwawnika i pokrzywy. Ponadto jest produkowana wewnątrzustrojowe przez bakteriejelitowe. Z tego też względu jej niedobory zdarzają się tylko wyjątkowo, np. po długotrwałym leczeniu niektórymi silnie działającymi chemio-terapeutykami, wupośledzonym wchłanianiu witaminy K z jelit, na tle ostrych chorób wątroby (np.żółtaczka mechaniczna lub wirusowa); czasami u noworodków w postaci skazykrwotocznej wskutek złego przenikania tej witaminy przez

237

łożysko (tzw. czarna choroba noworodków). Objawem awitaminozy K jest rozwójskazy krwotocznej spowodowanej zmniejszeniem się stężenia protrombiny we krwi.

Nadmiar tej witaminy jest toksyczny i wywołać może wzrost krzepliwości krwi,czasem hemolizę i krwiomocz.

Witamina PP jest to nazwa zbiorowa dla grupy pochodnych kwasu nikotynowego,wykazujących działanie przeciwpelagryczne (pelagra — choroba skóry, u nas niespotykana). Witamina ta pełni wiele funkcji w organizmie jako składnik enzymów.Zwiększa zdolność wydalania szkodliwych produktów przemiany materii przezorganizm. Jej źródłem są: mięso, ryby, drożdże, otręby pszenne i ryżowe, pietruszka,ziemniaki, niektóre przyprawy (np. papryka). Sporo jej również jest w owocach dzikiejróży i czarnej jagody.

Niedobory witaminy PP w początkowym okresie objawiają się bólami i zawrotamigłowy, zaburzeniami pamięci, osłabieniem i in. Przy dłużej trwającej hipowitaminoziewystępuje zapalenie skóry, biegunka. Leczniczo stosuje się witaminę PP wodmrożeniach, wrzodziejącym zapaleniu jelit, schorzeniach skóry i jamy ustnej,zaburzeniach błędnika. Jednak na ogół niedobory witaminy PP występują dość rzadko,gdyż organizm może sam wytworzyć tę witaminę z aminokwasu tryptofanu, obecnegow pokarmach białkowych.

Witamina U— tak nazywany jest czynnik przeciwwrzodowy występujący w sokukapusty białej (Brassica oleracea var. capitata L.). Hamuje on sekrecję sokużołądkowego i ułatwia gojenie owrzodzeń w przewodzie pokarmowym. Leczniczostosuje się sok kapusty wyciśnięty ze świeżych liści, spożywany bezpośrednio pootrzymaniu lub przygotowany w formie proszku (po odparowaniu soku), w chorobiewrzodowej żołądka i dwunastnicy, w nieżytach przewodu pokarmowego wywołanychubocznym działaniem niektórych leków (np. pochodnych kwasu salicylowego), takżeprofilaktycznie.

Jak wynika z przedstawionego opisu, witaminy są szeroko reprezentowane w świecieroślin. Spotykamy je w owocach, warzywach, ziołach. Mają one bardzo duże znaczeniew prawidłowym odżywianiu człowieka oraz w leczeniu i profilaktyce chorób także udzieci.

ROŚLINY TRUJĄCEOstre lub śmiertelne zatrucia roślinami dziko rosnącymi w zasadzie występują dość

rzadko, pomijając zatrucia grzybami. Jednak wśród dzieci zdarzają się stosunkowoczęściej i z reguły mają groźniejszy przebieg niż u dorosłych.

Zatrucia u dzieci mają charakter wyłącznie nie zamierzony, przypadkowy i zdarzająsię przeważnie w grupie wiekowej do 10 lat, zwłaszcza u dzieci wiejskich, które mająwiększy kontakt z roślinami. Bardzo często do zatrucia dochodzi w czasie zabaw iwycieczek na łąkę, nad brzeg rzeki czy stawu, podczas urządzania biwaków i obozówletnich z pieczeniem kiełbasek i innych smakołyków w ognisku, podczas zbieraniajagód itp. W siedliskach tych występują różne

238

gatunki roślin dziko rosnących, m.in. z atrakcyjnymi owocami, które mogą pobudzićzainteresowanie dziecka.

Dzieci zjadają barwne, apetycznie wyglądające owoce lub nasiona, a nawet korzeniei bulwy, które mają wygląd jadalny, i w ten sposób ulegają zatruciu. Szczególnezainteresowanie budzą piękne czerwone owoce wawrzynka wilczego łyka (Daphnemezereum L.), wiciokrzewu (Lonicera sp.), psianki słodkogórz (Solarium dulcamaraL.), konwalii (Convallaria maialis L.), obrazków plamistych (Arum maculatum L.),pomarańczowe owoce trzmieliny (Euonymus europaea L.), ładne, „apetyczne”, czarne,lśniące owoce pokrzyku wilczej jagody (Atropa belladonna L.) i psianki czarnej(Solanum nigrum L.) lub bezbarwne, przejrzyste owoce jemioły i białe „strzelające”kulki bardzo pospolitej również w miastach — śnieguliczki białej (Symphoricarpusalbus L.).

Zdarzają się pomyłkowe zatrucia u dzieci, które podczas zbierania jagód mylą owoceborówki czernicy (czyli czarnej jagody) z podobnymi owocami różnych trujących roślinleśnych, np. czworolistu (Paris quadrifolia L.) lub kokoryczki (Polygonatum sp.).

Natomiast powszechnie uważane za trujące i odurzające owoce borówki bagiennej(Vaccinium uliginosum L.), nazywane popularnie „pijanicami”, nie są toksyczne.

Z wymienionych roślin najbardziej niebezpieczne zatrucia dają owoce wilczejjagody, rośliny występującej w stanie dzikim w lasach liściastych, zaroślach i na polach— na Dolnym Śląsku, Podkarpaciu i w Górach Świętokrzyskich. Jest to wysoka roślina(do 1 m), pokrojem przypominająca krzew, o eliptyczno--jajowatych liściach ułożonychpo 2 w węźle (wyrastające parami), przy czym jeden z liści jest zawsze dużo mniejszy.Charakterystyczny owoc to czarnofioletowa jagoda, wielkości małej wiśni (ok. 1 cmśrednicy) umieszczona trwale na 5-działkowym, zielonym kielichu. W owocach tychwystępuje bardzo silnie działający związek alkaloidowy, pochodny tropanu, atropina,rozszerzający źrenicę oka (jest to jeden z objawów zatrucia). W zatruciach początkowoobserwuje się pobudzenie psychomotoryczne, gonitwę myśli, nagły śmiech, halucynacjewzrokowe i słuchowe, a po większych dawkach — objawy psychozy, napady szału,drgawki podobne do epileptycznych, zaczerwienienie skóry, podwyższenie temperaturyciała, przyspieszenie oddechu, następnie zapaść prowadzącą do śmierci w śpiączce.Dawkę śmiertelną atropiny jest dość trudno ustalić, gdyż istnieje duże zróżnicowaniewrażliwości na ten alkaloid w zależności od stanu organizmu. Za minimalną dawkęśmiertelną dla dzieci przyjmuje się 10 mg alkaloidów tropanowych (w owocach wilczejjagody jest ich 0,6—0,7%, w nasionach do 0,8% — czyli w 1 g owoców znajduje sięok. 6 mg alkaloidów!). Otruć się więc można nawet jednym zjedzonym owocem.

Alkaloidy typu tropanu, dające podobny obraz zatrucia, występują także w nasionachbielunia dziędzierzawy (Datura stramonium L.) i lulka czarnego (Hyoscyamus niger L.).Obie rośliny spotykane są również w miastach, gdyż chętnie rosną na wysypiskachśmieci, zaniedbanych skwerkach i trawnikach.

Wykształcają bardzo charakterystyczne owoce, budzące duże zainteresowanie dzieci.Owoce bielunia tworzą kulistą, zieloną, kolczastą torebkę (przypominają-

239

cą zielony owoc kasztanowca). Owoce lulka stanowią dzbanuszkowate torebki zwieczkiem. Wewnątrz tych owoców są drobne czarne nasiona podobne do maku,chętnie zjadane przez dzieci właśnie jako podobne do maku. Objawy zatrucia tyminasionami są podobne do zatrucia wilczą jagodą i również niebezpieczne. Należy przytym zwrócić uwagę, że alkaloidy ww. typu występują też w liściach omawianych roślin,używanych dość często w lecznictwie, m.in. jako składniki tytoniu i papierosówprzeciwastmatycznych (Astmosan i in.). Spotyka się przypadki odurzania się wśróddzieci starszych tymi surowcami lub lekami. Może to stanowić początek zażywanianarkotyków, a ponadto, przy przedawkowaniu zawsze istnieje możliwość zatruciaostrego, prowadzącego do śmierci. W każdym przypadku nie kontrolowanego spożyciaroślin zawierających alkaloidy tropanowe konieczna jest natychmiastowa pomoclekarska.

Do niebezpiecznych owoców i nasion, będących powodem zatruć u dzieci, należątakże nasiona zimowitu (Colchicum autumnale L.), popularnej rośliny ozdobnej,sadzonej bardzo często w ogródkach, na skwerkach itp. Zimowity, błędnie uważane za„krokusy” (bladoliliowe, 6-działkowe kielichy kwiatów zimo-wita wyrastające późnąjesienią wprost z ziemi, są bardzo podobne do wiosennych kwiatów krokusów),wykształcają latem owoce-torebki „grzechoczące” na-sionkami. Dzieci, zwłaszczamałe, bawią się chętnie tymi owocami — „zielonymi grzechotkami”, zjadając przyokazji słodkie, czarne nasionka. Nasiona zimowita (a także inne części rośliny)zawierają alkaloid- kolchicynę — jedną z największych trucizn roślinnych, toteżzatrucia kolchicyną należą do najcięższych u dzieci, zwykle też są śmiertelne. Opisanoprzypadek śmierci dziecka już po zjedzeniu dwóch kwiatków zimowitu.

Zatrucia mogą powodować również pestki owoców wiśni, moreli, brzoskwiń, śliw —dzieci zjadają nasiona wyjęte z pestek, przypominające smakiem migdały. Należywiedzieć, że w nasionach tych owoców występuje glikozyd — amigdalina (taki sam jestw nasionach migdałów gorzkich), który pod wpływem śliny rozpada się uwalniająccyjanowodór (tzw. kwas pruski), bardzo niebezpieczną truciznę krwi. Zatrucia, nawetśmiertelne, były opisane wśród dzieci, które zjadły już 6 migdałów gorzkich lub kilkanasion wymienionych popularnych owoców.

Częstą okazją do wystąpienia zatruć roślinami wśród dzieci stanowią wycieczki,biwaki i obozy urządzane nad brzegami wód, na mokrych łąkach. Dużeniebezpieczeństwo stanowią w tych siedliskach rośliny z rodziny baldaszkowatych, tj.wykształcających kwiaty ułożone w baldachy (takie jak np. kwiatostan marchwi, kopruczy pietruszki). Do wybitnie trujących roślin baldaszkowatych rosnących w pobliżurzek należy szalej jadowity (Aethusa cynapium L.), cykuta (Cicuta virosa L.) ipietrasznik plamisty (Conium maculatum L.).

W wymienionych gatunkach występują wysoko toksyczne alkaloidy, np.cykutotoksyna, koniina.

Do zatrucia może dojść, gdy zjada się korzenie tych roślin, biorąc je omyłkowo np.za dziką marchew, pietruszkę czy pasternak, lub owoce tych roślin, uważając np. zakminek.

Dzieci mają zwyczaj zrywania różnych nieznanych im roślin łąkowych i następniebrania ich do ust lub robienia trujących „piszczałek”.

Wymienione gatunki roślin charakteryzuje tak wielka toksyczność, że notowa-

240

no wypadki śmiertelne już w kilka minut po ugryzieniu części omawianych roślin, lubnawet po użyciu ich łodyg jako ,,patyków” do pieczenia kiełbasek w ognisku.

Mniej niebezpieczne są rosnące powszechnie na łące popularne jaskry (Ranunculussp.) kwitnące żółto. Małe dziewczynki, najczęściej robiące bukiety z jaskrów, brudząsobie przy tym ręce, a potem zacierają oczy powodując przykre i długotrwałe ichpodrażnienie oraz stany zapalne spojówek.

Wśród dzieci miejskich spotyka się zatrucia spowodowane zjedzeniem nasionkasztanowca (Aesculus hippocastanum L.), czyli popularnych kasztanów, niekiedy poich upieczeniu w ognisku. Dzieci biorą je za kasztany jadalne (te ostatnie pochodzą zzupełnie innego gatunku — Castanea vesca L. u nas nie uprawianego). Zatrucia możewywołać też gryzienie gałązek cisu (Taxus baccata L.) czy rododendronów(Rhododendron sp.). Do roślin bardzo trujących należą chętnie sadzone w ogródkachrośliny ozdobne, takie jak: tojady (Aconitum sp.), ostróżki (Delphinium sp.) lubnaparstnice (Digitalis sp.) oraz krzewy parkowe, takie jak złotokap (Laburnum sp.) czywiciokrzew (Lonicera sp.).

Przypadki zatruć u dzieci powodują również domowe rośliny ozdobne. Dzieciczasami zjadają apetycznie wyglądające części tych roślin (kwiaty, owoce, cebulki) lubulegają zatruciom wyrażającym się silnym podrażnieniem skóry czy błon śluzowychpodczas zabawy niektórymi roślinami domowymi, tnąc ich łodygi i liście, przesadzającitp.

Do takich niebezpiecznych roślin doniczkowych należą popularne: Clivia, Amarylis,Gloriosa, Hippeastrum — zawierające toksyczne alkaloidy, oleander (Nerium oleanderL.), w którym występują silnie działające glikozydy nasercowe. Podrażnienia skóry ibłon śluzowych powodują saponiny obecne w takich roślinach, jak: Vucca, Dracena,Sansevieria, Agava, Hyacinthus, Aralia, Fatshedera, Hedera i Cyclamen. RównieżBegonia, Cissus i Primula mają działanie drażniące, a ponadto, zwłaszcza prymulki,właściwości silnie alergizujące.

Roślinami bardzo toksycznymi przez dotyk są poza tym popularna Diffenbachia iPhilodendron. W zasadzie, przede wszystkim wskutek naturalnej ciekawości małychdzieci, prawie każda roślina doniczkowa może stanowić dla nich zagrożenie.

W każdym przypadku spożycia przez dziecko rośliny trującej należy starać sięwywołać u niego wymioty i natychmiast udać się do lekarza informując go o przyczyniewystępujących objawów. Jeśli to jest możliwe, powinno się dostarczyć roślinę, którawywołała zatrucie, a w przypadku wymiotów — również treść wymiocin, co pozwoli naszybką identyfikację przyczyny zatrucia. Ponadto należy pamiętać, że małe dzieci (l—6lat) narażone bywają na zatrucia także surowcami zielarskimi z domowej apteczki,niewłaściwie przechowywanymi, pozostawionymi w miejscach łatwo dostępnych i niezabezpieczonych. Niebezpieczeństwo dla dzieci stwarzają też leki ziołowe lubpopularne preparaty zewnętrznego użytku, np. duże zagrożenie, nawet dla życiadziecka, daje wypicie czy tylko próbowanie przez dziecko olejku terpentynowego,olejku kamforowego lub olejku miętowego. Małe dzieci są nadwrażliwe na wymienioneśrodki (kamforę, mentol) i np. śmiertelna dawka kamfory dla nich wynosi l—2 g, a dlaniemowląt jeszcze mniej. Nawet popularne „krople miętowe” mogą być dla maluchówniebezpieczne już w bardzo małych dawkach.

241

W każdym przypadku zatrucia, śmiertelność zależy przede wszystkim od dawkiwchłoniętej trucizny i od szybkości pomocy medycznej. Gdy podejmie się wcześniewłaściwe postępowanie lecznicze, są duże szansę na uratowanie małego pacjenta, którypotem zazwyczaj nie odczuwa następstw zatrucia.

Wyjątek stanowią zatrucia grzybowe, które nawet po wyleczeniu dają ciężkieuszkodzenie niektórych narządów (niewydolność wątroby, nerek). Poza tym grzyby,nawet jadalne, ze względu na utrudnione ich trawienie, nie powinny być w ogólepodawane dzieciom, w żadnej postaci.

Mieszanki ziołowe

W PIELĘGNOWANIU I LECZENIU NIEMOWLĄT1. Kwiaty rumianku (2 cz.), owoce kminku (1 cz.), owoce kopru włoskiego (1 cz.),

owoce anyżku (1 cz.), zmieszać i sporządzić napar z 2 łyżeczek ziół na 1 szklankęwrzącej wody. Podawać l—2 łyżeczki co 2—3 godz. Działa łagodnie wiatropędnie,przeciwskurczowo (usuwa bolesne wzdęcia) i wykrztuśnie.

2. Korzenie prawoślazu lekarskiego, kwiaty rumianku, owoce kopru włoskiego lubanyżku, ziele tymianku zmieszać w równych częściach. Zaparzać 1 łyżkę ziół naszklankę wrzącej wody (pozostawić w cieple co najmniej 30 min). Podawać 1—2łyżeczki lub więcej w zależności od wieku, kilka razy dziennie przy kaszlu.

3. Kwiaty rumianku, owoce czarnej jagody i owoce kminku w równych częściachzmieszać. Naparzać ½ — 1 łyżkę ziół, w zależności od wieku niemowlęcia, na szklankęwrzącej wody, pozostawić w cieple (termosie) co najmniej 30 min. Podawać do picial—2 łyżeczki kilka razy dziennie (nie słodzić) w przypadku wolnych stolców.

4. Kwiaty rumianku (2 cz.), kwiaty i ziele fiołka trójbarwnego (1 cz.), zmieszać,przygotować napar z 1 łyżki ziół na szklankę wody. Podawać do picia w porcjach (1łyżeczkę do pokarmu 2 razy dziennie), przy wypryskach skórnych lub skazie białkowej(powyżej 6 miesiąca życia).

5. Kwiaty rumianku, owoce maliny, owoce anyżku, ziele fiołka trójbarwnego, owoceczarnej porzeczki w równych częściach.

Napar — 1 łyżeczkę mieszanki zalać 1 szklanką wrzącej wody i ogrzewać 3— 5 min.Podawać po łyżce (do pokarmu) w chorobach infekcyjnych przebiegających z gorączką.

6. Inhalacja stosowana w schorzeniach górnych dróg oddechowych — sapka, kaszel.Garść aromatycznych ziół, jak: tymianek, macierzanka, rumianek, szałwia i szpilkisosnowe (można stosować gotowe mieszanki aromatyczne) zalać wrzącą wodą, lekkopodgrzać. Naczynie z wydzielającą się parą umieścić w odpowiedniej odległości oddziecka (najlepiej usiąść z dzieckiem na kolanach obok naczynia z parą i nakryć obiegłowy np. ręcznikiem kąpielowym). Można rozwieszać w pobliżu dziecka pieluszkizanurzone w parującym naparze. Gdy niemowlę jest niespokojne, ma trudności wzasypianiu, do mieszanki można dodać liści melisy. Przeciwwskazaniem jest uczuleniena olejki lotne wymienionych surowców.

7. Do kąpieli niemowląt można wykorzystać gotowe wyciągi ziołowe (Herbapol), np.wyciąg Trinae Herbae (z nagietka, babki lancetowatej i melisy)

243

— oczyszczają, odkażają i zmiękczają skórę, łagodzą podrażnienia, działająprzeciwświądowo. Wyciąg z owsa chroni skórę przed szkodliwymi czynnikamizewnętrznymi. Wyciąg tymiankowy stosuje się do kąpieli wzmacniających iodkażających (w wyprysku bakteryjnym). Wyciąg z rumianku (również olejowy) działagojąco, oczyszczające, regenerujące na skórę, przeciwświądowo i przeciw-alergicznie.

W LECZENIU DZIECI STARSZYCHW CHOROBACH UKŁADU ODDECHOWEGO

1. Ziele tymianku, owoce anyżku (po 2 cz.), korzeń pierwiosnka lekarskiego (1 cz.),liść babki lancetowatej (2 cz.) zmieszać. Sporządzić napar z 1 łyżki ziół na szklankęwody (można osłodzić cukrem lub miodem). Podawać przy uporczywym kaszlu, połyżce, co 2 godz.

2. Kwiaty ślazu dzikiego (2 cz.), kwiaty jasnoty białej (Lamium album L.), owocekopru włoskiego (1 cz.), owoce anyżku (1 cz.). Napar z 2 łyżeczek ziół na szklankęwody. Podawać porcjami w zapaleniu gardła i krtani, przy suchym kaszlu.

3. Korzeń prawoślazu (1 cz.), liście prawoślazu (1 cz.), ziele tymianku (1 cz.). Naparz 1 łyżki na szklankę wody. Pić kilka razy dziennie w porcjach w stanach zapalnychgardła, krtani.

4. Ziele macierzanki (1 cz.), korzeń pierwiosnka lekarskiego (leź.), korzenieprawoślazu (3 cz.). Sporządzić napar z 2 łyżeczek mieszanki na szklankę wody,pozostawić w cieple na co najmniej 1 godz., podawać w ciągu dnia w kilku porcjach;działanie wykrztuśne.

5. Liście babki lancetowatej (3 cz.), kwiaty ślazu dzikiego (3 cz.), kwiaty lipy (3 cz.),owoc kopru włoskiego (2 cz.), ziele skrzypu polnego (1 cz.), liście pokrzywy (1 cz.),zmielone nasiona kozieradki (1 cz.). Sporządzić napar z 2 łyżeczek na szklankę wody.Podawać po łyżce lub więcej kilka razy dziennie. Działanie wykrztuśne.

6. Korzeń biedrzeńca mniejszego (Pimpinella saxifraga L.) (2 cz.), ziele pięciornikagęsiego (4 cz.), ziele tymianku (1 cz.), owoc anyżku (1 cz.), liście prawoślazu (2 cz.),owoce bzu czarnego (1 cz.). Napar z 1 łyżki ziół na szklankę wrzątku. Podawać wporcjach kilka razy dziennie w dychawicy oskrzelowej, zapaleniu oskrzeli, wdługotrwałym, męczącym kaszlu.

7. Kwiaty rumianku (2 cz.), liście szałwii (2 cz.), kłącza pięciornika kurze ziele (1cz.). Napar z 1 łyżki mieszanki na szklankę wrzątku. Do płukania gardła i jamy ustnej wstanach zapalnych, do pędzlowania dziąseł (również przy pleśniawkach).

8. Liście szałwii (2 cz.), kwiaty rumianku (2 cz.), kwiaty nagietka (2 cz.), zieletymianku (1 cz.). Napar z 1 łyżki na szklankę wody do płukania gardła i jamy ustnej.

9. Liście orzecha włoskiego (1 cz.), kwiaty prawoślazu wysokiego (1 cz.), liścieszałwii (1 cz.), ziele tymianku (2 cz.). Napar z 1 łyżki ziół na szklankę wody dopłukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych, w anginie, przy pleśniawkach.

244

Miód leczniczy różany. 250 g suchych płatków róży francuskiej lub stulistnej (Rosagallica L., R. centifolia L.) zalać litrem wrzącej wody i macerować przez 12 godz. Poprzesączeniu dodać do roztworu 750 g miodu pszczelego. Mieszaninę doprowadzić dowrzenia, usunąć pianę i gotując odparować do konsystencji syropu. Stosować kilka razydziennie po łyżeczce do herbaty lub łyżce w kaszlu.

Syrop leczniczy różany. 100 g płatków róży zalać 750 ml wrzącej wody i macerowaćprzez 24 godz. Przesączyć, dodać 500 g cukru, doprowadzić do wrzenia, zebrać pianę.Przechowywać w chłodnym miejscu. Stosować podobnie jak miód.

Syrop z fiolka wonnego (Viola odorata L.). Kwiaty fiołka 10 g, woda 60 g, cukier 40g — zmieszać, doprowadzić do wrzenia, zszumować i odcedzić przez gazę. Pić co 2godz. po 1 łyżeczce. Dla dzieci starszych sporządza się napary z liści, kwiatów i korzenifiołka (5 g ziela na 60 g wody), łącząc je często z odwarami z prawoślazu lekarskiego.Mieszanki takie stosuje się w nieżytach dróg oddechowych, krztuścu, chrypce, podającpo łyżeczce co 2 godz.

Syrop z pączków sosnowych. Pączki sosnowe układa się warstwami w słoju :przesypując cukrem. Pozostawia się w temperaturze pokojowej lub na słońcu na i l—2tygodnie. Wydzielony syropowaty płyn podaje się kilka razy dziennie po łyżeczce wsuchym kaszlu i nieżycie górnych dróg oddechowych.

Syrop z kwiatów mniszka. 250 g świeżych, czystych kwiatów mniszka (całychkwiatostanów bez szypułki) oraz 1 cytrynę (nie jest konieczna), starannie wymytą ipokrojoną w plastry, gotować w ciągu 15—30 min w 11 wody. Wywar odcedzić, dodaćdo niego 1 kg cukru i gotować przez godzinę do konsystencji miodu. Preparat nadaje siędo dłuższego przechowywania. Podawany jest w częstych chrypkach i kaszlu.

W CHOROBACH UKŁADU POKARMOWEGO1. Kłącze tataraku (2 cz.), ziele drapacza lekarskiego (2 cz.), kłącze arcydzięgla (2

cz.), owoce kminku (1 cz.), ziele bazylii (1 cz). Gorzka mieszanka ziołowa. Naparzać 1łyżkę ziół na szklankę wody. Podawać małymi porcjami (1/2 godz. przed głównymiposiłkami) w zaburzeniach czynności żołądka i jelit (odbijanie, uczucie pełności, brakapetytu).

2. Ziele majeranku (1 cz.), kwiaty rumianku rzymskiego (2 cz.), liście mięty (1 cz.),owoce kolendry (1 cz.), kłącza tataraku (1 cz.). Naparzać 1 łyżkę ziół na szklankę wody.Podawać w kilku porcjach między posiłkami w zaburzeniach trawienia, przynadmiernej fermentacji.

3. Liście bobrka trójlistnego (2 cz.), liście mięty (1 cz.), kłącze tataraku (1 cz.), ziele ikwiaty bylicy pospolitej (1 cz.). Napar z 1 łyżki ziół na szklankę wody. Podawać połyżce (lub więcej dla starszych dzieci) co najmniej 15 min przed posiłkami, jako środekpobudzający apetyt.

4. Owoce kolendry, owoce kminku, ziele drapacza lekarskiego, korzeń aryc-

245

dzięgla, ziele dziurawca, kłącze tataraku zmieszać w równych częściach. Napar z 1łyżki ziół na szklankę wody. Podawać w porcjach przed jedzeniem przy braku apetytu,niestrawności, wzdęciach.

5. Korzenie arcydzięgla (30 g), liście melisy (10 g), owoce kolendry (10 g), kwiatyrumianku (10 g) zalać ¾ l białego wina gronowego. Pozostawić w ciemnym miejscu na2 tygodnie od czasu do czasu mieszając. Następnie przecedzić i stosować przedposiłkami 1 łyżkę jako wino na apetyt, zwłaszcza przy braku łaknienia na tlenerwowym.

W CHOROBACH WĄTROBY I DRÓG ŻÓŁCIOWYCH1. Owoce szakłaku pospolitego (1 cz.), owoce kminku (1 cz.), ziele drapacza

lekarskiego (2 cz.), ziele bylicy boże drzewko (2 cz.), liście mięty (1 cz.), korzeńmniszka lekarskiego (3 cz.), ziele dziurawca (1 cz.). 1 łyżkę mieszanki zalać szklankąwrzącej wody i pozostawić w cieple (w termosie) na ok. 1 godz. Pić w porcjach międzyposiłkami. Mieszanka żółciopędna, regulująca trawienie, lekko przeczyszczająca.

2. Korzeń cykorii podróżnika, korzenie mniszka lekarskiego zmieszać w równychczęściach, 1 łyżkę mieszanki zalać szklanką wody i gotować 5 min, pozostawić wtermosie lub ciepłym miejscu na co najmniej 1 godz. Pić po ½ szklanki przed jedzeniemjako środek żółciopędny.

3. Ziele szanty (Marrubium vulgare L.), liść mięty, korzeń mniszka lekarskiego, zieledrapacza lekarskiego, kwiaty krwawnika i ziele dziurawca zmieszać w równychczęściach. Sporządzić napar z 1 łyżki mieszanki na szklankę wody. Stosować do ½szklanki przed jedzeniem. Mieszanka żółciopędna, pobudzająca łaknienie iusprawniająca trawienie.

4. Kwiaty rumianku (1 cz.), kwiaty kocanki piaskowej (1 cz.), liście melisy (3 cz.),ziele dziurawca (4 cz.). Łyżkę ziół zalać szklanką ciepłej wody i doprowadzić dowrzenia. Podawać ¼ — ½ szklanki płynu przed jedzeniem, a szczególnie przed snem.Stosuje się przy słabym wydzielaniu żółci, w uczuciu pełności żołądka, odbijaniu,niestrawności i w związanym z tym utrudnionym zasypianiu.

5. Korzeń arcydzięgla, liście mięty, kwiaty rumianku szlachetnego (lub pospolitego)w równych częściach. Łyżkę ziół zaparzać szklanką wody. Podawać do picia ciepłynapar ¼ — ½ szklanki w łagodnej kolce wątrobowej.

6. Ziele krwawnika, kwiaty rumianku, lipy, kocanki, ziele szanty, liście pokrzywyoraz ziele rdestu ptasiego w równych częściach. Napar sporządza się z 1 łyżki ziół naszklankę wody. Stosować kilkakrotnie w ciągu dnia w podzielonych porcjach, poprzebytych stanach zapalnych wątroby (żółtaczce zakaźnej) jako środek regenerującywątrobę.

W ZAPARCIACH1. Ziele drapacza lekarskiego, kwiaty rumianku, liście senesu, korzeń rzewienia,

liście mięty w równych częściach. Zaparzać 1 łyżkę mieszanki na szklankę

246

wrzącej wody, pozostawić w cieple (termosie) przez godzinę. Podawać wieczorem ½szklanki lub mniej ciepłego naparu w zależności od wieku dziecka. W przewlekłych ispastycznych zaparciach.

2. Owoce kminku i owoce kopru włoskiego po 2 cz., liście melisy (1 cz.), korzeńrzewienia (8 cz.), owoc kolendry (3 cz.), liście mięty (4 cz.). Przygotować napar. Pićciepły ½ —3/4 szklanki (w zależności od wieku), najlepiej wieczorem przed snem jakośrodek wiatropędny i przeczyszczający.

3. Kora kruszyny (2 cz.), owoce dzikiej róży z nasionami (2 cz.), liście mięty (1 cz.).Przygotować napar, podawać wieczorem lub w razie potrzeby również rano przyzaparciach.

4. Liście senesu, korzeń rzewienia, liście prawoślazu, kwiaty ślazu dzikiego po 2 cz.,owoce anyżku i korzeń lukrecji (Glycyrrhiza glabra L.) po 1 cz., korzeń arcydzięgla (3cz.). Przygotować napar i stosować jak podano wyżej jako środek łagodnieprzeczyszczający w zaparciach skurczowych.

5. Ziele dziurawca, ziele rdestu ptasiego, liście melisy po 2 cz., korzeń lukrecji (6cz.), korzeń rzewienia lub kora kruszyny (10 cz.). Sporządzić napar i podawać jakpodano wyżej w zaparciach.

W BIEGUNKACH1. Owoce czarnej jagody (10 cz.), ziele pięciornika gęsiego (5 cz.), kłącze pięciornika

kurze ziele (3 cz.), kwiaty rumianku szlachetnego (3 cz.). Sporządzić odwar z 1 łyżkiziół na szklankę wody. Podawać szklankę dziennie, w kilku porcjach, przy biegunkach.

2. Korzeń szczawiu lancetowatego (3 cz.), owoce kopru włoskiego i kminku po 3 cz.,liście melisy (6 cz.), kwiaty rumianku szlachetnego (4 cz.). Przygotować odwar z 1łyżki ziół na szklankę wody. Podawać szklankę dziennie w podzielonych porcjach wbiegunkach połączonych z nadmierną fermentacją i wzdęciami.

3. Ziele przywrotnika (Alchemilla vulgaris L.), ziele pięciornika gęsiego i ziele(liście) poziomki w równych częściach. Przygotować herbatkę z łyżki na szklankęwrzącej wody. Pić porcjami w nieżycie jelit, łagodnych biegunkach letnich.

4. Kłącze pięciornika kurze ziele, pączki sosnowe, korzeń arcydzięgla, korzeńprawoślazu lekarskiego, liście melisy, kwiaty rumianku w równych częściach.Przygotować napar z 2 łyżeczek ziół na szklankę wrzącej wody i pozostawić w termosieprzez 1 godz. Podawać do picia w porcjach, w ciągu dnia między posiłkami, przybiegunkach. W koniecznych przypadkach powyższą kurację można poprzedzićpodaniem, jednorazowo, roślinnego środka przeczyszczającego. Należy przy tymutrzymywać odpowiednią dietę, a więc początkowo podawać do jedzenia utarte jabłkalub lepiej puree jabłkowe, czarne jagody, a następnie stopniowo pożywienie lekkostrawne, uzupełniające witaminy i składniki mineralne (szczególnie wapń ikrzemionkę).

5. Liście orzecha włoskiego, ziele pięciornika gęsiego, liście melisy i mięty wrównych częściach. Przygotować napar z 1 łyżki na szklankę wrzącej wody.

247

Podawać do picia w porcjach w ciągu dnia po jedzeniu, w stanach skurczowych żołądkai jelit połączonych z bolesną biegunką.

6. Ziele pięciornika gęsiego (2 cz.), ziele rdestu ptasiego (1 cz.), liście babkilancetowatej (3 cz.), ziela cząbru ogrodowego i kłącza pięciornika kurze ziele po 4 cz.,liście mięty (1 cz.). Przygotować odwar z 1 łyżki mieszanki na szklankę wody. Podawaćw porcjach ciepły, w biegunkach połączonych z bolesnymi skurczami.

7. Ziele pięciornika gęsiego (2 cz.), ziele fiołka trójbarwnego, korzeń mniszkalekarskiego i prawoślazu po 1 cz. Naparzać przez 1 godz. (w termosie) 1 łyżkęmieszanki na szklankę wody. Podawać ciepły napar w kilku porcjach, w długotrwałychnieżytach przewodu pokarmowego.

W CHOROBACH UKŁADU MOCZOWEGO1. Liście mącznicy, kora dębowa, kwiaty lipy po 2 cz., ziele dziurawca (4 cz.).

Przygotować odwar z 1 łyżki mieszanki na szklankę wody. Podawać wieczorem półszklanki w moczeniu nocnym.

2. Kłącze pięciornika kurze ziele (3 cz.), liście babki wąskolistnej (4 cz.), kwiatyrumianku (2 cz.), ziele dziurawca (5 cz.). Napar — 1 łyżka ziół na szklankę wody.Podawać pół szklanki wieczorem w moczeniu nocnym.

3. Liście brzozy, liście mącznicy (lub borówki brusznicy), znamiona kukurydzy(Stigma Maydis), korzeń lukrecji (Glycyrrhiza glabra), kłącza perzu w równychporcjach. (Jeśli stosuje się liście brusznicy zamiast mącznicy, dać podwójną dawkęsurowca). Odwar z 1 łyżki ziół na szklankę wody. Podawać w podzielonych porcjach wciągu dnia przed jedzeniem. Stosować jako środek pomocniczy w chronicznychzapaleniach pęcherza i miedniczek nerkowych.

4. Ziele nawłoci (5 cz.), korzeń wilżyny ciernistej, liście brzozy i znamionakukurydzy po 2 cz., łupiny fasoli (Pericarpium Phaseoli), ziele fiołka trójbarwnego po1 cz. Napar z 1 łyżki ziela na szklankę wody, pozostawić na godzinę. Podawać po półszklanki 2 razy dziennie po jedzeniu w kamicy moczanowej. Należy wykluczyć naokres choroby kakao, kawę i herbatę (podawać do picia herbatki łagodnie moczopędne,np. z rdestu ptasiego).

5. Ziele rdestu ptasiego, nawłoci, fiołka trójbarwnego, kwiaty bławatka (chabru),kwiaty wrzosu, znamiona kukurydzy w równych częściach. Mieszanka stosowana wkamicy szczawianowej. Sporządzanie i dawkowanie jak przy kamicy moczanowej.

6. Ziele nawłoci, owoce róży dzikiej po 3 cz., liście czarnej jagody, kwiaty jasnotybiałej (Lamium album L.), ziele skrzypu, kwiaty wiązówki błotnej po 2 cz. Napar z 1łyżki mieszanki na szklankę wody. Podawać porcjami w ciągu dnia między posiłkami.Napar ma działanie łagodnie moczopędne.

7. Liście mącznicy, liście czarnej jagody, ziele nawłoci, liście brzozy, ziele rdestuptasiego w równych częściach. Sporządzić napar z 1 łyżki ziół na szklankę wody. Naparmoczopędny i dezynfekujący drogi moczowe.

8. Liście jeżyny, ziele dziurawca, kwiaty bzu czarnego, rumianku, lipy w rów-

248

nych częściach. Napar z 1 łyżki ziół na szklankę wody. Podawać w porcjach przedposiłkami w zapaleniu pęcherza moczowego.

9. Liście pokrzywy, ziele dziurawca, świetlika lekarskiego, rdestu ptasiego, korawierzbowa, liście czarnej jagody, kłącze perzu, kwiaty bławatka — w równychczęściach. Napar z 1 łyżki ziół na szklankę wody. Pić ciepły 15—20 min przedposiłkiem 3 razy dziennie po ½ szklanki. Mieszanka stosowana w przewlekłychzapaleniach miedniczek nerkowych, a w stanach ostrych jako środek wspomagający.

W CHOROBACH Z PODWYŻSZONĄ TEMPERATURĄ1. Liście brzozy, kwiaty lipy, bzu czarnego, owoce dzikiej róży, owoce maliny w

równych częściach. Napar z 1 łyżki ziół na szklankę wody. Pić gorący po pół szklanki.Można słodzić miodem. Działanie napotne i witaminowe.

2. Kwiaty bzu czarnego, lipy, ziele fiołka trójbarwnego, kwiaty rumianku, owocemaliny, ziele tymianku w równych częściach. Przygotować napar i stosować jak wyżej.Działanie napotne, lekko wykrztuśne.

3. Owoce dzikiej róży, maliny, berberysu (Berberis vulgaris L.), bzu czarnego orazliście brzozy i kwiaty wiązówki błotnej w równych częściach. Przygotować napar istosować jak wyżej (w grypie). Działa napotnie i witaminowo.

W CHOROBACH REUMATYCZNYCH1. Kora wierzbowa, kwiaty wiązówki, pączki topoli (Gemmae Populi), ziele fiołka

trójbarwnego po 2 cz., owoce maliny, owoce jeżyny, kłącze perzu i ziele rdestu ptasiegopo 1 cz. Odwar z 1 łyżki mieszanki na szklankę wody. Gotować 5 min, pozostawić wtermosie przez ½—1 godz. Pić 3 razy dziennie po 1/3— ½ szklanki przed posiłkami.

2. Liście porzeczki czarnej (10 cz.), kwiaty wiązówki błotnej, kora wierzby, kwiatylipy po 5 cz., kłącze perzu, liście brzozy, korzeń wilżyny ciernistej, kwiaty wrzosu po 3cz. Odwar z 1 łyżki ziół na szklankę wody. Przygotować jak wyżej. Pić 3 razy dzienniepo pół szklanki ciepłego naparu przed posiłkami.

3. Kwiaty bzu czarnego, kwiaty wiązówki, ziele rdestu ptasiego, ziele skrzypu, liściebrzozy, ziele fiołka trójbarwnego, kłącze perzu, kłącze tataraku, kora wierzby wrównych częściach. Zalać 1 łyżkę ziół na szklankę wody, zaparzać w termosie 3godziny. Stosować jak wyżej.

4. Liście porzeczki czarnej (2 cz.), kwiaty wiązówki (1 cz.), kora wierzbowa (1 cz.);przygotować odwar jw., gotować 5 min. Pić w ciągu dnia w podzielonych porcjach.

W CHOROBACH UKŁADU NERWOWEGO1. Kwiaty głogu (10 cz.), kwiaty rumianku (3 cz.), korzenie kozłka lekarskiego

249

(1 cz.), ziele dziurawca i liście melisy po 4 cz. Napar z 1 łyżki mieszanki na szklankęwrzącej wody pozostawić pod przykryciem przez godzinę. Pić kilka razy dziennie przedposiłkami po 1/3— ½ szklanki przy nadmiernej pobudliwości nerwowej i w nerwicyserca.

2. Liście melisy (5 cz.), ziele krwawnika, korzeń arcydzięgla, kłącze tataraku, zieledziurawca, kwiaty rumianku lekarskiego po 3 cz. Napar z 1 łyżki mieszanki na szklankęwody, pić 3 razy dziennie w podzielonych porcjach pomiędzy posiłkami przy brakuapetytu na tle nerwowym, w nerwicach wegetatywnych żołądka.

3. Liście melisy (4 cz.), liście bobrka trójlistnego i ziele tymianku po 2 cz., zielerdestu ptasiego, korzeń arcydzięgla, kwiaty rumianku, ziele dziurawca, kłącze tataraku ikłącze perzu po 1 cz. Odwar z 1 łyżki ziół na szklankę wody. Pić 3 razy dziennie od 1/3do ½ szklanki przed posiłkami przy niewłaściwym trawieniu na tle nerwowym.

4. Owoce kopru włoskiego, anyżku, kłącze tataraku, liście melisy, ziele pięciornikagęsiego, kwiaty rumianku w równych częściach. Napar z 1 łyżki mieszanki na szklankęwody. Pić 3 razy dziennie po 1/3— ½ szklanki przed jedzeniem w nerwobólachżołądka.

5. Liście orzecha włoskiego, owoce tarniny po 3 cz., liście melisy, kwiaty rumianku,ziele dziurawca po 1 cz. Napar z 1 łyżki ziół na szklankę wody. Stosować jak wyżej wbiegunkach na tle nerwowym.

6. Kwiaty głogu, lipy, rumianku po 2 cz., liście melisy, ziele pięciornika gęsiego,dziurawca po 1 cz. Napar z 1 łyżki ziół na szklankę wody. Podawać ½ szklanki przedsnem w bezsenności na tle nerwowym.

7. Ziele krwawnika, dziurawca, liście melisy, mięty, jeżyny, kwiaty rumianku, lipy,korzenie kozłka, korzeń arcydzięgla w równych częściach. Sporządzić napar jak wyżej ipozostawić w termosie przez godzinę. Stosować w kilku porcjach w ciągu dnia przybraku łaknienia na tle nerwowym, w stanach wyczerpania nerwowego, w bezsenności(1/3— ½ szklanki przed snem).

8. Kąpiel uspokajająca: kwiaty rumianku, liście szałwii, ziele macierzanki, zieletymianku, kłącza tataraku w równych częściach. Przygotować napar z garści ziół,następnie wlać do kąpieli o temperaturze 34—36°C. Nie należy kąpać się dłużej niż10—15 min.

9. Kąpiel uspokajająca: liście mięty, kwiaty rumianku, kwiaty i ziele lawendy, kwiatylipy, ziele macierzanki w równych częściach. Przygotować i stosować jak wyżej.

W CHOROBACH I URAZACH SKÓRY1. Korzeń łopianu, ziele fiołka trójbarwnego, skrzypu, rozdrobnione nasiona

kozieradki (Trigonella foenum graecum L.) po 2 cz., liście melisy, jeżyny po 1 cz. 1łyżkę mieszanki zalać szklanką wrzącej wody, pozostawić na 3 godz., następniegotować 10 min. Pić od 1/3 do ½ szklanki 3 razy dziennie przed posiłkami. Stosuje sięprzy egzemach i wysypkach.

250

2. Liście jeżyny, liście pokrzywy, korzenie łopianu, ziele fiołka trójbarwnego, kłączeperzu w równych częściach. Przygotowanie i stosowanie jak wyżej (również wtrądziku).

3. Kwiaty jasnoty białej (Lamium album L.), liście orzecha włoskiego, rozdrobnionenasiona kozieradki, ziele fiołka trójbarwnego, ziele podagrycznika (Aegopodiumpodagraria L.) w równych częściach. Przygotowanie i stosowanie jak wyżej.

4. Kwiaty rumianku, kwiaty jasnoty białej, liście orzecha włoskiego, liście pokrzywy,liście brzozy, liście jeżyny, ziele fiołka trójbarwnego, nasiona kozieradki, korzeńłopianu, korzeń mniszka lekarskiego w równych częściach. Napar z 1 łyżki mieszankina szklankę wody (pozostawić w termosie przez 3 godz.). Pić w podzielonych porcjachprzed jedzeniem przy przewlekłych wypryskach.

5. Korzeń łopianu, korzeń mniszka lekarskiego, korzeń arcydzięgla, liście poziomki,ziele dziurawca po 2 cz., kwiaty bzu czarnego, liście mięty po 1 cz. Łyżkę mieszankizalać 1 szklanką wrzącej wody, pozostawić na 3 godz., następnie gotować 10 min. Pić 3razy dziennie po ½ szklanki przed posiłkami w trądziku młodzieńczym.

6. Ziele krwawnika, ziele fiołka trójbarwnego, ziele skrzypu, liście melisy, liściebrzozy, kwiaty stokrotki (Bellisperennis L.), kwiaty nagietka, kłącze perzu w równychczęściach. Przygotować napar i stosować jak wyżej.

7. Liście maliny, jeżyny, czarnej porzeczki, brzozy oraz kwiaty stokrotki i kłączaperzu w równych częściach. Herbatka wiosenna, „czyszcząca krew”. Napar z 1 łyżkiziół na szklankę wody. Pić zamiast herbaty w trądziku i innych wypryskach skóry.

8. Kwiaty arniki, nagietka, rumianku, kora wierzby w równych częściach, 1 łyżkęmieszanki zalać szklanką wody, gotować przez 5 min, odstawić na 10 min podprzykryciem, przecedzić. Stosować do kompresów i przemywań w trądziku iwypryskach.

9. Ziele krwawnika, ziele fiołka trójbarwnego, ziele skrzypu, liście brzozy, korzeńmydlnicy, kłącze perzu w równych częściach. Mieszanka stosowana wewnętrznie wtrądziku; 1 łyżkę ziół zaparzać szklanką wrzątku.

10. Ziele skrzypu, ziele uczepu trójdzielnego, kwiaty rumianku, w równychczęściach. Przygotować jak wyżej, stosować wewnętrznie oraz do okładów wwypryskach.

11. Kora wierzby, dębu, kwiaty arniki, rumianku w równych częściach. Przygotowaćodwar, stosować w okładach w wypryskach przewlekłych.

12. Kora dębu, kora wierzby, ziele macierzanki (lub tymianku), liście szałwii, kwiatyarniki, kwiaty rumianku w równych częściach. Sporządzić odwar z 2 garści mieszankina 3 1 wody, dodać do kąpieli. Kąpać dziecko nie dłużej niż 10 min co drugi dzień wswędzących wysypkach skórnych.

13. Słoma owsiana, otręby pszenne, kwiaty rumianku i nagietka. 2 garście słomy i 1szklankę otrąb zalać 3 l wody i gotować 10 min, po odcedzeniu dodać uprzednioprzygotowany napar z równych ilości kwiatów rumianku i nagietka (ok. 50 g surowca).Dodać do kąpieli łagodzącej świąd w przewlekłych chorobach skóry.

251

14. Kłącze tataraku (2 cz.), korzeń łopianu (1 cz.), kwiaty rumianku (1 cz.) —-dlawłosów jasnych; liście lub owocnia orzecha włoskiego (1 cz.) — dla włosów ciemnych.3 łyżki ziół na litr wrzątku, gotować 5 min. Płukać włosy przy łupieżu, przetłuszczaniu iwypadaniu.

15. Świeże liście pokrzywy i pokrojoną cebulę w równych częściach zalać 45%alkoholem. Macerować 2 tygodnie i używać do wcierania w skórę głowy przy łupieżu iwypadaniu włosów.

16. Ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego, ziele fiołka trójbarwnego, kwiaty rumianku,w równych częściach. Mieszankę stosuje się wewnętrznie w postaci herbatki (½ —1łyżki na szklankę wrzątku — dzieciom małym po 1 łyżeczce do pokarmu) lub do kąpieli(napar mocniejszy) w swędzących wysypkach alergicznych (w świerzbiączce).

17. Liście pokrzywy, liście porzeczki czarnej, liście babki lancetowatej, kwiatyrumianku, ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego, ziele fiołka trójbarwnego, kłącza perzu— w równych częściach. Napar z 1 łyżki mieszanki na 1 szklankę gorącej wodypodawać do picia w porcjach (małym dzieciom po łyżeczce) i stosować jednocześnie dokąpieli (napar mocniejszy) — w skazie białkowej, w atopowym zapaleniu skóry.

ZWIĘKSZAJĄCE ODPORNOŚĆ ORGANIZMU1. Owoce róży dzikiej, ziele mniszka lekarskiego, liście orzecha włoskiego, korzenie

pokrzywy po 1 cz., kwiaty rumianku, liście babki lancetowatej i korzeń prawoślazu po 2cz., zmieszać.

Napar — 1 łyżka mieszanki na 1 szklankę wody. Podawać małym dzieciom połyżeczce, większym po łyżce 3 razy dziennie, przez okres do 6 tygodni — wnawracających infekcjach wirusowych i bakteryjnych, głównie dróg oddechowych.Pomocniczo w antybiotykoterapii.

2. Po 50 g kwiatów nagietka i korzeni mniszka lekarskiego, po 25 g liści pokrzywy,korzeni pokrzywy, ziela drapacza lekarskiego, ziela skrzypu, ziela pięciornika gęsiego,kwiatów jasnoty białej, zmieszać. Zalać ½ łyżki ziół w termosie 1 szklanką gorącejwody. Zaparzać 1 godz. Pić 3 razy dziennie do ½ szklanki, między posiłkami, jakośrodek wzmacniający, zwiększający odporność organizmu i regulujący czynnośćnarządów wewnętrznych. Dzieciom także w braku apetytu.

3. Korzenie lukrecji, nasiona lnu (nie rozdrobnione), liście prawoślazu, zielemiodunki (Pulmonaria officinalis L.), ziele tymianku, owoce kopru włoskiego, liściemelisy — w równych częściach; 1 łyżkę ziół zalać 1 szklanką gorącej wody, zaparzaćpod przykryciem, w cieple, 30 min (najlepiej w termosie). Podawać do picia w kilkuporcjach (zależnie od wieku), między posiłkami, w nawracających schorzeniachgórnych dróg oddechowych, między atakami astmy.

4. Wino aloesowe — z roślin 3—4-letnich (aloes — Aloe arborescens MUL):obrywa się liście, myje, osusza i przechowuje w lodówce 7—10 dni. 50 dag liścipozbawia się kolców, kroi na kawałki, miażdży w maszynce i dodaje 50 dag

252

miodu oraz ¾ czerwonego wina gronowego. Po starannym wymieszaniu pozostawia sięw zamkniętym naczyniu, w ciemności, do 10 dni. Otrzymane wino cedzi się przez gęstesitko (lub gazę), rozlewa do butelek i przechowuje w lodówce. Dzieciom podawać po 1łyżeczce 1 raz dziennie (dodawać do płynów do picia) przez 1 miesiąc międzyinfekcjami, następnie zrobić przerwę dwutygodniową. Kurację można powtórzyć.Stosować jako środek podnoszący odporność organizmu, zwłaszcza w nawracającychchorobach infekcyjnych dróg oddechowych, w anginie i in. Nie stosować wschorzeniach nerek, wątroby. Środek działa przeczyszczające i nie powinien byćpodawany przy skłonnościach do biegunek, w ostrych nieżytach jelit, zapaleniuwyrostka robaczkowego, dla dziewcząt — w okresie miesiączkowania.

5. Miód aloesowy (wg Ożarowskiego). Liście przygotowane jak poprzedniozmiażdżyć i na każde 100 g miazgi dodać 200 g miodu, po czym powoli ogrzewać dowrzenia, przecedzić przez gęste sitko do słoika i przechowywać w lodówce.Przyjmować 1 raz dziennie po łyżeczce przed obiadem.

6. Napój z liści mniszka * (wg Ożarowskiego). 2—4 rozdrobnione liście mniszkazmiksować z ½ —1/3 szklanki napoju owocowego, mleka, kefiru lub jogurtu. Pije sięrano i wieczorem między posiłkami. Stosować przez 3—4 tygodnie.

7. Sałatka z liści mniszka. Przygotować z młodych liści w sposób ogólnie przyjęty (zoliwą lub śmietaną).

8. Preparaty immunostymulacyjne (Herbapol): syrop Bioaron (z aloesu i owocówaronii) — reguluje mechanizmy obronne organizmu, pobudza apetyt u dzieci, powodujewzrost ilości czerwonych krwinek. Polecany jest dzieciom o malej odporności nainfekcje w przewlekłych schorzeniach dróg oddechowych, w rekonwalescencji, wogólnym osłabieniu. Sok z ziela jeżówki purpurowej (Succus Echinaceae) stosuje się wpodostrych i ostrych infekcjach bakteryjnych oraz wirusowych jako środekprofilaktyczny przy skłonnościach do infekcji.

* zebranych przed kwitnieniem rośliny

Piśmiennictwo

1. Aleksandrowicz J., Gumowska I.: Kuchnia i medycyna. „Watra”, Warszawa 1979.2. Barański J.: Pediatria. PZWL, Warszawa 1974.3. Bässler F.A.: Heilpflanzen. Neumann Verlag, Radebeul und Berlin 1966.4. Bożkowa K.: Podstawy farmakologii i farmakoterapii wieku rozwojowego. PZWL,

Warszawa 1979.5. Braun H.: Heilpflanzen — Lexikon für Arzte und Apotheker. Gustav Fisher Verlag,

Stuttgart 1974.6. Caron M., Clos-Joure H.: Plante Medicinal Mondadori. Milano 1966.7. Czikow P., Łaptiew J.: Rośliny lecznicze i bogate w witaminy. PWRiL, Warszawa 1982.8. Danysz A., Gryglewski R.: Farmakologia. PZWL, Warszawa 1982.9. Dębiec B.: Krzywica i niedokrwistość u dzieci. PZWL, Warszawa 1980.10. Droszcz W.: Alergia. Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.11. Górnicki B., Kowalczyk Z.: Diagnostyka i terapia małego dziecka. PZWL, Warszawa 1978.12. Grom I.I.: Rastenija witamino nositieli. Izd. Medicina, Moskwa 1970.13. Gumowska I.: Ziółka i my. Kraj, Warszawa 1983.14. Henneberg A., Skrzydlewska E.: Zatrucia roślinami i wyższymi grzybami. PZWL, Warszawa

1984.15. Hoppe H.A.: Drogenkunde, de Gruyter Co. Hamburg.16. Jabłońska S.: Choroby skóry. PZWL, Warszawa 1980.17. Jurkiewicz J.D., Miwszenin J.D.: Lekarstwiennyje rastenija i ich primienienie. Izd. Nauka i

Technika, Mińsk 1976.18. Kempe C.H., Silver H.K., O'Brien D.: Pediatria. PZWL, Warszawa 1977.19. Kohlmünzer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1985.20. Koszczejew A.K.: Dikorastuszczije sjedobnyje rastenija w naszem pitanii. Piszczewaja

Promyszlenost, Moskwa 1981.21. Kowalewa N.B.: Leczenije rastenijami. Izd. Medicina, Moskwa 1971.22. Kresanek J., Krejca J.: Atlas liecivych rastlin a leśnych plodov. Wyd.—Osveta 1977.23. Kuźnicka B., Dziak M.: Zioła i ich stosowanie. PZWL, Warszawa 1987.24. Ludwiczak H., Sernonides-Lawecka A., Olszowska L.: Cukrzyca u dzieci. PZWL, Warszawa

1981.25. Lutomski J., Małek B.: Technologia leku roślinnego. PZWL, Warszawa 1973.26. Mackiewicz S.: Zarys immunologii. PZWL, Warszawa 1979.27. Macku J., Krejca J.: Atlas roślin leczniczych. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wyd.

Wrocław, Warszawa, Kraków 1989.28. Madaus G.: Lehrbuch der Biologischen Heilmittel. Georg Thieme Verlag, Leipzig 1938.29. Miedziński F.: Choroby skóry i weneryczne. PZWL, Warszawa 1972.30. Miętowski E.: Zarys fizjologii lekarskiej. PZWL, Warszawa 1977.31. Mowszowicz J.: Flora letnia, WSiP, Warszawa 1979.32. Mowszowicz J.: Flora jesienna. WSiP, Warszawa 1977.

254

33. Muszyński J.: Roślinne leki ludowe. LSW, Warszawa 1955.34. Muszyński J.: Vademecum fitoterapii. Zarząd Przemysłu Zielarskiego, Warszawa 1956.35. Muszyński J.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1957.36. Muszyński J.: Ziołowa apteczka domowa. Polska Agencja Wydawnicza, Łódź.37. Nowak S., Nowak S.S.: Propedeutyka pediatrii. PZWL, Warszawa 1987.38. Nowiński M.: Rośliny lecznicze flory polskiej. PWN, Poznań 1959.39. Nowiński M.: Dzieje upraw i roślin leczniczych. PWRiL, Warszawa 1980.40. Nuhn P.: Chemie der Naturstoffe. Akademie—Verlag—Berlin, 1981.41. Ożarowski A.: Ziołolecznictwo. PZWL, Warszawa 1980.42. Ożarowski A., Jaroniewski W.: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ,

Warszawa 1987.43. Ożarowski A., Łańcucki J., Gąsiorowski K.: Leki roślinne (informator). ZPZ Herbapol,

Warszawa 1978.44. Polakowska M.: Leśne rośliny zielarskie. PWRiL, Warszawa 1982.45. Podlewski J.K., Chwalibogowska-Podlewska A.: Leki współczesnej terapii. PZWL,

Warszawa 1986.46. Popow O.P.: Lekarski rastliny w narodnoj miedicini. Izd. Zdrowie. Kijew 1970.47. Sroka G.F.: Poradnik ziołowy. IWZZ, Warszawa 1986.48. Steinegger E., Hänsel R.: Lehrbuch der Pharmakognosie. Springer Verlag, Berlin,

Heidelberg, New York 1972.49. Studienikin M.J., Ładodo K.: Pitanije dietiej ranniego wozrasta. Medicina, Leningrad 1978.50. Suchanek J.: Leczenie chorób skóry. ZG RSW Prasa, Katowice 1966.51. Thurzowa L,, Krasanek J., Marecek S., Mika K.: Mały atlas lieciwych rastlin. Osveta 1973.52. Tschirch A.: Handbuch der Pharmakognosie, Verlag von Chr. Herm. Tauchnitz, Leipzig

1917.53. Tyszyńska-Kownacka D.: Zioła na działce i w ogródku przydomowym. Watra, Warszawa

1978.54. Wagner H.: Pharmazeutische Biologie Drogen und ihre Inhaltsstoffe. Gustaw Fischer

Verlag, Stuttgart—New York 1980.55. Warantowicz M.: Żywienie człowieka, 5, 169, 1978.56. Wyszyńska T.: Choroby nerek u dzieci. PZWL, Warszawa 1979.

SPIS ALFABETYCZNY POLSKICH NAZWOMAWIANYCH ROŚLIN

Strona1. Arcydzięgiel litwor 702. Arnika górska 2103. Babka piaskowa 1124. Babka płesznik 1125. Babka wąskolistna (lancetowata) 426. Bazylia wonna 727. Bez czarny 1658. Biedrzeniec anyż 239. Bobrek trójlistny 6410. Borówka czernica 12311. Borówka brusznica 14212. Brzoza brodawkowata 14313. Bylica boże drzewko 7514. Bylica estragon 7915. Bylica pospolita 7716. Cebula jadalna 5517. Chaber bławatek 21218. Cykoria podróżnik 19719. Cząber ogrodowy 8120. Czosnek pospolity 5721. Drapacz lekarski 6922. Dziurawiec zwyczajny 9423. Fiołek trójbarwny 19424. Głóg jednoszyjkowy 18525. Jabłoń domowa 12526. Jeżyna fałdowana 12627. Karczoch zwyczajny 9728. Kminek zwyczajny 2929. Kocanka piaskowa 9830. Kolendra siewna 8531. Koper ogrodowy 2832. Koper włoski 25

33. Kozłek lekarski 18734. Kruszyna pospolita 11435. Krwawnik pospolity 8136. Lebiodka pospolita 8637. Len zwyczajny 11638. Lipa drobnolistna 16839. Lubczyk lekarski 14440. Łopian większy 19941. Macierzanka piaskowa 4842. Majeranek ogrodowy 8843. Malina właściwa 16944. Marchew zwyczajna 3145. Mącznica lekarska 14746. Melisa lekarska 18947. Mięta pieprzowa 10048. Mniszek lekarski (pospolity) 10349. Nagietek lekarski 21350. Nawłoć pospolita 14951. Ogórecznik lekarski 20152. Oman wielki 5153. Orzech włoski 12754. Perz biały 15155. Pietruszka zwyczajna 15256. Pięciornik gęsi 12857. Pięciornik kurze ziele 13058. Podagrycznik pospolity 20459. Pokrzywa zwyczajna 20660. Połonicznik nagi 15361. Porzeczka czarna 17462. Poziomka pospolita 13263. Prawoślaz lekarski 3664. Prawoślaz wysoki (malwa czarna) 39

257

65. Przywrotnik pospolity 13366. Rdest ptasi 15567. Rokitnik zwyczajny 17568. Róża dzika 17769. Rumianek pospolity 1770. Rumian szlachetny 2171. Rzewień dłoniasty 11772. Rzodkiew czarna 10573. Seler zwyczajny 15774. Skrzyp polny 15875. Sosna zwyczajna 5376. Szakłak pospolity 11977. Szałwia lekarska 5978. Szanta zwyczajna 10679. Szczaw lancetowaty 135

80. Szczypiorek 5781. Ślaz dziki 4082. świetlik łąkowy. 21583. Tarnina — śliwa tarnina 13784. Tatarak zwyczajny 9085. Tymianek pospolity 4586. Tysiącznik pospolity (centuria) 6687. Uczep trójdzielny 20888. Wiązówka błotna 17189. Wierzba biała 17390. Wilżyna ciernista 16191. Wrzos zwyczajny 16392. Źółtlica drobnokwiatowa 21593. Żurawina błotna 180

SPIS ALFABETYCZNY ŁACIŃSKICH NAZWOMÓWIONYCH ROŚLIN

Strona1. Achillea millefolium 812. Acorus calamus 903. Aegopodium podagraria 2044. Agropyron repens 1515. Alchemilla vulgaris 1336. Allium cepa 557. Allium sativum 578. Allium schoenoprasum 579. Althaea officinalis 3610. Althaea rosea var. nigra 3911. Anethum graveolens 2812. Anthemis nobilis 2113. Apium graveolens 15714. Arctium lappa 19915. Archangelica officinalis 7016. Arctostaphylos uva-ursi 14717. Arnica montana 21018. Artemisia abrotanum 7519. Artemisia dracunculis 7920. Artemisia vulgaris 7721. Betula verrucosa 14322. Bidens tripartitus 20823. Borago officinalis 20124. Calendula officinalis 21325. Ca/luna vulgaris 16326. Carum carvi 2927. Centauera cyanus 21228. Cichorium intybus 19729. Cnicus benedictus 6930. Coriandrum sativum 8531. Crataegus oxyacantha 185

32. Cynara scolymus 9733. Daucus carota 3134. Equisetum arvense 15835. Erythrea centaurium 6636. Euphrasia Rostkoviana 21537. Filipendula ulmaria 17138. Foeniculum vulgare 2539. Fragaria vesca 13240. Galinsoga parviflora 21541. Helichrysum arenarium 9842. Herniaria glabra 15343. Hippophae rhamnoides 17544. Hypericum perforatum 9445. Inula helenium 5146. Juglans regia 12747. Levisticum officinale 14448. Linum usitatissimum 11649. Majorana hortensis 8850. Malus domestica 12551. Malva silvestris 4052. Marrubium vulgare 10653. Matricaria chamomilla 1754. Melissa officinalis 18955. Mentha piperita 10056. Menyanthes trifoliata 6457. Ocimum basilicum 7258. Ononis spinosa 16159. Origanum vulgare 8660. Oxycoccus quadripetalus 18061. Petroselinum sativum 15262. Pinus silvestris 53

259

63. Pimpinella anisum 2364. Plantago arenaria 11265. Plantago lanceolata 4266. Plantago psyllium 11267. Polygonum aviculare 15568. Potentilla anserina 12869. Potentilla tormentilla 13070. Prunus spinosa 13771. Raphanus sativus 10572. Rhamnus cathartica 11973. Rhamnus frangula 11474. Rheum palmatum 11775. Ribes nigrum 17476. Rosa canina 17777. Rubus idaeus 16978. Rubus plicatus (R. fruticosus) 126

79. Rumex hydrolapathum 13580. Salix alba 17381. Sambucus n igra 16582. Salwa officinalis 5983. Satureja hortensis 8184. Solidago virga-aurea 14985. Taraxacum officinale 10386. Thymus serpyllum 4887. Thymus vulgaris 4588. Tilia cordata 16889. Urtica dioica 20690. Vaccinium myrtillus 12391. Vaccinium vitis-idaea 14292. Valeriana officinalis 18793. Viola tricolor 194