Rośliny Dziko Występujące i Ich Zastosowanie

1

ROŚLINY DZIKO WYSTĘPUJĄCEI ICH ZASTOSOWANIEPRZEWODNIK PO WYBRANYCH GATUNKACH

1

ROŚLINY DZIKO WYSTĘPUJĄCE

I ICH ZASTOSOWANIEPRZEWODNIK PO WYBRANYCH GATUNKACH

- materiały dydaktyczne -

Rzeszów 2012

Czesława Trąba Krzysztof Rogut Paweł Wolański

2

Spis treści

Wstęp ...............................................................................................................................4Co możemy przygotować z zebranego surowca ...............................................................5Ogólne zasady zbioru ......................................................................................................6

Babka lancetowata .....................................................................................................8Babka zwyczajna ......................................................................................................10Barszcz zwyczajny ....................................................................................................12Bez czarny .................................................................................................................14Biedrzeniec mniejszy ................................................................................................16Bluszczyk kurdybanek ..............................................................................................18Borówka brusznica ....................................................................................................20Borówka czarna ........................................................................................................22Brzoza brodawkowata ..............................................................................................24Bukwica zwyczajna ....................................................................................................26Bylica piołun .............................................................................................................28Bylica pospolita ........................................................................................................30Chaber bławatek ........................................................................................................32Chmiel zwyczajny .....................................................................................................34Chrzan pospolity .......................................................................................................36Cykoria podróżnik .....................................................................................................38Dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy ........................................................................40Dąbrówka rozłogowa ...............................................................................................42Dziewanna drobnokwiatowa .....................................................................................44Dzięgiel leśny ............................................................................................................46Dzika róża .................................................................................................................48Dziurawiec zwyczajny ...............................................................................................50Fiołek polny ...............................................................................................................52Glistnik jaskółcze ziele ..............................................................................................54Głóg jednoszyjkowy, głóg dwuszyjkowy ...................................................................56Głowienka pospolita ..................................................................................................58Gwiazdnica pospolita ................................................................................................60Jałowiec pospolity ....................................................................................................62Jarząb pospolity ........................................................................................................64Jasnota biała ............................................................................................................66Jastrzębiec kosmaczek .............................................................................................68Jeżyna fałdowana ......................................................................................................70Kasztanowiec zwyczajny ...........................................................................................72Komosa biała ...........................................................................................................74Koniczyna biała .........................................................................................................76Koniczyna łąkowa ......................................................................................................78Krwawnica pospolita .................................................................................................80Krwawnik pospolity ...................................................................................................82Kurzyślad polny .......................................................................................................84Lebiodka pospolita ...................................................................................................86Lipa drobnolistna, lipa szerokolistna .........................................................................88Lnica pospolita .........................................................................................................90Łopiany .....................................................................................................................92Macierzanka piaskowa ..............................................................................................94Mak polny ................................................................................................................96

3

Malina właściwa ........................................................................................................98Mniszek lekarski ......................................................................................................100Mydlnica lekarska ...................................................................................................102Nostrzyk żółty ........................................................................................................104Nawłoć pospolita ....................................................................................................106Nawłoć późna, nawłoć kanadyjska ..........................................................................108Olsza czarna ...........................................................................................................110Perz właściwy ........................................................................................................112Pięciornik gęsi .......................................................................................................114Pięciornik kurze ziele ..............................................................................................116Podagrycznik pospolity ..........................................................................................118Podbiał pospolity ....................................................................................................120Pokrzywa zwyczajna ................................................................................................122Poziewnik szorstki .................................................................................................124Poziomka pospolita ................................................................................................126Przetacznik leśny ....................................................................................................128Przymiotno kanadyjskie .........................................................................................130Przywrotniki ............................................................................................................132Rdest ostrogorzki ...................................................................................................134Rdest ptasi .............................................................................................................136Rdest wężownik .....................................................................................................138Robinia akacjowa ....................................................................................................140Rozchodnik ostry ...................................................................................................142Rumianek bezpromieniowy ....................................................................................144Rumianek pospolity ...............................................................................................146Rzeżucha łąkowa ....................................................................................................148Serdecznik pospolity ..............................................................................................150Szczawik zajęczy .....................................................................................................152Skrzyp polny ..........................................................................................................154Sosna zwyczajna ....................................................................................................156Stokrotka pospolita .................................................................................................158Szczaw zwyczajny ...................................................................................................160Śliwa tarnina ...........................................................................................................162Ślaz dziki ................................................................................................................164Świetlik łąkowy .......................................................................................................166Tasznik pospolity ...................................................................................................168Tatarak zwyczajny ..................................................................................................170Tobołki polne ..........................................................................................................172Uczep trójlistkowy ...................................................................................................174Wiązówka błotna .....................................................................................................176Wierzba biała, wierzba krucha .................................................................................178Wierzbówka kiprzyca ..............................................................................................180Wiesiołki .................................................................................................................182Wrotycz pospolity ...................................................................................................184Wrzos zwyczajny .....................................................................................................186Żarnowiec miotlasty ................................................................................................188Żółtlica drobnokwiatowa ........................................................................................190Żywokost lekarski ..................................................................................................192

Kalendarz zbioru surowca roślinnego .........................................................................194Sklepy ...........................................................................................................................196Gospodarstwa ..............................................................................................................197Firmy ...........................................................................................................................197Warsztaty ......................................................................................................................197Bibliografia ..................................................................................................................198

4

MD

Czy dostrzegasz, jakie rośliny rosną w Twoim najbliższym otoczeniu, często tuż przy drodze, w ogrodzie, na pobliskich łąkach? Czy wiesz, że wie-le z nich ma właściwości lecznicze, niektóre znaczyły wiele w kulturze naszych przodków, a w szeregu „drzemią” nawet ślady magii sprzed wieków? Jesteśmy przekonani, że większość z nich znasz „z widzenia”. Zachęcamy do głębszego zapoznania się z nimi, ponieważ wiedza ta może być bardzo przydatna, a nawet opłacalna. Od stuleci w Europie Środkowej lecznicze i aromatyczne rośliny były zbierane z naturalnych środowisk w celu wykorzystania ich właściwości. Obecnie wiedza ta niestety idzie w całkowite zapomnienie. Celem książki jest zwrócenie uwagi Czytelnika na znaczenie dziko występujących roślin w życiu człowieka i ich praktyczne wykorzystanie. Począwszy od stosowania ich w celach spożywczych, poprzez obecność w różnego rodzaju tradycjach i zwyczajach, w naszej kulturze i codziennym życiu. Współczesny człowiek bowiem zbyt często zapomina o tej roli. Oddajemy do dyspozycji Czytelnika praktyczny podręcznik o dziko występu-jących roślinach, które licznie występują na terenie województwa podkarpackie-go. Znajdują się w nim informacje, gdzie jakie rośliny można znaleźć, kiedy i jak je zbierać, do czego można je wykorzystywać. Lektura tej publikacji pozwoli odkryć potencjał, jaki drzemie w tych roślinach. Ponadto zbieranie dziko występujących roślin może być także dodatkowym źródłem dochodu.

Mamy nadzieję, że lektura tej książki nie będzie jednorazowa, że wejdzie ona w skład niezbędnika podczas wędrówek i stanowić będzie skarbnicę wiedzy na temat otaczających nas dziko występujących roślin. Wierzymy, że informacje zebrane w tej publikacji uchronią dzikie rośliny od zapomnienia, a może nawet niektóre znów zagoszczą w naszym codziennym życiu.

Redakcja

Wstęp

5

Co możemy przygotować z zebranego surowca

W niniejszej publikacji przy każdym z opisywanych gatunków znajdziemy ciekawy przepis na herbatki, napary, nalewki itp., ale czy wiemy dokładnie co kryje się pod postacią poszczególnych form? Poniżej przedstawiamy postacie możliwych do otrzy-mania produktów.

Napar (herbatka) jest to jedna z najczęściej stosowanych form wyciągów z takich części roślin, jak liście, kwiaty, drobne nasiona. Napar otrzymujemy po zalaniu wrząt-kiem rozdrobnionego surowca i odstawieniu pod przykryciem na ok. 20 min. Napary są nietrwałą postacią i powinny zostać spożytkowane w tym samym dniu.

Odwar sporządza w głównej mierze z twardych części roślin, takich jak korzenie, kora czy nasiona, które nie tak łatwo się ekstrahują. Odwar otrzymujemy gotując od 5-40 min. rozdrobnione części roślin, a następnie odcedzając po około 10 min. Należy spożytkować w tym samym dniu.

Macerat to wodny wyciąg z roślin, ale na zimno. Surowiec roślinny, który jest wraż-liwy na wysoką temperaturę, zalewany zimną wodą, odstawiamy na 6-10 godz., a na-stępnie odcedzamy. Należy spożyć w tym samym dniu, ewentualnie można przecho-wywać w lodówce do 3 dni.

Nalewka jest alkoholowym wyciągiem z zasuszonego materiału roślinnego. Rozdrob-niony surowiec roślinny zalewamy alkoholem (30-70%), szczelnie zamykamy i odsta-wiamy na kilkanaście dni (owoce, które zawierają mało miąższu np. jarzębinę, tarninę zbieramy po pierwszych przymrozkach, trzeba również pamiętać, iż owoce pestkowe należy wcześniej pozbawić pestek). Następnie filtrujemy przez watę/gazę i zlewamy do szklanych naczyń z ciemnego szkła. Można przechowywać nawet kilka lat.

Kompresy przykłada się na ciało w celu złagodzenia bólu czy leczenia schorzeń skóry. Otrzymujemy go namaczając czystą lnianą lub bawełnianą serwetkę w naparze lub odwarze i przykładając na skórę. W celu zapobiegnięcia przed szybkim wystygnięciem owijamy folią i kocem.

Kataplazmy w odróżnieniu od kompresów otrzymuje się poprzez przykładanie do skóry całych lub rozdrobnionych części roślin, po wcześniejszym ich zamoczeniu we wrzątku. Przykrywamy gazą.

Inhalacje, parówki stosuje się w celu złagodzenia kataru. Po zalaniu wrzątkiem roślin i odczekaniu 10-15 min. pochylamy się nad otrzymanym naparem w odległości ok. 30 cm. Głowę przykrywamy ręcznikiem, aby para nie uciekała na zewnątrz.

Syrop jest wyciągiem z suszonych lub świeżych roślin gotowanych w roztworze cukru (posiada on właściwości konserwujące). Otrzymuje się go gotując rozdrobniony ma-teriał roślinny na wolnym ogniu, a następnie po dodaniu cukru lub miodu, nie dopro-wadzając do wrzenia, podgrzewa aż do zgęstnienia. Po przestygnięciu syrop zlewa się do ciemnych szklanych naczyń i przechowuje szczelnie zamknięte w lodówce.

Maseczki możemy nakładać na twarz i szyję po wcześniejszym zmieleniu (np. w ma-szynce do mięsa) świeżych części roślin. Przykrywamy wilgotną ligniną. Po 20-30 min. skórę oczyszczamy i obmywamy letnią wodą z dodatkiem np. soku z cytryny.

6

Zbierający zioła na własne potrzeby czy na sprzedaż, dobrze powinien je znać jeśli chce pozyskać z nich surowiec. Musi opanować też technikę zbioru i sposobu postę-powania z zebranym materiałem, aby praca nie poszła na marne, a zebrany surowiec był pełnowartościowy. Różne rośliny należy zbierać w różnych fazach ich rozwoju. Inną zawartość substancji czynnych będzie miała ta sama roślina przed, na początku lub w czasie kwitnienia, a jeszcze inny po przekwitnięciu. W niektórych wypadkach nawet pora dnia zbioru może mieć znaczenie. Podczas zbioru trzeba zwrócić uwagę na pogodę, ponieważ zawartość substancji czynnych w roślinach bywa inna w dni słoneczne, a inna w dni pochmurne. Rośliny należy zbierać w dni pogodne, słoneczne i suche, po obeschnięciu rosy porannej lub przed rosą wieczorną. Surowiec mokry od deszczu lub rosy zaparza się, szybko gnije i w konsekwencji traci wartość.

Często nie cała roślina jest surowcem do pozyskania, a jedynie jakaś jej część. Ze-brany surowiec nie powinien zawierać innych części niż te, które są przewidziane. Wykluczone jest, aby w takim pozyskanym surowcu były rośliny lub ich części, które są zepsute, zgniecione, pożółkłe, sczerniałe lub spleśniałe. Nie jest dobrze gdy zebra-ny materiał posiada jakieś organiczne zanieczyszczenia (np. części innych roślin) lub mineralne zanieczyszczenia (np. piasek, ziemia). Wszystkie te czynniki zmniejszają wartość surowca, a często powodują, że jest on niezdatny do użycia.

Pozyskiwanie zielaNadziemną część rośliny, czyli ziele, zbiera się zazwyczaj na początku pełnego kwitnie-nia. Zbiór tylko niektórych z nich przypada na inny termin. Rośliny o niezdrewniałych łodygach ucina się tuż nad ziemią, wykorzystując zarówno łodygę, liście oraz kwiat. Natomiast w przypadku roślin o łodygach zdrewniałych, zgrubiałych pozyskujemy jej wierzchołki lub tylko liście. Pozyskiwanie surowca ręką niszczy roślinę, ponieważ powodować to może wyrwanie korzenia lub jego uszkodzenia. Ziele należy zbierać w dni suche i pogodne. Podczas zbioru należy zwrócić uwagę, aby rośliny nie były zakurzone, zwiędnięte czy chore. Najlepiej zebrać tyle surowca, ile jesteśmy w stanie jednorazowo wysuszyć.

Pozyskiwanie liściLiście roślin zielnych najlepiej zbierać tuż przed lub na początku okresu kwitnienia rośliny. Liście np. brzozy pozyskuje się jeszcze wcześniej, świeżo rozwinięte, lepkie. Podczas zbioru należy zwrócić uwagę na to, aby liście nie były uszkodzone, z pla-mami, zwiędnięte czy pożółkłe i stare. Nie można ogałacać całej rośliny, bo szybko obumrze, jednorazowo można pobrać z roślin maksymalnie ⅓ wszystkich liści. Ści-skanie blaszek liściowych podczas zbioru powoduje powstawanie ciemnych plam, co jest wysoce nie wskazane. Pozyskany surowiec układamy luźno i najlepiej zaraz po zbiorze rozpocząć proces suszenia w cienkich warstwach.

Pozyskiwanie korzeni i kłączyZarówno korzenie, jak i kłącza wykopuje się zasadniczo późną jesienią albo wczesną wiosną, ponieważ w tych właśnie okresach nagromadzone jest w nich dużo substan-

Ogólne zasady zbioru

7

cji o cennych właściwościach. Niektóre korzenie i kłącza pozyskuje się jeszcze przed wypuszczeniem przez roślinę liści. Gdy pozyskujemy taki surowiec jesienią warto zdążyć przez całkowitym zeschnięciem liści, aby można było rozpoznać bezbłędnie roślinę. Do wykopania korzeni pomocna może być łopata lub widły. Część korzenia należy pozostawić na miejscu i przykryć ziemią do dalszej wegetacji. Korzenie i kłącza należy otrząsnąć z ziemi, oczyścić z bocznych korzonków. Zasadniczo trzeba korzenie opłukać pod bieżącą wodą, tuż przed suszeniem.

Pozyskiwanie kwiatówZbiór kwiatów wymaga największej dokładności i staranności. Najlepiej dokonywać go ręcznie. Odpowiednią porą zbioru jest okres rozkwitania kwiatów lub pełnia ich rozkwitu w porze popołudniowej, w pogodne dni. Nie należy zbierać kwiatów zwię-dłych czy uszkodzonych. Naszym surowcem mogą być same płatki kwiatowe, wtedy wyskubujemy je delikatnie i luźno układamy w koszu. Gdy pozyskujemy całe koszycz-ki kwiatowe, należy je oderwać, każdy z osobna tuż u nasady. Ponieważ ta część rośliny jest bardzo delikatna, łatwo więdnie i może również zmieniać barwę, kwiaty powinno zbierać się ostrożnie, nie ściskając i niezwłocznie po zbiorze rozpocząć pro-ces suszenia.

Pozyskiwanie owocówOwoce pozyskuje się zasadniczo gdy są dojrzałe lub przed ich całkowitym dojrze-niem, nigdy natomiast, gdy są przejrzałe. Owoce mięsiste należy zbierać w dni suche i słoneczne, natomiast owoce suche w dni pochmurne przed obeschnięciem rosy. Nasiona należy zbierać tuż przed całkowitym dojrzeniem owoców, ponieważ nasiona po dojrzeniu owoców najczęściej szybko z nich wypadają. Niektóre owoce, takie jak na przykład jagody bzu czarnego, zbiera się w całych owocostanach, ponieważ są one bardzo nietrwałe. Inne owoce, takie jak na przykład jeżyny czy maliny, aby zachowały jędrność warto zbierać razem z dnem kwiatowym i szypułką, a oddzielić je dopiero przed samym suszeniem, są one trwalsze i nie uszkadzają się tak łatwo.

Pozyskiwanie koryW celach leczniczych korę pozyskuje się na wiosnę. Najlepszym momentem jest okres, w którym pączki zaczynają pęcznieć, ponieważ kora łatwo wtedy odchodzi od drewna. Korę pozyskuje się z młodych, kilkuletnich pędów nadziemnych, która jest czysta i gładka. Najpierw pędy pozbawia się bocznych gałązek, a następnie nacina na około, a po rozcięciu kory wzdłuż pędu zdejmujemy korę za pomocą noża. Korę pozy-skujemy jedynie ze ściętych pędów i drzew lub w miejscach do tego wyznaczonych.

Pozyskiwanie pączkówNajlepszym okresem na pozyskiwanie pączków jest wczesna wiosna, ponieważ mają one wtedy odpowiedni aromat i zawierają najwięcej substancji czynnych. Kiedy pąki zaczynają pękać i pokazują się wierzchołki liści nie nadają się one wtedy już na su-rowiec do pozyskania. Pączki pozyskuje się wyłącznie z drzewek wyciętych podczas czyszczeń w młodniku. Ne należy zbierać roślin dla celów leczniczych i kulinarnych z pól uprawnych, gdzie stosuje się intensywne nawożenie i pestycydy, z torowisk ko-lejowych i wszelkich miejsc podejrzanych o skażenie gleby i powietrza substancjami toksycznymi.

8

Nazwy ludowe i zwyczajoweBabka wąskolistna, babka koniczynowa, języczki polne, żywiec, bapka, biczki, barankowy język, języczek, skołojrza.

OpisJest to roślina wieloletnia, wyrastająca na wysokość 5-50 cm, o liściach ogonkowych lancetowatych lub równowąsko lancetowa-tych o unerwieniu równoległym, zebranych w przyziemne rozetki. Z rozetki liściowej wyra-sta kilka bezlistnych, dłuższych od liści pędów (10-15 cm wysokości) zakończonych krótkim, cylindrycznym, kłosokształtnym kwiatosta-nem o drobnych, brunatnych kwiatach. Kwitnie

od maja do sierpnia. Owocem jest torebka zawierająca dwa lśniące nasiona, które zachowują żywotność do pięciu lat. Babka rozmnaża się z nasion, które kiełkują wiosną oraz wegetatywnie z fragmentów kłączy.

Gatunek podobnyBabka średnia - Plantago media L.

WystępowaniePospolicie rośnie w Europie, Ameryce Północnej i Azji. W Polsce występuje na łąkach, pastwiskach, miedzach i trawnikach, zrębach leśnych, torowiskach kolejowych. Za-chwaszcza koniczyny i lucerny. Spotykana jest na różnych glebach (przesuszone torfowe i mułowo-torfowe, mady, gleby płowe).

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są liście, które pozyskuje się ze stanowisk na-turalnych lub z upraw. Nasiona w ilości 2 kg na ha wy-siewa się pod koniec marca na głębokość 0,5–1 cm. W pierwszym roku przeprowadza się zbiór liści jeden raz, a w drugim dwukrotnie, z ogonkiem lub bez (lepiej wysy-chają). Należy je suszyć w cieniu i na przewiewie rozłożo-ne w cienkiej warstwie lub w suszarni w temperaturze do 40oC. Surowiec powinien zachować naturalną barwę. Jest

(Plantago lanceolata L.)

Rodzina: babkowate – Plantaginaceae

Babka lancetowata M

D

9

bez zapachu i ma smak gorzkawy. Plon liści z 1 ha wynosi około 0,8-2 t. Ze stanowisk naturalnych liście można zbie-rać od maja do sierpnia.

Skład chemicznyGlikozyd aukubina, do 10% śluzu, saponiny, garbniki, kwa-sy organiczne, karoten, witaminy C i K, duże ilości soli mi-neralnych sodu, potasu, magnezu i cynku.

ZastosowanieBabka lancetowata była znana już w starożytności. Pliniusz zalecał ją na 24 choroby, w tym przeciw kaszlowi, na rany, i przeciw malarii. W lecznictwie ludowym wielu krajów bab-ka uważana była za remedium na prawie wszystkie dolegli-wości. Świeże, umyte liście były używane do okładów na wrzody, liszaje, trudno gojące się rany oraz po użądleniu pszczół i os. Kneipp zalecał sok ze świeżych liści babki jako składnik tzw. kuracji wiosennej. Obecnie liście babki stoso-wane są jako środek przeciwkaszlowy przy astmie i innych schorzeniach układu oddechowego. Napar z ziela łagodzi przewlekłe nieżyty żołądkowe i zapalenie nerek. Liście babki lancetowatej najczęściej stosowane są w mieszankach z in-nymi ziołami. Nasiona babek mogą być gotowane jak kasza lub mielone i dodawane do ciastek i chleba. Mają smak zbli-żony do siemienia lnianego. W wielu krajach Europy jada się młode liście babki surowe lub przyrządzone jak szpinak. Nasiona tej rośliny to przysmak kanarków. Rozgniecione, świeże liście można stosować w maseczkach kosmetycz-nych. Suszone liście są składnikami niektórych gatunków tytoniu fajkowego.

Przepisy

Liście babki smażo-ne w cieście Ubić 2 jaja, 3 łyżki mąki, sól, 1 łyżkę oleju, 1 łyżkę wody, około 20 sztuk liści babki oprószyć mąką i maczać w cieście. Należy smażyć je szybko na rozgrza-nym oleju, a po odsączeniu posypać cukrem pudrem.

Napar1 łyżkę ziół na szklan-kę wrzącej wody, pa-rzyć 15 min., pić 2-4 razy dziennie po ½ szklanki. Można też stosować do płukania gardła, okładów i przemywań. Roz-cieńczonym pół na pół wodą naparem można przemywać oczy w zapaleniu powiek lub spojówek.

MD

10

Nazwy ludowe i zwyczajoweBabka pospolita, babka większa, babka szeroko-listna, skołojrza, baśki.

OpisBylina o wysokości 15-40 cm, która nie wytwarza wyraźnej łodygi, z niedużą rozetką liści odziom-kowych, dużych, szerokojajowatych, całobrze-gich, o zaostrzonym wierzchołku. Szypułki kwia-tostanowe osiągają wysokość do 60 cm. Drobne kwiaty są niepozorne i zebrane w kłosokształtne kwiatostany. Kwitnie od maja do września, rośli-na wiatropylna. Owocem jest jajowata torebka z kilkunastoma drobnymi, błyszczącymi kancia-stymi nasionami, otwierająca się wieczkiem.

Gatunek podobnyBabka wielonasienna – Plantago intermedia Gilib. występu-jąca na wilgotnych siedliskach.

WystępowanieJest to roślina silnie wydeptywanych miejsc (brzegi dróg, ścieżki polne, chodniki, pastwiska, podwórza, brzegi zbior-ników wodnych). W zależności od warunków siedliskowych rośliny są drobne lub duże, o liściach wznoszących się lub silnie przylegających do podłoża.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są liście babki zwyczajnej, które zbiera się od wiosny do jesieni, wybierając młode, zdrowe i czyste. Przed suszeniem należy odrzucić z surowca trawy i inne rośliny. Liście można suszyć w warunkach naturalnych, w prze-wiewnym i zacienionym miejscu lub suszarni ogrzewanej do 40oC . Dobrze wysuszone liście powinny posiadać natu-ralną, zieloną barwę.

Skład chemicznyŚluz, gorzki glikozyd aukubina, enzymy, kwasy organiczne,

(Plantago major L.)

Rodzina: babkowate – Plantaginaceae

Babka zwyczajna M

D

11

garbniki, saponiny, witaminy C i K, flawonoidy i sole mine-ralne z dużą zawartością potasu.

ZastosowanieBabka zwyczajna jest starą, ludową rośliną leczniczą. W Chi-nach zbierano liście i nasiona już ponad 3000 lat temu. Na-siona stosowano jako środek wykrztuśny, moczopędny i le-czący bezpłodność. Starożytna grecka i rzymska medycyna, zalecały stosowanie nasion przy czerwonce, malarii, przeciw ukąszeniom wężów i skorpionów. Zielarze perscy i arabscy zaczęli stosować babkę w X w. W polskim lecznictwie ludo-wym liść babki zwyczajowo był szeroko stosowany jako śro-dek osłaniający, wykrztuśny, przeciwzapalny, w chorobach przewodu pokarmowego i górnych dróg oddechowych, a zewnętrznie do płukania gardła przy stanach zapalnych, spojówek i bólach zębów. Świeże liście przykładano na ropiejące rany, owrzodzenia i oparzenia. Sok działa prze-ciwbólowo i przeciwzapalnie przy użądleniach pszczół i trzmieli.

Obecnie liście babki zwyczajnej stosuje się rzadko, głównie jako składnik mieszanek wykrztuśnych. Czę-ściej w medycynie oficjalnej używa się jednak liści bab-ki lancetowatej o podobnym działaniu, ale zwierających więcej składników czynnych i łatwiej przyswajalnych. Z młodych listków babki i mniszka pospolitego oraz ogó-recznika lekarskiego przyrządza się sałatkę „dla urody”.

Przepisy

Napar z liści Garść ziół zalać dwoma szklankami wrzącej wody, zosta-wić 15 min. do na-ciągnięcia, pić 3 razy dziennie pół szklanki przy owrzodzeniach żołądka i jelit, biegunkach, ponadto stosować do płu-kanek, maseczek, okładów, przemywań.

MD

12

Nazwy ludowe i zwyczajoweBarszczownik pospolity.

OpisJest rośliną dwuletnią, czasem byliną o wznie-sionej, bruzdkowanej, dętej łodydze wyrastającej na wysokość do 1,5 m. Liście są trójdzielne lub pierzastodzielne. Kwiaty białe lub różowawe są zebrane w duże baldachy 15-20 promieniowe. Kwitnie od czerwca do września. Owocem jest rozłupnia. Wszystkie części rośliny, a głównie owoce mają silny, specyficzny, niezbyt przyjem-ny zapach.

Gatunek podobnyBarszcz Mantegazziego - Heracleum mantegazzianum Sommier & Levier pochodzący z Kaukazu, niegdyś i w uprawiany PGR jako roślina pastewna. Obecnie uważany za gatunek ekspansywny np. w Beskidzie Ni-skim. Jego pędy zawierają duże ilości furranokumary-ny, która działa drażniąco na skórę w słoneczne dni. Szczególnie wrażliwe na poparzenie są usta oraz skóra u osób z jasną karnacją.

WystępowanieRozpowszechniony jest w całej Europie i zachodniej Azji, Afryce i Ameryce Północnej. W Polsce występuje na łąkach, zaroślach, przydrożach, na łęgach, w olsach. Preferuje ży-zne, wilgotne gleby mułowo-torfowe i mady o odczynie obojętnym.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele, owoce i korzeń. Ziele, a głównie mło-de liście należy zbierać tylko wiosną lub na początku lata, zaś owoce i korzenie jesienią.

(Heracleum sphondylium L.)

Rodzina: selerowate – Apiaceae

Barszcz zwyczajny CT

13

Skład chemicznyOlejek eteryczny – inny w zielu niż w owocach, związki fla-wonowe, kumarynowe, proteiny, karoteny, związki żywico-we i sole mineralne.

ZastosowanieRodzajowa nazwa łacińska barszczu – Heracleum wywo-dzi się od najpotężniejszego, greckiego herosa – Herkule-sa, być może dlatego, że niektóre gatunki z tego rodzaju np. barszcz Sosnowskiego wyrastają na wysokość ponad 2 m. W naszym kręgu kulturowym ziele barszczu zasłynęło głównie ze swych zalet kulinarnych. Zbierane w maju mło-de liście barszczu zwyczajnego służyły po zakiszeniu jako główny składnik i jednocześnie aromatyczna przyprawa kapłoniej polewki zwanej barszczem. Zupę tą zaprawia-no dodatkowo kaszą jaglaną, jajami i śmietaną. Barszcz uważany był za afrodyzjak. Dziś barszcz jada się wyłącz-nie w północnych regionach Rosji jako warzywo. Młode ogonki liściowe gotuje się tak jak szparagi, albo suszy się je w słońcu, póki nie zżółkną i nie zaczną wydzielać słodkiego soku, wtedy stanowi prawdziwy rarytas. Młode kwiatostany krótko gotowane lub smażone smakują jak brokuły. O użyt-kowaniu sfermentowanych liści i łodyg barszczu w Polsce, Rosji i na Litwie wiadomo ze słynnego angielskiego ziel-nika Gerarda z 1597 r. Pisze o nim także Marcin z Urzę-dowa w Herbarzu Polskim wydanym w 1595 r., a następ-nie Szymon Syreński w swym zielniku z 1613 r. Na Litwie i w Rosji barszcz fermentowano niekiedy z borówkami. Był czymś pośrednim pomiędzy piwem, a kiszoną kapu-stą. Barszcz zaczął wychodzić z użycia w XVIII w. Ostatnia wzmianka o użytkowaniu zupy z barszczu na Litwie pocho-dzi z 1845 r., a ze Szwecji z 1811 r. Z nasion można uzyskać dobrą nalewkę. W lecznictwie odwar z ziela jest stosowany w zaburzeniach trawiennych i biegunkach. Nalewka alko-holowa z ziela jest pomocna w impotencji. Napar z ziela lub owoców stosuje się przeciw robakom. Odwar z ziela można stosować także przy padaczce.

Przepisy

Napar30 g suchego ziela zalać 400 g zimnej, przegotowanej wody i po 8 godzinach pić po kilka łyków co godzinę. Stosuje się przeciw robakom.

Nalewka garść zielonych nasion barszczu, zalać ½ l spirytu-su, dodać 2 łyżki miodu. Nalewka ma anyżowy zapach i jest smaczna.

CT

14

(Sambucus nigra L.)

Rodzina: przewiertniowate – Caprifoliaceae

Bez czarnyPW

Nazwy ludowe i zwyczajoweBess, bestek, bez, bez apteczny, bez lekarski, bez pospolity, bzina, bzowina, buzina, holunder, hyć-ka, hyczka, kaszka.

OpisJest to krzew, niekiedy niewysokie drzewo, o korze szarej lub brunatnej. Wewnątrz gałązek znajduje się wyraźny, biały rdzeń. Krzew ten ma duże, naprzeciwległe, nieparzystopierzaste liście, złożone z 5-7 eliptycznych, nierówno piłkowa-tych listków. Liście rozwijają się znacznie wcze-śniej niż kwiaty, które są drobne, białokremowe i osadzone na długich szypułkach oraz zebrane w płaskie, baldachokształtne kwiatostany. Bez

czarny kwitnie w czerwcu. Owocem bzu jest czarna lub czarnofioletowa, 3-6 nasienna, lśniąca jagoda. Owoce są soczyste, dojrzewają w sierpniu i we wrześniu.

Gatunek podobnyDziki bez hedb - Sambucus ebulus L.

WystępowanieRodzimy obszar występowania tego gatunku to Europa, Tu-nezja, Kaukaz, Azja Zachodnia i Indie. Poza tym jest upra-wiany w wielu krajach świata, w Polsce pospolity na całym obszarze kraju. Występuje w zaroślach, na brzegach lasów, przy drogach, na miedzach, śmietniskach i na wszelkich nieużytkach na glebach żyznych, zasobnych w wapń. Ze względu na wartości lecznicze i ozdobne, jest często sa-dzony w parkach i ogrodach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kwiat i owoc bzu czarnego. Zbiera się całe kwiatostany w tym czasie, gdy część kwiatów jesz-cze się w nich nie rozwinęła. Ścina się je sekatorem i układa luźno w koszykach. Nie nadają się do zbioru kwiatostany, z których opadają pierwsze przekwitające kwiaty. Zbiór kwia-

Przepisy

Odwar Odwar z kwiatów bzu. 1 ½ łyżki kwiatów bzu zalać 1 szklanką zimnej wody i ogrze-wać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić ⅓ - ½ szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczo-pędny. Jako środek napotny i przeciw-gorączkowy wypić wieczorem po posiłku szklankę odwaru

15

tów można prowadzić tylko w dni suche i po obeschnięciu rosy. Zbiór mokrych kwiatów powoduje, że ciemnieją one w czasie transportu i suszenia. Nie należy również dopusz-czać, by w czasie transportu kwiaty były zgniecione. Suszy się całe kwiatostany w dni suche i pogodne w warunkach naturalnych, w miejscach przewiewnych i zacienionych, rozkładając je cienką warstwą albo rozwieszając na drutach lub sznurkach. Suszenie należy przerwać, gdy kwiaty są już suche, a szypułki jeszcze elastyczne. Wówczas ociera się kwiaty na sitach lub ręcznie osmykuje z szypułek. Dobrze wysuszony kwiat powinien zachować białokremową barwę. Przy zbiorze owoców ścina się całe baldachy wówczas, gdy wszystkie owoce są dojrzałe, czarne, lśniące. Ścięte kiście układa się w płaskich koszach ostrożnie, aby nie pognieść owoców i jak najszybciej przenosi się do suszarni ogrzewa-nej, początkowo w temp. 30oC, później do 55oC. Wysuszo-ne owoce ociera się na sitach i oczyszcza z szypułek.

Skład chemicznyW kwiatach bzu czarnego występują flawonoidy, kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne, garbniki, ślady olejku eterycznego, nieznany bliżej związek zwiększający wydzie-lanie potu, witaminy A, B i C oraz sole mineralne.

Owoce zawierają około 20% cukrów redukujących i 3,5% pektyn, około 3% garbników, zespół 3 barwników antocy-janowych, kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne, wita-miny z grupy B, karotenoidy oraz sole mineralne.

ZastosowanieBez czarny znany był już ludom pierwotnym, o czym świad-czą nasiona znalezione w wykopaliskach z epoki kamien-nej. W starożytności stosowano owoce bzu jako środek moczopędny, przeczyszczający oraz przeciw ukąszeniom żmij, oparzeniom, wrzodom itd. W lecznictwie ludowym kwiaty bzu czarnego były szeroko stosowane jako lek na-potny, przeciwgorączkowy oraz do okładów przy egzemach i wrzodach, jak również na dolegliwości gardła. Sok i powi-dła z owoców bzu od najdawniejszych czasów stosowane były w chorobach gorączkowych. Wykorzystywano również korę i liście tej rośliny. We współczesnej medycynie bez czarny znajduje również szerokie zastosowanie, przeważ-nie w chorobach gorączkowych. Wykazuje także działanie moczopędne. Odwary z kwiatów są również zalecane do płukania gardła i jamy ustnej, przy anginie, grypie itp. Moż-na je także dodawać do kąpieli kosmetycznych. Owoce bzu zaliczane są do tzw. środków czyszczących krew. Mają też duże znaczenie w chorobach reumatycznych, niektórych schorzeniach skórnych, czy chorobach zakaźnych.

z dodatkiem 1-2 łyżek soku malinowego. Odwar z kwiatów bzu z dodatkiem Azulanu można stosować zewnętrznie do okła-dów i płukania jamy ustnej.

OdwarZmieszać po 20 g kwiatów bzu czarne-go, kwiatów wiązówki błotnej, liści brzozy, ziela nawłoci i ziela połonicznika. Zalać 3 łyżki mieszanki 3 ½ szklankami gorą-cej wody i ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przy-kryciem 3-5 min. Odsta-wić na 10-15 min. i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie między posiłkami po ¾-1 szklanki jako środek moczopędny.

16

Nazwy ludowe i zwyczajoweBibernella, rozpikamień, biedrzeniec pospolity.

OpisJest to bylina dorastająca do 50 cm. Swym wy-glądem nieco przypomina kminek, zapachem – pietruszkę. Łodyga jest naga lub krótko owłosio-na, a liście nieparzysto pierzastozłożone. Kwiaty drobne, białe lub żółtawe zebrane są w baldachy na szczytach rozgałęzień. Kwitnie od czerwca do września. Owocem jest rozłupka.

Gatunek podobnyBiedrzeniec większy – Pimpinella major L. Huds., o podobnych właściwościach jak biedrzeniec mniejszy.

WystępowanieJest rośliną euroazjatycką, rosnącą na niżu po piętro sub-alpejskie. Biedrzeniec mniejszy to najpospolitszy gatunek z rodziny selerowatych rosnący w stanie dzikim na terenie całej Polski, na suchych łąkach, murawach, borach suchych i świeżych, polanach, zboczach i w zaroślach. Preferuje gle-by brunatne, rędziny, mady, czarnoziemy o odczynie obo-jętnym bądź alkalicznym.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest korzeń biedrzeńca mniejszego i wielkie-go. Korzenie obydwu gatunków wykopuje się wczesną wiosną lub jesienią. Po oddzieleniu części nadziemnych, należy korzenie dobrze oczyścić z ziemi. Surowiec suszy się w warunkach naturalnych lub w suszarni ogrzewanej, w temperaturze do 35oC. Wysuszone korzenie mają barwę szarożółtą do żółtobrunatnej, zapach słaby i nieprzyjemny.Niekiedy zbiera się ziele biedrzeńca w okresie kwitnienia. Jest ono jednak uboższe w związki czynne i słabiej rozpo-znane. Zwykle surowiec stosowany jest z innymi ziołami w mieszankach.

(Pimpinella saxifraga L.)


Biedrzeniec mniejszy M

D

17

Skład chemicznyOlejek eteryczny - do 0,5% zawierający azulen, furanoku-maryny, trójterpeny, garbniki, saponiny, kwasy wielofeno-lowe, cukry, żywice, związki białkowe, znaczne ilości soli mineralnych, zwłaszcza potasu i wapnia.

ZastosowanieBiedrzeniec był znany już w starożytnym Rzymie, gdzie pole-cano go w chorobach serca oraz w schorzeniach kobiecych. W średniowieczu uchodził za lek skuteczny przeciw dżumie. W lecznictwie ludowym korzeń był macerowany w alkoholu i zalecano pić kieliszek na czczo przed ciężką pracą lub przy-rządzano herbatkę. Obecnie w lecznictwie stosowany jest w schorzeniach górnych dróg oddechowych jako lek prze-ciwkaszlowy i wykrztuśny, w nieżytach przewodu pokarmo-wego z niedokwaśnością i w zaburzeniach miesiączkowania, w schorzeniach nerek i pęcherza moczowego. Zewnętrznie jest używany do płukania gardła przy chrypce i stanach zapalnych jamy ustnej. Okłady z ziela przyspieszają goje-nie ran. Świeżym sokiem z korzenia można usuwać plamy i wypryski na twarzy.

Biedrzeniec mniejszy ma smaczne liście, o łagodnym, ale głębokim smaku, nadaje się jako przyprawa do zup, przy-pomina lubczyk. Stosowane są w kuchniach Hiszpanii, Włoch i Francji. W Niemczech biedrzeniec jest stosowany do wyrobu likieru żołądkowego, a drobno posiekane liście jako aromatyczny dodatek do sosów i sałatek z delikatnych warzyw.

Przepisy

OdwarZalać zioła wodą o temperaturze poko-jowej, podgrzać i gotować 2-3 min., po czym odstawić na 10-15 min. Odwa-rem płukać gardło.

Napar1 łyżeczkę korzenia zalać filiżanką wrzącej wody, zostawić do naciągnięcia na 15 min. Pić 2-3 razy dziennie filiżankę jako środek wykrztuśny lub w dolegliwo-ściach żołądkowych.

Mark14/WikiCom

18

Nazwy ludowe i zwyczajoweBluscz ziemny, blusczyk ziemny, bluszcz zimo-wy, bluszczak, bluszczyk, bluszczyk pospolity, bluszczyk ziemny, błuszczyk, brzestan, kury-banek, kurdyban, obłużnik, kundrat, obłożnik bluszczowy, muszki, kundran, ziele św. Piotra, kocimunda, kocie bułki, kurwanek, skulasznik.

OpisJest to roślina wieloletnia z krótkimi podno-szącymi się łodygami i pełzającymi pędami o długości do 0,5 m. Tworzy długie, ulistnio-ne rozłogi. Liście są naprzeciwległe o kształcie sercowato okrągłym lub nerkowatym, gru-bo karbowane, ogonkowe. Fioletowe kwiaty

z odcieniem niebieskim zebrane są po 1-3 w kątach liści. Korona jest zrosłopłatkowa, dwuwargowa. Kwitnie od kwietnia do lipca. Owocem jest poczwórna rozłupnia o jajo-watych, brunatnych rozłupkach.

Gatunek podobnyBluszczyk kosmaty - Glechoma hirsuta Waldst. & Kit., występujący w Karpatach i Puszczy Białowieskiej. Roślina rzadka.

WystępowanieWystępuje w całej Europie, w umiarkowanych strefach Azji, na Syberii, zadomowiony także w Ameryce Północnej, gdzie jest gatunkiem zawleczonym. W Polsce jest rozpo-wszechniony na niżu i w górach, jako chwast wśród roślin pastewnych, na trawnikach, łąkach, brzegach lasów liścia-stych i mieszanych, na wyrębach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele bluszczyka. Zbioru do-konuje się na początku kwitnienia rośliny. Zbiera się całe pędy bez najniższej, słabo ulistnionej części łodygi. Przed rozłożeniem do suszenia należy usunąć z surow-ca wszelkie inne rośliny. Zebrane ziele można suszyć w warunkach naturalnych, rozkładając je cienką warstwą

(Glechoma hederacea L.)

Rodzina: jasnotowate – Lamiaceae

Bluszczyk kurdybanek PW

19

w miejscu zacienionym, suchym i przewiewnym. Jeśli suszony jest w suszarni, to w temperaturze do 40oC. Do-bry surowiec powinien składać się z pędów ulistnionych i ukwieconych o naturalnym zabarwieniu.

Skład chemicznyGarbniki -6%, gorycze, olejek eteryczny, cholina, kwasy or-ganiczne, znaczne ilości soli mineralnych, saponiny.

ZastosowanieBluszczyk kurdybanek jest stosowany w lecznictwie od XII w. Ziele, a także sok ze świeżych roślin stosowano powszechnie w medycynie ludowej w chorobach płuc, jako środek wpływający korzystnie na apetyt, trawienie i przemianę materii, a zewnętrznie do kąpieli i na rany. Ks. S. Kneipp (1821-1897) zalecał herbatę ze świeżego lub suszonego ziela w chorobach płuc, dróg moczowych i malarii. Przy uciążliwych bólach głowy polecano wcią-gać nosem sok bluszczyka. We współczesnej medycynie ziele bluszczyka stosowane jest jako środek zwiększający wydzielanie soków żołądkowych, żółci i w nieżytach gór-nych dróg oddechowych. Ze względu na dużą zawartość garbników uważany jest za środek przeciwbiegunkowy i przeciwzapalny, odpowiedni też do kąpieli w bólach reu-matycznych. Okłady z ziela zalecane są na trudno gojące się rany, wrzody i oparzenia. W Niemczech świeże zie-le bluszczyka stosuje się wraz z włoszczyzną jako przy-prawę do zup. W Anglii było jedną z głównych przypraw do piwa, a wyparł je dopiero chmiel. W Wielkopolsce, na Śląsku i w Karpatach Wschodnich liście stanowi-ły przyprawę do rosołu i zup ziemniaczanych. Jeszcze na początku XIX w. prawdopodobnie obok kminku blusz-czyk był najpopularniejszą przyprawą, o której obecnie się nie pamięta. Lekko gorzkawe liście bluszczyka mogą być stosowane w sałatkach, omletach i herbatkach. Można przyprawiać nimi sery i masło, stosując zamiast pietruszki, a wiosną dodawać do soków.

Przepisy

NaparZ 1,5 łyżeczki ziela na 2 szklanki wrzącej wody, parzyć przez 15 min. Pić po ½ szklanki 2-3 razy dziennie.

OdwarDo użytku zewnętrz-nego stosuje się odwar z 15-25 g ziela gotowanego ok. 3 min. w 2 szklan-kach wody. Nadaje się do kąpieli i okła-dów.

PW

20

Nazwy ludowe i zwyczajoweBorowicze, borowie, borowken, borówka wiecz-nozielona, borówka wiecznie zielona, borówka kamioneczka, borówka czerwona, brusznica, brusznik, brzuszecznik, brzucznica, czerwienica, czerwona jagoda, głogodze, gogoza, gruszpan, kamioneczka, kamionka, kwaśnica.

OpisJest krzewinką o wysokości 15-40 cm. Wykształ-ca zimotrwałe, skórzaste, ciemnozielone, błysz-czące liście, odwrotnie jajowato-eliptyczne z lek-ko podwiniętymi brzegami. Spodem są wyraźnie jaśniejsze, gruczołowato kropkowane. Na szczy-tach pędów wzniesionych lub płożących znajdują

się graniaste kwiatostany z kubeczkowatymi, białawymi lub różowawymi kwiatami. Kwitnie od maja do lipca. Owocem jest okrągła czerwona jagoda, wewnątrz mięsisto-soczysta, kwaskowato-gorzkawa. Dojrzewa od lipca do sierpnia. Cza-sem borówka zakwita po raz drugi i owocuje jeszcze raz we wrześniu i październiku. Jest to roślina długowieczna, żyjąca do 100 lat. Rośnie najlepiej na glebach kwaśnych.

Gatunek podobnyMącznica lekarska - Arctostaphyhs uva ursi L., modrzewni-ca północna - Andromeda polifolia L.

WystępowanieBorówka brusznica w stanie dzikim rośnie w strefie klimatu umiarkowanego Europy, Azji i Ameryki Północnej. W Polsce spotykana jest na całym niżu i w górach. Rośnie w dużych skupiskach, w borach sosnowych, na górskich murawach i pastwiskach, wrzosowiskach, połoninach i porębach, za-rastając nieraz całe wzgórza.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są liście i owoce zbierane ze stanowisk natural-nych. Jesienią lub na przedwiośniu ścina się całe gałązki i osmykuje z nich liście. Suszyć je można w warunkach naturalnych, rozkładając cienką warstwą w miejscu zacie-

(Vaccinium vitis-idaea L.)

Rodzina: wrzosowate – Ericaceae

Borówka brusznica M

D

21

nionym o dobrym przewiewie. Surowiec nie może zawierać pokruszonych liści oraz części gałązek. Owoce zbiera się tuż przed pełną dojrzałością i używa na przetwory.

Skład chemicznyLiście borówki zawierają glikozydy fenolowe (m.in. arbu-tynę), garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, sole mi-neralne z dużą ilością manganu. W owocach znajdują się kwasy organiczne (jabłkowy, benzoesowy), witaminy A i C, antocyjany, pektyny, garbniki i cukry. Brusznica zawiera wiele kwasu szczawiowego, trudnego do wydalenia przez organizm.

ZastosowanieBorówka brusznica znana była w starożytności, pisze o niej np. Dioskorides. W Polsce w lecznictwie ludowym stoso-wano liść razem z kwiatostanem w dolegliwościach reuma-tycznych. Owoce gotowane z cukrem podawano w zimnicy, chorobach żołądka, biegunce, a także przy braku apetytu. Odwar z liści natomiast używany był w kamicy nerkowej jako środek moczopędny. Zewnętrznie zmiażdżone jagody przykładano na oparzenia. Obecnie w lecznictwie liść brusz-nicy stosuje się jako lek moczopędny i odkażający drogi moczowe w schorzeniach nerek i pęcherza moczowego, głównie w postaci mieszanek z innymi surowcami o po-dobnym działaniu. Niewskazane jest spożywanie borówki brusznicy w większej ilości przy kamicy żółciowej. Z owo-ców borówki brusznicy przyrządza się w gospodarstwie domowym dżemy, soki, konfitury, kompoty i galaretki. Są także cennym surowcem dla przemysłu spożywczego.

Duże dawki wyciągów z liści brusznicy stosowane przez dłuższy czas mogą powodować objawy przewlekłego za-trucia hydrochinonem, takie jak wymioty, stany pobudze-nia, kurcze i niedokrwistość hemolityczną. Jednocześnie zawarte w odwarach garbniki mogą drażnić żołądek i po-wodować zaparcia.

Natomiast liście brusznicy w mieszankach ziołowych są całkowicie bezpieczne.

Przepisy

Odwar1 łyżkę liści zalać 1 szklanką wody letniej i ogrzewać do wrze-nia, gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Pić ⅓ - ½ szklanki 2-3 razy dziennie jako środek odkaża-jący układ moczowy, a zwłaszcza pęcherz, oraz łagodny lek w nieżytach przewo-du pokarmowego i mało nasilonych biegunkach.

OdwarZmieszać po 20 g liści borówki brusznicy, kwiatu wrzosu, liści brzozy, ziela nawłoci i ziela skrzypu. Zalać 1 ½ łyżki ziół 2 szklan-kami gorącej wody, ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić ½ - ⅔ szklanki 2-3 razy dziennie jako łagodny środek moczopędny i odkażający drogi moczowe.

22

Nazwy ludowe i zwyczajoweBorówka czernica, czernica, czarna jagoda, jago-dzina, borowina.

OpisNazwa łacińska wywodzi się od łacińskiego sło-wa vaccae – jagoda, myrtillus dodano do nazwy w XVI wieku ze względu na podobieństwo jagód i liści do mirtu.

Jest to krzewinka, chamefit tworząca kępy i zwarte łany, o łodygach kanciastych, sztyw-nych, zielonych lub czerwonawych, gęsto rozga-łęzionych, osiągająca wysokość 15-60 cm. Wy-kształca drobne liście, naprzemianległe, jajowate o brzegach drobno piłkowanych, żywo zielone,

opadające jesienią. Kwiaty wyrastające pojedynczo z kątów liści są drobne, dzbanuszkowate, koloru zielonkawego lub różowego. Kwitnie w kwietniu lub maju, najobficiej w wieku 5-8 lat. Pojedyncze osobniki żyją nawet do 30 lat. Owocem jest soczysta jagoda o ciemnogranatowej skórce z wosko-wym nalotem. Pierwsze jagody dojrzewają w czerwcu.

Gatunek podobnyBorówka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum L.

WystępowanieWystępuje prawie w całej Europie (na południu kontynen-tu tylko w górach), północnej Azji oraz zachodniej części Ameryki Północnej. Rośnie na ubogich i kwaśnych glebach piaszczystych, ale dość wilgotnych. Dobrze znosi pół-cień. Najlepiej rozwija się w borach sosnowych, sosnowo - świerkowych i mieszanych. W czasie ostrych zim młode pędy borówki czarnej często wymarzają, a późne przymroz-ki znacznie ograniczają jej owocowanie.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest owoc i liście. Owoce należy zbierać ręcznie do lekkich płaskich koszyków. Nie powinno zbierać się borówek specjalnymi grzebieniami, co jest czę-

(Vaccinium myrtillus L.)


Borówka czarnaM

D

23

sto praktykowane, bo krzewinki są kaleczone i niszczone. Zaraz po zbiorze owoce należy suszyć w suszarni, począt-kowo w temperaturze 30oC, stopniowo podwyższając ją do 60oC, natomiast unikać suszenia na słońcu. Wysuszone owoce powinny zachować czarną barwę, nie mogą być przypalone, ani zbrylone. Liście należy zbierać pod koniec owocowania borówki, osmykując je z obficie ulistnionych gałązek w taki sposób, aby z roślin nie zerwać wszystkich liści. Można je suszyć w warunkach naturalnych, w cien-kiej warstwie, w miejscach zadaszonych i przewiewnych. Po wysuszeniu powinny być zielone, nie pokruszone i bez domieszki innych części rośliny. 1 kg suszu uzyskuje się z 4 kg świeżych liści i 7,5 kg świeżych owoców.

Skład chemicznyOwoce: witaminy C, A, D z grupy B i rutyna (witamina P), pektyny, garbniki, karotenoidy, flawonoidy, barwniki anto-cyjanowe na czele z myrtylliną, arbutyna, kwasy organiczne, sole mineralne żelaza, manganu, potasu, litu i molibdenu.

Liście: chlorofil, karotenoidy, flawonoidy, triterpeny, garb-niki, kwasy organiczne, arbutyna, inozyt (substancja regu-lująca poziom cukru we krwi), sole mineralne, zwłaszcza manganu.

ZastosowanieOwoce: świeże działają rozwalniająco na przewód pokar-mowy. Napary i wyciągi z suszonych jagód są skutecznym środkiem przeciwbiegunkowym, przeciwbakteryjnym, stosowane również w zatruciach pokarmowych, działają przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie oraz mają wpływ na ostrość widzenia, zwłaszcza o zmierzchu. Odtruwają or-ganizm z metali ciężkich np. rtęci. Zapobiegają szybkiemu zmęczeniu oczu podczas pracy przy komputerze, pieczeniu i uszkodzeniu siatkówki przez szkodliwe działanie promie-niowania UV.

Liście: mają działanie łagodnie zapierające i przeciwbak-teryjne, obniżają poziom cukru we krwi, są moczopędne oraz pomocne w leczeniu nieżytów górnych dróg oddecho-wych.

Owoce borówki czarnej znajdują też zastosowanie w gospo-darstwie domowym do wyrobu soków, dżemów i kompo-tów. Surowe i mrożone z cukrem stanowią doskonały farsz do pierogów, naleśników i lodów. W przemyśle spożyw-czym służą do podbarwiania win i do wyrobu czerwonego barwnika spożywczego. Niegdyś owoce i liście stosowane były do farbowania wełny, bawełny, jedwabiu i papieru na czerwono lub fioletowo.

Przepisy

Odwar3 łyżki suszonych jagód zalać ½ l wody, ogrzewać do zago-towania, a następnie gotować 10 min., pić ½ filiżanki 2-3 razy dziennie. Lek przeciwbiegunkowy dla dzieci.

Nalewka2-3 garście świe-żych zmiażdżonych owoców zalać w szczelnym słoiku 1 ½ szklanki czystej, moc-nej wódki. Nalewkę można stosować przez kilka lat. Jedną łyżeczkę nalewki po rozcieńczeniu w niewielkiej ilości przegotowanej wody pić 3 razy dziennie przy zatruciach pokarmowych.

24

Nazwy ludowe i zwyczajoweBrzoza biała, brzezina.

OpisBrzoza brodawkowata jest drzewem osiągającym wysokość do 20 m, o białej łuszczącej się okręż-nie korze. Młode gałązki są zwisające, ciemne i nagie, pokryte kropelkami żywicy, a gałęzie wzniesione. Liście mają kształt trójkątnie jajo-waty. Są długo zaostrzone, brzegiem nierówno, podwójnie ząbkowane. Na dolnej i górnej stronie blaszki liściowej występują włoski gruczołowate. Posiada kwiaty niepozorne, tzw. kotki, rozwijają-ce się przed liśćmi. Kwiaty męskie są podłużnie walcowate, zwisające, zebrane po dwa na szczy-

tach pędów, kotki żeńskie zaś na ogonkach, cylindryczne o długości 2-4 cm długości, barwy żółtozielonej, później jasnobrązowej. Kwitnie w kwietniu i jest rośliną wiatropyl-ną. Owocem jest oskrzydlony orzeszek, roznoszony przez wiatr.

Gatunek podobnyBrzoza omszona - Betula pubescens Ehrh.

WystępowanieWystępuje w umiarkowanej strefie półkuli północnej. W Pol-sce jest pospolitym gatunkiem na całym niżu i w niższych partiach górskich. Rośnie w lasach na miejscach suchych, czasem jest sadzona w parkach i koło domów.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim są zarówno liście, pączki, jak i kora. Liście zrywa się w maju, gdy są jeszcze młode i lepkie, ale i późniejsze są dobrym surowcem zielarskim. Można je suszyć w warunkach naturalnych w miejscu zacienionym o dobrym przewiewie. Dobrze wysuszone liście mają zielo-ny kolor, słaby, przyjemny zapach i gorzkawy, cierpki smak, zaciśnięte w dłoni kruszą się z szelestem. Korę pozyskuje się wiosną, na przedwiośniu lub w jesieni, z młodych gałęzi

(Betula pendula Roth.)

Rodzina: brzozowate – Betulaceae

Brzoza brodawkowata PW

Przepisy

Odwar 3 łyżki rozdrobnionej kory lub gałązek zalać 400 ml wody; gotować 10 min.; odstawić na 20 min.; przecedzić. Zażywać 4 razy dziennie po 100-150 ml; dzie-ciom podawać 30--50-100 ml, zależnie od wieku. W odwarze można płukać chore, przetłuszczające się włosy.

25

i pni. Korę suszy się w normalnej temperaturze lub lepiej w lekko ogrzanym, otwartym piekarniku. Można ją zastąpić cienkimi gałązkami zbieranymi wraz z pączkami wiosną. Po wysuszeniu całe gałązki należy rozdrobnić. Pączki zbiera się tylko z gałęzi ściętych zimą, lub wczesną wiosną z gałęzi przeznaczonych np. na miotły. Należy je suszyć w suszar-niach podgrzewanych do około 40oC.

Skład chemicznyFlawonoidy, garbniki, saponiny, trójterpeny, olejek eterycz-ny, witaminy P i C, sole mineralne, betulina i kwasy orga-niczne. Kora zawiera dużo betuliny i żywicy.

ZastosowanieBrzoza brodawkowata znana była już w starożytności, lecz nie stosowano jej w lecznictwie. Przez Germanów i Słowian uważana była za zwiastunkę wiosny, symbol wieczności i mądrości, a także miała chronić przed czarami i urokami. Dopiero w średniowieczu zaczęto ją stosować w lecznic-twie. Św. Hildegarda (XII w.) wykorzystywała kwiat brzozy do leczenia wrzodów, Matthioli (XVI w.) sokiem z brzozy leczył kamicę nerkową. W lecznictwie ludowym stosowany był sok zarówno z korzeni, pni jak i gałązek brzozy, w tzw. kuracjach wiosennych, pozyskiwany wiosną w czasie ru-szania soków. Dziegieć otrzymywany z drzewa brzozowego polecany był w leczeniu świerzbu, grzybicy i egzemy. Obec-nie w lecznictwie liście brzozy zalecane są, jako środek mo-czopędny i dezynfekujący drogi moczowe, przeciwreuma-tyczny i napotny. Przy oparzeniach i otarciach skóry można stosować okłady ze świeżych liści brzozy. W kosmetyce z liści brzozy sporządza się środki do pielęgnacji włosów. Drewno jest przetwarzane podczas suchej destylacji na wę-giel, kwas octowy, alkohol metylowy i smołę. Biała kora jest doskonałą hubką i rozpałką. Można również pociąć korę na paski i pleść z nich koszyki.

Odwar z liści1 łyżkę suszonych liści zalać szklanką wody, gotować przez 3-5 min. i przecedzić. Pić między posiłkami w 2-3 porcjach. Sto-sować w zakażeniach układu moczowego, kamicy moczowej, obrzękach oraz cho-robach skóry.

Proszek z pączków brzozowychPączki po wysuszeniu zmielić w młynku do kawy. Zażywać 2-3 razy dziennie po 1 łyżeczce sprosz-kowanych pączków. Stosować jako środek odżywczy, wzmacnia-jący i odtruwający.

TO

26

Nazwy ludowe i zwyczajoweBetąnik, betinika, betonijka, bukwica, bukwica lekarska, bukwica czerwona, ćwikła, czyściec le-karski, ziele Anioła Stróża.

OpisJest rośliną wieloletnią, wytwarzającą korzeń pa-lowy i silne kłącza, dorasta do 80 cm wysokości. Wykształca liczne odziomkowe liście i słabo roz-gałęzioną, rzadko ulistnioną łodygę, zakończoną purpurowymi kwiatami, zebranymi w zbity kwia-tostan. Liście są brzegiem równomiernie karbo-wane. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owocem jest poczwórna rozłupnia. Cała roślina posiada balsamiczny zapach.

WystępowanieBukwica zwyczajna występuje w całej Europie oraz w pół-nocnej Azji. W Polsce rośnie na łąkach śródleśnych w prze-świetlonych lasach na wzgórzach i w zaroślach. Jest po-spolita na całym niżu, a w górach występuje aż po regiel dolny.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele bukwicy. Zbiera się je w po-czątku kwitnienia rośliny, poprzez ścinanie górnych czę-ści pędów oraz liści odziomkowych. Ziele bardzo dobrze wysycha w warunkach naturalnych, rozłożone w cienkiej warstwie, najlepiej w miejscach zacienionych o dużym przewiewie. Przy niesprzyjającej pogodzie można je suszyć w suszarniach ogrzewanych do 35oC. Dobrze wysuszone ziele powinno mieć barwę kwiatów purpurową, liści i łodyg zieloną.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, garbniki (do 12%), związki aminowe, kwas kawowy, cholina, gorycze, sole mineralne, ślady al-kaloidów, witamina C.

(Betonica officinalis L.)Rodzina: jasnotowate – Lamiaceae

Bukwica zwyczajna

Przepisy

Napar1 łyżeczkę korzenia bukwicy gotować 3 min. w 1 szklance wody, parzyć pod przykryciem 10 min. Pić 4 razy dziennie po ¼ szklanki, stoso-wać przy uciążliwym kaszlu.

CT

27

ZastosowanieBukwica była znana już lekarzom starożytnego Egiptu, Gre-cji i Rzymu. Opisywana była przez Hipokratesa, Dioskoride-sa i Pliniusza, a w średniowieczu m.in. przez Paracelsusa i św. Hildegardę. W lecznictwie ludowym wykorzystuje się ziele i kłącze bukwicy jako środek wykrztuśny, moczopędny, żółciopędny i przeciwbiegunkowy. Obecnie w lecznictwie ziele bukwicy zalecane jest jako środek przeciwbiegunkowy i zapobiegający drobnym krwawieniom z uszkodzonych na-czyń krwionośnych przewodu pokarmowego. Zewnętrznie stosuje się je na wrzody, czyraki, trudno gojące się rany, przy owrzodzeniach podudzi oraz do moczenia nóg przy nadmiernej potliwości. Mleczny odwar z liści bukwicy zwy-czajnej podaje się zwierzętom cierpiącym na zapalenie jelit. Młode liście można spożywać, traktując je jako źródło wita-min. Niekiedy stosowane są jako namiastka herbaty.

Sproszkowana bukwica wykorzystywana jest do trucia mysz. Z ziela bukwicy otrzymuje się brunatno-oliwkową farbę przydatną do barwienia wełny.

Syrop bukwicowy1 szklankę zmielo-nego świeżego ziela zalać 200 ml wody, gotować 5 min., następnie odstawić na 30 min. i prze-cedzić. Do wywaru wlać 100 ml miodu, sok z jednej małej cytryny i wsypać dodatkowo 100 ml cukru (pół szklanki), wymieszać wszystko razem. Zażywać kilka razy dziennie po 1-2 łyżki na wzmocnie-nie w chorobach zakaźnych. Wywar ze świeżego ziela można pić też kilka razy dziennie jako środek moczopędny (po 150-200 ml).

Maksymalna ilość bukwicy stosowana do naparu wynosi 3-6 g na 1-2 szklanki wody i dawki tej nie wolno przekraczać! Wyciągi z bukwicy stosowane w dużych dawkach wywołują zaparcia i podraż-nienia przewodu pokarmowego.

KR

28

Nazwa łacińska Artemizja – żona władcy karyjskiego Mauzolosa, panującego w połowie IV w. p. n. e., zbudowała po jego śmierci wspaniały grobowiec (Mauzo-leum) – jeden z siedmiu cudów świata. Artemi-zja zajmowała się botaniką i medycyną. Na jej cześć, ten rodzaj składający się z ponad dwustu aromatycznych gatunków roślin, został nazwany Artemisia.

Nazwy ludowe i zwyczajowePiołun, piołunek, połyn, poleń, wermut, psia ruta, absynt, bielica piołun, piolyn polny, bilica piołun, drzewo ruta, piolin polny, piełun, piołu-nek, pyolun.

OpisJest trującą byliną, wieloletnią, wyrastającą do około 1 m wysokości, silnie rozgałęzioną. Pędy ma wzniesione, sza-ro filcowato owłosione, od dołu silnie drewniejąca. Liście pod spodem białawe, na wierzchu szarozielone. Na szczy-cie łodygi i jej rozgałęzień osadzone są zwisające koszyczki kwiatowe. Kwitnie od lipca do września. Owocem jest ja-snobrunatna niełupka. Cała roślina ma specyficzny, silny zapach i bardzo gorzki smak.

Gatunek podobnyBylica popielata - Artemisia vulgaris L.

WystępowaniePiołun rośnie dziko w Europie, Azji i północnej Afryce. W Polsce spotykany jest na suchych i słonecznych sta-nowiskach, zwietrzałych skałach, nieużytkach, polanach leśnych, przydrożach, przy zabudowaniach, na rumowi-skach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są liście i ziele, pozyskiwane głównie ze stanu naturalnego. Liście zbiera się w pierwszym roku wegeta-

(Artemisia absinthium L.)Rodzina: astrowate – Asteraceae

Bylica piołun K

. Zia

rnek

/Wik

iCom

29

cji, ziele - gdy zaczynają rozwijać się pierwsze koszyczki kwiatowe, ścinając pędy o długości około 40 cm. Zbiór zie-la należy prowadzić w czasie suchej i słonecznej pogody. Surowiec można zbierać kilkukrotnie w ciągu roku z tych samych stanowisk. Zebrany materiał może być suszony w warunkach naturalnych, w miejscach zacienionych o do-brym przewiewie. Ziele piołunu schnie powoli, można więc suszyć je w suszarniach o dużym przewiewie, w tempera-turze nie przekraczającej 35oC. Wysuszone ziele ma silny aromatyczny zapach oraz bardzo gorzki smak. 1 kg suszu uzyskuje się z około 4 kg liści świeżych i około 3,5 kg ziela świeżego.

Skład chemicznyZiele zawiera związki gorczyczne (glikozydy gorczyczne) – absyntynę, anabsyntynę, artabsynę, garbniki, kwasy or-ganiczne (np. bursztynowy), olejek lotny, sole potasowe, miedziowe i żelazowe, witaminę C, karoten, żywice, triter-peny i flawonoidy. W skład olejku eterycznego piołunowe-go wchodzą między innymi: tujon, azulen, pinen, felandren, keton D-tujon, tujol i kadinen.

ZastosowaniePiołun należy do roślin znanych już w starożytnym Egipcie i Palestynie. W średniowieczu dodawano go do atramentu, co miało chronić księgi przed myszami i robactwem, jak również posypywano nim pościel dla odstraszenia insek-tów. Używano go do „zamawiania chorób” i odprawiania czarów. Wędrowcy zaś jego świeżym zielem okładali zmę-czone i poranione stopy. Lekiem była też nalewka doda-wana do wody przy dolegliwościach żołądka i przykrym zapachu z ust.

W lecznictwie oficjalnym wielu krajów ziele piołunu sto-sowane jest jako aromatyczno-gorzki lek pobudzający tra-wienie i przeciwskurczowy w przewlekłych nieżytach jelit. Stosując piołun należy pamiętać, że zawarty w nim tujon nie jest obojętny dla zdrowia; większe dawki powodują podrażnienia, np. wątroby, a przy przewlekłym stosowa-niu może dojść do zaburzeń psychicznych i nerwowych. Przebywanie w okolicach, gdzie znajdują się duże skupiska piołunu, przynosi ulgę chorym na astmę i łagodzi duszno-ści, zaś ziele trzymane pod poduszką działa kojąco i nasen-nie. W mieszaninach z innymi ziołami służy do produkcji korzennych win oraz niektórych gatunków wódek. Dawniej dodawany był do piwa zamiast chmielu.

Znajduje on zastosowanie jako przyprawa kuchenna, np. do pieczeni wieprzowej, pieczonego boczku, do golonki, czer-wonego barszczu, ostrych sosów itp.

Przepisy

Naparnależy zalać pół łyżki ziela szklanką wrzątku i parzyć przez 15 min. pod przykryciem. Pije się ciepły napar po łyżce na godzinę przed posiłkiem.

NalewkaPół szklanki ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować – można stoso-wać w kuracjach odchudzających, (obok ograniczenia tłuszczów) zażywać 2-3 razy dziennie po 1 łyżeczce po jedze-niu.

W dawnych powie-ściach występowali czasem ludzie (głów-nie czarne charakte-ry) pijący nałogowo absynt. Była to po prostu wódka piołunówka, gorzka i silnie działająca. Obecnie stwierdzono jej szkodliwość dla zdrowia i zakazano jej wyrobu, jednak z bylicą piołunem warto się zapoznać, gdyż umiejętnie sto-sowany ma korzyst-ne działanie.

30

Nazwy ludowe i zwyczajoweBielica, bylnik, bylica biała, dziki piołun, gęsie ziele.

OpisJest rośliną wieloletnią, wyrastającą do 150 cm wysokości, łodygach wzniesionych, prostych, kanciastych, sztywnych, czerwono nabiegłych. Dolne odcinki pędów są nagie, górne wełnisto omszone a liście przyziemne krótkoogonkowe, pierzaste, łodygowe – siedzące lub prawie sie-dzące, pojedynczo lub podwójnie pierzastodziel-ne. Blaszki liściowe są z wierzchu ciemnozielo-ne, pod spodem białawo-kutnerowate. Kwiaty niepozorne, żółte lub czerwonawe tworzą drobne

koszyczki szaro owłosione lub filcowate, zebrane w duże, rozgałęzione wiechy. Kwitnie od lipca do września. Owo-cem jest bardzo mała niełupka. Jedna roślina może wydać do pół miliona niełupek.

Gatunek podobnyBylica piołun - Artemisia absinthium L.

WystępowanieGatunek jest rozpowszechniony na całej półkuli północnej. W Europie występuje od Morza Śródziemnego po Laponię. W Polsce jest częstym chwastem pól i ogrodów. Ponadto rośnie na miedzach, przydrożach, nieużytkach, w rowach i zaroślach, a także w wilgotnych lasach liściastych, zazwy-czaj na glebach bogatych w związki azotowe, na miejscach dość skąpo pokrytych roślinnością.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele i korzeń bylicy pospolitej. Wierzchołki pędów, zbierane w początkowym okresie kwit-nienia, mają balsamiczny zapach i gorzki, lekko korzenny smak. Ścina się tylko pędy zdrowe, czyste, dobrze ulist-nione. Do surowca można również dodać liście odziomko-we. Zebrane ziele należy delikatnie przenieść do suszarni, uważając by go nie zgniatać, ponieważ łatwo się zagrzewa

(Artemisia vulgaris L.)Rodzina: astrowate – Asteraceae

Bylica pospolita M

D

31

i ciemnieje. Można je suszyć w suszarni naturalnej, rozkła-dając cienką warstwę (około 10 cm) w miejscu zacienio-nym. Korzenie wykopuje się jesienią, odcina grube części zdrewniałe oraz zepsute, i oczyszcza z ziemi. Najlepiej wy-sychają w suszarni ogrzewanej, w temperaturze do 40oC. Po wysuszeniu korzenie powinny mieć barwę jasnobrunat-ną. 1 kg suszu uzyskuje się z 3,5 kg korzeni świeżych.

Skład chemicznyZiele zawiera olejek eteryczny (kamfen, cyneol, borneol i tujon) i substancje goryczowe, natomiast korzeń - olejki eteryczne, garbniki, węglowodan inulinę, nie zawiera zaś substancji goryczowych.

ZastosowanieW lecznictwie ludowym gorące napary służą do okładów w bólach reumatycznych, schorzeniach żołądka i jelit jako środek zwiększający wydzielanie soku żołądkowego, pobu-dzający apetyt i przyśpieszający trawienie oraz obniżający napięcie mięśni gładkich i zwiększający wydzielanie żółci. Okłady ze świeżego ziela powodują ustąpienie zmęczenia z nóg. W niektórych regionach Polski dymem palonych ro-ślin odstrasza się komary i muchy. W południowej Europie jest często stosowaną przyprawą do pieczenia mięs, w tym także drobiu, do potraw z nasion strączkowych, ryb, zup rybnych i surówek. Wraz z innymi ziołami służy do wyrobu wódek i win ziołowych.

Przepisy

NaparZalać pół łyżki ziela szklanką wrzątku i parzyć przez 15 min. pod przykryciem. Pije się ciepły napar po łyżce na godzinę przed posiłkiem w schorzeniach żołądka.

MD

32

Nazwy ludowe i zwyczajoweChaber zbożowy, modrak, modrokwiat, mo-drzeniec, bławatek, wasylka, wasilek, wołoszka, wołoszek, bławatnik, chaberek, fabrek, jasieniec bławatek, xabrek.

OpisJest rośliną roczną ozimą o prostych, rozgałę-zionych łodygach, wyrastających do 1 m. Cała roślina pokryta jest pajęczynowatymi włoskami. Liście są pojedyncze równowąskie lub równową-sko lancetowate. Koszyczki kwiatowe wykształ-cają się na szczycie rozgałęzień. Kwiaty brzeżne szafirowe są bezpłciowe, lejkowate i zakończone zwykle 7 ząbkami. Kwiaty środkowe, rurkowate

pełnią funkcję generatywną. Podłużnie jajowata okrywa koszyczka składa się z licznych, szarych listków ułożonych dachówkowato. Kwitnie od maja do sierpnia. Owocem jest niełupka, długa, gładka z miotełką włosków. Jest rośliną miododajną.

Gatunek podobnyChaber łąkowy - Centaurea jacea L.

WystępowanieChaber bławatek pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu, skąd rozpowszechnił się ze zbo-żem przed wieloma tysiącami lat po wszystkich lądach. Zachwaszcza zboża ozime i rzepak na glebach lżejszych i słabo kwaśnych. Występuje powszechnie na ugorach. Jest bardzo wrażliwy na herbicydy, stąd zasoby tej rośliny kurczą się.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są kwiaty bławatka. Lecznicze walory mają brzeżne kwiaty. Zrywa się całe koszyczki świeżo rozkwitłe i wyskubuje zewnętrzne kwiaty. Należy je suszyć szybko (najwyżej 2 dni), bo później bledną. W dni suche upalne można suszyć je w warunkach naturalnych, a przy nie-sprzyjającej pogodzie w suszarni ogrzewanej do 45oC. Po

(Centaurea cyanus L.)

Rodzina: astrowate – Asteraceae

Chaber bławatek

Przepisy

NaparWymieszać kwiaty bławatka ze świetli-kiem i przygotować napar z 1 łyżeczki ziół na szklankę wody. Stosować jako środek przeciwzapal-ny do przemywania oczu przy zapaleniu spojówek.

MD

33

wysuszeniu kwiaty powinny zachować szafirową barwę. Następnie surowiec należy szczelnie zapakować.

Skład chemicznyFlawonoidy, m.in. cyjanina, substancja gorzka – centau-ryna, śluzy, wosk, garbniki, witamina C, sole mineralne z dużą zawartością magnezu i potasu. W nasionach znaj-duje się około 28% tłuszczu. Roślina może zawierać małe ilości kwasu pruskiego i dlatego czasem działa trująco na konie i krowy.

ZastosowanieJuż legendarny centaur Cheiron poznał się na leczniczych właściwościach bławatka i jako pierwszy zastosował go w praktyce. Na jego cześć i pamiątkę nadano roślinie ofi-cjalną nazwę Centaurea cyanus. W lecznictwie ludowym kwiat bławatka stosowany był w chorobach wątroby, za-burzeniach menstruacyjnych oraz do płukania jamy ustnej i gardła. Obecnie chaber doceniany jest jako łagodny środek moczopędny i dezynfekujący drogi moczowe, zwłaszcza u dzieci. Przeważnie zalecany jest w mieszankach z innymi ziołami o podobnym działaniu. Zewnętrznie polecany jest do płukania oczu w stanach zapalnych, przeważnie w mie-szance ze świetlikiem i rumiankiem. W kosmetyce jest składnikiem szamponów, płukanek i maseczek. Uprawne odmiany o dużych, różnobarwnych kwiatach są ozdobą ra-bat. Kwiaty bławatka mają także zastosowanie jako roślina barwierska oraz nadają się do sporządzania kadzideł.

ChabrówkaPłatki bławatka zalać przegotowaną wodą z cukrem, po dwóch tygodniach dodać spirytus, nalewka leczy przeziębienie.

Napar1 łyżeczkę kwiatów zaparzyć szklanką wrzącej wody, po 30 min. przecedzić i pić 2-3 razy dziennie po ½ szklanki. Sto-sować przy schorze-niach nerek i pęcherza.

Napary z bławatka mają zastosowanie do mycia głowy w przypadku łupieżu i grzybicy.

KR

34

Nazwy ludowe i zwyczajoweChymel, czerwienia gruszkowaty, wilczek.

OpisJest rośliną wieloletnią, rozdzielnopłciową, dwupienną. Posiada pnącą łodygę, na przekroju sześciokątną, pokrytą haczykowatymi włoskami, które ułatwiają roślinie wicie się wokół podpory. Pędy nadziemne w optymalnych warunkach wy-rastają do 10 m. Liście duże szorstkie grubo ząb-kowane ogonkowe, dorastają do 15 cm. Kwiaty żeńskie zebrane w luźne kotkowate kwiatostany, przypominają szyszki. Kwiaty męskie zaś są drobne i tworzą wierzchotki. Chmiel kwitnie od czerwca do sierpnia. Owocem są ciemnobrązo-we orzeszki.

WystępowanieChmiel pochodzi prawdopodobnie z Azji. Aktualnie w stanie dzikim rośnie prawie na całej kuli ziemskiej, głównie jed-nak w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce w stanie dzikim występuje w zaroślach, olszynach, wilgotnych la-sach łęgowych na glebach żyznych i niekwaśnych. Uprawę chmielu rozpoczęto w średniowieczu, najpierw w Szwaj-carii, a następnie w innych krajach Europy Środkowej. Najwięcej chmielu uprawia się w Niemczech, USA, Rosji, Czechach i Słowacji, ale najlepszy pochodzi z Czech, Nie-miec i Polski. W Polsce najwięcej uprawia się chmielu na Lubelszczyźnie.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim są szyszki chmielu i lupulina. Szysz-ki można pozyskiwać ze stanowisk naturalnych i z upraw. W uprawie znajdują się tylko osobniki żeńskie, zaś męskie znajdujące się w pobliżu plantacji należy niszczyć. Ze sta-nowisk naturalnych szyszki chmielu obrywa się ręcznie.

Skład chemicznyOwocostany: olejek eteryczny (ok. 15%), związki purynowe i aminowe, trójterpeny. Lupulina: olejki eteryczne (1-6%),

(Humulus lupulus L.)

Rodzina: konopiowate – Cannabaceae

Chmiel zwyczajny M

D

35

żywice do 50%, woski. W olejkach eterycznych wykryto po-nad 100 składników.

ZastosowanieChmiel znany był już w średniowieczu, ale nie stosowa-no go w lecznictwie. Lupulinę, jako środek uspakajający pierwszy wprowadził do lecznictwa paryski aptekarz Plan-che w 1913 r.

Obecnie szyszki chmielu i lupulinę stosuje się jako środki uspokajające w stanach wyczerpania nerwowego, bezsen-ności, zaburzeniach miesiączkowych i nadmiernej pobudli-wości płciowej. Znoszą dolegliwości jelitowe o charakterze nieżytowym i działają moczopędnie. Obydwa surowce mają silne działanie przeciwwirusowe i antybakteryjne, zabijają nawet prątki gruźlicy. Szyszki chmielu są składnikiem mie-szanek z ziołami o podobnym działaniu. Zewnętrznie od-wary z szyszek chmielu stosuje się do okładów na wrzody, liszaje i inne choroby skóry. Chmiel jest też składnikiem maści ziołowych stosowanych w trudno gojących się ra-nach. Największe znaczenie ma chmiel w produkcji piwa. Młode pędy chmielu spożywa się w niektórych krajach jako warzywo – na surowo lub po ugotowaniu. Lupulina jest stosowana do produkcji farb: zielonej, czerwonej i brązowej do farbowania wełny i jedwabiu. Z pączków chmielu moż-na ugotować potrawę na wzór szpinaku. Herbata z szyszek chmielu wpływa dodatnio na wydzielanie mleka u kobiet karmiących. W Alzacji i Flamandii męskie i żeńskie kwiaty chmielu dodaje się do sałaty. W dawnych czasach również w Polsce młode pędy wychodzące z ziemi na wiosnę jada-no na surowo lub ugotowane w zupie. Należy pamiętać, że chmiel jest rośliną trującą. Przedawkowanie lupuli-ny może być niebezpieczne. Wyciągi z chmielu znajdują zastosowanie w kremach, mleczkach do cery wrażliwej, zanieczyszczonej i zwiotczałej oraz jako składnik kąpieli łagodzących i regenerujących. Piwo można stosować do płukania włosów. Chmiel służy też do aromatyzowania wó-dek.

Przepisy

NaparNapar z łyżeczki szyszek na szklankę wody pić 2-3 razy dziennie po ¼ szklanki jako środek żołądkowy przed posiłkiem, zaś jako uspokajający lub przeciw skurczom – po jedzeniu.

KataplazmNa gazę wsypać warstwę pociętych szyszek i zalać wrzą-cą wodą, następnie lekko odcisnąć i po przestudzeniu przyło-żyć na wrzód.

CT

36

(Armoracia rusticana P.Gaertn., B.Mey. et Scherb.)

Nazwy ludowe i zwyczajoweChrzan zwyczajny, warzęcha, warzucha, warzu-cha lekarska, krenos.

OpisŁacińska nazwa Armoracia wywodzi się z cel-tyckiego ar-blisko oraz more-morze. Chrzan jest rośliną wieloletnią, o grubych, mięsistych ko-rzeniach, które mają zdolność tworzenia pąków przybyszowych, dających początek nowym ro-ślinom. Korzeń główny jest cylindryczny, o bia-łożółtej skórce i białym miąższu. Łodyga prosto wzniesiona, dorasta do 150 cm wysokości. Kwiaty białe, drobne, czteropłatkowe, zebrane są w groniaste kwiatostany, które wyrastają na

wierzchołku pędu głównego lub z kątów liści. Kwitnie od maja do lipca. Owocem jest prawie kulista łuszczynka. Chrzan ma ostry smak i gryzący zapach.

WystępowanieChrzan pospolity pochodzi z południowo-wschodniej Euro-py i zachodniej części Azji. W Polsce uprawiany był dopie-ro od XII wieku. Dziś uprawa tej rośliny obejmuje prawie wszystkie kontynenty. Na terenie całej Polski można go spotkać w formie zdziczałej na przydrożach, w rowach, ogrodach, wilgotnych zaroślach, a także na polach gdzie jest trudnym do wytępienia chwastem, ponieważ odrasta z kawałków korzeni pozostawionych w ziemi.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są korzenie chrzanu, rzadziej liście. Korzenie wykopuje się bardzo wczesną wiosną lub jesienią używając dużych łopat lub wideł amerykańskich albo wybiera się je ze skib podczas zaorywania miejsc, w których występuje roślina. Zbiór należy przeprowadzać tak, aby nie uszko-dzić korzeni. Wykopane korzenie czyści się z ziemi, odcina resztki części nadziemnych oraz drobne korzonki. W lecz-nictwie domowym i w kuchni najczęściej używa się korzeni w stanie świeżym, rzadziej po wysuszeniu. W ciepłe i suche

Rodzina: kapustowate – Brassicaceae

Chrzan pospolityM

D

Przepisy

Wino chrzanowe. 100 g utartego chrza-nu zalewamy butelką wina. Po 24 godzi-nach przecedzamy przez gęste płótno, pić 3 razy dziennie po łyżeczce przy awi-taminozie i fizycznym wyczerpaniu.

37

dni można korzenie suszyć w warunkach naturalnych, a do-suszać w suszarni w temperaturze do około 40oC. Przemysł zielarski pozyskuje korzenie świeże (suszy je we własnych suszarniach) lub korzenie już wysuszone. Dobrze wysuszo-ne korzenie powinny mieć wewnątrz barwę białą. 1kg suszu otrzymuje się z 3,5 kg świeżych korzeni.

Skład chemicznyGlikozyd gorczyczny (sinigryna), prowitamina A, witaminy z grupy B, witamina C, witamina E, sole mineralne (wapń, potas, fosfor, siarka, magnez, żelazo), olejek eteryczny, cu-kry, enzymy.

ZastosowanieTarty chrzan ma duże znaczenie dietetyczne - ułatwia tra-wienie białek zwierzęcych, pobudza wydzielanie soków tra-wiennych, ułatwia przyswajanie pokarmów, usprawnia całą przemianę materii. Ponieważ działa zabójczo na niektóre bakterie, skutecznie odkaża górne drogi oddechowe. Jego właściwości rozgrzewające przynoszą ulgę w reumatyzmie, bólach korzonkowych i różnego rodzaju nerwobólach. Jest wreszcie dostarczycielem naturalnych witamin, przede wszystkim kwasu askorbinowego, skutecznie likwidując m.in. krwawienia z dziąseł. Z chrzanowego korzenia mo-żemy domowym sposobem przygotować przetwory die-tetyczne i lecznicze. Miazga z korzeni stosowana jest jako środek kosmetyczny, przeciw piegom, plamom i wągrom.

Chrzan jest również wykorzystywany jako przyprawa. Świe-żo utarty korzeń zakwasza się sokiem z cytryny, kwaskiem cytrynowym lub octem winnym. Z dodatkiem odrobiny cu-kru i śmietany stanowi doskonałą przyprawę trawienną do mięs, ryb i sosów. Doskonale łączy się również z gotowa-nymi i utartymi burakami ćwikłowymi - staropolska „ćwikła z chrzanem”. Suszony i mielony wchodzi w skład ziołowych pieprzów mielonych. Zimne sosy sporządzane z chrzanu i przecieru jabłkowego lub dżemu borówkowego czy żura-winowego szczególnie pasują do dziczyzny. Na polskiej wsi od stuleci chrzan jest ludowym, naturalnym konserwantem. Sok z korzenia dodany do mleka hamuje jego przedwczesne kwaśnienie, osełka masła obłożona liśćmi chrzanu znacznie wolniej jełczeje, a wrzucone do słoi konserwują kwaszone ogórki i marynowane grzyby. Najlepszy wiejski chleb pie-cze się na chrzanowym liściu. U nas chrzan stanowi jeden z głównych składników wielkanocnego stołu.

Chrzan powinien być ostrożnie dawkowany przy zapale-niach przewodu pokarmowego, wątroby, nerek.

Syrop2 szklanki (500 g) niepasteryzowane-go miodu, 250 g świeżego korzenia chrzanu pospolitego. Zalać korzeń chrzanu miodem. Następnie całość przykryć np. ściereczką, tak aby nie dostały się do mikstury żadne owa-dy. Syrop zacznie się tworzyć na wierzchu mikstury w przeciągu tygodnia. Jednak ko-rzenie chrzanu należy wyciągnąć dopiero po upływie miesią-ca. 10-dniowa lub 20-dniowa kuracja: brać 5 ml czystego bądź rozpuszczonego w wodzie syropu trzy razy dziennie przed każdym posiłkiem. Taki syrop jest wspaniały w leczeniu zapalenia oskrzeli, chrypki, zmęczenia, anemii, artretyzmu oraz wątrobowych niewydolności.

Nalewka chrzanowa Około 100 g tartego chrzanu zalewamy szklanką czystej wód-ki, odstawiamy na tydzień w zakręconej butelce, odcedzamy przez gęste płótno (a nawet wyciskamy pozostałość), nalew-ką należy smarować chore miejsca przy bólach korzonko-wych, rwie kulszowej, reumatyzmie.

38

Nazwy ludowe i zwyczajoweCykoria polna, cykoria dzika, cykoria zwyczajna, podróżnik lekarski, podróżnik błękitny, podróż-nik pospolity, czekanka, dziewieranka, lwi ząb, mały słonecznik, mlecz kozi, podróżniczka, sała-ta podróżnikowa, suchotnik, szczerbak, złocień, podróżec.

OpisRoślina wieloletnia, która zależnie od warunków siedliskowych wyrasta od 0,3 do 1,5 m wyso-kości. Wiosną wykształca rozetę wydłużonych, odziomkowych liści, pierzasto powycinanych, a następnie sztywną, szorstko owłosioną łody-gę o całobrzegich liściach. Kwiatostanem jest

duży koszyczek osadzony na szczytach pędów lub w kątach górnych liści. Wszystkie kwiaty są obupłciowe, języczko-we o zabarwieniu błękitnym. Podróżnik kwitnie od lipca do września. Koszyczki kwiatowe otwierają się wczesnym ran-kiem, a zamykają w południe. Owocem jest 3-5 kanciasta niełupka z wianuszkiem niewielkich łusek na szczycie. Cy-koria wykształca dość długi, mięsisty korzeń palowy. Cała roślina ma bardzo gorzki smak, a w jej tkankach znajduje się sok mleczny. Jest rośliną miododajną.

WystępowanieCykoria jest rośliną znaną w wielu rejonach Europy, pół-nocnej Afryki i południowo-zachodniej Azji, zawleczona do obu Ameryk i Nowej Zelandii. W Polsce występuje na niżu i w niższych partiach gór. Towarzyszy przydrożom, przychaciom, torowiskom kolejowym i zrębom leśnym, nieużytkom na różnych glebach, ale o odczynie obojętnym bądź alkalicznym. Czasem zachwaszcza pola uprawne.

Pozyskiwanie surowcaCykoria jest rośliną uprawianą dla korzeni, z których wyra-bia się domieszkę do kawy. Dla celów leczniczych surowiec pozyskuje się wyłącznie ze stanowisk naturalnych. W przy-padku ziela, ścina się wierzchołki pędów (ok. 20 cm) bez grubszych, zdrewniałych łodyg. Korzenie należy wykopy-

(Cichorium intybus L.)


Cykoria podróżnikKR

39

wać jesienią lub wczesną wiosną, odciąć części nadziemne i oczyścić z ziemi. Grube korzenie można pokroić wzdłuż, aby szybciej wysychały. Najlepiej suszyć je w suszarni, w temperaturze do 40oC. Po wysuszeniu powinny być bru-natne, a na przełomie jasne i połyskujące.

Skład chemicznyGorycze, fitosterole, glikozyd intybina, inulina (do 50%), związki żywicowe, śluzy, olejek, sole mineralne, witaminy z grupy B i C, cukry redukujące.

ZastosowanieCykoria była rośliną znaną już w starożytnej Grecji i Rzymie, jako lek poprawiający przemianę materii, wzmacniający łaknienie i ułatwiający trawienie. Niegdyś roślina ta słynęła jako nadzwyczajny, wręcz magiczny środek na odpędza-nie moru. Na węgłach domostwa wieszano pąki kwitną-cych roślin, by zapobiec wtargnięciu zarazy. Zewnętrznie odwary z ziela stosowano do okładów przy schorzeniach skóry. W lecznictwie ludowym korzeń tej rośliny używany był jako środek poprawiający przemianę materii i uzupeł-niający niedobory mikroelementów. Obecnie ziele i korzeń cykorii stosowane są w postaci odwarów jako lek żółcio-pędny, pobudzający apetyt, ułatwiający trawienie i działa-jący moczopędnie. Zwykle stosowany jest w mieszankach z innymi ziołami o podobnym działaniu. Z korzeni podróż-nika otrzymuje się inulinę, która ma zastosowanie w dia-gnostyce nerek. Korzeń cykorii ma podobne działanie do korzenia mniszka. Młode liście cykorii można dodawać do sałatek, stare bardzo gorzkie należy przed użyciem zagoto-wać i odcedzić wodę. Innym sposobem zmniejszenia gorz-kiego smaku jest wybielanie cykorii. Obsypuje się rośliny ziemią na wiosnę lub przechowuje w ciemnej piwnicy, po czym stosuje się jak sałatę. Młode ugotowane korzenie na-leży podawać z sosem. Pąki kwiatowe można marynować, a płatki dodawać do sałatek. Liście gotowane dają niebieski barwnik.

Przepisy

Odwar1 łyżeczkę ziół zalać szklanką zimnej wody ogrzewać do zagoto-wania, gotować 3 min. Pić 2-3 filiżan-ki dziennie. Stosować przy braku apetytu i uczuciu pełności.

PW

40

(Quercus robur L.)Dąb szypułkowy

Nazwy ludowe i zwyczajoweDąb pospolity, dąb letni, dąb zimowy.

OpisQuercus robur to potężne drzewo (do 45 m) o li-ściach opadających. Ma grubą, głęboko spękaną korę. Pędy są nagie, liście osadzone na krót-kich ogonkach (do 5 mm), jajowato wydłużone, z zaokrąglonym klapami, u nasady sercowate lub uszkowate. Owoce (żołędzie) są zagłębione w miseczce pokrytej łuskami, zebrane po 1-3 na szypułkach. Kwitnie w kwietniu i maju. Quercus petraea jest podobny do Q. robur, ale jego liście są klinowate u nasady, długoogonkowe (18-25 mm), od spodu owłosione w kątach nerwów.

Gatunek podobnyDąb omszony - Quercus pubescens Willd., dąb burgundzki - Q. cerris L.

WystępowanieWystępują w Europie oraz południowo-wschodniej Azji. W Polsce bardziej pospolity jest dąb szypułkowy, choć obydwa gatunki są często spotykane w lasach, nawet na uboższym podłożu. Rosną na niżu i na Pogórzu, a w gó-rach do wysokości 1500 m n.p.m. Najkorzystniejszym sie-dliskiem dla dębu szypułkowego są wilgotne rędziny, mady oraz gleby brunatne wytworzone z glin i lessów, znacznie gorszym gleby bielicowe i płowe o wysokim poziomie wód gruntowych (np. doliny rzek, strumieni oraz różne obniże-nia terenu).

Pozyskiwanie surowcaDo celów leczniczych zbiera się wiosną korę z młodych pni i gałęzi drzew, wycinanych podczas przerzedzania lasów, bądź ze specjalnych upraw. Surowiec pobiera się na począt-

Rodzina: bukowate – Fagaceae

MD

(Q. petraea (Matt.) Liebl.)Dąb bezszypułkowy

Przepisy

Odwar1 łyżkę rozdrobnionej kory zalać 1 szklanką wody i gotować 5 min. Odstawić na 15 min. i odcedzić. Sto-sować do płukania w stanach zapalnych, nadżerkach, płytkich owrzodzeniach jamy ustnej, dziąseł i gar-dła, również w postaci okładów na skórę zmienioną zapalnie z sączeniem i zmianami naskórka.

41

Do irygacji w upła-wach oraz zapaleniu sromu, pochwy i szyjki macicy odwar rozcieńczyć wodą o temp. 37oC w stosunku 1:1.

Płyn przeciw odmro-żeniom Rozpuścić 0,5 g taniny w 50 g spiry-tusu kamforowego. Używać do smarowa-nia zaczerwienionych, odmrożonych części ciała. Wskazane jest naświetlanie lampą kwarcową lub nagrzewanie miejsc odmrożonych.

OdwarZmieszać po 30 g kory dębowej i kłącza pięciornika oraz po 20 g kwiatów rumian-ku i liści maliny. Za-lać 1 łyżkę mieszanki ⅔ szklanki wody i gotować powoli 10 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Pić małymi łykami w biegunce bakte-ryjnej lub wywołanej zatruciem pokarmo-wym, czerwonce, oraz gdy krew jest w kale.

ku wegetacji, kiedy można korę łatwo oddzielić od drewna. Suszy się ją w suszarniach naturalnych, w miejscach prze-wiewnych lub na słońcu, czy też w suszarni ogrzewanej do 50oC. Dobrze wysuszona kora ma barwę brunatnoszarą, wewnątrz brunatnoczerwoną. W surowcu nie może znaleźć się kora pokryta porostami oraz grubsza niż 3 mm.

Skład chemiczny9-15,6% garbników, kwasy fenolowe (galusowy i elago-wy), flawonoidy (kwercetyna i kwercytyna), trójterpeny, związki żywicowe, cukry, sole mineralne i nieco związków tłuszczowych.

ZastosowanieW starożytnej Grecji dąb był czczony jako drzewo święte, poświęcone Apollinowi. Również duże znaczenie miał w ob-rzędach Słowian. Pod dębem składano ofiary, odbywały się sądy i narady wojenne. Z jego witek skręcano rózgi wesel-ne, a suszone liście wkładano w strzechę lub w ściany, by ustrzec mieszkańców od złych uroków. Wyciąg z kory dębu jest cennym surowcem w garbarstwie, niegdyś wyrabiano z niej czarną farbę. Jest też używany do płukania ciemnych włosów. Kora dębowa jest znanym już od średniowiecza i wypróbowanym środkiem leczniczym, przede wszystkim przy schorzeniach przewodu pokarmowego. W dawnej medycynie ludowej odwarem z kory leczono świerzb, od-mrożenia i liszaje. Napój ze sproszkowanych żołędzi sto-sowano w leczeniu wzdęć, biegunek i schorzeń żołądka. Kora wykazuje działanie ściągające, przeciwbiegunkowe, przeciwkrwotoczne, przeciwzapalne, zapierające, uspoka-jające. Aktualnie wyciągi z kory poleca się w chorobach z nadmierną produkcją śluzu w przewodzie pokarmowym, w chorobach układu moczowego, krwawieniach z narządu rodnego, a także w uporczywych biegunkach. Mogą być także podawane przy zatruciach. Zewnętrznie stosuje się je w zapaleniu migdałków, jamy ustnej i gardła, w niewielkich oparzeniach I i II stopnia, odmrożeniach, owrzodzeniu ży-lakowym, zapaleniu skóry. Mogą być pomocne w leczeniu ropiejących ran i czyraków. Znoszą nadmierne pocenie się nóg. Odwar z kory dębowej jest niezbędnym dodatkiem do kąpieli przy skrofulozie, krzywicy i skłonnościach do prze-pukliny.

Długotrwałe przyjmowanie wyciągów garbników z kory dębu jest szkodliwe dla organizmu, gdyż uniemożliwia przyswajanie witaminy B i oraz wiążą sole żelaza, ma-gnezu, wapnia, manganu, miedzi, kobaltu, cynku i se-lenu, utrudniając lub uniemożliwiając ich przyswajanie. Zbyt duże dawkowanie powoduje wymioty.

42

Nazwy ludowe i zwyczajoweWieżyczka.

OpisJest byliną dorastającą do około 30 cm wyso-kości, z długimi, ulistnionymi nadziemnymi rozłogami, o łodydze prostej, wzniesionej, poje-dynczej, czterokanciastej, owłosionej na dwóch przeciwległych ścianach. Liście są nagie lub z rzadka owłosione, dolne zebrane w różyczkę, niepodzielone, podługowate lub jajowate, dłu-googonkowe, falisto karbowane, zaś łodygowe znacznie mniejsze, jajowate, siedzące, nieco obejmujące łodygę. Kwiatostan ma kształt zbli-żony do kłosa, złożony z 6-12 kwiatowych niby-

okółków. Kwiaty są jasnoniebieskie. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Owocem jest poczwórna rozłupnia. Nasiona roz-noszone są przez mrówki (myrmekochoria).

Gatunek podobnyDąbrówka kosmata Ajuga genevensis L.

WystępowanieWystępuje w stanie dzikim na terenie północnej Afryki, Azji i Europy, w tym w całej Polsce. Jest u nas rośliną pospoli-tą, sięga w górach po piętro regla górnego. Występuje na łąkach, pastwiskach, w zaroślach oraz w lasach, na siedli-skach żyznych i wilgotnych, o odczynie obojętnym oraz alkalicznym. Często porasta zacienione, trudno dostępne miejsca, także skarpy, przez co chroni glebę przed osuwa-niem i erozją.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele dąbrówki rozłogowej, które zbiera się wczesnym latem tuż przed otwarciem pączków kwiatowych lub w początkowym okresie kwitnienia.

Skład chemicznyOlejki lotne, garbniki, witaminy A i C oraz sole mineralne.

(Ajuga reptans L.)


Dąbrówka rozłogowa TO

Przepisy

Napar Szklanką gotującej się wody zalać 1 łyżeczkę suszonych ziół i pozostawić do zaparzenia na 10 do 15 min. Pić trzy razy dziennie, zaleca się przy hemoroidach.

43

ZastosowanieSurowiec działa oczyszczająco, służy do użytku zewnętrz-nego. Toteż przygotowuje się z niego napary, które wlewa się do kąpieli przy świądzie. Także płucze się nim głowę na lepszy porost włosów. Odwarem z ziela można przemywać ropiejące rany. Napar lub nalewka alkoholowa podawana 2 razy dziennie rano i przed snem likwiduje hemoroidy. Na-par pity 3 razy dziennie po ¼ szklanki łagodzi stany mala-ryczne. Ziele dąbrówki dodaje się do mieszanek używanych przy chorobach wątroby i żołądka. W medycynie ludowej stosowane jest przy dolegliwościach płucnych, wątrobo-wych, jako środek pobudzający przemianę materii, albo zewnętrznie do przemywania ropiejących ran. Dąbrówka rozłogowa jest specyficznym ziołem działającym korzystnie na nadmierną aktywność gruczołów tarczycy, szczególnie tam, gdzie występują objawy palpitacji serca, drżenie ciała czy uczucie ciężkiego oddychania. Zielarze polecają dą-brówkę rozłogową na kaszle, wrzody, reumatyzm, proble-my z wątrobą. Zioło to także pomaga w zapobieganiu halu-cynacji po nadmiernym spożyciu alkoholu. Często znajduje zastosowanie jako dekoracyjna roślina ogrodowa, bardzo szybko rośnie i ma piękne liście oraz kwiaty, które poja-wiają się już późną wiosną i utrzymują się przez całe lato. Niektóre odmiany posiadają różowe lub białe kwiaty.

Nalewka1 wagową część ziela zalać 4 częściami 40% wódki i mace-rować w szczelnie zamkniętym naczyniu przez okres 2 tygodni. Pić trzy razy dziennie po 20-25 kropli na wodę lub cukier, zalecana jest w kuracji zimnicy oraz żylaków odbytu.

CT

44

Dziewanna drobnokwiatowa (Verbascum thapsus L.)

Rodzina: trędownikowate – Scrophulariaceae

Nazwy ludowe i zwyczajoweDziwizna, gorzykrot, knotnica, królewska świeca, szabla.

OpisDziewanna jest rośliną jednoroczną o nieroz-gałęzionym pędzie, dorastającym do 2 m. Cała roślina jest pokryta żółtawym lub białawym kut-nerem z gwiazdkowatych włosów. Liście mają różny kształt wzdłuż łodygi: dolne są odwrotnie podługowatojajowate, wyższe - podługowate lub lancetowate. Są siedzące i umieszczone wzdłuż międzywęźli, stąd łodyga jest oskrzydlona. Drob-ne, żółte kwiaty są ustawione na głównej osi kwiatostanu w pęczkach po 2-5. Kwitnie od lipca

do września, a na obszarach cieplejszych kwiaty możemy znaleźć nawet w październiku. Owocem jest torebka osią-gająca wielkość do 11 mm długości. Pojedyncze torebki zawierają ponad 700 drobnych nasion.

Gatunek podobnyDziewanna kutnerowata - Verbascum phlomoides L.

WystępowanieGatunek ten występuje w Euroazji, poza tym jako zawleczo-ny i inwazyjny na innych kontynentach. W Polsce rośnie na brzegach lasów, zrębach, wysypiskach śmieci.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kwiat dziewanny. Zbiera się tyl-ko korony kwiatowe, które łatwo wyjmuje się z kielichów. Zbiór prowadzi się w miarę rozwijania się kwiatów, najczę-ściej dwa razy dziennie. Zebrany surowiec można suszyć w warunkach naturalnych, rozkładając cienką warstwą na słońcu. Dobrze wysuszone kwiaty układa się w suche słoje, dobrze ugniata, szczelnie zamyka i chroni przed światłem.

KZ

45

Skład chemicznyŚluzowe, saponiny, glikozydy irydoidowe, głównie aukubi-na.

ZastosowanieDziewanna drobnokwiatowa posiada właściwości łagodzą-ce, uśmierzające, zmiękczające oraz ściągające i dlatego też zioło to jest pożyteczne w leczeniu krwawienia zarówno z płuc (w przypadku gruźlicy), jak i z jelit. Posiada właści-wości uspokajające oraz narkotyczne. Może być stosowa-na w leczeniu astmy, kaszlu oraz hemoroidów. Preparaty z dziewanny drobnokwiatowej są skuteczne przy oparze-niach skóry, odmrożeniach, siniakach, stłuczeniach, przy rozwolnieniu, zapaleniu ucha. W lecznictwie ludowym wierzono, że ziele dziewanny drobnokwiatowej posiada magiczne siły, które odpędzają złe duchy. Kwiaty dziewan-ny drobnokwiatkowej znajdują zastosowanie w farbowaniu włosów na kolor blond, natomiast miękkie, pokryte wło-skami liście, można wkładać do skarpet, aby dawały ciepło stopom.

KZ

Przepisy

Napar1 szklanką wrzącej wody zalać 1 łyżeczkę do herbaty rozdrob-nionego suszu, a następnie parzyć pod przykryciem przez 15-20 min., po-tem przecedzić przez gęste płótno (aby oddzielić znajdujące się w płynie ostre włoski kutneru, jakie pokrywają roślinę). Pić 2-3 razy dziennie po ⅓ szklanki.

46

Nazwy ludowe i zwyczajoweDzięgiel swoiski, dzięgiel pospolity, dzięgielnik

OpisJest to bylina dorastająca do 150 cm wysokości. Posiada grube wrzecionowate kłącze i palowy korzeń, grubą dętą łodygę, lekko bruzdkowaną, owłosioną, z białym nalotem, niekiedy czerwo-no nabiegłą. Kłącze jest białawe, rozgałęzione, o gorzkim smaku i zapachu marchwi. Liście są duże, dolne długości do 60 cm, 2-3-krotnie pie-rzaste, nagie o odcinkach jajowatych, nieregu-larnie ząbkowanych i krótko zaostrzonych. Naj-wyższe liście - zredukowane, mają bardzo duże pochwy. Kwiaty białe lub czerwonawe, zebrane

są w duże baldachy złożone, 15-30 szypułkowe, bez pokry-wy. Kwitnie od lipca do września Owocem jest rozłupnia, rozpadająca się na dwie rozłupki jajowate, spłaszczone, o żeberkach brzeżnych oskrzydlonych.

Gatunek podobnyStarodub łąkowy - Ostericum palustrae Besser. - roślina bardzo rzadka.

WystępowanieJest gatunkiem pospolitym w całej Europie, Azji Mniejszej, w Syrii i na Kaukazie, a także w Kanadzie. W naszym kra-ju jest rozprzestrzeniony zarówno na niżu, jak i w górach, w Tatrach nawet do wysokości 1770 m n.p.m. Dzięgiel leśny rośnie w prześwitujących wilgotnych lasach liścia-stych, zwłaszcza olszowych, nad ciekami wodnymi, rowa-mi, potokami i stawami, na torfowiskach, we wszystkich przywodnych zaroślach, wilgotnych łąkach, na glebach dość żyznych, ale ubogich w wapń.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim są liście i korzeń dzięgla leśnego. Ziele należy zebrać wiosną i wczesnym latem, wysuszyć w temperaturze nie przekraczającej 35oC, najlepiej w miej-scu zacienionym i przewiewnym. Korzenie wykopuje się

(Angelica sylvestris L.)


Dzięgiel leśnyPW

47

jesienią lub wiosną. Po wykopaniu i dokładnym umyciu na-leży je pokroić i suszyć w lekko podgrzanym piekarniku (ok. 50-60oC). Dobrze wysuszone korzenie mają żółtobrunatną barwę z zewnątrz, wewnątrz są białawe. Surowiec należy przechowywać w szczelnie zamykanych opakowaniach, aby zachować aromat i nie dopuścić do spleśnienia. Dzię-giel bardzo łatwo chłonie wilgoć z otoczenia.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, kwasy organiczne – walerianowy i dzię-glowy, pochodne kumaryny, związki acetylenowe, żywice, gorycze.

ZastosowanieKłącze z korzeniami używano kiedyś w lecznictwie oficjal-nym. Obecnie stosowane jest jedynie w lecznictwie ludo-wym, jako lek przeciwkaszlowy i w zaburzeniach trawien-nych. Z owoców wyrabia się proszek stosowany w stanach wyczerpania nerwowego i przeciw owadom. Wywar z ziela z niewielkim dodatkiem octu używa się do moczenia nóg przy podagrze, do nacierania przy stanach zapalnych ko-rzonków nerwowych – głównie lędźwiowych- i przy bólach reumatycznych. Herbatę z korzeni i liści pije się przy zatru-ciach pokarmowych 3 razy dziennie po ½ szklanki, można stosować również do płukania gardła. Zewnętrznie zaleca się go do kąpieli aromatycznych, które działają wzmacnia-jąco. W niektórych krajach młode pędy używane są jako warzywo, a z kłączy przyrządza się likiery i nalewki. Młode liście i pędy dodaje się do zup ziołowych, same młode pędy można jeść na surowo. Dzięgiel leśny zawiera olejki lot-ne, które w dużym stężeniu mogą być trujące.

Przepisy

NalewkaPół szklanki suchego mielonego ziela lub korzenia zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zaży-wać 3-4 razy dziennie po 1 łyżeczce (max 1 łyżka) w mleku z miodem, stosować w chorobach reuma-tycznych, ogólnym osłabieniu organi-zmu, przewlekłych biegunkach.

PW

48

Nazwy ludowe i zwyczajoweBabicha, cierniowa róża, głóg, kostropesth, nie-szpołka, nieszpułki, polna róża, psia róża, dziwia róża, róża głogowa, róża pospolita, róża stulista, spikspyk, szepszyna, szypszyna, sypel, nieszpuł-ki, parzycha.

OpisJest krzewem do 4 m wysokości, o pędach łu-kowato wygiętych, pokrytych licznymi hakowa-to zagiętymi kolcami. Liście są 5-7 dzielne, do 40 mm długie, nagie, a kwiaty 1-4, pięciopłat-kowe, różowe lub białe, o średnicy 30-50 mm, z licznymi pręcikami i słupkami. Kwitnie w maju i czerwcu. Owoce dojrzewają we wrześniu. Róża

wytwarza tzw. owoce pozorne (szupinki), szkarłatnoczer-wone, kuliste lub nieco wydłużone. Wewnątrz znajdują się liczne owocki mylnie nazywane nasionami.

Gatunek podobnyRóża rdzawa - Rosa rubiginosa L., róża pomarszczona - Rosa rugosa Thumb., róża francuska - Rosa gallica L., róża filcowana - Rosa tomentosa Sm.

WystępowanieWystępuje na obszarach umiarkowanych i ciepłych pół-kuli północnej. Można ją spotkać prawie w całej Europie, na wysokości do 1500 m n.p.m., w Afryce Północnej, na Wyspach Kanaryjskich, na Maderze i w Azji. W Polsce jest gatunkiem pospolitym, spotykanym rzadziej jedynie na północnym wschodzie i w górach. Rośnie w zaroślach, na brzegach lasów, zrębach, przy drogach, miedzach i na wszelkich nieużytkach.

Pozyskiwanie surowcaRodzaj Rosa obejmuje liczne gatunki, z których w Polsce 32 występuje dziko. Owoce na surowiec mogą być zbierane z różnych gatunków róż. Surowiec leczniczy i spożywczy uzyskuje się również z róż wysokowitaminowych, wprowa-dzonych do uprawy: róży pomarszczonej i róży girlando-

(Rosa canina L.)

Rodzina: różowate – Rosaceae

Dzika róża M

D

Przepisy

OdwarPółtorej łyżki roz-drobnionych owoców zalać 1 szklanką ciepłej wody i go-tować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić, przepłukując na sitku przegotowaną, ciepłą wodą, aby otrzy-mać pełną szklankę odwaru. Pić ⅓ - ⅔ szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek witaminowy i regu-lujący przemianę materii.

49

wej. Surowcem są zarówno owoce jak i płatki. Owoce (szu-pinki) dzikiej róży zbiera się gdy są czerwone, ale jeszcze twarde, bez szypułek. Owoce przejrzałe lub przemrożone zawierają znacznie mniej witaminy C i ciemnieją podczas suszenia. Zbiór owoców prowadzi się w dni pogodne, po obeschnięciu rosy. Mniejsze partie surowca można su-szyć w warunkach naturalnych, przy dobrym przewiewie, po rozłożeniu cienką warstwą. Przy niesprzyjającej pogo-dzie lub w przypadku dużej ilości owoców należy suszyć je w suszarni ogrzewanej w temp. do 60oC.

Skład chemiczny(dotyczy owocu róży bez nasion): znaczne ilości witami-ny C (0,5-1,8%), kwas dehydroaskorbinowy, witaminy A, B1, B2, E, K, flawonoidy, karotenoidy, garbniki, cukry (do 18%), pektyny (4%), kwasy organiczne (cytrynowy i jabł-kowy), olejki eteryczne i sole mineralne. Zawartość witami-ny C spada bardzo znacznie w warunkach niewłaściwego suszenia i przechowywania owoców.

ZastosowanieRóża znana była już Hipokratesowi, Dioskoridesowi, Teo-frastowi i innym lekarzom starożytnym. Rzymskie pa-trycjuszki pielęgnowały cerę maseczkami z płatków róży. Stosowali ją słynni lekarze czasów nowożytnych: Avicenna, Bock, Matthioli i inni. Przez wiele dziesiątków lat miała duże znaczenie w medycynie ludowej, m.in. w schorzeniach wą-troby, nerek, pęcherza moczowego, serca, gruźlicy płuc, nadkwasocie i nadciśnieniu. Płatki z róży z miodem za-lecano przy zapaleniach skóry. W wierzeniach ludowych stosowano odwar z liści zebranych w czerwcu i lipcu przy biegunkach, kurczowych bólach żołądka i schorzeniach wo-reczka żółciowego, w gruźlicy płuc z pluciem krwią. Aktual-nie medycyna zaleca spożywanie produktów z dzikiej róży, gdyż zawarta w niej naturalna witamina C jest czterokrotnie skuteczniejsza w działaniu od syntetycznej. Zespół witamin zawarty w róży ma duże znaczenie w leczeniu niedokrwisto-ści, w stanach wyczerpania organizmu, w krwawieniach po niewielkich urazach. Związki czynne zawarte w róży mają działanie żółciotwórcze i żółciopędne oraz zwiększają wy-twarzanie moczu przez nerki. Jest cennym lekiem dla ludzi o wyniszczonym organizmie, po ciężkich chorobach, ciężko pracujących, narażonych na stresy, osób z chorobą nowo-tworową żołądka, w podeszłym wieku, kobiet w ciąży, czy karmiących. Owoce dzikiej róży wykorzystuje się w przemy-śle spożywczym. Przygotowuje się z nich konfitury, dżemy, powidła, napoje bezalkoholowe, nalewki, wino oraz używa się jako namiastkę kawy lub herbaty. Płatki róż znajdują za-

Zioła wzmacniające wątrobę Zmieszać po 50 g owoców róży, liści mięty pieprzowej i ziela bylicy pospoli-tej oraz po 25 g ziela ostrożenia warzywne-go, liści brzozy i korzenia arcydzię-gla. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej i pozostawić na 30 min. Pić 3-4 razy dziennie po ½ szklanki między po-siłkami po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby w począt-kowym okresie 3-4 miesięcy zdrowienia. także w nieżycie żo-łądka i jelit oraz dróg żółciowych.

Konfitura z płatków 35 dkg płatków + ½ kg cukru + 2 cytryny + 1 ½ szklanki wody. Ugotować syrop z cu-kru i wody, zalać nim płatki i odstawić na 1 dzień do nasiąknię-cia. Na drugi dzień gotować na wol-nym ogniu około 2 godziny. Przełożyć do słoików i na gorąco zakręcić nakrętką.

50

Nazwy ludowe i zwyczajoweZiele św. Jana, świętojańskie ziele, przestrzelon, krzyżowe ziele, dzwonki Pannay Maryii, arlika, obieżyświat, Boże krewki, dzwoneczki, dzwo-niec, dzwonek czerwony, wrzosowiec, zwierzbój, krewka Matki Boskiej.

OpisJest to bylina o wzniesionej, obłej łodydze w gó-rze gałęzistej osiągającej wysokość do 60 cm. Liście są podługowate lub podłużnie jajowate, naprzeciwległe, krzyżujące się piętrami, a oglą-dane pod światło wyglądają jak podziurawione i stąd nazwa rośliny – dziurawiec. Faktycznie są to zbiorniczki z olejkiem eterycznym. Złocisto-

żółte kwiaty z ciemnymi plamkami, pięciokrotne zebrane są w dość gęste, szczytowe, wielokwiatowe kwiatostany. Świeże kwiaty po zgnieceniu wydzielają krwistoczerwony sok. Dziurawiec zakwita około 24 czerwca i dlatego nazy-wany jest „świętojańskim zielem”. Owocem jest wielona-sienna torebka otwierająca się trzema klapkami. Nasiona są bardzo drobne, ciemnobrunatne lub czarne ostro zakoń-czone o powierzchni dołkowatej.

Gatunek podobnyDziurawiec czteroboczny – Hypericum maculatum Crantz, dziurawiec skrzydełkowaty - Hypericum tetrapterum Fr. Traktuje się je równoważnie z Hypericum perforatum.

Pierwszy posiada łodygę kanciastą bez skrzydełek, a drugi czterokanciastą na krawędziach skrzydełkowatą.

WystępowanieJest rośliną rozpowszechnioną na wschodzie Ameryki Pół-nocnej, w Azji i północnej Afryce. Roślina rośnie na nizi-nach i w górach całej Europy. W Polsce jest składnikiem muraw napiaskowych, muraw i zarośli kserotermicznych, zbiorowisk ruderalnych i nieużytkowanych łąk, miedz, brzegów lasów, rowów. Lubi gleby półsuche, stanowiska prześwietlone.

(Hypericum perforatum L.)

Rodzina: dziurawcowate – Guttiferae

Dziurawiec zwyczajny PW

51

Pozyskiwanie surowcaPozyskiwanie surowca ze stanowisk naturalnych nie po-krywa potrzeb, dlatego dziurawiec został wprowadzony do uprawy. W zależności od żyzności gleby należy stosować odpowiednie nawożenie mineralne. Ziele zbiera się na po-czątku kwitnienia roślin. Ścina się wierzchołki pędów o dłu-gości do 3,5 cm ze stanowisk naturalnych nożami. Ziele należy suszyć w miejscach przewiewnych, zacienionych, a nie na słońcu, w suszarniach w temperaturze do 40oC. Dobrze wysuszone ziele powinno zachować naturalną bar-wę, surowiec nie może zawierać zdrewniałych łodyg.

Skład chemicznyOlejek eteryczny – do 1%, do 12% garbników, do 4% fla-wonoidy, barwnik hyperycyna, witaminy C i K, kwas niko-tynowy i wiele innych związków.

ZastosowanieWłaściwości lecznicze dziurawca znane były już w sta-rożytności. W medycynie ludowej Europy, Azji i Ameryki Południowej uważany był za lek uniwersalny prawie na wszystkie choroby, głównie jednak na schorzenia wątro-by i pęcherzyka żółciowego, zapalenia dróg moczowych, choroby kobiece, choroby przemiany materii i dolegliwości trawienne oraz zewnętrznie na rany. Wywary z dziurawca chętnie stosowano nie tylko w celu zapobiegania choro-bom, ale także przeciw złym mocom. Na Syberii dziurawiec nazywany był zielem na 99 dolegliwości. Jest jednym z 20 ziół odnalezionych w osadzie biskupińskiej pochodzącej sprzed 2500 lat. Okresem prawdziwego rozkwitu medycz-nej kariery dziurawca były wieki XVI i XVII.

Również we współczesnej medycynie dziurawiec jest szeroko stosowany jako środek spazmolityczny, żółcio- i moczopędny, antyseptyczny, ściągający i uspokajający. Preparaty z dziurawca wpływają na uaktywnienie witaminy P. Wyciąg z dziurawca to dobry środek na niestrawności. Przynosi ulgę w wyczerpaniu nerwowym i nadciśnieniu, przy bolesnych menstruacjach i bólach głowy. Zażywanie leków z dziurawca przez dłuższy czas lub w wysokich daw-kach powoduje uczulenie na światło. Wówczas mogą po-jawić się pęcherze na skórze oraz krwawienia wewnętrzne i osłabienie.

Dziurawiec był wykorzystywany jako roślina barwierska. W odczynie zasadowym ziele tej rośliny barwi tkaniny na żółto i zielono, a w kwaśnym na czerwono i różowo.

Przepisy

NaparZ 15-25 g ziół na 2 szklanki wrzącej wody. Parzyć przez 15 min. Pić 2-3 razy dziennie pół szklanki przed jedzeniem lub jako środek wiatro-pędny, a wieczorem jako uspokajający lub moczopędny.

Napar z ziela dodany do kąpieli działa uspokajająco i prze-ciwbólowo.

OlejekŚwieże kwiaty dziu-rawca zalać olejem roślinnym i pozo-stawić na 10 dni, wstrząsnąć od czasu do czasu. Polecany jest do pielęgnowania suchej, pękającej skóry, oczyszcze-nia jej i łagodzenia zapaleń.

52

Nazwy ludowe i zwyczajoweBratek, dziki bratek, macoszki polne, sierotka, kwiat św. Trójcy, fiolek potrójny, wdówka albo siostra i brat.

OpisJest to roślina roczna lub dwuletnia, o łodydze kanciastej, rozgałęzionej, w dolnej części ście-lącej się, delikatnej, soczystej, dorastającej do 50 cm. Dolne liście posiadają kształt sercowa-ty, górne zaś są podługowato-lancetowate lub eliptyczne z podobnymi przylistkami. Brzegi li-ści są ząbkowane. Pojedyncze, najczęściej białe kwiaty wyrastają na długich szypułkach z kątów liści. Mają budowę grzbiecistą z długą ostrogą.

Owocem jest jajowata torebka, zawierająca żółtobrunatne nasiona.

Gatunek podobnyFiołek trójbarwny – Viola tricolor L.

WystępowanieWystępuje w Europie, Afryce Północnej, Małej Azji, na Sy-berii oraz w Ameryce Północnej. W Polsce rośnie pospolicie na polach, miedzach, ścierniskach, przydrożach, słonecz-nych zboczach i w zaroślach. Gatunek ten tworzy szereg typów i form przejściowych. Spotykany jest najczęściej na polach uprawnych, miedzach, przydrożach, siedliskach ru-deralnych, niekiedy w prześwietlonych lasach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele fiołka, które można pozy-skiwać z roślin rosnących w stanowiskach naturalnych, jak i z upraw. Przy zbiorze ze stanu naturalnego wybierać nale-ży rośliny dobrze ulistnione i intensywnie zielono zabarwio-ne. Ziele ścina się na początku kwitnienia, gdy jeszcze nie ma torebek nasiennych, na wysokości kilku cm nad ziemią. Zbiór można prowadzić dwu- lub trzykrotnie w ciągu roku, gdyż po zbiorze rośliny odrastają i na nowo zakwitają. Ziele należy suszyć pod dachem, w miejscu zacienionym o do-

(Viola arvensis Murr.)

Rodzina: fiołkowate – Violaceae

Fiołek polny M

D

53

brym przewiewie, lub w suszarni ogrzewanej do tempera-tury 40oC.

Skład chemicznyFlawonoidy (m.in. rutyna), saponiny (najwięcej w korze-niu), garbniki, śluzy, sole mineralne, witamina C, karoten, cukry i niewielkie ilości olejku eterycznego oraz kwasy or-ganiczne.

ZastosowanieWłaściwości lecznicze fiołka znane są od XVI wieku. Sto-sowano go głównie jako środek „czyszczący krew”, przy zapaleniu płuc i schorzeniach skóry. Syreniusz podaje, iż rozgniecionym zielem bratka okładano przepuklinę dziecię-cą. W lecznictwie ludowym był bardzo ceniony jako środek przeciw wielu schorzeniom skóry, jak trądzik, wypryski, po-krzywki, liszaje, egzemy itp. Działanie fiołka w schorzeniach skórnych uwarunkowane jest jego właściwościami moczo-pędnymi i odtruwającymi oraz obecnością m.in. związków flawonoidowych, które zmieniają przepuszczalność naczyń włosowatych, a wiele chorób skórnych powstaje właśnie na skutek zaburzeń w przepuszczalności kapilarów.

Przepisy

Odwar 2 łyżki ziela zalać 2 szklankami letniej wody, ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 5 min., odstawić na 10 min., przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po ½ lub 1 szklanki po posiłkach jako środek moczopędny i regulujący przemia-nę materii, a także w różnych schorze-niach skórnych.

W ciągu dnia można wypić do 2 szklanek naparu - zwiększenie dawki może spowo-dować wymioty.

PW

54

Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus L.)

Nazwy ludowe i zwyczajoweJaskółcze ziele, glistnik pospolity, glistewnik, ziele od brodawek, złotnik, celidonia, cyndalia, glistnik większy, żółtnik, cencylia, brodawka, brodawnik, jaskółcze gniazdo, sandalina, santa-lina, zwyciężyjad.

OpisJest byliną o rozgałęzionej łodydze, z rzadkimi, odstającymi włoskami, dorastającą do 1 m. Wczesną wiosną wykształca rozetkę dużych liści, a następnie łodygi. Liście są nieregularnie pie-rzastosieczne, ciemnozielone, od spodu sinawe, dolne ogonkowe, a górne siedzące. Wykształca kwiaty żółte, czteropłatkowe z szybko opadają-

cym okwiatem, zebrane w luźne kilkukwiatowe baldacho-grona. Owocem są torebki, których kształt jest podobny do strąków. Nasiona spożywają mrówki i tym samym przy-czyniają się do rozprzestrzeniania glistnika. Cała roślina, po uszkodzeniu wydziela sok mleczny o zabarwieniu po-marańczowym i ostrym gorzkim smaku i ma nieprzyjemny zapach. Roślina ta wykształca długie kłącza z licznymi cien-kimi korzeniami. Korzeń ma barwę ciemnobrunatną, prawie czarną, a na przełomie żółtoczerwoną.

WystępowanieRośnie prawie w całej Europie, północnej i środkowej Azji, zawleczona także została do Ameryki Północnej. Jest roz-powszechniona w całej Polsce, z wyjątkiem wysokich gór. Występuje w lasach liściastych, w zaroślach, pod płotami, w zaniedbanych ogrodach i parkach na glebach żyznych, zasobnych w związki organiczne o odczynie obojętnym.

Pozyskiwanie surowcaDo celów leczniczych glistnik pozyskuje się ze stanowisk naturalnych i z upraw polowych. Surowcem zielarskim jest ziele i korzeń glistnika. W uprawie znajduje się tetraplo-idalna odmiana „Cynober”. Glistnik rozmnaża się z nasion.

Rodzina: makowate – Papaveraceae

MD

55

Wysiewa się je przed zimą w rzędy co 40 cm na głębo-kość 0,5-1 cm w ilości 5 kg na 1 ha. Korzenie wykopuje się w drugim roku uprawy (w stanowiskach naturalnych wybiera się rośliny starsze). Korzenie po oczyszczeniu płu-cze się i ewentualnie kroi wzdłuż, aby przyspieszyć ich wy-sychanie, najlepiej w suszarni ogrzewanej do temperatury 50-60oC. Ziele glistnika można zbierać 2-3 razy już w pierw-szym roku uprawy. Zaleca się zbieranie w rękawiczkach z uwagi na żrące właściwości soku, należy uważać również na oczy. Pędy ścina się na początku kwitnienia. W dni ciepłe i słoneczne ziele można suszyć w warunkach naturalnych, w warunkach niekorzystnych w suszarni w temperaturze do 40oC.

Skład chemicznyZarówno w zielu jak i w korzeniach ok. 20 alkaloidów, w tym chelidonina, saponiny, flawonoidy, witaminy A i C, gorycze, kwasy organiczne i niewielka ilość olejku eterycznego.

ZastosowanieGlistnik był rośliną leczniczą znaną już w starożytności. Za czasów Dioscoridesa zalecany był w żółtaczce i jako lek przeciwgorączkowy. Wymieniany jest w słynnym papiru-sie Ebersa. Pliniusz (I w.n.e.) przypisywał glistnikowi moc przywracania wzroku jaskółkom, którym uprzednio wydłu-bano oczy. Być może z tą informacją wiąże się polska nazwa tego gatunku. Średniowieczni alchemicy podejrzewali, że żółty korzeń glistnika skrywa kamień mądrości, umożliwia-jący produkcję złota. W lecznictwie ludowym wielu krajów był również szeroko stosowany. Szczególnie sok mleczny wyciekający po złamaniu rośliny używany był do usuwania brodawczaków skóry. Napar z młodych liści działa żółcio-pędnie i reguluje czynności przewodu pokarmowego. Sok z ziela działa przeciwbólowo, narkotycznie, obniża ciśnienie krwi i zwalnia akcję serca.

Zewnętrznie sok z glistnika niszczy brodawki, piegi i odciski oraz grzybice skóry. Podobno napar z liści z ziela hamuje rozrost komórek nowotworowych. Wchodzi w skład kilku mieszanek. Dym jaki wytwarza się podczas spalania suszo-nego ziela działa owadobójczo.

Ze względu na dużą toksyczność glistnik i preparaty z nie-go wyprodukowane można stosować wyłącznie z przepi-su lekarza i pod jego kontrolą.

Przepisy

Napar½ łyżeczki ziół zalać 1 szklanką wrzącej wody. Po wystudze-niu pić 2 razy dzien-nie, przy drażniącym kaszlu, bólach żołądka i woreczka żółciowego.

56

(Crataegus monogyna Jacq.)Głóg jednoszyjkowy

Nazwy ludowe i zwyczajoweGłóg pospolity, głóg biały, głożyna, głąg, cierń, ciernik, ciernie białe, bulimączka, bodlak, błabi-cha, jaworek, obrostnica.

OpisGłóg jednoszyjkowy jest krzewem lub drzewem osiągającym wysokość do 8 m, zaś głóg dwu-szyjkowy krzewem wyrastającym do 3-4 m. Obydwa gatunki mają cierniste gałęzie, liście o zmiennym kształcie 3-7 klapowe, głęboko powycinane, z wierzchu ciemnozielone i z poły-skiem, a od spodu jaśniejsze. Kwiaty głogów są białe, pięciopłatkowe, zebrane w wielokwiatowe kwiatostany. Kwitną w maju i czerwcu. Różnica

między tymi gatunkami tkwi w liczbie szyjek na słupku, stąd ich nazwy. Ponadto owoc jabłkowaty głogu jednoszyjkowe-go ma jedną pestkę, a dwuszyjkowego – dwie pestki. Owo-ce mają kształt jajowaty. Ich kolor jest rdzawoczerwony.

WystępowanieWystępują pospolicie w znacznej części Europy. W Polsce rosną dziko w lasach dębowo-grabowych, dębowych i bo-rach mieszanych, zaroślach kserotermicznych, na zrębach, miedzach, brzegach wód, skałach, przeważnie na stanowi-skach nasłonecznionych, na różnych glebach o odczynie obojętnym, przynajmniej w głębszych warstwach. Głóg jed-noszyjkowy jest rozpowszechniony na niżu, rzadziej rośnie w górach, zaś głóg dwuszyjkowy spotykany jest w niższych terenach górskich oraz w zachodniej części niżu i ma więk-sze wymagania co do gleby.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest kwiat głogu oraz owoce. Kwiaty zbiera się na początku kwitnienia, ścinając całe kwiatostany wraz z 2-5 najbliższymi liśćmi. Układa się je luźno w koszach i natychmiast przenosi do suszenia. Można je suszyć w wa-


CT

(Crataegus laevigata (Poir.) DC.)Głóg dwuszyjkowy

57

runkach naturalnych, a więc w miejscach zaciemnionych i przewiewnych, wykładając surowiec w cienkiej warstwie. Dobrze wysuszone kwiaty zachowują białą barwę. Owoce głogu zbiera się we wrześniu i październiku, dobrze wybar-wione ale jeszcze twarde. Należy je suszyć w suszarniach początkowo w temperaturze do 30oC, a w fazie końcowej do 50oC.

Skład chemicznyKwiaty i liście: flawonoidy (0,8-1%), witamina C, witaminy z grupy B, pektyny, fenolokwasy.

Owoce: poza wymienionymi składnikami, które występują w mniejszych ilościach, zawierają duże ilości prowitaminy A.

ZastosowanieGłóg jako roślina użyteczna była znany już w czasach pre-historycznych. Do dziś w niektórych regionach Francji wy-pieka się z suszonych mielonych owoców chleb lub placki. W XIII w. polecany był jako lek na podagrę. Zbliżone do dzisiejszych wskazania co do zastosowania głogu w lecz-nictwie, znane są dopiero od XVII wieku. Obecnie wyciągi z kwiatów głogu stosowane są w osłabieniu mięśnia serco-wego i układu krążenia, zwłaszcza u osób starszych, obniża też ciśnienie krwi. Wpływa rozkurczowo na mięśnie gładkie macicy, jelit i dróg moczowych oraz korzystnie na naczynia mózgowe. Owoce działają podobnie jak kwiaty, ale słabiej. Owoce głogu można dodawać w niewielkich ilościach do dżemów, galaretek, kisieli, a także do win i nalewek.

Przepisy

Napar2 łyżeczki ziół zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić na 20 min. do naciągnię-cia, pić 2-3 filiżanki dziennie, łagodzi do-legliwości serca i jako środek uspokajający przy nerwicach.

NaparZmieszać po 30 g owoców głogu, ziela jemiołu, ziela skrzypu oraz 15 g ziela glist-nika i zalać 1 łyżkę mieszanki szklanką wrzącej wody. Parzyć 15 min. Pić 2-3 razy dziennie po 1 szklan-ce między posiłkami w łagodnych stanach nadciśnienia.

CT

58

Nazwy ludowe i zwyczajoweBrunelka, burnelka, chmielik, garlanka, garnika, głowianka, samogój.

OpisJest to bylina, owłosiona, o podnoszących się łodygach zakończonych kwiatostanami, długości do 20 cm, często rozgałęzionych u dołu, z za-korzeniającymi się pędami. Posiada jajowate lub rombowate liście, długości 10-30 mm, całobrze-gie lub odlegle ząbkowane, zaostrzone na szczy-cie, a u nasady klinowate. Jej kwiaty są drobne, fioletowe, z wklęsłą wargą górną. Zebrane są w gęste, cylindryczne, szczytowe kwiatostany, nieco owłosione lub całkiem nagie. Kwitnie od

czerwca do października. Owocem jest rozłupnia rozpada-jąca się na cztery rozłupki, które wysypują się z przechylo-nej w dół rozłupni.

Gatunek podobnyGłowienka wielkokwiatowa - Prunella grandiflora (L.) Scholler, głowienka kremowa - Prunella lacinata L.

WystępowaniePowszechnie występuje na półkuli północnej: w północnej Afryce, Europie, Ameryce Północnej i w Azji. W Polsce jest rośliną pospolitą na niżu i w górach po piętro kosodrze-winy. Rośnie na łąkach, pastwiskach, przydrożach, polach uprawnych, ogrodach i na brzegach lasów.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem głowienki jest ziele i liście, które pozyskuje się ze stanowisk naturalnych w fazie kwitnienia roślin. Suro-wiec należy suszyć w warunkach naturalnych, w miejscach zacienionych i przewiewnych.

(Prunella vulgaris L.)


Głowienka pospolita M

D

59

Skład chemicznyOlejek eteryczny, garbniki, gorycze, żywice, saponiny, sole mineralne.

ZastosowanieW lecznictwie ludowym zaleca się napar z ziela przy scho-rzeniach kobiecych, a także do płukania gardła i jamy ustnej w przypadku próchnicy zębów. Roślina wykazuje działanie przeciwzapalne i przeciwkrwotoczne. Dlatego napar może być stosowany w schorzeniach płucnych, krwiopluciu, krwawieniach wewnętrznych, krwotokach oraz stanach za-palnych żołądka i jelit, kolkach i bólach głowy. Świeże liście głowienki przykłada się na rany. Młode liście i pędy można używać, razem z innymi dzikimi ziołami, jako jarzynę, do sałatek i zup.

Przepisy

Napar

1 łyżkę ziół zalać 1½ szklanką wrzącej wody, parzyć 10-15 min., przecedzić. Pić 3 razy dziennie po ½ szklanki.

Można stosować w postaci płukanki przy zapaleniach migdałków, okostnej, a także uporczywym kaszlu.

PW

60

Nazwy ludowe i zwyczajoweGwiazdki, myszak, mysia trawa.

OpisJest rośliną jednoroczną lub dwuletnią, o łody-dze pokładającej się lub wzniesionej, dorastają-cej do 40 cm. Dolne liście są długoogonkowe, górne prawie siedzące. Kwiaty mają średnicę 5-10 mm, płatki korony zaś długość kielicha. Gwiazdnica kwitnie i kiełkuje przez cały rok (I - XII), nawet ukryta pod warstwą śniegu. Jest rośliną bardzo plenną. Owocem jest torebka. Na jednej roślinie dojrzewa kilka tysięcy nasion, któ-re zachowują zdolność kiełkowania nawet przez 20 lat.

Gatunek podobnyKościenica wodna - Myosoton aquaticum (L.) Moench, możylinek trójnerwowy - Moehringia trinervia (L.) Clairv., rogownica pospolita Cerastium holosteiodes Fr. Em. Hyl.

WystępowanieJest gatunkiem kosmopolitycznym, o zasięgu okołobie-gunowym. Występuje w stanie dzikim niemal na całym, świecie w Europie Środkowej od niżu po położenia górskie, wyjątkowo nawet po piętro subalpejskie. W Polsce jest pospolita na całym obszarze. Rośnie w miejscach ruderal-nych, na polach uprawnych, w ogrodach, winnicach. Jest rośliną azotolubną, co świadczy o żyzności gleby, a przede wszystkim o dużej zawartości w niej azotu. Uważana jest za niepożądany, uciążliwy chwast, szczególnie w roślinach okopowych, rzadziej w zbożach. Szczególnie licznie towa-rzyszy glebom żyznym o złej kulturze rolnej.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele gwiazdnicy. Ze względu na ogólną dostępność, roślinę możemy pozyskiwać praktycz-nie bez ograniczeń, ze stanowisk możliwie najczystszych ekologicznie, nie zanieczyszczonych nawozami mineralny-mi lub chemicznymi środkami ochrony roślin (pola upraw-

(Stellaria media (L.) Vill.)

Rodzina: goździkowate – Caryophyllaceae

Gwiazdnica pospolitaKR

61

ne) czy przemysłem (hałdy, wysypiska śmieci itp.). Ziele należy suszyć w warunkach naturalnych, ułożone luźno, cienką warstwą, w miejscu zacienionym i przewiewnym.

Skład chemicznySaponiny, witamina A i B oraz sole mineralne.

ZastosowanieSurowiec ten działa wykrztuśnie, dezynfekcyjnie i rozkur-czowo. Jako napar podaje się przy zaflegmieniu płuc, krwio-pluciu, kaszlu oraz schorzeniach dróg moczowych. Lecznic-two ludowe zaleca nalewkę spirytusową, gdyż wpływa ona na poprawę pracy serca. Wskazana jest także przy bólach wątroby oraz działa moczopędnie. Nalewki tej można także używać do nacierania przy schorzeniach reumatycznych. Działa także przy krwawieniach hemoroidalnych. Do użyt-ku zewnętrznego ziele to wykorzystuje się do okładów na rany, wrzody i czyraki. Z zielonych pędów roślin sporządza się sałatkę, polewkę, względnie surówkę, które są zalecane w rekonwalescencji i wyniszczeniu chorobowym. Poza na-parem i nalewką można stosować także sok z gwiazdnicy, który działa skuteczniej i wszechstronniej.

Przepisy

Nalewka100 g wysuszonej gwiazdnicy pospolitej zalać 60% alkoholem, odstawić w ciemne miejsce na 14 dni, co jakichś czas naczy-niem potrząsać. Pić łyżeczkę do herbaty rano i wieczorem przy schorzeniach dróg moczowych, także bólach wą-troby. Zewnętrznie stosować nacierając zmiany skórne; czy-raki, wrzody, trudno gojące się rany, po czym miejsce chore zawinąć bandażem w celu wygrzania.

KR

62

Nazwy ludowe i zwyczajoweJodłowiec, jadłowiec, jałowiec, brzewik, cedr, kadyk, kadykowe jagody, jałowz, jałowc, jiglena.

OpisJest to iglasty krzew, długowieczny (żyje do 100 lat) wyrasta na wysokość do 4 m, dwupien-ny, wiecznie zielony, o silnie rozgałęzionym pniu i gałęziach skierowanych ku górze lub zwisają-cych. Kora koloru szarobrunatnego łuszczy się podłużnie. Szpilki są trwałe, równowąskie, zielo-noszare rosnące po trzy w okółkach, mają dłu-gość do 15 mm i są silnie kłujące. Roślina wia-tropylna, kwitnie w kwietniu lub maju. Owocem są kuliste szyszkojagody wielkości ziarna grochu

zawierające trzy okrągłe nasiona. Owoce początkowo mają barwę zieloną, dojrzewają dopiero w drugim lub trzecim roku, przybierają barwę fioletowo-niebieską do czarnej. Cała roślina ma przyjemny, żywiczny zapach.

Gatunek podobnyJałowiec sawina - Juniperus sabina L., jałowiec wirginijski - Juniperus virginiana L.

Istnieje niebezpieczeństwo pomylenia owoców jałowca po-spolitego z trującymi owocami jałowca sawina (Juniperus sabina L.), który ma łuskowate liście.

WystępowanieGatunek ten jest rozpowszechniony prawie w całej Euro-pie, Azji środkowej i Ameryce Północnej, typowa roślina ubogich i jałowych gleb (stąd nazwa), piaszczystych i ka-mienistych. Występuje na suchych nieużytkach, ubogich, widnych borach sosnowych, na wrzosowiskach, ubogich pastwiskach i suchych zboczach.

Pozyskiwanie surowcaDojrzałe szyszkojagody zbiera się późną jesienią (po przy-mrozkach) lub zimą. Wówczas dojrzałe owoce łatwiej opa-dają. Można potrząsać krzewem podkładając płachtę, lub

(Juniperus communis L.)

Rodzina: cyprysowate – Cupressaceae

Jałowiec pospolity M

D

63

otrząsać owoce grabkami. Nie wolno do tego celu używać kija, który powoduje łamanie gałęzi i opadanie zielonych owoców. Owoce należy przebrać i suszyć rozłożone w cien-kiej warstwie w miejscu przewiewnym, przegarniając je co kilka dni. Można także suszyć je w suszarni w temperaturze do 30oC. Dobrze zebrany i wysuszony surowiec powinien zawierać owoce o barwie czarnej. Po roztarciu w palcach wyczuwa się lepką, ciągnącą się smółkę.

Skład chemicznyOwoce: 0,2-2% olejku eterycznego, w skład którego wcho-dzą liczne terpeny, do 30% cukru inwertowanego, garbniki, żywice, flawonoidy, gorycze, woski, fitoncydy, sole mine-ralne.

ZastosowanieJałowiec pospolity w średniowieczu uważany był za lek uni-wersalny. Św. Hildegarda zalecała go w chorobach płuc, wątroby i nerek. Z jałowcem łączono dawniej szereg zabo-bonów i wierzeń. Okadzano nim bydło podczas wiosenne-go wypędzania na pastwisko, dla ochrony przed chorobami i urokami. Dymem z jałowca odpędzano w średniowieczu „powietrze morowe”, „jagody” żuto w czasie zarazy. Gałąz-ka jałowca noszona w kieszeni miała zapobiegać odparze-niom skóry podczas długiej podróży.

Owoce: Jako lek obecnie stosowane są prawie wyłącznie w mieszankach ziołowych jako środek moczopędny, żółcio-pędny, przeciwzapalny, bakteriobójczy, hamujący nadmier-ną fermentację w jelitach i w niewydolności wątroby. Więk-sze dawki owoców jałowca mogą powodować uszkodzenia nerek, krwiomocz i białkomocz. Szyszkojagody jałowca są przyprawą powszechnie stosowaną do potraw mięsnych (pieczeń wieprzowa „na dziko”, tłusty drób), do peklowania mięsa, sosów, do ryb, konserw, marynat, kapusty gotowa-nej i kiszonej. Owoce i olejek eteryczny służą do aroma-tyzowania likierów i wódek (Gin, Jałowcówka, Myśliwska, Genewska), które w czasie epidemii chorób przewodu po-karmowego zapobiegały infekcji. Jest także składnikiem specjalnego piwa jałowcowego. Ulistnione pędy i owoce wykorzystuje się do wyrobu kiełbasy jałowcowej, wędzenia produktów mięsnych i ryb, oraz produkcji octu ziołowego.

Drewno: Z drewna wyrabiano ruchomą cześć dawnej ręcz-nej maselnicy, by zapewnić dobre zmaślanie śmietany. Drewno – czerwone, miękkie – znane w tokarstwie i rzeź-biarstwie, znajduje zastosowanie do wyrobu fajek.

Korzenie: Z długich i białych korzeni można wyplatać ko-szyki i inne ozdobne plecionki.

Przepisy

Odwar1 łyżeczkę owoców jałowca zalać szklan-ką zimnej wody, zagotować i pić trzy razy dziennie po łyżce stołowej, celem pobudzenia ruchu robaczkowego jelit, oraz zwiększenia wydzielania soków trawiennych i żółci.

NaparOwoce jałowca zmie-szać w równych czę-ściach z korzeniem lubczyka i lukrecji: 2 łyżeczki mieszanki za-lać ¼ l wrzącej wody, zaparzać 10 min. i pić 1 do 2 filiżanek dziennie, stosować przy biegunkach i wzdęciach.

64

Jarząb pospolity

Nazwy ludowe i zwyczajoweJarząb pospolity, jarzębina pospolita, jarzębina, jabrontek, jarząbek, skoruch, skorus.

OpisJarząb jest drzewem znanym ze swoich koralo-wo-czerwonych owoców, zebranych w duże pła-skie baldachogrona. Bardziej rozpowszechnioną nazwą tego drzewa jest jarzębina czerwona. Wy-rasta do 15 m wysokości. Liście ma nieparzysto pierzaste o drobnych listkach, które za młodu są owłosione, jasnozielone. Kwiaty są liczne, drob-ne, białe, skupione w szczytowe baldachogro-na. Kwitnie w maju. Owoce pozorne dojrzewają w sierpniu i wrześniu. Są kuliste, mięsiste, po-

marańczowe lub purpurowe. Utrzymują się na drzewie jesz-cze długo po opadnięciu liści. Mają cierpki i gorzki smak, tracą częściowo gorycz wskutek przemrożenia w czasie jesiennych przymrozków.

Gatunek podobnyJarząb szwedzki Sorbus intermedia (Ehrh.) Pers., jarząb-brekinia Sorbus torminalis (L.) Crantz, jarząb domowy Sor-bus domestica L.

WystępowanieWystępuje w Europie, południowo-zachodniej Azji, za-chodniej Syberii, w Polsce na niżu i w górach. Rośnie w lasach, parkach miejskich, przy ogrodach, przydrożach, przychaciach. Spotkać go można na glebach próchnicznych i ubogich, skalistych, zarówno w miejscach wilgotnych, jak i suchych. Jest wytrzymały na mrozy.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kwiat i owoc jarzębiny. Kwiaty zbiera się na początku kwitnienia, ścinając całe kwiatosta-ny. Suszy się je w baldachach w suszarni naturalnej lub ogrzewanej, w temperaturze do 30oC. Po wysuszeniu ocie-ra się kwiaty z szypułek na sitach lub osmykuje ręcznie. Do zbioru owoców należy przystępować wówczas, gdy tylko

(Sorbus aucuparia L. Emend. Hedl.)


CT

65

nabiorą czerwonej barwy. Owoce zbierane w czasie pełnej dojrzałości lub po przymrozkach są miękkie i ciemnieją w czasie suszenia. Kwiaty i owoce należy zbierać tak, aby nie uszkodzić drzewa. Zebrane owoce należy bezzwłocznie przenieść do suszenia, bowiem zbyt długie przetrzymywa-nie może powodować ich pleśnienie i psucie. Owoce suszy się w suszarniach ogrzewanych, początkowo w temperatu-rze 30oC, a następnie do 45oC. Można suszyć całe baldachy i po wysuszeniu ocierać owoce z szypułek lub oddzielić je przed suszeniem. Owoce oddzielone od szypułek rozkłada się pojedynczą warstwą, aby szybko wysychały i nie zbryla-ły się. Dobrze wysuszone kwiaty powinny mieć barwę bia-łą, owoce czerwono-koralową. Zarówno owoce, jak i kwiaty nie mogą zawierać domieszek szypułek.

Skład chemicznyOwoce jarzębiny zawierają kwasy organiczne, garbniki, kwasy wielofenolowe, cyjaninę, barwniki karotenoidowe, witaminę C (do 0,2%), sacharozę, glukozę, alkohol sorbitol (do 10%), a także nieznany bliżej związek gorzki. W kwia-tach występują karotenoidy, antocyjany i kwasy organicz-ne.

ZastosowaniePlemiona słowiańskie uważały jarząb pospolity za drzewo poświęcone bogowi piorunów, zaś z terminu opadania owoców wróżono przyszłość. W niektórych regionach kraju, kawałki z owoców wkładano do bolącego zęba, co miało przeciwdziałać bólowi. W medycynie jarzębina była stosowana od bardzo dawna. Owoce zwiększają bowiem wydalanie moczu, działają też przeciwzapalnie, zarówno w obrębie dróg moczowych, jak i błon śluzowych przewo-du pokarmowego. Mają też własności łagodnie ściągające i słabo przeciwbiegunkowe, a nadto przeciwmiażdżycowe. Owoce jarzębiny nie działają zbyt silnie, zwykle więc łączy się je z innymi surowcami moczopędnymi lub przeciw-zapalnymi. Stosunkowo spore ilości owoców jarzębiny zużywa przemysł alkoholowy do produkcji gatunkowych wódek i likierów. W niektórych krajach sporządza się z nich kwaszonki lub marynaty. W przetwórstwie spożywczym ja-rzębina pojawia się w niewielkiej ilości. Jest dodawana do niektórych przetworów owocowych w celu poprawienia ich smaku, jako dodatek do dżemów, marmolad, soków, syro-pów, napojów orzeźwiających, nadając im ostrzejszy smak i pożądaną barwę. Niegdyś prażone jagody stosowano jako namiastkę kawy.

Przepisy

Odwar1 łyżkę rozdrob-nionych owoców jarzębiny zalać 1½ szklanki letniej wody. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie ⅓ - ½ szklanki jako lek przeciwbiegun-kowy i moczopędny. W biegunce można również stosować konfitury lub dżem jarzębinowy.

Macerat 1 łyżkę rozgniecio-nych owoców zalać ⅔ szklanki wody zim-nej i pod przykryciem pozostawić na noc. Rano przecedzić i pić porcjami w ciągu dnia w utrudnio-nym wypróżnianiu i niezbyt uporczywym zaparciu.

66

Nazwy ludowe i zwyczajoweBiała pokrzywa, głucha pokrzywa, martwa po-krzywa, jasnotka, pokrzywa głucha, biały gajo-wiec.

OpisJest to bylina o wzniesionej, czterokątnej, pu-stej w międzywęźlach łodydze dorastającej do 60 cm. Z węzłów łodygi wyrastają po dwa liście długoogonkowe, jajowate o brzegach grubo pił-kowanych, a w nasadzie sercowatych. Ku szczy-towi liście są coraz mniejsze i krótkoogonkowe. Kwiaty kremowobiałe zebrane są w nibyokółki, po 8-10. Kielich posiada długie, zaostrzone ząb-ki. Kwiaty zakwitają stopniowo od dołu ku górze.

Jest to roślina owadopylna, kwitnąca od wiosny do jesieni, ale najobficiej w maju. Owocem jest czterodzielna rozłupnia rozpadająca się na 4 podłużne rozłupki roznoszone przez mrówki i przez wiatr. Roślina wytwarza kłącza, z których wyrastają długie rozłogi podziemne. Dzięki nim roślina się rozrasta.

Gatunek podobnyPokrzywa zwyczajna - Urtica dioica L.

WystępowanieWystępuje w całej Europie oraz na znacznych obszarach Azji o klimacie umiarkowanym, ale także cieplejszym np.: Indie, Nepal, Pakistan. Jest rośliną ruderalną rosnącą w całej Polsce na niżu i w górach, na przychaciach, przy-drożach, w zaroślach, pod płotami, w ogrodach i parkach. Lubi gleby żyzne, zasobne w próchnicę i o obojętnym od-czynie.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są kwiaty jasnoty. Zbiera się tylko korony kwia-towe, ostrożnie wyskubując je z kielichów. Układa się je luźno w koszykach i jak najszybciej suszy w warunkach naturalnych, rozłożone w cienkiej warstwie w miejscu za-cienionym. W dni deszczowe lepiej suszyć je w suszarni

(Lamium album L.)


Jasnota biała KR

67

ogrzewanej w temperaturze do 40oC. Dobrze zebrane i wy-suszone kwiaty powinny zachować białokremową barwę i nie mogą zawierać innych części roślin. Zbierając kwiaty nie należy ścinać całych pędów, dlatego że na pozosta-wionych pędach wytworzą się nowe okółki kwiatów, które można zbierać aż do jesieni.

Skład chemicznyGarbniki (do 10%), śluzy, flawonoidy, saponina, oleje, gli-kozyd stachydryna, aminy (cholina i tyramina), ksantofil.

ZastosowanieJasnotę białą znał już Dioskorides (I w. p.n.e), zalecał ją przy ukąszeniu dzikich zwierząt. Szymon Syreniusz – profesor Akademii Krakowskiej leczył jasnotą Annę Jagiellonkę, któ-ra w 1613 r. wydała jego zielnik, najcenniejsze polskie dzie-ło o ziołach tego okresu. Kneipp stosował jasnotę w mie-szance z liściem pokrzywy w schorzeniach górnych dróg oddechowych, a same kwiaty w chorobach uszu. W lecz-nictwie ludowym używano kwiatu jasnoty przy biegunkach u dzieci oraz do okładów na rany. Obecnie kwiat jasnoty zaleca się jako środek zmniejszający nadmierne krwawienia miesięczne do irygacji przy upławach i zapaleniu narządów rodnych. Działa też moczopędnie, przeciwzapalnie i powle-kająco na błony śluzowe górnych dróg oddechowych. Jest skutecznym lekiem w przypadku trądziku młodzieżowego i świądu skóry. Napar bywa stosowany w niedokrwistości. Kwiaty jasnoty są też źródłem żółtego barwnika i pokarmem dla pszczół. Młode liście można dodawać do sałaty, zupy, a smażone przypominają szpinak.

Przepisy

Sałata Posiekać świeże, młode pędy jasnoty białej, przyprawić je cukrem i cytryną, sto-sować w niedokrwi-stości.

Napar10-30 g kwiatów na ½ litra wrzątku. Parzyć pod przykry-ciem 15 min. Pić 2-3 razy dziennie po ½ szklanki. Stosować przy nieżytach gór-nych dróg oddecho-wych i na bolesne miesiączki.

Można też spoży-wać aromatyczną herbatkę z kwiatu jasnoty, bez intencji leczniczych.

KR

68

Nazwy ludowe i zwyczajoweNiedośpiałek.

OpisJest to bylina wytwarzająca rozłogi, o łodydze wyrastającej na wysokość 5-30 cm, słabo ulist-nionej lub bezlistnej. Lancetowato łopatkowate liście są zebrane w rozetkę. Liście na rozłogach zmniejszają się ku szczytowi, po spodniej stronie liście pokryte są gęstymi kutnerowatymi włoska-mi. Kwiaty żółte języczkowe tworzą pojedyncze koszyczki na szczycie łodygi. Kwitnie od maja do października. Owocem jest żeberkowana niełupka. W związku ze zmiennym owłosieniem jastrzębca kosmaczka wyróżnia się niższe od ga-

tunku jednostki systematyczne. Jedne z nich mają włoski jasne, inne ciemne. U niektórych owłosienie jest filcowate, a u innych odstające. Zdarza się owłosienie tylko po dolnej stronie blaszki liściowej – na nerwach.

WystępowanieRodzimy obszar jego występowania to Europa i część te-rytorium Azji (Kaukaz, Zakaukazie, Dagestan i Syberia Za-chodnia). Został zawleczony również do Australii, Nowej Zelandii i Ameryki Północnej. Na terenie naszego kraju występuje zarówno na niżu jak i górach, w zbiorowiskach muraw napiaskowych, piaszczystych przydrożach, pobrze-żach suchych borów, suchych łąk, torowisk kolejowych, suchych zboczy wzgórz i w widnych lasach sosnowych, na glebach jałowych i piaszczystych.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele jastrzębca kosmaczka. Po zebraniu zaleca się suszyć je w warunkach naturalnych, w miejscu zacienionym, o dobrym przewiewie, ewentualnie dosuszać w suszarniach podgrzewanych. Dobrze wysuszo-ny materiał powinien mieć naturalny kolor.

(Hieracium pilosella L.)


Jastrzębiec kosmaczek M

D

69

Skład chemicznyKumaryny, gorycze, garbniki, kwasy organiczne, śluzy, ży-wice, olejki eteryczne.

ZastosowanieW medycynie ludowej napar z ziela jastrzębca stosowany był jako lek przeciwkrwotoczny, skuteczny w krwiopluciu i nadmiernych krwawieniach menstruacyjnych. Zewnętrz-nie tego samego naparu można używać do przemywania zainfekowanych ran, a także jamy ustnej i dziąseł w ich stanach zapalnych. Obecnie napar z ziela jest stosowany w nieżytach jelit, biegunkach i bólach wątroby, kamicy ner-kowej, kolce, puchlinie wodnej, wrzodach żołądka i dwu-nastnicy oraz do zwalczania robaków. Napar z tego ziela poleca się do płukania w stanach zapalnych gardła, dziąseł, w parodontozie oraz do okładów na rany.

Przepisy

Napar1 łyżeczkę suszu zalać 1 szklanką wrzątku, parzyć pod przykryciem 15-20 min., przecedzić, w razie potrzeby pić 3 razy dziennie po ½ szklanki - zale-cany jest jako dość skuteczny środek przeciw bólom wątro-by i na nieżyty jelit.

PW

70

Nazwy ludowe i zwyczajoweBromberen, czarna malina, czernica, dziady, jeżyna wielkojagodowa, jeżyny, malina czarno-jagodowa, malina jeżyna, malina niedźwiedzina, ostręgi, ostrężyna, ostrężnica, ostrzężnica, oży-na, wodostrężnice.

OpisJest gatunkiem zbiorowym, obejmującym drob-ne gatunki, dla laika trudne do identyfikacji. Są to zwykle krzewy do 3 m wysokości, o pędach dwuletnich łukowato wygiętych, drewniejących, kanciastych, uzbrojonych w różnego typu kolce. Liście są trzy- i pięcio- (rzadziej 7) - dzielne, listki o piłkowatych brzegach, z wierzchu żywozielone,

spodem miękko owłosione. Ogonki liściowe i ogonki list-ków opatrzone są licznymi haczykowato wygiętymi kolca-mi. Kwiaty jeżyny białe lub różowe, o średnicy 20 - 30 mm, zebrane są w luźne, groniaste kwiatostany. Kwitnie od maja do września. Owoc zbiorowy, złożony jest z licznych pest-kowców, początkowo zielony, następnie czerwony i wresz-cie połyskująco czarny lub purpurowo-czerwony. Owoce dojrzewają w sierpniu i wrześniu.

Gatunek podobnyMalina właściwa - Rubus idaeus L., malina kamionka - Ru-bus saxatilis L., malina moroszka - Rubus chamaemorus L., jeżyna popielica - Rubus caesius L.

WystępowanieJeżyna fałdowana jest gatunkiem europejskim, roz-powszechnionym i pospolitym, spotykanym na niżu i w niższych partiach górskich, w lasach, na nieużytkach, miedzach i przydrożach. Często występuje w gęstych sku-piskach, tworząc trudne do przebycia zarośla.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim są liście jeżyny, które pozyskuje się z różnych gatunków jeżyn. Zbiera się je wiosną i latem, ści-na nożem lub nożyczkami. Na surowiec wybierane są liście

(Rubus plicatus Weihe&Nees)

Rodzina: różowate - Rosaceae

Przepisy

Odwar1 i ½ łyżki liści jeżyny zalać 2 szklanka-mi letniej wody, ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min. i odcedzić. Pić 2-3 razy dziennie po ⅓ - ½ szklanki między posiłkami w dolegliwościach przewodu pokarmo-wego (zgaga, ból brzucha, przewlekła biegunka, także u dzieci i młodzieży). Zewnętrznie zaleca się płukania i okłady.

Jeżyna fałdowanaCT

71

młode i zdrowe bez ogonków. Z jednej rośliny nie należy zrywać więcej niż ¼ liści, aby jej zbytnio nie osłabić. Zebra-ne liście układa się luźno do koszy i przenosi do suszenia. Wysychają dobrze w warunkach naturalnych, w miejscach zacienionych. W suszarni ogrzewanej temperatura nie po-winna przekraczać 40oC. Owoce jeżyny są masowo zbiera-ne dla celów spożywczych, a czasem bywają suszone po zebraniu w stanie dojrzałym w suszarniach ogrzewanych, początkowo w temp. 30oC, a później do 40oC. Oba surowce należy przechowywać w opakowaniu w miejscach suchych i ciemnych, a owoce chronić od owadów.

Skład chemicznyLiście jeżyny zawierają do 8% garbników, flawonoidy oraz kwasy organiczne (m.in. jabłkowy i bursztynowy), jak rów-nież witaminę C. Owoce z kolei są źródłem kwasów orga-nicznych, cukrów, antocjanów, karotenoidów, garbników, pektyn, witamin A, B i C oraz soli mineralnych (fosforu, potasu, żelaza, magnezu i wapnia).

ZastosowanieHipokrates (V w. p.n.e.) w swoim dziele „Corpus Hippocra-ticum” podaje, że liście i owoce jeżyny są dobrym środkiem gojącym rany. Dioskorides (I w. n.e.) zalecał odwar z liści i korzeni jeżyny do płukania dziąseł przy stanach zapalnych. Leclerc podaje, że jeżyna już w XII wieku była stosowana jako środek tamujący krew. W lecznictwie ludowym liście jeżyny zalecano przy biegunkach, nieżytach przewodu pokarmowego, krwawieniach różnego pochodzenia, jako środek przeciwkaszlowy w schorzeniach górnych dróg oddechowych, poprawiający przemianę materii, przy wy-pryskach skórnych, do płukania jamy ustnej. Owoce zaś stosowano przy bólach stawów, zapaleniu nerek i pęcherza moczowego, kaszlu, a zewnętrznie jako środek gojący rany. Madaus (1938 r.) zalecał liść jeżyny jako składnik miesza-nek stosowanych w lżejszych postaciach cukrzycy. Obecnie w lecznictwie liść jeżyny jest używany jako łagodny środek ściągający w nieżytach przewodu pokarmowego.

Ze świeżych owoców jeżyny można sporządzać konfitury, wina, syropy, dżemy, napoje chłodzące, galaretki, kompo-ty. Ze względu na słaby, ale przyjemny zapach i kwaśno--słodki, lekko cierpkawy smak oraz zawartość witaminy C, cukrów i soli mineralnych, owoce są cenione w żywie-niu dietetycznym, szczególnie w stanach ozdrowieńczych i przy niedokrwistości. Napój sporządzony z młodych liści używany jest w niektórych krajach jako namiastka herbaty naturalnej.

NapójNapój z owoców jeżyny: wlać 2 łyżki soku z owoców jeżyny do 1 szklanki przegotowanej, cie-płej wody. Podawać do picia w choro-bach gorączkowych i w zastępstwie soku malinowego.

HerbatkaZmieszać 20 g liści jeżyny i po 10 g liści maliny, liści pokrzy-wy i wysuszonej skórki z jabłka oraz 2 g liści poziomki. Zaparzyć tak, jak chińską herbatę. Działa korzystnie na przewód pokarmo-wy, przeciwdziała wzdęciom, zgadze i odbijaniu.

72

Kasztanowiec zwyczajny(Aesculus hippocastanum L.)

Rodzina: kasztanowcowate – Hippocastanaceae

Nazwy ludowe i zwyczajoweKasztan, kasztanowiec koński, kasztan dziki, kasztan gorzki, kasztanowiec pospolity, kaszta-nowiec biały, turecki, nibykasztan.

OpisJest drzewem wieloletnim, o ciemnobrunatnej, głęboko spękanej korze i szeroko rozgałęzionej gęstej koronie, dorastające do 30 m. Liście są naprzeciwległe, duże, dłoniaste, złożone z 5-7 odwrotnie jajowatych, klinowo zakończonych listków. Kwiaty białe z żółtymi plamami, zebrane są w stożkowate wiechy 20-30 cm. Kwitnie na przełomie maja i czerwca. Owocem jest kolcza-sta, miękka torebka, zawierająca jedno do trzech

lśniących, czerwonobrunatnych, nasion – kasztanów, z du-żym, matowym, jasnym znakiem.

WystępowanieKasztanowiec rośnie dziko w górach Półwyspu Bałkańskie-go w Macedonii, północnej Grecji i Bułgarii. W Polsce od XVI wieku jest sadzony ze względu na swoje walory deko-racyjne, jako drzewo ozdobne w parkach, ogrodach, przy drogach, alejach itp. Często dziczeje wskutek łatwości roz-siewania.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim są: kwiaty, kora, nasiona i niedojrzałe owoce kasztanowca. Kwiaty zbiera się tylko z drzew biało kwitnących. Ścina się całe kwiatostany za pomocą sekato-rów tyczkowych. Obrywa się z nich kwiatki bez szypułek i rozkłada do suszenia. Kwiaty można suszyć w warunkach naturalnych, w miejscach zacienionych, o dobrym przewie-wie, lub w suszarni ogrzewanej do 35oC. Korę pozyskuje się wiosną z młodych, gładkich pędów. Wykorzystuje się do tego celu przecinkę gałęzi oraz drzewa przeznaczone

MD

Przepisy

Odwar1 łyżkę rozdrobnio-nej kory zalać 1-2 szklankami letniej wody, pozostawić na 1-2 godzin. Następnie gotować pod przykry-ciem 10 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Pić ½ szklanki 2-3 razy dziennie przed jedze-niem. Stosować przy nieżytach przewodu pokarmowego, owrzodzeniach jelita grubego i obecności krwi w kale.

73

do usunięcia. Korę należy tak zdejmować z gałązek, aby składała się z odcinków długości 5 do 30 cm, i nie przy-legały do niej części drewna. Surowiec nie może zawierać kory grubszej niż 5 mm i kory z plamami. Korę można su-szyć w warunkach naturalnych, na słońcu lub w suszarni w temperaturze około 30oC. Niedojrzałe owoce zbiera się w lipcu, dojrzałe w sierpniu i wrześniu, po opadnięciu na ziemię. Wysuszone kwiaty powinny mieć barwę naturalną, a kora barwę jasnobrązową z zewnątrz i żółtawobrunatną wewnątrz.

Skład chemicznyKora: eskulina, fraksyna, escyna, flawonoidy, garbniki i trójterpeny.

Kwiaty zawierają podobne związki i dodatkowo kwasy poli-fenolowe oraz cukry.

Nasiona i owoce: mieszanina saponin trójterpenowych (3-13%), flawonoidy, związki kumarynowe, garbniki i ka-rotenoidy.

ZastosowaniePierwsza pisemna wzmianka o kasztanowcu i rysunek ro-śliny znajdują się w „Zielniku” Matthioliego z roku 1565. W lecznictwie ludowym stosowany był co najmniej od pię-ciuset lat. Wierzono, że dojrzałe kasztany noszone przy sobie lub trzymane w pościeli łagodzą bóle stawowe i mięśniowe pochodzenia gośćcowego i poprawiają samopoczucie. Wy-ciągi z kasztanowca wzmacniają oraz przywracają elastycz-ność ścianom naczyń włosowatych. Działają przeciwza-palnie na śluzówkę przewodu pokarmowego, zapobiegają drobnym krwawieniom z uszkodzonych naczyń krwiono-śnych i regulują rozwój flory bakteryjnej w jelitach. Wyciągi z nasion i kwiatów podaje się doustnie w mechanicznych urazach (stłuczenia, zwichnięcia), stanach zapalnych skóry, tkanki podskórnej, w obrzękach płuc, głośni, a nawet mó-zgu. Wyciągi z kory stosuje się podobnie, ponadto pomoc-niczo w nieżycie żołądka i jelit, utracie łaknienia i stanach kurczowych jelit. Kora kasztanowca wykorzystywana jest również w garbarstwie oraz jako źródło brunatnego barw-nika do wełny. Kasztanów można używać do prania i mycia wełny, bawełny i lnu, wyrobu kleju i spirytusu. W wielu re-gionach świata nasiona kasztanowca zbierane są na paszę, chętnie zjadaną przez zwierzęta domowe np. świnie, oraz wykorzystuje się je w dokarmianiu zwierzyny łownej.

Owoce kasztanowca wyglądają apetycznie, ale bez od-powiedniego przygotowania są silnie trujące. Żadne leki wykonane na bazie kasztanowca nie mogą być stosowa-ne przez osoby z ostrą niewydolnością nerek.

Nalewka50 g suszonych kwia-tów, 50 g suszonych owoców kasztanowca lub 100 g młodych owoców, 4 szklanki wódki. Kasztany rozdrobnić, kwiaty rozkruszyć, zalać w odpowiednim słoju alkoholem, odstawić na 10 dni. W okresie tym kilkakrotnie potrząsać słojem aby pomieszać jego zawartość. Nalewkę ze słoja przefiltro-wać i rozlewać do czystych butelek. Przechowywać w ciemnym miejscu. Dawkowanie: 40 kropli 3 razy dziennie przez okres 30 dni. Stosować celem złagodzenia bólów stawowo-gośćco-wych.

74

Nazwy ludowe i zwyczajoweLebioda.

OpisJest rośliną jednoroczną. Zależnie od gleby i warunków klimatycznych wyrasta na wysokość 0,3 do 1 m. Łodyga komosy białej jest drobno owłosiona i ma liście podłużnie romboidalne o brzegach nierówno ząbkowanych. Drobne nie-pozorne, zielone kwiaty zebrane są w szczytowe, wierzchotkowate kwiatostany. Kwitnie od lipca do października. Nasiona są płaskie, połyskujące, delikatnie punktowane. Owocem jest orzeszek.

Gatunek podobnyKomosa strzałkowata - Chenopodium bonus-henricus L.

WystępowaniePrawdopodobnie ojczyzną komosy białej są Himalaje. W Azji współcześnie jest lokalnie uprawiana. Należy do roślin sze-roko rozpowszechnionych na całym świecie. Jest pospolitą rośliną ruderalną, zarówno na niżu, jak i w terenach po-łożonych wyżej, znaną również jako uciążliwy chwast róż-nych upraw rolniczych, zwłaszcza okopowych (ziemniaków i buraków) oraz warzyw. Wszędzie związana jest z glebami żyznymi, roślina nitrofilna.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele komosy białej, które należy zbierać w okresie kwitnienia, suszyć w warunkach naturalnych w miejscu zadaszonym, zacienionym i przewiewnym.

Skład chemicznyBiałko, karoteny, witamina C, niewiele olejku eterycznego, saponiny, kwas oleanolowy.

(Chenopodium album L.)

Rodzina: komosowate – Chenopodiaceae

Komosa biała M

D

Przepisy

JarzynkaDużo młodej komosy białej, same czubki i listki, masło, śmie-tana, jajko, czosnek (najlepiej listki czosn-ku niedźwiedziego), sól, pieprz. Komosę płuczemy i parzymy we wrzątku. Drobno siekamy. Drobno kro-imy też listki czosnku niedźwiedziego lub odrobinę zwykłego czosnku.

75

ZastosowanieMłode pędy i liście komosy białej używane były przez lud-ność wiejską zamiast szpinaku, natomiast nasiona służyły jako domieszka do chleba w latach głodu. W czasie oblę-żenia Leningradu podczas II wojny światowej, komosa na-leżała do roślin, które ratowały mieszkańców od szkorbutu i śmierci głodowej. Ze względu na właściwości wzmacnia-jące, roślina ta stosowana była w lecznictwie ludowym, jako znakomity środek odżywczy dla dzieci, z uwagi na dużą za-wartość przyswajalnego żelaza, witamin i białka roślinnego. Po spożyciu nasion może nastąpić uczulenie na światło.

Od czasów prehistorycznych do XVIII w. komosa biała była uprawiana na warzywo w Europie, wciąż spożywana jest w Japonii. Na glebach nawożonych dużymi dawkami sztucznych nawozów azotowych może kumulować trujące substancje azotowe.

Na patelnię wkłada-my odrobinę masła, potem wlewamy odrobinę śmietany, dodajemy posiekaną komosę z czosnkiem. Chwilę smażymy, na końcu wbijamy jajko, sól i pieprz do sma-ku. Chwilę prażymy do ścięcia jajka. Podajemy z bułeczką lub jako dodatek do drugiego dania.

MD

76

Nazwy ludowe i zwyczajoweKoniczyna rozesłana, dzięcielina biała, dzięcielin-ka, kądziołka, kocie ziele, koniczyna kocia, koni-czyna, koniczyna królicza, koniczyna zwyczajna.

OpisJest rośliną wieloletnią, o ścielących się i uko-rzenionych łodygach. Liście są długoogonkowe, złożone z trzech listków odwrotnie-jajowatych, ząbkowanych, z wierzchu zwykle z białą pla-mą. Białokremowe kwiaty tworzą kuliste główki (30-50 kwiatów), osadzone są na długich bezlist-nych szypułkach. Koniczyna kwitnie od maja do września. Po przekwitnięciu kwiaty brązowieją. Jest rośliną miododajną. Owocem jest równową-

ski, spłaszczony strąk, który zawiera 3-4 jajowate nasiona.

Gatunek podobnyKoniczyna białoróżowa - Trifolium hybridum L., koniczyna rozdęta - Trifolium fragiferum L.

WystępowanieKoniczyna biała pochodzi z obszarów Europy, Azji, północ-nej Afryki. Rozprzestrzeniła się także w Australii, Nowej Zelandii i w Ameryce Środkowej. Jest uprawiana w wielu rejonach świata, w Polsce pospolita na pastwiskach, łąkach i przydrożach. W uprawach rolnych, szczególnie warzyw i na trawnikach bywa uciążliwym, trudnym do zwalczenia chwastem.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kwiat koniczyny białej. Zbiera się całe główki bez szypułek dopiero wtedy, gdy rozwinięte jest około ⅓ kwiatków. Zbiór surowca należy przeprowadzać tylko w dni suche i słoneczne. Zebrane główki należy ukła-dać luźno w koszyczkach i jak najszybciej przenieść do su-szenia. W dni ciepłe i pogodnie można je suszyć w warun-kach naturalnych, rozkładając cienką warstwą. W suszarni ogrzewanej temperatura na początku suszenia powinna być niska, a następnie nie powinna przekraczać 35oC. Dobrze

(Trifolium repens L.)

Rodzina: bobowate – Fabaceae

Koniczyna biała M

D

Przepisy

SyropPół szklanki świeżych kwiatów koniczyny zalać 150 ml wody i zasypać 100 ml cukru, gotować 5 min., odstawić na 20 min., przecedzić. Dodać sok z cytryny i wymieszać. Zażywać 3-4 razy dziennie po 1 łyżce.

77

zebrany i wysuszony surowiec powinien mieć barwę zbliżo-ną do naturalnej, szaro-białawą. Nie może zawierać główek rozsypujących się, zbrązowiałych.

Skład chemicznyGlikozydy, olejek eteryczny, witamina C, barwnik roślinny, garbniki, cukry, śluzy i kwasy organiczne.

ZastosowanieW starożytności koniczyna biała nie była znana jako rośli-na lecznicza. Pierwsza wzmianka o jej działaniu leczniczym znajduje się dziele św. Hildegardy p.t. ”Physica”. W wieku XVI była już powszechnie znana i zalecana w chorobach kobiecych, przeziębieniowych i jako środek przeciwreuma-tyczny. Stosowano ją również do otrzymywania namiastek herbaty naturalnej. Obecnie kwiat koniczyny jest rzadko stosowany jako składnik ziołowych mieszanek przeciwreu-matycznych i przeciwartretycznych. Koniczyna jest bardzo wartościową rośliną pastewną. Dawniej z główek kwiato-wych koniczyny otrzymywano żółty barwnik.

NalewkaPół szklanki kwiatów lub ziela zalać 400 ml wódki, wytrawiać 14 dni, a następnie przefil-trować. Zażywać 3-4 razy dziennie po 10 ml, dzieciom do-lewać do mleka osło-dzonego miodem.

MazidłoDo 50 ml nalewki koniczynowej wlać 30 g gliceryny, 15 ml olejku kamforowego, 1 ml olejku herba-cianego i 1 ml olejku cytrynowego, wy-mieszać. Potem wlać 50 ml oliwy z oliwek lub oleju winogro-nowego, wymieszać. Stosować do wcierań przy suchym zapale-niu skóry, rozstępach i trądziku.

OdwarOdwar z ziela i kwia-tów koniczyny białej podaje się zwierzę-tom w chorobach układu oddechowe-go, przeziębieniu, dychawicy oskrzelo-wej, w przewlekłym kaszlu, schorzeniach reumatycznych i profilaktycznie jako środek regulujący przemianę materii.

PW

78

Nazwy ludowe i zwyczajoweKoniczyna czerwona, konicz.

OpisJest rośliną o wysokości do 50 cm, z przylega-jąco lub odstająco owłosioną, rozgałęzioną łody-gą. Liście są trójlistkowe o listkach szeroko od-wrotnie-jajowatych lub eliptycznych, trójkątnych i orzęsionych przylistkach. Kwiaty motylkowe, grzbieciste, o koronie purpurowo-czerwonej, wyjątkowo białej, tworzą najczęściej jajowate główki, do 3 cm długie. Kwitnie od maja do wrze-śnia. Owocem jest nieduży strąk.

Gatunek podobnyKoniczyna pogięta Trifolium medium L.

WystępowanieKoniczyna łąkowa uprawiana jest w całej Europie, środko-wej Azji, północnej Afryce, Australii i obydwu Amerykach. W Polsce jest rośliną pospolitą na żyznych łąkach, pastwi-skach, a nawet na trawnikach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele koniczyny. Do celów lecz-niczych zbiera się od maja do września rozwinięte główki kwiatowe wraz z szypułką długości około 7 cm i górnymi liśćmi. Surowiec suszy się na powietrzu, w przewiewnym miejscu lub suszarni ogrzewanej. Niekiedy zbiera się same główki kwiatowe, bez szypułek i liści.

Skład chemicznyFlawonoidy, barwniki antocyjanowe, hipoksantyna, ksanty-na, asparagina, tyrozyna, kwas salicylowy, kwas kumaryno-wy, do 0,03% olejku eterycznego, witaminy C, E i karoten.

(Trifolium pratense L.)


Przepisy

Napar 2 i ½ łyżki roz-drobnionego ziela koniczyny zalać 3 szklankami wody gorącej, postawić pod przykryciem na parze 15-20 min. Następnie przecedzić. Pić ⅔ szklanki 3 razy dziennie na 1 godzinę przed jedzeniem w braku apetytu, zaparciach, skąpym wydalaniu moczu, a także w nieżytach górnych dróg odde-chowych. Zewnętrz-nie stosować do płukania w nieżytach

Koniczyna łąkowa M

D

79

ZastosowanieOdwar z ziela i kwiatów koniczyny czerwonej stosuje się w zaburzeniach pokarmowych, zaparciach i braku apetytu, jako słaby środek moczopędny oraz wykrztuśny w nieży-tach górnych dróg oddechowych. Zewnętrznie nadaje się do płukania w nieżycie jamy ustnej i gardła oraz do okładów i kąpieli w przypadku świądu skóry, niezbyt rozległych opa-rzeń i trudno gojących się ran. Wyciągi wodne pobudzają czynność wątroby i pęcherzyka żółciowego, regulują pracę przewodu pokarmowego, ułatwiają wypróżnienia i popra-wiają apetyt.

jamy ustnej i gardła oraz do okładów w świądzie skóry, oparzeniach i trudno gojących się ranach.

NalewkaDo 500 ml alkoholu 40% dodać 30 g sproszkowanego ziela koniczyny, 10 g ziela rdestu ptasiego i 10 g ziela nostrzyka. Pozo-stawić w zamkniętym naczyniu przez 10 dni, często wstrzą-sając. Przecedzić i przesączyć przez watę. Pić po 20 ml przed obiadem lub przed snem, w miarę potrzeby po roz-cieńczeniu wodą lub sokiem owocowym, przez 3 miesiące. Następnie kurację trzeba przerwać na 10 dni i rozpocząć następny cykl. Sto-sować w miażdżycy naczyń z normalnym ciśnieniem tętniczym, z objawami bólu gło-wy i szumu w uszach. Konieczne jest jedno-czesne przestrzeganie odpowiedniej diety.

PW

80

OpisJest to roślina wieloletnia, osiągająca wysokość 50-100 cm, o łodydze wyprostowanej, kanciastej, owłosionej, nierozgałęzionej. Dolne liście zwykle naprzeciwległe, górne skrętoległe, bez ogonków mają kształt lancetowaty, w nasadzie sercowa-ty. Purpurowe kwiaty są zebrane w szczytowe kwiatostany, w pozornych okółkach. Pręciki (6 dłuższych i 6 krótszych) i szyjki słupka są różnej długości w poszczególnych kwiatkach (hetero-stylia). Kwitnie od lipca do września. Owocostan w kształcie torebki okryty jest zaschniętym kieli-chem. Torebka posiada w środku przegródkę, po dojrzeniu pęka.

WystępowanieWystępuje w całej Europie i w Azji, w pasie od Afryki Północ-nej po koło podbiegunowe, zawleczona do Peru, Tasmanii, Australii, Kanady i USA. W Stanach Zjednoczonych uważa-na jest za agresywną roślinę inwazyjną przywiezioną przez osadników i rozprzestrzeniającą się od XIX wieku z terenu Nowej Anglii. Obecnie występuje na całym obszarze USA z wyjątkiem Florydy. W Polsce zajmuje mokre stanowiska nad brzegami rzek i stawów, rowy, wilgotne łąki, lasy olso-we na żyznych glebach torfowych i mineralno-torfowych.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele krwawnicy, które należy zbierać na początku kwitnienia roślin. Suszyć można w warunkach naturalnych rozkładając surowiec w cienkiej warstwie, lub dosuszać w suszarniach.

Skład chemicznyGlikozydy, polifenole, kwasy organiczne, alkaloidy chinoli-zydynowe, garbniki, antocyjany.

ZastosowanieZiele krwawnicy od wieków używane było do tamowa-nie krwawień, i to równie skutecznie wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Z uwagi na bardzo silne działanie anty-

(Lythrum salicaria L.)

Rodzina: krwawnicowate – Lythraceae

Przepisy

Napar1 łyżkę ziela zalać szklanką wrzącej wody, przykryć i zostawić do nacią-gnięcia na 15 min. Pić 2-3 razy dziennie. Działa przeciwbiegun-kowo.

Krwawnica pospolita K

R

81

septyczne, z powodzeniem leczono nim krwawe biegunki towarzyszące czerwonce, tyfusowi i cholerze. Stosowane zewnętrznie pomagało na trudno gojące się owrzodzenia, egzemy, liszaje i upławy. Potem antybiotyki w znacznym stopniu wyparły tę zasłużoną roślinę z lecznictwa. Obecnie napar z kwiatów jest stosowany przeciw biegunkom i żyla-kom. Działa też przeciw nieżytom jelit i hamuje krwotoki. Liście mają właściwości ściągające i są podobno bardzo dobrym środkiem na biegunki u niemowląt. Sproszkowane ziele można stosować do tamowania krwawienia z nosa. Liście i korzenie krwawnicy są jadalne. Krwawnica jest ro-śliną ozdobną wysadzaną w ogrodach przy brzegach oczek wodnych.

CT

82

Nazwy ludowe i zwyczajoweKrwawnica, krzewnik, pokrętnik, śmietanka, trza-wik, renisz, krewnik, zeniszeń, drętwik,krafwny-k,krowewnik, złotnia, żeniszek krwawnik, krwaw-nik złocień, rannik, sierpnik, stolist, tysiąclist.

OpisAchillea wywodzi się od imienia greckiego bo-hatera Achillesa, który podobno leczył skutecz-nie rany sokiem z krwawnika. Nazwa gatunkowa nawiązuje do formy liścia i pochodzi od słowa łacińskiego millefolium - tysiąclistny. Jest to bylina o aromatycznym zapachu, wytwarzająca rozetę liściową, z której wyrasta jeden lub kilka żeberkowanych, nierozgałęzionych, szarawych

pędów prosto wzniesionych, 10-80 cm wysokości. Liście wydłużone lub lancetowate, potrójnie lub poczwórnie pie-rzastosieczne. Kwiaty bardzo drobne w licznych koszyczka-ch,zebranych są w baldachokształtne kwiatostany. Kwitnie od maja do października. Owocem jest spłaszczona niełup-ka.

Gatunek podobnyKrwawnik pannoński - Achillea pannonica Scheele, krwaw-nik pagórkowaty - Achillea collina L.

WystępowanieJest gatunkiem pospolitym prawie w całej Europie oraz Azji, spotykany także w Ameryce Pn., Australii i Nowej Zelandii. W Polsce występuje praktycznie na terenie całego kraju, na łąkach, pastwiskach, przydrożach, brzegach lasów, sadach ogrodach oraz na polach. Jest rośliną o szerokiej ampli-tudzie ekologicznej, dobrze rośnie na wszystkich glebach, preferuje jednak żyzne i średnio wilgotne.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele oraz kwiaty. Zbiera się je tylko z miejsc nasłonecznionych (zawierają więcej olejku) i zawsze z roślin świeżo rozkwitłych. Kwiatostany lub ścięte pędy układa się w koszach i przenosi jak najszybciej do su-szenia. Suszy się je w warunkach naturalnych, w miejscach

(Achillea millefolium L.)


Krwawnik pospolity K

R

Przepisy

MaśćDo użytku ze-wnętrznego można przygotować w domu maść ze świeżych roztartych kwiatów i liści z dodatkiem niesolonego świń-skiego sadła lub też z mieszaniny nalewki na zielu i wazeliny (1 część nalewki na 4 części wazeliny). Do wcierań zewnętrz-nych stosuje się także sam olejek.

83

zacienionych i przewiewnych. W suszarni ogrzewanej tem-peratura nie może przekraczać 35oC. Po dokładnym wysu-szeniu ziele ociera się na sitach, odrzucając części zdrew-niałe. Zapach surowców jest silny i aromatyczny, a smak – gorzki. 1 kg suszu uzyskuje się z 5 kg kwiatu lub 3,5 kg świeżego ziela.

Skład chemicznyZiele: olejek eteryczny, goryczowa substancja achilleina (zwiększa krzepliwość krwi), flawonoidy, cholina, garbniki, furanokumaryna, sole mineralne (kobalt, molibden, miedź, żelazo, siarka i dużo manganu), witaminy A, C i K, żywice, śluzy i fitoncydy.

Kwiatostany: olejek eteryczny, choliny oraz flawonoidy.

ZastosowanieKrwawnik był jedną z najbardziej cenionych roślin w staro-żytności. Według starogreckich podań Achilles leczył tym zielem rannych wojowników spod Troi. Pliniusz zaś podaje, że Etruskowie używali je na rany u bydła. Była to roślina wykorzystywana przez stare plemiona azteckie do likwido-wania plam i piegów na twarzy. Pisali o nim Hipokrates, Dioscorides, później św. Hildegarda. W wielu krajach nale-żał do ziela święconego 15 sierpnia i był uznawany za ziele, które zabezpiecza bydło przed urokami.

Ziele ma działanie przeciwkrwotoczne, żołądkowe, rozkur-czowe, przeciwzapalne. Stosuje się je przy drobnych krwa-wieniach płucnych, skurczu mięśni gładkich, przewodów żółciowych, moczowodów, pęcherza oraz jelit.

Kwiaty działają przeciwzapalnie, bakteriostatycznie, prze-ciwskurczowo. Wyciąg alkoholowy z kwiatów ma zasto-sowanie w leczeniu zaburzeń trawiennych, braku łaknie-nia, wzdęć, zgagi, nudności, odbijania, słabych krwawień z przewodu pokarmowego, dolegliwości wątroby oraz bolesnych miesiączkowań. Maseczki i przymoczki z napa-ru z kwiatów mają działanie lecznicze. W przypadku tłustej cery – oczyszczają, ściągają i wysuszają.

Liście: sok z młodych liści z mlekiem i miodem stosowany jest przy schorzeniach wątroby, żołądka i jelit. Żucie świe-żych liści zmniejsza ból zęba. Można spożywać posiekane liście z chlebem z masłem lub jako herbatę. Młode liście zebrane wczesną wiosną są dobrym dodatkiem do tzw. sałatek wiosennych, ogólnie wzmacniających i pobudza-jących lepszą przemianę materii. Drobno posiekane służą jako pasza dla drobiu.

Napar1 łyżki ziela na szklankę wrzącej wody, parzyć je w termosie przez 15 min. Po przece-dzeniu pić 2-3 razy dziennie po pół szklanki, czasem słodząc miodem (do użytku wewnętrzne-go).

Napar z suszonego, kwitnącego ziela oraz wysuszonych kwiatków działa kojąco i przeciwza-palnie. Właściwości kwiatów krwawnika są podobne do kwiatów rumianku. W działaniu są jednak silniejsze.

Uwaga! Krwawnika nie wolno przedaw-kować, w dużych ilościach jest toksyczny i wywołuje bóle głowy oraz oszołomienie. Zbyt długie używanie liści (tamowanie krwoto-ków zewnętrznych) może spowodować nadwrażliwość skóry na światło.

84

Nazwy ludowe i zwyczajoweKuroślep, kurzymor i kurzyślep.

OpisNazwa rodzajowa Anagallis pochodzi prawdo-podobnie od greckiego słowa anagelao – śmiać się, gdyż w starożytności ziele to było zalecane dla odpędzenia melancholii. Na oglądanym pod światło liściu układ nerwów przypomina kurzą łapę i stąd pochodzi nazwa rodzajowa rośli-ny – kurzyślad. Jest to roślina jednoroczna, o licznych, drobnych czterokanciastych łody-gach, zwykle ścielących się po ziemi, rzadziej wzniesionych. Płożące się po ziemi pędy dość łatwo się ukorzeniają. Liście drobne, naprzeciw-

ległe lub stojące po 3-4 w okółkach, mają kształt jajowaty lub eliptyczny, kolor jasnozielony i czarne kropki od spodu. Kwiaty o zrośniętych płatkach korony, wyrastają na długich szypułkach z kątów liści, najczęściej są ceglastoczerwone. Kwitnie od maja do października. Owocem jest kulista, pę-kająca torebka, zawierająca liczne drobne nasiona.

Gatunek podobnyKurzyślad błękitny - Anagallis foemina Mill.

WystępowanieKurzyślad pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego, ale roz-powszechnił się na całym obszarze Europy, Ameryki Po-łudniowej i zachodniej Australii. W Polsce jest pospolitym chwastem występującym na polach, ugorach, nieużytkach, przydrożach, wysypiskach oraz w ogrodach, winnicach, w zasiewach zbóż, zarówno na niżu, jak i w niższych poło-żeniach górskich. Preferuje gleby gliniaste, bogate w skład-niki pokarmowe. W Polsce roślina rozpowszechniona, ale nie tak pospolita tak jak dawniej, z uwagi na powszechne stosowanie herbicydów, które ograniczyły jej liczebność.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele kurzyśladu polnego, zbierane w cza-sie kwitnienia, od czerwca do września. Suszenie powinno

(Anagallis arvensis L.)Rodzina: pierwiosnkowate – Primulaceae

Kurzyślad polny C

T

85

odbywać się w miejscu zacienionym, o dobrym przewiewie lub w suszarni w temperaturze 30-40oC.

Skład chemicznySaponiny, gorycze, flawonoidy, kwasy organiczne, glikozyd cyklaminę i garbniki.

ZastosowanieWłaściwości lecznicze tego surowca znane były w staro-żytności, zalecany był przez Hipokratesa, Dioskoridesa jako środek diuretyczny. W średniowieczu roślina używana była w operacjach oka, bowiem obniża zdolność akomodacyjną. Kurzyślad polny był jedzony na surowo we Francji i w Niem-czech, a gotowany w Azji Mniejszej.

Dawniej napar kurzyśladowy – (1 łyżka na szklankę wrząt-ku) był zalecany w leczeniu chorób wątroby, kamicy mo-czowej i nerkowej oraz padaczki. Ponoć powodował wyda-lanie drobnych kamyczków i piasku z układu moczowego. Aktualnie wykorzystuje się w lecznictwie ludowym wodne wyciągi, w tym napar i macerat, które działają wykrztuśnie, moczopędnie i odtruwająco. Współcześnie można go po-lecić przy zapaleniu gardła i oskrzeli, przy suchym kaszlu i chrypce. Z tego względu, że zawiera kwas ferulowy i ka-wowy oraz synapinowy działa bakteriostatycznie, żółcio-pędnie i ochronnie na miąższ wątroby. Flawonoidy (kem-ferol, kwercetyna) działają dodatkowo przeciwzapalnie, natomiast saponiny trójterpenowe – dodatkowo antysep-tycznie i moczopędnie. Zewnętrznie napar działa oczysz-czająco i gojąco na rany. Kurzyślad używany jest w Indiach jako trucizna na ryby.

Przepisy

Napar1 łyżeczkę rozdrob-nionego suszu zalać 1 szklanką wrzącej wody i parzyć pod przykryciem 15-20 min., przecedzić i w razie konieczności pić 2-3 razy dziennie po ¼ szklanki. Napar ten znajduje zasto-sowanie w leczeniu wątroby, żółtaczki i dolegliwości ze stro-ny nerek (w tym także kamicy nerkowej).

CT

86

Nazwy ludowe i zwyczajoweDziki majeranek, macierduszka, duszka, macie-rzyca, macierzanka wysoka, macierzanka pospo-lita, dobromyśl.

OpisBylina z pełzającymi kłączami tworzącymi często rozłogi. Wzniesiona, owłosiona łodyga dorasta do 80 cm wysokości. Liście są jajowate, na szczycie tępe, całobrzegie lub ząbkowane. Kwiaty różowe lub różowoliliowe są zebrane w wielokwiatowy, szczytowy, widlasty podbaldach. Kwitnie od lip-ca do września. Owocem jest rozłupnia rozpada-jąca się na 4 rozłupki. Cała roślina ma mocny, korzenny zapach. Jest miododajna.

WystępowanieRośnie w Afryce północnej, Europie i Azji. W Polsce jest składnikiem muraw kserotermicznych, zarośli, brzegów lasów, zrębów leśnych, przydroży, miedz, skał. Związana jest z podłożem bogatym w wapń. Jest rośliną pospolitą na glebach lessowych i gliniastych, zwłaszcza na rędzinach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele lebiodki, które zbiera się na początku kwitnienia roślin. Ścina się tylko górną niezdrewniałą część łodygi. Ziele dobrze wysycha w miejscach zacienionych i przewiewnych, rozłożone cienką warstwą. Po wysuszeniu liście i łodygi mają barwę szarozieloną, a kwiaty różową lub różowofioletową. W zielu nie powinno być przekwitłych kwiatów.

Skład chemicznyOlejek (0,12-0,5%), substancje gorzkie, garbniki (4%), związki żywicowe, flawonoidy, sole mineralne, witamina C.

ZastosowanieLebiodka jako roślina lecznicza znana była już w starożyt-ności za czasów Arystotelesa, Hipokratesa, Dioskoridesa

(Origanum vulgare L.)


Lebiodka pospolita K

R

87

i Pliniusza. Zalecano wówczas przetwory z liści i kwiatów przeciw ukąszeniom jadowitych zwierząt. Hipokrates zale-cał ziele lebiodki przy wyczerpaniu nerwowym, w choro-bach płucnych i hemoroidach. W średniowieczu stosowa-no ją jako środek zabezpieczający przed czarami. W XII w. św. Hildegarda polecała tę roślinę przy trądzie. W lecznic-twie ludowym używana była jako środek łagodzący ból zę-bów, wzmacniający nerwy, przy bólach menstruacyjnych, przeziębieniach i zaburzeniach trawiennych, do kąpieli wzmacniających i w leczeniu reumatyzmu. W medycynie ludowej lebiodkę poleca się przy nadmiernej pobudliwości seksualnej. Obecnie w lecznictwie lebiodka ma niewielkie zastosowanie jako środek ułatwiający trawienie i działają-cy wykrztuśnie w chorobach górnych dróg oddechowych. Działa moczo- i żółciopędnie oraz wiatropędnie. Najczęściej roślina ta jest stosowana w mieszankach. Znacznie większe zastosowanie znajduje jako roślina przyprawowa. Szcze-gólnie popularna jest w krajach śródziemnomorskich, jako niezbędny dodatek do pizzy. Można lebiodkę dodawać do wędlin, zup, potraw z ryb, jaj, sosów, drobiu i wszelkiego rodzaju sałatek, a w przemyśle spożywczym do konserw, kiszonek, likierów i produkcji wermutu. W Szwecji była do-dawana do piwa. Z ziela lebiodki, liści porzeczki czerwonej, wina i cukru można sporządzić domową, leczniczą nalew-kę. Olejek eteryczny z tej rośliny stosuje się w przemyśle kosmetycznym do produkcji mydła, wody kolońskiej i po-madek. Jest też dobrym środkiem zwalczającym mikroor-ganizmy i mole. Dawniej liście lebiodki używane były jako namiastka herbaty i dodatek do tytoniu. Z kwiatków otrzy-mywano pomarańczowy barwnik do wełny.

Przepisy

Napar1 łyżeczkę ziół zalać 1,5 szklanki wody, zostawić do nacią-gnięcia 10-15 min. Pić ¼ do ½ szklanki 2-3 razy dziennie przed posiłkiem w dolegliwościach żołądkowych, a po jedzeniu jako środek wykrztuśny.

Aromatyczny cukierZasypać cukrem siekane liście i kwiaty lebiodki, pozostawić w słoiku na słoń-cu przez 1 dzień. Otrzymuje się w ten sposób aromatyczny cukier do posypywa-nia deserów.

PW

88

Nazwy ludowe i zwyczajoweLipinka.

OpisObydwa gatunki lipy to wysokie, rozłożyste drzewa liściaste, których pnie osiągają obwód kilku metrów. Mają ciemną korę. Ich kwiaty są białawo-żółtawe, o licznych pręcikach, wonne, miododajne, zebrane w kwiatostany o kształcie baldaszka. Szypułka dźwigająca cały kwiatostan jest zrośnięta do połowy długości z cienką, bło-niastą, jasnozieloną, języczkowatą podsadką kwiatową, która stanowi później aparat lotny do rozsiewania owocostanów. Lipa drobnolistna ma liście okrągławo-sercowate, zaostrzone, spodem

sinawe; kwiatostan składa się z 5-11 kwiatów. Lipa sze-rokolistna jest zwykle wyższym drzewem (do 40 m), ma większe liście, spodem zielone, lśniące. Jej kwiatostany składają się z 2-5 kwiatów i kwitnie o dwa tygodnie wcze-śniej niż lipa drobnolistna. Lipy kwitną od czerwca do lipca. Owocem jest jednonasienny orzeszek o kształcie odwrotnie jajowatym, długości do 8 mm.

Gatunek podobnyLipa srebrzysta - Tilia tomentosa Moench, lipa pośrednia (holenderska) - Tilia x vulgaris Hayne.

WystępowanieLipa występuje dziko w lasach liściastych. Jest też rozpo-wszechniona w parkach, przy drogach, kościołach i dwo-rach, na cmentarzach oraz przy domostwach. W parkach bywa często wysadzana lipa srebrzysta o kwiatach z odu-rzającym zapachem, których nie zbiera się na surowiec zielarski.

(Tilia platyphyllos Scop.)

Rodzina: lipowate – Tiliaceae

Lipa szerokolistna

MD

(Tilia cordata Mill.)Lipa drobnolistna

Przepisy

Napar1 ½ łyżki kwiatów zalać 2 szklanka-mi wody wrzącej i naparzać 15 min. pod przykryciem. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Pić po ½ szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu jako środek napotny. Nadaje się także do użytku zewnętrznego.

89

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kwiatostan lipy. Zbiera się całe kwiatostany wraz z podsadką kwiatową. Zbiór rozpoczyna się w tym czasie, gdy większość kwiatostanów jest roz-winięta. Nie można zbierać kwiatów przekwitłych. Przed przystąpieniem do zbioru należy uzyskać zgodę odpowied-niej instytucji na zbiór (np. zarządu dróg, urzędów gminy, właścicieli drzew). Zbiór powinien być tak prowadzony, aby nie niszczyć drzew. Zrywa się kwiatostany w dni pogodne i po obeschnięciu rosy, po czym układa luźno w koszyku. Nie można pozyskiwać kwiatów z drzew rosnących przy ruchliwych szosach, ulicach miast itp. ze względu na za-nieczyszczenie roślin związkami ołowiu. Kwiatostany lipy dobrze wysychają w warunkach naturalnych. Rozkłada się je do suszenia cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Po wysuszeniu powinny mieć barwę żół-tobiaławą (podsadki jasnozieloną). Zebrany surowiec nie może zawierać kwiatów przekwitłych, owoców oraz pod-sadek z plamami.

Skład chemicznyFlawonoidy, olejek eteryczny, znaczna ilość (do 50%) wę-glowodorów (alkanów), związki śluzowe, kwasy organiczne, fitosterole, trójterpeny, nieco garbników i sole mineralne.

ZastosowanieNapary z kwiatów lipy stosuje się jako pomocniczy łagod-ny środek napotny w stanach gorączkowych w niektórych chorobach zakaźnych, jak angina, grypa, zapalenie gardła, oskrzeli i tzw. choroba z przeziębienia. Napary z lipy służą również jako lek uspokajający w nadmiernej pobudliwości nerwowej, zwłaszcza u młodzieży i osób starszych. Napar z kwiatów lipy podaje się także w łagodnych zaburzeniach trawiennych i metabolicznych oraz w miażdżycy.

Zioła napotne Zmieszać równe ilości kwiatów lipy, kwiatów bzu czarnego i owoców berberysu (lub kłączy perzu). Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wrzącej wody i posta-wić pod przykryciem na parze na 20 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Dodać 2 łyżki syropu mali-nowego (lub kieliszek rumu dla dorosłych) i wypić gorące wie-czorem przed snem.

Zioła uspokajające Zmieszać po 20 g kwiatów lipy, korzeni kozłka i liści melisy. Łyżkę mieszanki zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Pić ⅓ szklanki 3 razy dziennie po posiłkach w stanach pobudzenia nerwo-wego.

Węgiel drzewny z lipy Przyjmować ½ łyżeczki proszku w mleku lub wodzie albo 3-5 tabletek 3-4 razy dziennie w biegunce, zatru-ciach pokarmowych, nadkwaśności i dolegliwościach żołądkowych. Proszek z dodatkiem sproszkowanych liści szałwii służy także do czyszczenia zębów.MG

90

(Linaria vulgaris Mill.)Lnica pospolita

PW


Nazwy ludowe i zwyczajoweDzikie lwie paszcze, pantofelki Matki Boskiej, wy-żlin, nocne ziele, lnicznik, lnionka polna, lonek, nietupa, Panny Maryi len, wyżlin lnianka, ziele urynowe, zuzuli lon.

OpisBylina o prosto wzniesionej, słabo rozgałęzionej łodydze dorastającej do 80 cm. Liście są wąskie, na brzegu lekko podwinięte, siedzące z trzema wyraźnymi nerwami. Na łodydze występują bar-dzo gęsto. Niekiedy są sinawe. Kwiaty zebrane są na szczycie łodygi w gęste grona. Korona kwiatowa jest dwuwargowa, żółta z ostrogą, zaś w gardzieli pomarańczowa. Kwitnie od czerwca

do września. Lnica pospolita to gatunek zmienny o formach różniących się barwą kwiatów oraz owłosieniem i gardzielą górnej wargi. Owocem jest torebka, nasiona brodawkowa-ne, płaskie, eliptyczne, czarne.

WystępowanieJest gatunek eurosyberyjski, pospolity w całej Europie, w Polsce na niżu i w górach po regiel dolny. Występuje na polach, przydrożach, żwirowiskach, łąkach, zrębach, mura-wach kserotermicznych, na pulchnych glebach, w ciepłych stanowiskach, na siedliskach mezotroficznych o odczynie słabo kwaśnym do alkalicznego.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele lnicy, które pozyskuje się w pełni kwitnienia roślin. Ścina się górne części pędów, długości około 25 cm do koszy i szybko poddaje susze-niu w temperaturze do 35oC. Ziele powinno być suszone w cienkiej warstwie, aby nie trzeba go było przewracać, bo-wiem cienkie listki szybko wysychają i kruszą się. Dobrze wysuszone ziele powinno zachować naturalną barwę.

Przepisy

NaparDo stosowania wewnętrznego przygotować napar z 2 łyżeczek ziół na 2 szklanki wrzącej wody, pić ⅓ do ½ szklanki 3 razy dziennie.

91

Skład chemicznyAlkaloid peganina, flawonoidy, kwasy organiczne, witamina C, garbniki, pektyny, cukry, sole mineralne, fitosterole.

ZastosowanieLnica pospolita była rośliną znaną i stosowaną przez le-karzy w średniowieczu. Jej opis można znaleźć prawie we wszystkich herbarzach z XV i XVI w. Stosowano ją np. w chorobach wątroby, przy zatrzymaniu moczu i w gruźli-cy. Lecznictwo ludowe zalecało ziele lnicy jako środek mo-czopędny, przeczyszczający, napotny, żółciotwórczy i prze-ciwzapalny, a także na obrzęki, do wybielania plam i piegów na twarzy. Obecnie w medycynie używa się w praktyce pediatrycznej i geriatrycznej odwaru z jej ziela do leczenia łagodniejszych, przewlekłych zaparć, a w dermatologii do łagodzenia świądu skóry, trądziku, zapaleń narządów rod-nych oraz żylaków odbytu i żylakowego owrzodzenia pod-udzi. W leczeniu schorzeń dermatologicznych lepsze efekty daje stosowanie ziela lnicy w mieszankach np. z babką, ło-pianem czy też przywrotnikiem. Niegdyś lnicę ceniono jako roślinę barwierską.

Silny odwar z lnicy zabija muchy.

OdwarDo użytku zewnętrz-nego przygotować 3% odwar (gotować na wolnym ogniu około 6 min.). Lnicę gotuje się zwykle w mleku.

Mazidło na hemoroidyMiesza się rozdrob-nione ziele ze smal-cem wieprzowym (2 części ziela na 5 części smalcu).

Przekroczenie zalecanych dawek może spowodować nudności i biegunkę.

KR

92

Nazwy ludowe i zwyczajoweŁopuch, dziady, łopień, kostropacz, głowacz, ło-pian lekarski, łopustka, kobierze, rzep, łopian, ło-pian pospolity, łopienie, łopucha, lopijan, łopion, łopuszno, łoppyan, wielki łopian, wyelky lopyan.

OpisŁopiany: większy, pajęczynowaty i mniejszy są do siebie bardzo podobne i występują czasem ra-zem. Należą do roślin dwuletnich, które w pierw-szym roku wytwarzają gruby, palowy korzeń oraz rozetę dużych, długoogonkowych, sercowato okrągławych lub owalnych liści odziomkowych, ząbkowanych lub całobrzegowych, górą zielo-nych, od spodu szaro, filcowato owłosionych.

W roku drugim z korzenia wyrasta rozgałęziona łodyga, do 2 m wysokości. Liście łodygowe są drobniejsze i osadzone na krótkich ogonkach. Na wierzchołkach rozgałęzień łodygi wykształcają koszyczki kwiatowe, okryte haczykowatymi łuskami, zebrane w baldachogrona. Kwiaty w koszyczku są tylko rurkowate, obupłciowe, różowo- i fioletowopur-purowe. Kwitną w lipcu i sierpniu. Owocem jest zielonawa lub brunatna, wydłużona niełupka z pęczkiem włosków na szczycie. Owocostany, często nazywane: dziadami, rzepami lub czepami, dzięki haczykowatym łuskom łatwo przycze-piają się do sierści zwierząt i ubrań ludzkich. W ten sposób są roznoszone na duże odległości. Cała roślina odznacza się typowym zapachem i gorzkim, śluzowatym smakiem. Łopiany należą do roślin silnie nektaryzujących i obfitują-cych w pyłek, chętnie oblatywanych przez pszczoły.

WystępowanieŁopiany występują prawie w całej Europie i Azji, zawle-czone zostały także do Ameryki Północnej i Południowej. W Polsce rosną jako pospolite chwasty ruderalne, na śmietnikach, przychaciach, w zaroślach, rowach, pod pło-tami na gruzach i usypiskach oraz pojedynczo na polach i miedzach.

(Arctium sp. L.)


Łopiany P

W

93

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest korzeń, zaś w lecznictwie ludo-wym również liście i owoce. Korzenie zbiera się jesienią i bardzo wczesną wiosną tylko z jednorocznych roślin, tj. z tych, które jeszcze nie wytworzyły pędów kwiatowych. W czasie kwitnienia korzenie szybko tracą swoje własności lecznicze i stają się włókniste, niełamliwe i nie nadają na surowiec zielarski. Korzenie wykopuje się, płucze w bieżą-cej wodzie, oddziela części nadziemne i czyści z drobnych korzonków. Grube korzenie w celu szybszego wysuszenia należy przekroić wzdłuż. Można je suszyć w warunkach na-turalnych, a dosuszyć w suszarni, w temperaturze nie prze-kraczającej 50oC. Właściwie zebrany i wysuszony surowiec powinien mieć barwę jasno-szarobrunatną, na przełomie szarobiałą. Korzenie przy zginaniu powinny pękać.

Skład chemicznyInulina (do 45%) olejek eteryczny, garbniki (do 5%), go-ryczka, niewielka ilość witaminy C, związki żywicowe i pro-teinowe, sole mineralne (najwięcej fosforu i siarki), kwasy organiczne, śluzy i flawonoidy. Warto dodać, iż dojrzałe owoce łopianu zawierają do 70% tłustego oleju.

ZastosowanieKorzenie łopianu mają działanie bakteriobójcze, przeciw-zapalne, przeciwcukrzycowe, przeciwreumatyczne, gojące, hamujące rozwój grzybów, napotne i wzmagające przemia-nę materii, głównie w przewlekłych schorzeniach skórnych. Świeże liście przykłada się na trudno gojące się rany. Zwy-kle są stosowane w mieszaninie z innymi ziołami o podob-nym działaniu.

W przemyśle kosmetycznym korzeń łopianu służy do pro-dukcji środków na porost i do pielęgnacji włosów, np. na-lewka z korzeni łopianu na oliwie z oliwek stosowana jest jako środek zapobiegający wypadaniu włosów i sprzyjający ich wzrostowi. Dla oczyszczenia skóry i włosów oraz dla usunięcia wysypki można stosować kąpiele ziołowe z mie-szanki korzenia łopianu, pokrzywy i ziela skrzypu, odwar dolewa się do kąpieli.

W niektórych krajach młode korzenie dodawane są do zup zamiast ziemniaków. W chińskim jadłospisie często spoty-ka się marynowane lub gotowane korzenie łopianu, a mło-de liście wykorzystywane są do zup i sałatek.

Przepisy

Olej łopianowy1 szklanka świeżych lub suchych korzeni, albo też liści zalać 200 ml oleju wino-gronowego lub oliwy o temp. 50-60oC; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zaży-wać 2 razy dziennie po 1-2 łyżki przy osłabieniu i zapar-ciach oraz w celu wyregulowania prze-miany materii i jako lek żółcio-pędny. Stosować ponadto do przemy-wania skóry w celach kosmetycznych, do maseczek olejowych (działających odżyw-czo, regenerująco, przeciwzapalnie, natłuszczająco, wy-bielająco, odkażająco i przeciwzmarszczko-wo) oraz do wciera-nia we włosy suche, zniszczone ondulacją i farbowaniem, przy wypadaniu, łamliwo-ści, rozdwajaniu oraz przy suchym łupieżu.

94

Macierzanka piaskowa(Thymus serpyllum L. Emend. Fr.)

Nazwy ludowe i zwyczajoweCąber, cąber pospolity, cząber pospolity, czą-ber leśny, cząbr, cząbr macierzanka, czebryk, czembrzyk, czomber, czomberek, dzięcielina, dzięcielnica, macierduszka, macierzą duszka, macierzaduszka, macierzączka, macierzduszka, macierzonka, macierzyduszka, maciorka, ma-terzercaduschka, macierzanka pospolita, syem-rzyk, szemrzyk, szmer, szmyr, tymian, tymian macierzanka, tymianek macierzanka pospolita, tymianek wąskolistny, tymijan macierzanka.

OpisRoślina płożąca lub podnosząca się i zdrewniała u nasady o zakorzeniających się pędach, gęsto

ulistnionych, długich, na szczytach płonnych. Pędy kwia-towe są krótkie, wzniesione, a liście naprzeciwległe, naj-częściej równowąsko-lancetowate. Kwiaty zrosłopłatkowe, dwuwargowe, purpurowo-fioletowe, w niby okółkach, two-rzą na szczytach pędów główkowate kwiatostany. Kwitnie od czerwca do września. Owocem jest poczwórna rozłup-nia. Cała roślina ma silny, miły zapach. Macierzankę można łatwo rozmnażać przez podział ukorzenionych pędów. Ro-śliny wysadza się wiosną lub pod koniec lata w miejscach suchych i nasłonecznionych. Pod nazwą macierzanki znane są liczne podgatunki, różniące się wysokością, kształtem liści i zapachem, oraz wiele ras chemicznych o różnym składzie olejku eterycznego.

Gatunek podobnyMacierzanka zwyczajna - Thymus pulegioides L.

WystępowanieWystępuje w licznych odmianach niemal w całej Euro-pie, północnej Afryce, środkowej i północnej Azji oraz Ameryce Północnej. W Polsce jest pospolita na ca-łym niżu. Rośnie na suchych pastwiskach, słonecznych


CT

Przepisy

Napar1 łyżkę ziela macie-rzanki zalać 1 ½ szklanki wrzącej wody i naparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Pić po ¼-½ szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min. przed posiłkiem jako lek zwiększa-jący łaknienie lub po jedzeniu jako środek wiatropędny i wykrztuśny.

95

wzgórzach, brzegach sosnowych lasów, suchych polanach leśnych. Tworzy gęste, niskie darnie.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele macierzanki, którego zbiór prowadzi się w dni pogodne, po obeschnięciu rosy. Ścina się pędy w początkowym okresie kwitnienia roślin. Wybie-ra się pędy obficie ulistnione, pozostawiając najstarszą, zdrewniałą część łodygi. Do zbioru używa się ostrych noży lub nożyc, aby uniknąć wyrywania roślin z korzeniami. Przed suszeniem z zebranego ziela należy usunąć inne rośliny lub ich części i korzenie. Ziele macierzanki dobrze wysycha w warunkach naturalnych, rozłożone luźną, cien-ką warstwą, aby nie zachodziła konieczność przegarniania go w czasie suszenia. Drobne liście szybciej wysychają niż łodygi i łatwo się osypują. Dobrze zebrany i wysuszony su-rowiec powinien składać się z ulistnionych pędów, o na-turalnym zabarwieniu i przyjemnym, charakterystycznym zapachu.

Skład chemiczny0,2-0,6% olejku eterycznego, około 5% garbników, związki goryczowe, kwasy organiczne flawonoidy, sole mineralne i inne związki.

ZastosowanieNapary z ziela macierzanki stosuje się doustnie przede wszystkim jako lek wykrztuśny, rozkurczowy i odkażający w nieżytach jamy ustnej, gardła, krtani i oskrzeli, połączo-nych ze skurczem mięśni gładkich, zalegającą wydzieliną śluzową, osłabieniem lub zanikiem odruchu wykrztuśnego, męczącym, uporczywym suchym kaszlem, a także w za-każeniu bakteriami ropotwórczymi. Ponadto zaleca się je w stanach nieżytowych żołądka i jelit, nadmiernej fermen-tacji, wzdęciach, bólach brzucha, zaparciach atonicznych, niedokwaśności, osłabieniu łaknienia i przyswajania po-karmów. Zewnętrznie stosuje się napary lub odwary z ziela macierzanki do płukania jamy ustnej i gardła przy anginie. Wykorzystuje się je również do irygacji, obmywań i tam-ponowania w zapaleniu sromu i pochwy, świądzie oraz upławach. Służą ponadto do okładów i przemywań na skó-rę w trądziku krostkowym, zapaleniu torebek włosowych, świądzie skóry, ukłuciach owadów, drobnych zranieniach i oparzeniach II stopnia, a także do okładów w bólach reu-matycznych i nerwobólach.

Przepisy

NaparDo płukania jamy ust-nej i gardła przy angi-nie oraz do obmywa-nia skóry stosować równe ilości ziela macierzanki i liści szałwii. Do okładów sporządza się napar z 2-3 łyżek ziela na 1 szklankę wrzącej wody, natomiast do tamponowania oraz do irygacji napar z 1 łyżki ziela na 2 ½ szklanki wody.

Napar do kąpieli200 g ziela macie-rzanki zalać 3 l wody wrzącej, odstawić pod przykryciem na 20-30 min. i prze-cedzić do wanny wypełnionej do ⅓ wodą o temperaturze 37-38oC. Czas kąpieli 15-20 min. Po wyj-ściu z wanny owinąć się prześcieradłem kąpielowym i nie wy-cierając się położyć się do łóżka. Kąpiel działa dezynfekująco i przeciwzapalnie oraz wzmacniająco i regenerująco.

96

Nazwy ludowe i zwyczajoweMak dziki, mak zajęczy, wilczy maczek, krasa, maczek, makówki, polny maczek, żer, żyr polny.

OpisRoślina roczna wyrastająca do 50 cm, o łody-dze i liściach pokrytych długimi, odrastającymi włoskami. Liście są szarozielone pojedynczo lub podwójnie pierzastowrębne o odcinkach podłu-gowatych lub lancetowatych. Kwiaty duże o pur-purowych lub brunatnoczerwonych okrągławych płatkach mają u nasady czarną plamkę. Liczne pręciki występują w kilku okółkach. Kwitnie od maja do sierpnia. Owocem jest torebka (maków-ka) kulista lub wydłużona, która po dojrzeniu otwiera się dziurkami pod szczytem.

Gatunek podobnyMak wątpliwy - Papaver dubium L., mak piaskowy - Papa-ver argemone L.

WystępowanieWystępuje w Europie. Pochodzi prawdopodobnie ze stre-fy Morza Śródziemnego. W Polsce spotykany jest na niżu i w strefie podgórskiej. Mak polny jest pospolitym chwa-stem zbóż i rzepaku na żyznych glebach (rędziny, lessy). Mniej licznie występuje w roślinach okopowych, na ugo-rach, przydrożach i torowiskach kolejowych. Lubi gleby o odczynie obojętnym lub zasadowym.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są płatki korony, które po zebraniu należy ukła-dać w płaskich koszyczkach i szybko przenosić do suszenia, gdyż łatwo ciemnieją. W warunkach naturalnych można je suszyć tylko w ciepłe i pogodne dni, rozkładając w cien-kiej warstwie, a w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 30oC. Podczas suszenia płatki zmieniają barwę z czerwonej na różowofioletową. Długo suszone ciemnieją i nie nadają się na surowiec zielarski.

(Papaver rhoeas L.)

Rodzina: makowate – Papaveraceae

Mak polny C

T

97

Skład chemicznyDo 10% śluzu, barwniki antocyjanowe, około 0,03% nie-trującego alkaloidu readyny, sole mineralne, fitosterole i kwasy organiczne.

ZastosowanieKwiaty maku polnego były od dawna używane przez czło-wieka. W Egipcie przystrajano nimi grobowce. Pączki kwia-towe były spożywane jako pokarm. Płatki kwiatów służy-ły do barwienia wina i innych napojów. W średniowieczu znajdowały zastosowanie jako lek uspokajający i przeciw-zapalny. W wierzeniach ludowych okadzano nimi chorego na febrę. Miał też pomagać przy konwulsjach i krwiopluciu. Kwiaty tej rośliny były stosowane jako środek uspokajający dla niemowląt. Barwnik zawarty w płatkach korony maku polnego nadawał tkaninom jedwabnym, bawełnianym i lśniącym kolor czerwony. Mak polny w wielu krajach wy-siewany jest jako roślina ozdobna na rabatach, zdobi tak-że trawniki. Obecnie odwary z maku polnego stosuje się w nieżytach gardła, chrypkach, uporczywym kaszlu. Działa-ją też uspokajająco przy nadmiernej pobudliwości i bezsen-ności. Mak wprawdzie nie zawiera morfiny, ale zawiera inne alkaloidy, które mają działanie lekko narkotyczne i uspo-kajające. Odwar nadaje się także do płukania jamy ustnej, gardła i spojówek oraz do irygacji przy zapaleniu pochwy. Zwykle zalecany jest w mieszaninach z ziołami o zbliżonym działaniu.

Nasiona maku polnego używane są w niektórych krajach jako przyprawa. Mogą też być źródłem bardzo dobrego ole-ju. Na południu Francji dodaje się młode liście maku do sałatek, ale przed wykształceniem pąków, bo później są trujące.

Przepisy

Napar1 łyżkę kwiatów zalać szklanką wrzącej wody, a następnie gotować 2 min. Przecedzony pić 5 razy dziennie po 1 łyżce. Napar z kwia-tów maku polnego osłania błony śluzowe górnych dróg odde-chowych oraz działa uspokajająco.

CT

98

Nazwy ludowe i zwyczajoweMalina pospolita, maliniak, malinnik.

OpisJest wysokim, wyrastającym do 1,6 m krzewem o pędach wzniesionych, rocznych lub dwulet-nich, łukowato wygiętych, okrytych słabymi, szczecinkowatymi kolcami. Liście ma pierzasto 3-7 dzielne, ostro piłkowane, od spodu bia-ławo filcowate. Białe kwiaty o średnicy około 10 mm zebrane są po ok. 10 w luźne kwiatosta-ny. Owoc zbiorowy jest matowy, czerwony, deli-katnie omszony, złożony z licznych pestkowców. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Malina jest do-brą rośliną miododajną.

Gatunek podobnyMalina kamionka - Rubus saxatilis L., malina moroszka - Rubus chamaemorus L., jeżyna fałdowana - Rubus plicatus Weihe&Nees.

WystępowanieMalina właściwa jest rośliną strefy umiarkowanej. Wystę-puje również w rejonach chłodniejszych i subarktycznych Europy, Azji i Ameryki Północnej. Występuje w całej Polsce w lasach, na polanach i na wyrębach, a w górach po piętro kosodrzewiny.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest liść i owoc maliny. Dobrze wyro-śnięte liście (bez ogonka) zbiera się wiosną i latem, a na-stępnie układa luźno w płaskich koszach. Liście można su-szyć w suszarni naturalnej, w miejscu zacienionym. Owoce zbiera się świeżo dojrzałe, jędrne, zawsze w czasie suchej pogody. Owoce zbyt miękkie, przejrzałe, gniotą się w czasie transportu, puszczają sok, fermentują, a podczas suszenia zlepiają się i brunatnieją. Owoce należy zbierać delikatnie do płaskich łubianek i jak najszybciej przenosić do susze-nia. Przetrzymywane zbyt długo łatwo pleśnieją. Suszy się je tylko w suszarni ogrzewanej, początkowo w temperatu-

(Rubus idaeus L.)


Malina właściwa M

D

99

rze nieznacznie podwyższonej, a następnie do 50oC. Dobrze wysuszone owoce powinny mieć naturalną barwę, przyjem-ny aromat, nie powinny się zlepiać w grudki. Ze świeżych owoców sporządza się syrop malinowy.

Skład chemicznyOwoce zawierają do 10% cukrów (głównie glukoza i frukto-za), do 3% kwasów organicznych, antocyjany, śluz, pekty-ny, witaminy C, B1, B2, P, lotne związki zapachowe, inozyt, lecytynę oraz kwas foliowy i karoten. W liściach maliny znajduje się 4,6% garbników elagowych, około 1,5% kwa-sów organicznych, a wśród nich kwas cytrynowy, mlekowy i askorbinowy, związki żywicowe i sole mineralne.

ZastosowanieLecznicze właściwości maliny były znane już w starożyt-ności. Grecy i Rzymianie stosowali malinę przeciwko jadowi żmii. Stara medycyna tybetańska polecała liście malin w schorzeniach nerwicy, zwłaszcza neurastenii oraz w ostrych, przewlekłych zakażeniach. Do celów leczniczych lepsze są maliny ze stanowisk naturalnych, zdziczałe oraz owoce ze stanowisk nizinnych. Liście maliny działają mo-czopędnie, ściągająco, tonizująco, przeciwzapalnie, oczysz-czająco i ogólnie wzmacniająco. Napar z liści stosuje się w nieżytach żołądka i jelit oraz łagodnie przebiegających biegunkach i słabo nasilonych wzdęciach, szczególnie u dzieci i młodzieży. Podaje się go także w zaburzeniach miesiączkowania, osłabieniach pochorobowych, egze-mach i wypryskach. Jest też polecany przy miażdżycy tęt-nic i nadciśnieniu. Napar z suszonych owoców zaleca się w chorobach przebiegających z gorączką, jako środek na-potny, przeciw kaszlowi, obniżający ciepłotę ciała, niekiedy w połączeniu z kwiatem lipy bądź bzu czarnego. Aktualnie w lecznictwie owoce maliny i syrop podawane są dzieciom przy grypie, anginie, odrze, zapaleniach oskrzeli, przezię-bieniach i grypie. Syropy z owocu maliny używane są tak-że dla polepszenia smaku lekarstw, zwłaszcza dla dzieci. Malinę stosuje się przy szkorbucie, paradontozie i innych objawach awitaminozy. Z uwagi na dużą ilość puryn, któ-re znajdują się w owocach, nie powinni spożywać maliny ludzie ze skazą moczanową, niewydolnością nerek, chorzy na podagrę.

Owoc maliny to cenny produkt konsumpcyjny, szczególnie do wyrobu dżemów, soków i marmolad. Daje miód o przy-jemnym zapachu i aromacie. Suszone pędy maliny dodaje się do parzenia gorszych gatunków herbat, co powoduje wzrost jej aromatyczności.

Przepisy

Napar z owoców2 łyżki suszonych owoców zalać 1 szklanką wrzącej wody i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Dorosłym można dodać 1 łyżkę rumu lub 1-2 łyżki syropu malinowego. Wypić wieczorem cały gorą-cy napar jednorazowo w chorobach z pod-wyższoną tempera-turą. Wskazane jest jednoczesne przyj-mowanie Polopiryny oraz witaminy C.

Napar z liściZmieszać po 20 g liści maliny, liści szałwii i kwiatów ru-mianku. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wrzącej wody i napa-rzyć pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła wielokrotnie w ciągu dnia przy anginie oraz do okładów.

100

Nazwy ludowe i zwyczajoweBole oczy, brodawnik, brodawnik mleczowaty, brodawnik pospolity, dmuchacz, dmuchawiec, gołębi groch, kaczyniec, kniat-kuba-baba, lwi ząb, lwi ząb pospolity, maićek, maślak, męska stałość, milch, mlecz, mlecz lekarski, mlecz świni, mlecz świński, mleczaj, mlecznik, mlicz, mnich, mnissek, mnisza główka, mniszek, papa-wa, pępawa, pąpawa, plesz, pleszyki, podmuch, podróżnik, podróżnik mleczowaty, podróżnik po-spolity, popia główka, psi mlecz, radiki, radynki, śmirgiel, świni pysk, wilczy ząb, wole oczy, wo-łowe oczy, zmuchawnik, żabi kwiat.

OpisWyrasta od 5 do 50 cm wysokości. Wykształca gruby korzeń, walcowaty, mięsisty. Wczesną wiosną wytwarza rozetę liści odziomkowych, długich, żywozielonych, wcinanych bardzo głęboko, ku szczytowi szerszych. Z nasady liści wyrasta kilka szypułek kwiatostanowych, dość grubych, obłych, wewnątrz pustych. Kwiaty są żółte, języczkowate, zebrane w koszyczek kwiatowy o średnicy do 5 cm. Koszyczki otwierają się wcze-snym rankiem, a zamykają po południu. W czasie deszczu kwiatostan jest zamknięty i wygląda jak pąk kwiatowy. Kwit-nie od maja do lipca. Kwiatostan po przekwitnieniu ma wy-gląd białej puchowej kuli, która przy podmuchu rozlatuje się. W jednej kuli znajduje się około 150 niełupek, opatrzonych puchem kielichowym, które rozsiewa wiatr. Mniszek roz-mnaża się również wegetatywnie (łatwo odrasta z kawałków korzeni). Cała roślina wydziela sok mleczny.

Gatunek podobnyBrodawnik zwyczajny - Leontodon hispidus L.

WystępowanieJest rośliną wieloletnią, prawdopodobnie europejską. Stopniowo rozprzestrzenił się na Azję, następnie Amerykę Północną i później na niektóre kraje półkuli południowej.

(Taraxacum officinale Coll.)


Mniszek lekarski K

R

Przepisy

Odwar z korzenia2 łyżki rozdrobnio-nego korzenia zalać 2 szklankami gorącej wody i odstawić do napęcznienia przez 1 godzinę. Następnie ogrzewać powoli do wrzenia i gotować pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Pić ½ - ⅔ szklanki 2-3 razy dziennie na 1 go-dzinę przed posiłkiem jako środek moczo-pędny i żółciopędny.

101

W Polsce mniszek lekarski występuje pospolicie na łąkach, pastwiskach, trawnikach, ugorach i przydrożach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kwiat mniszka, korzeń, ziele i ziele z korzeniami. Jako kwiat zbiera się całe koszyczki kwiatowe, bez szypułki. Zbiór prowadzi się w początkowej fazie rozwoju kwiatów. Korzenie zbiera się jesienią z roślin starszych. Wykopuje się je ostrą, wąską łopatką, uważając, by ich nie okaleczyć. Myje się dokładnie i szybko osusza w przewiewnym miejscu, a następnie odcina części nad-ziemne wraz z szyjką korzeniową i jak najszybciej suszy. Na ziele ścina się wczesną wiosną rozetę liściową mnisz-ka, gdy koszyczki kwiatowe są jeszcze w pąkach. Niekiedy zbiera się, na specjalne życzenie odbiorcy, ziele mniszka bez kwiatostanów. Ziele z korzeniami zbiera się wczesną je-sienią. Wykopuje się całe rośliny, korzenie oczyszcza z zie-mi, drobnych korzeni oraz usuwa zbrunatniałe liście. Należy również usunąć z surowca kwiatostany wraz z szypułkami. Wszystkie surowce suszy się w suszarniach ogrzewanych, w temp. ok. 30oC. Podczas suszenia ziela z korzeniami na-leży uważać, aby dokładnie wysuszyć szyjki korzeniowe, gdyż nie dosuszony surowiec łatwo pleśnieje. W bardzo ciepłe dni można korzenie podsuszyć w suszarniach natu-ralnych, a następnie dosuszyć w suszarni ogrzewanej.

Skład chemicznyW korzeniu znajduje się inulina, gorycze, cholina, garb-niki, kwasy organiczne, sole mineralne, zwłaszcza potas. W kwiatach ponadto: karotenoidy, flawonoidy, olejek. Świeże liście zawierają dużo witaminy C.

ZastosowanieMniszek znany był już Arabom. W Chinach i Indiach ro-ślinę tą stosowano przy złej przemianie materii. Obecnie w lecznictwie zalecany jest jako lek żółciopędny, moczo-pędny, przeciwcukrzycowy i w zaburzeniach trawiennych. Wchodzi w skład licznych mieszanek ziołowych. Zewnętrz-nie wyciągi z mniszka i świeży sok działają regenerująco na skórę, przyspieszają bliznowacenie i zanikanie uszkodzeń skóry. W Chinach przeprowadzono udane próby żywienia jedwabników młodymi liśćmi mniszka, uzyskując zaskaku-jąco korzystne wyniki. We Francji, Włoszech i Niemczech młode liście mniszka są spożywane wiosną w postaci sa-łatki. W niektórych rejonach Niemiec z prażonych korzeni mniszka wyrabiano namiastkę kawy.

WinoRozdrobnić 30-40 g wysuszonych korzeni mniszka i zalać butelką (700 ml) białego wina gronowego. Pozo-stawić na 2 tygodnie, często wstrząsając. Przecedzić i pić po 1 łyżce lub 1 kieliszku do likieru 2-3 razy dziennie na 1 godzinę przed posiłkiem jako środek pobudzający apetyt lub po jedzeniu jako ułatwiający trawienie.

SokZebrane wiosną młode liście mnisz-ka lub całe rośliny z korzeniami wymyć w wodzie, rozłożyć, by obciekła woda, zemleć w maszynce do mięsa i wycisnąć sok przez płótno. Na 5 szklanek soku dodać 1 szklankę spirytusu, rozlać do butelek i przechowy-wać w lodówce. Pić sok, rozpoczynając od 1 łyżeczki dziennie w ciągu 10 dni. Działa ogólnie wzmacniająco, uodporniająco, odtru-wająco, zwłaszcza jako środek pomocniczy dla rekonwalescen-tów i osób w wieku podeszłym.

Okład ze świeżo wyci-śniętego soku mniszka niszczy stopniowo brodawki, kurzajki i kłykciny, podobnie jak sok z glistnika.

102

Nazwy ludowe i zwyczajoweLepnica, mydelnica, mydelnica psie goździki, mydelnik, mydelnik lekarski, mydlica, mydlik, mydlnik, mydłownik, panny, psie goździki, śle-paki, zajęcza cebula.

OpisRoślina wieloletnia, do 1 m wysokości, o prosto wzniesionej, nagiej łodydze. Pod ziemią posiada długie, walcowate, rozgałęzione, czołgające się kłącza z licznymi korzeniami. Liście o długości 5-6 cm eliptyczne lub podługowate, zaostrzone, nagie lub nieco owłosione, z szorstkimi brzega-mi, trójnerwowe, położone są naprzeciwlegle na łodydze. Kwiaty dość duże, wyrastają pęczkami

na długiej szypułce z kątów liści i na wierzchołku łodygi. Płatki są różowe lub białe, na szczycie nieco wycięte, zwę-żone w wyraźny paznokieć. Mydlnica lekarska kwitnie od czerwca do września. Owocem jest jajowata torebka.

Gatunek podobnyBniec biały - Melandrium album (Mill.)

WystępowanieNaturalny obszar występowania mydlnicy lekarskiej to Eu-ropa, Azja i Afryka Północna, ale roślina rozprzestrzeniła się także w innych rejonach świata. W Polsce można ją spo-tkać bardzo często na całym niżu; w widnych zaroślach, nad brzegami rzek i na piaszczystych nieużytkach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest korzeń mydlnicy. Pozyskuje się go z roślin rosnących w stanie naturalnym lub z upraw. Ze stanowisk naturalnych wykopuje się korzenie wiosną (zbiór można prowadzić aż do zakwitania roślin), a następnie je-sienią. Z wydobytych korzeni odcina się części nadziem-ne, usuwa drobne korzenie i oczyszcza z ziemi. Wiosną można je suszyć w warunkach naturalnych, w miejscach przewiewnych, nawet na słońcu. Jesienią konieczne jest suszenie w podwyższonej temperaturze, nie przekraczają-cej jednak 40oC. Po wysuszeniu korzenie i kłącza powinny

(Saponaria officinalis L.)

Rodzina: goździkowate – Caryophyllaceae

Mydlnica lekarska P

W

Przepisy

Odwar½ łyżki rozdrobnio-nych korzeni zalać 1 szklanką letniej wody. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykry-ciem 5 min. Odstawić na 15 min. i przece-dzić. Pić 1-2 łyżki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako środek wykrztuśny i regulujący przemia-nę materii. Odwar można stosować zewnętrznie do mycia owłosionej części głowy w łojotokowym zapaleniu skóry,

103

mieć barwę brunatnoczerwoną z zewnątrz, a na przełamie białą z żółtym rdzeniem.

Skład chemicznyOkoło 5% saponin, glikozyd flawonowy, fitosterol, węglo-wodany i sole mineralne.

ZastosowanieMydlnica była stosowana już w medycynie starożytnej. W roku 1811 Schroder wyizolował z korzeni saponinę (łac. „sapon” - mydło). Wiele lat przed tym odkryciem, kiedy nie znano jeszcze mydła, mydlnicy używano do prania i od-tłuszczania surowej wełny oraz do kąpieli. Później zalecano ją tylko do prania delikatnych tkanin jedwabnych i wełnia-nych. Mydlnica stosowana jest również w przemyśle cu-kierniczym przy wyrobie chałwy. Wyciągi z mydlnicy poda-ne doustnie drażnią błony śluzowe jamy ustnej, gardła oraz przewodu pokarmowego i pobudzają czynności wydzielni-cze, zwłaszcza błon gardła i oskrzeli. Na błony suche, po-zbawione śluzu działają powlekająco, obniżają wrażliwość gardła i oskrzeli na bodźce i osłabiają odruch kaszlowy. Je-śli zaś błony pokryte są zgęstniałą wydzieliną, to spęczniają i rozrzedzają śluz. Umożliwia to przywrócenie naturalnego ruchu nabłonka rzęskowego oraz wyzwolenie reakcji wy-krztuśnej i w konsekwencji powolne usuwanie zalegającej wydzieliny i bakterii z górnych dróg oddechowych. Wyciągi z mydlnicy zwiększają wydzielanie żółci i ułatwiają jej prze-pływ do dwunastnicy. Pobudzają też nieznacznie czynności wydzielnicze żołądka, jelit i trzustki. Na skutek obniżenia napięcia powierzchniowego i przyspieszenia emulgowania tłuszczów przez saponiny, wyciągi wodne z tego surowca ułatwiają wchłanianie w jelitach składników pokarmowych i różnych substancji leczniczych. Według badań polskich z 1976 r. wyciągi z mydlnicy działają również przeciwobrzę-kowo i przeciwbólowo po podaniu doustnym, a więc mają znaczenie w procesach gojenia ran i normalizowania czyn-ności ścian naczyń krwionośnych i limfatycznych. Wiążą też szkodliwe produkty przemiany materii i ułatwiają usuwanie ich z ustroju. Zewnętrznie działają korzystnie w niektórych schorzeniach owłosionej skóry głowy.

Duże dawki wyciągów z korzenia mydlnicy silnie draż-nią błony śluzowe żołądka i jelit, wywołują nudności, wymioty i biegunkę. Należy więc unikać ich stosowania podczas ostrego nieżytu żołądka i jelit, krwawień z prze-wodu pokarmowego i we wczesnych okresach poopera-cyjnych.

wypadaniu włosów i łupieżu. Sporządza się wówczas odwar z 2 łyżek rozdrob-nionych korzeni i 1 l wody i ciepłym odwarem myje skórę głowy, przez 10-15 min. 2 razy w tygo-dniu.

OdwarZmieszać po 25 g ko-rzeni mydlnicy, ziela fiołka trójbarwnego, kłącza perzu i po 50 g korzeni łopianu, ziela skrzypu i korzeni lu-krecji. Zalać 1 ½ łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej, ogrzać do wrzenia i gotować 3-5 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić do termosu. Pić ½ - ⅔ szklanki 3 razy dziennie między posiłkami w dolegliwościach skórnych, skazie moczanowej i kamicy moczowej.

104

Nazwy ludowe i zwyczajoweNostrzyk lekarski, tatarska trawa, barkusz, noz-derek, nostrzyk zwyczajny, otylia, przytulia, borkon, komonica swoyska, koza, lipka, melot, nozdrek lekarski, nostrzek.

OpisJest roślina jednoroczna lub dwuletnia, miodo-dajna, wzrastająca do 1 m wysokości, o silnie rozgałęzionych łodygach. Liście są trójdzielne, długoogonkowe z przylistkami o brzegach ząb-kowanych. Kwiaty żółte, zebrane są w graniaste kwiatostany. Kwitnie od lipca do sierpnia. Owo-cem jest brunatny strąk, przeważnie z jednym nasieniem. Cała roślina pachnie kumaryną.

Gatunek podobnyNostrzyk biały - Melilotus albus Medik., który ma podobne właściwości lecznicze do nostrzyka żółtego.

WystępowanieRośnie w cieplejszych rejonach środkowej Europy, Chinach i Ameryce Północnej. Występuje na przydrożach, skarpach, ugorach, w zaroślach, na nasypach kolejowych, rumowi-skach, murawach, często w dużych skupiskach. Należy do gatunków pospolitych w całym kraju zarówno na niżu, jak i w rejonach podgórskich. Lubi podłoża bogate w wapń o odczynie obojętnym.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele nostrzyka. Zbiera się je na początku kwitnienia roślin ścinając wierzchołki pędów o długości do 35 cm. Surowcem są także rozgałęzienia rośliny. Ziele do-brze schnie w warunkach naturalnych. Należy je rozłożyć w cienkiej warstwie, aby w czasie suszenia nie przegarniać surowca. Dobrze wysuszone ziele ma naturalną barwę i przyjemny, miodowy zapach oraz gorzki smak.

(Melilotus officinalis (L.) Pallas)


Nostrzyk żółty P

W

105

Skład chemicznyKumaryna, melilotyna, dwukumarol, olejek eteryczny, kwa-sy organiczne, alantoina, związki flawonowe, garbniki, ślu-zy, substancje purynowe, sole mineralne.

ZastosowanieNostrzyk znano już w starożytności. Stosował go Teofrast i uczniowie Hipokratesa. W lecznictwie ludowym nostrzyk używano w zapaleniu spojówek oraz wewnętrznie w żyla-kach i przewlekłych chorobach nerek. Działa przeciwza-krzepowo i ma zdolność wzmacniania ścian naczyń krwio-nośnych. Jest więc pożytecznym lekiem w zakrzepowym zapaleniu żył i żylaków. Nadaje się też do leczenia obrzę-ków limfatycznych zapaleń naczyń chłonnych. Zewnętrznie okładami z ziela leczy się wrzody i ropnie, wybroczyny po kontuzjach i stany zapalne oczu. Nostrzyk jest także składni-kiem mieszanek ziół przeciw zapaleniu mięśnia sercowego, nadczynności tarczycy i migrenie alergicznej. Ziele nostrzy-ka używane jest do aromatyzowania niektórych gatunków tytoniu, nalewek, a w niektórych krajach do przyprawiania serów. Znajduje też zastosowanie w przemyśle perfume-ryjnym jako utrwalacz zapachów. Wysuszone, ulistnione wierzchołki pędów mogą być stosowane do przyprawiania zup, sałatek i masła. Silny zapach wysuszonego nostrzy-ka sprawia, że odstrasza mole. Z nasion nostrzyka można ugotować zupę, przypominającą w smaku grochówkę. Nie należy spożywać rośliny źle wysuszonej. Siano tego typu powoduje zatrucie u bydła. Nostrzyk jest dobrą rośliną mio-dodajną. Miód ten ma barwę jasno bursztynową i bardzo delikatny, przyjemny aromat.

Przepisy

Odwar1 łyżkę stołową suszu zalać 1 szklanką wody i gotować pod przykryciem przez 3-5 min. Używać do nasiadówek w bolesnych, wypa-dających z odbytu hemoroidach oraz do przemywania zainfekowanych, ropiejących ran.

Nostrzykiem nie wolno się leczyć na własną rękę, lecz zawsze za zgodą lekarza.

PW

106

Nazwy ludowe i zwyczajoweGłowienki czerwone, nawłoć, prosiana włoć, prosiana włoć zwyczajna, prosiana włócz, pro-sianawłoć pospolita, polska mimoza, rózga pa-sterska, samotnik, trank, urasz, wężowy trank, wężowy trunk, wężowe ziele, włoć złota, włoć dziewicza, złota rózga, złotnik.

OpisRoślina wieloletnia, wyrastająca do 50 cm (cza-sami nawet do 1 m) wysokości. Ma wzniesio-ną, pojedynczą, obłą łodygę, czasem fioletowo nabiegłą, słabo owłosioną. Liście odziomkowe, eliptyczno-jajowate, piłkowane, długości do 15 cm, osadzone są na długich, oskrzydlonych

ogonkach, a górne siedzące. Walcowato-wiechowaty kwia-tostan jest prosto wzniesiony, stosunkowo długi, a na nim rozmieszczone są w koszyczkach żółte kwiaty. Kwia-ty zewnętrzne są języczkowate, słupkowe, a wewnętrzne rurkowate, obupłciowe. Nazwa ludowa nawłoci „złota ró-zga” w pełni oddaje jej wygląd w czasie kwitnienia. Kwitnie od lipca do sierpnia. Owocem jest niełupka, długości do 3 mm, opatrzona puchem.

Gatunek podobnyNawłoć kanadyjska - Solidago canadensis L., nawłoć późna - Solidago gigantea Aiton.

WystępowanieJest gatunkiem rozpowszechnionym i pospolitym w całej niemal Europie i w strefie umiarkowanej Azji. W Polsce rośnie niekiedy masowo na niżu i w górach, w suchych la-sach i na ich brzegach, w zaroślach, na suchych zboczach, miedzach, suchych łąkach i wrzosowiskach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele nawłoci. Zbiera się je na początku kwitnienia roślin, ścinając nożem lub sekatorem górne części pędów długości najwyżej 30 cm. Nie zbiera się pędów roślin w pełni kwitnienia lub przekwitających, gdyż

(Solidago virgaurea L. S. Str.)


Nawłoć pospolita M

D

107

kwiaty w czasie suszenia przekwitają i z koszyczków wysy-puje się puch. Ziele można suszyć w warunkach natural-nych, w przewiewnych pomieszczeniach, rozkładając cien-ką warstwą, aby nie zachodziła konieczność przewracania go w czasie suszenia. W suszarni ogrzewanej temperatura nie powinna przekraczać 40oC. Gdy łodyżki łatwo łamią się przy zginaniu, wówczas można suszenie zakończyć, a suro-wiec zapakować do czystych, papierowych toreb.

Skład chemicznyFlawonoidy, około 8% garbników pirokatechinowych, kwa-sy wielofenolowe, około 1% saponin, do 0,7% olejku ete-rycznego, gorycze, olejki, śluz, cukry, sole mineralne oraz bliżej nie znane alkaloidy.

ZastosowanieFlawonoidy i olejek eteryczny, zawarte w przetworach z ziela nawłoci, działają silnie moczopędnie. Aktywniejsze są wyciągi alkoholowe niż wodne. Flawonoidy, jak ruty-na i kwercetyna z ziela, wchłaniają się w jelicie cienkim i uszczelniają ściany włosowatych naczyń krwionośnych. Przetwory z ziela nawłoci działają w przewodzie pokarmo-wym ściągająco, przeciwbakteryjnie, a przede wszystkim przeciwzapalnie. Najczęściej stosuje się przetwory z ziela nawłoci w stanach zapalnych dróg moczowych i nadciśnie-niu. Niekiedy podaje się napary lub odwary z ziela nawłoci jako pomocniczy środek usprawniający przemianę materii, odtruwający i przeciwzapalny w chorobie gośćcowej, dnie i niekiedy schorzeniach skórnych. Napary z nawłoci stosuje się zewnętrznie do płukań w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, do okładów na trudno gojące się rany, owrzodze-nia skóry i czyraki, do okładów i tamponów oraz irygacji pochwy.

Przepisy

Napar1 łyżkę ziela zalać 1-1 ½ szklanki wody wrzącej i postawić na parze pod przykry-ciem na 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po ¼-½ szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, odtruwający oraz regulujący czynność przewodu pokarmo-wego. Ten sam napar można stosować ze-wnętrznie do irygacji oraz okładów. Można dodać ½ łyżeczki Azulanu.

Odwar1 ½ łyżki ziela zalać 1 szklanką wody letniej, ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie 3 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Stoso-wać zewnętrznie do okładów, obmywań i tamponów, a także do płukania jamy ustnej i do kąpieli. Można dodać ½ łyżeczki Azulanu.

MD

108

Nazwy ludowe i zwyczajoweDrzewko Matki Boskiej.

OpisŁodyga nawłoci jest wzniesiona, osiąga od 0,3 do 2,5 m wysokości, sztywna, w dole całko-wicie naga i okryta nalotem woskowym, o barwie od jasnozielonej do ciemnopurpurowej. Liście są trójnerwowe, podługowato-lancetowate albo lancetowate, o zaostrzonych końcach i brzegach ostro piłkowanych. Koszyczki kwiatowe osadzo-ne na krótkich szypułkach, zebrane są w wiecho-kształtne kwiatostany. Kwiaty są żółte, bardzo małe, brzeżne języczkowe, nieco dłuższe od we-wnętrznych rurkowych. Nawłoć kwitnie późno,

bo w sierpniu i wrześniu. Owocem jest niełupka z puchem kielichowym, rozsiewana przez wiatr. Obydwa gatunki nieznacznie różnią się morfologią, ale mają podobne wła-ściwości lecznicze. Nawłocie są cennym źródłem nektaru i pyłku dla pszczół. Przypuszcza się, że to m.in. pszczelarze przyczynili się do rozpropagowania tych roślin. Badania wskazują że Solidago canadensis charakteryzuje się wydaj-nością cukrową na poziomie 370 kg z 1 ha.

WystępowanieNawłocie pochodzą z Ameryki Północnej. Zostały spro-wadzone do Europy w XVIII wieku jako rośliny ozdobne. W Polsce występują prawie na terytorium całego kraju. Najczęściej spotykane są na odłogach, wzdłuż szlaków komunikacyjnych i w dolinach rzek, w różnych warunkach siedliskowych.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele nawłoci, którego zbiór pro-wadzi się w dni pogodne, po obeschnięciu rosy. Ścina się pędy w początkowym okresie kwitnienia roślin. Wybiera

(Solidago canadensis L.)


Nawłoć kanadyjska

CT

(Solidago gigantea Aiton.)Nawłoć późna

109

się górne ich części, pozostawiając najstarszą, zdrewniałą część łodygi. Do zbioru używa się ostrych noży lub nożyc. Nie zbiera się pędów roślin w pełni kwitnienia lub przekwi-tających, gdyż kwiaty w czasie suszenia przekwitają i z ko-szyczków wysypuje się puch. Ziele można suszyć w wa-runkach naturalnych, w przewiewnych pomieszczeniach, rozkładając cienką warstwą, aby nie zachodziła koniecz-ność przewracania go. W suszarni ogrzewanej temperatura nie powinna przekraczać 40oC. Gdy łodyżki łatwo łamią się przy zginaniu, wówczas można suszenie zakończyć, a su-rowiec zapakować do czystych, papierowych toreb. Dobrze zebrany i wysuszony surowiec posiada naturalne zabarwie-nie i charakterystyczny zapach.

Skład chemicznyFlawonoidy, garbniki, olejek eteryczny, saponina obojętna, żywice i śluzy.

ZastosowanieNawłoć znana jest od dawna w medycynie ludowej. India-nie Odżibwejowie robili lewatywy z korzeni nawłoci. Z ziela i korzeni sporządzali wyciągi, które używali wewnętrznie jako środki pobudzające i wzmacniające. Z kolei Indianie Alabama herbatki z nawłoci stosowali do leczenia przezię-bień, zaś zewnętrznie do okładania obolałych miejsc. Obec-nie nawłoć stosuje się w schorzeniach wątroby i pęcherzy-ka żółciowego, krwotokach z żołądka i jelit, nieżytach jelita cienkiego i żołądka oraz puchlinie brzusznej. Zaleca się też w dychawicy i astmie oskrzelowej, grypie, przeziębieniach, kaszlu i nadciśnieniu tętniczym. Do użytku zewnętrznego podaje się w stanach zapalnych pochwy i sromu, owrzo-dzeniach ciała i trudno gojących się ranach, owrzodzeniach żylaków, gośćcu pozastawowym, czyrakach, wyprysku skórnym i zapaleniu opryszczkowym. Poza tym ziele na-włoci można stosować do kąpieli, która działa antysep-tycznie, przeciwreumatycznie, rozgrzewająco i łagodząco w przypadku stanów zapalnych skóry.

Przepisy

Napar2 łyżki ziela lub samych liści zalać 1 szklanką wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po 150-200 ml. Wskazania: ską-pomocz, obrzęki, kamica moczowa i żółciowa, stany zapalne nerek i dróg moczowych.

NalewkaPół szklanki ziela lub liści zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dziennie po 5-10 ml. Wskazania: zabu-rzenia metaboliczne i trawienne.

CT

110

Nazwy ludowe i zwyczajoweOlcha, olszyna.

OpisJest drzewem dorastającym do 25 m wysokości, o wydłużonej koronie, strzelistym pniu, pokry-tym prawie czarną, gładką korą, o zwisających gałęziach. Pączki są lepkie i pokryte łuskami. Lepkie są również młode listki. Kwiaty męskie miękko zwisają w kształcie bazi, kwiaty żeńskie – szyszki są zebrane po kilka na długich szypuł-kach. Zawiązują się pod koniec lata, są zielone, a z czasem brunatnieją. Olsza kwitnie w kwietniu i na początku maja. Owocem są drobne, płaskie, wąsko oskrzydlone orzeszki zebrane w szyszecz-

kowate, zdrewniałe owocostany. Owoce dojrzewają we wrześniu i w październiku.

Gatunek podobnyOlsza szara - Alnus incana (L.) Moench.

WystępowanieOlsza czarna rośnie na obszarze prawie całej Europy (oprócz Skandynawii), w zachodniej części Syberii, Azji Mniejszej i w północnej Afryce. W Polsce spotyka się ją często w wil-gotnych lasach liściastych, na bagnach i torfowiskach oraz nad brzegami rzek, stawów i innych zbiorników wodnych. Łatwo przystosowuje się do każdych warunków, jednak zdecydowanie najbardziej lubi miejsca wilgotne i mokre. Typowym siedliskiem olszy czarnej na terenach okresowo zalewanych jest las łęgowy (podmokły, okresowo zalewany las porastający doliny rzeczne), natomiast na terenach ba-giennych - ols (las z trwale stagnującą wodą, porastający bagna i torfowiska).

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim są liście, pąki w pierwszej fazie rozkwitu, kora i całe gałązki wraz z pąkami, szyszeczka-mi i kwiatami pyłkowymi. Gałązki pozyskuje się w czasie kwitnienia w marcu, należy zachować ostrożność, aby nie

(Alnus glutinosa Gaertn.)

Rodzina: brzozowate – Betulaceae

Olsza czarna C

T

111

otrzepać pyłku i nie odrzucać szyszeczek zeszłorocznych. Liście zbiera się tylko w maju. Korowinę można zbierać cały rok. Pączki zbiera się, gdy są częściowo otwarte. Gałązki doskonale zastępują korę. Liście i pączki można suszyć w dobrze zacienionym i dobrze przewietrzanym miejscu w temperaturze do 40oC, a gałązki i korę w suszarniach, w temperaturze do 80oC. Z około 200 g świeżych gałązek po wysuszeniu i zmieleniu otrzymuje się ok. 100 g suszu.

Skład chemicznyLupeol, betulina, kwas betulinowy, allantoinowy, żywice, garbniki, olejek eteryczny, suberyna i flawonoidy. Liście i pączki zawierają dużo witamin (C,P, kwas foliowy).

ZastosowanieDawniej korę i liście olszy stosowano przede wszystkim do leczenia przeziębień, reumatyzmu i podagry. Roztarte świeże liście przykładano na czyraki i popękane sutki pier-si karmiących kobiet. Korę olszy zalecano przy bólach żo-łądka oraz przy krwawieniach z przewodu pokarmowego. Naparem z liści płukano gardło, a także przemywano rany i ropnie. Okłady z nich przynosiły ulgę w bólach reuma-tycznych. Uważano też, że przeziębienia wyleczy okładanie chorego liśćmi uprzednio namoczonymi w ciepłej wodzie. Okłady z młodych liści stosowano na trudno gojące się, ro-piejące rany i czyraki. We współczesnym lecznictwie używa się zarówno kory olszy, jak i liści. Wyciągów z kory i liści używa się jako leku ściągającego do płukania jamy ustnej przy krwawieniach z dziąseł oraz gardła przy anginie. Dzia-łają również przeciwgorączkowo. Napary z liści stosuje się w schorzeniach przewodu pokarmowego, zwłaszcza przy ostrych nieżytach żołądka i jelit, którym towarzyszą silne bóle i biegunki. Kataplazmy z kory liści pomagają też w le-czeniu dolegliwości związanych ze stanami zapalnymi sta-wów, mięśni oraz ścięgien i korzonków nerwowych. Napar z młodych liści lub pąków liściowych stosuje się do nacie-rania skóry głowy przy wypadaniu włosów, łupieżu i łojoto-ku. Odwar z młodych liści zmieszany z mąką ziemniaczaną (na gęstą papkę) stosuje się jako maseczki kosmetyczne (przeciwzmarszczkowe) do twarzy, ponieważ zwiększają napięcie skóry, poprawiają krążenie krwi, usuwają stany zapalne skóry twarzy. Mocny odwar z kory olszy przeciw-działa nadmiernemu poceniu się stóp i rąk. Kąpiele z dodat-kiem naparu z liści olszy w połączeniu i z innymi roślinami mają zastosowanie w terapii niektórych chorób skóry (eg-zema, czyraczność). Wiosenne, jeszcze lepkie gałązki olszy mogą służyć do pozbycia się pcheł (m.in. z psiej budy). Pchły wskakują na gałązki, przyklejają się do nich i można je później spalić.

Przepisy

Napar z liści olchy1 łyżeczkę rozdrob-nionych liści zalać 1 szklanką wrzątku. Po odstawieniu na 15-20 min. do naciągnięcia odcedzić napar. Pić 2-3 razy dziennie po ⅓ szklanki, stosować w schorzeniach przewo-du pokarmowego.

Proszek olchowy Suche liście lub pączki zmielić w młynku na pył. Zażywać 4 razy dzien-nie po pół łyżeczki; dobrze popić. Można zmieszać z miodem: na łyżeczkę proszku dać 1 łyżkę miodu i 10 kropel alko-holu lub gliceryny, wymieszać; zażywać 3-4 razy dziennie po pół łyżki. Proszek olchowy jest zna-komitą zasypką na rany, zmiany sączące, owrzodzenia i liszaje.

112

Nazwy ludowe i zwyczajowePerz pospolity, perz biały, rolnica perz, psia pa-sza, pyrnik

OpisJest to bylina dorastająca do 1,5 m wysokości, tworząca bardzo długie, czołgające się rozłogi, które niekiedy osiągają głębokość do 115 cm. Rośliny są żywo zielone, a niekiedy szarozielo-ne. Pochwy liściowe we wczesnych fazach roz-woju rośliny są owłosione. Kwiatostanem jest kłos właściwy do 10 cm długi o kłoskach 4-5 kwiatkowych. Jest rośliną wiatropylną. Kwit-nie od czerwca do września. Owocem jest ziar-niak. Rozmnaża się z nasion i rozłogów. Nawet

z najmniejszej części podziemnego pędu może wyrosnąć nowa roślina. Dlatego perz jest uporczywym chwastem pól i ogrodów.

Gatunek podobnyPerz siny - Elymus hispidus (Opiz) Melderis.

WystępowanieWystępuje na całej półkuli północnej. Często zarasta pola, łąki, trawniki, ogrody, jako uciążliwy chwast przydroży, to-rowisk. Występuje na wszystkich rodzajach gleb.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są kłącza perzu. Pozyskuje się je jesienią lub wiosną podczas mechanicznej uprawy gleby. Spośród wy-dobytych z gleby kłączy wybiera się grube, mięsiste o jasnej barwie. Odcina się od nich części nadziemne i oczyszcza z gleby. W naturalnych warunkach kłącza wysychają pod-czas ciepłej i suchej pogody. Można suszyć je w suszarni ogrzewanej, w temperaturze do 40oC. Suche kłącza czyści się z korzonków i łusek przez ich omłacanie lub ocieranie na sitach. Wysuszone kłącza powinny być jasno słomkowe i bez drobnych korzonków.

(Elymus repens L.)

Rodzina: wiechlinowate – Poaceae

Perz właściwy P

B

113

Skład chemicznyWęglowodany, glikowanilina, pektyny, kwasy organiczne, witaminy A, B i C, sole mineralne z dużą zawartością pota-su, żelaza i krzemu, inozyt.

ZastosowaniePerz znany był już w świecie antycznym. W starożytnych Chinach wymachiwano perzem dając sygnał do wymar-szu armii na wojnę. Wysuszone kłącza stanowiły ściółkę dla rannych żołnierzy. Chwast ten noszono także na czele orszaków żałobnych oraz używano do filtrowania win. Do lecznictwa europejskiego perz wszedł dopiero w średnio-wieczu. Po raz pierwszy został opisany w latach 1588-1590 przez niemieckiego aptekarza, lekarza i botanika Taberna-emontanusa. W lecznictwie ludowym kłącza perzu stoso-wano w początkowych stadiach cukrzycy oraz jako środek odżywczy. Obecnie perz używany jest jako lek moczopędny w schorzeniach nerek i pobudzający przemianę materii. W większych dawkach działa łagodnie przeczyszczająco i jako lek czyszczący krew. W dotkniętych głodem regio-nach Niemiec i Francji, ze sproszkowanych kłączy perzu wypiekano placki lub dodawano je do mąki przy wypieku chleba. Po długim gotowaniu rozłogi perzu mogą stano-wić nawet surowiec do wyrobu piwa. Ponadto sporządzano syropowaty odwar, którym słodzono napoje. Dobrze przy-swajalna krzemionka przeciwdziała procesom starzenia. Wyciąg z perzu stosuje się przeważnie z innymi ziołami. Po wymieszaniu z gliną służył do uszczelniania kalenic dachów słomianych w budynkach wiejskich zagród.

Przepisy

Odwar1-2 łyżki umytych i rozdrobnionych kłączy zalać ½ litra wody i trzymać na małym ogniu do 10 min. Pić po ½ szklan-ki 3 razy dziennie po posiłkach. Jest to dobry lek dla osób po przebytych zatruciach pokarmowych, z chorobą gośćcową i chorobami skórnymi (trądzik, wysypki), ła-godnie moczopędny, obniżający ciśnienie krwi i przeciwgorącz-kowy.

Rasbak/WikiCom

114

Nazwy ludowe i zwyczajoweSrebrnik, gęsia trawka, gęsie ziele, gęsiówka, dziewicze ziele, drabinki, gęsiorka, pięćperst gęsi, pięciopalcowiec, pięciopalcownik, srebrnik włoski, ziebro, złotnik, srebrniczek, szczyrzyca, piędźperst, pięć perst pospolity.

OpisRoślina wieloletnia o silnym rozgałęzionym kłą-czu i długich nadziemnych rozłogach. W węzłach rozłogów ukorzenia się i rozwija się nowa roślina. Liście pierzaste, ząbkowane, od spodu jedwabi-sto srebrzycie owłosione, tworzą przyziemną rozetkę. Żółte kwiaty o pięciopłatkowej koronie wykształcają się na długiej szypułce. Kwitnie od

maja do sierpnia. Drobne owoce (orzeszki) rozprzestrze-niają się przy udziale wody, zwierząt i ludzi.

WystępowanieGatunek jest pospolity w całej Europie na siedliskach wilgot-nych i zasobnych w azot, a więc nad brzegami zbiorników wodnych i strumieni, dość żyznych łąkach, pastwiskach i wilgotnych polach, przydrożach, miedzach i ugorach. Ro-ślina zadeptywana i zgryzana łatwo odrasta.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele, które pozyskuje się podczas kwitnie-nia roślin. Ścina się liście, kwiaty i pędy bez korzeni. Ziele dobrze wysycha w suszarni naturalnej, w ogrzewanej tem-peratura nie powinna przekraczać 45oC. Dobrze wysuszone ziele zachowuje naturalną barwę (żółte kwiaty, zielone, a od spodu srebrzyste liście).

Skład chemiczny6% garbników, flawonoidy, kwasy organiczne, gorycze, dużo witaminy C, cholina, sole mineralne, związki żywico-we i proteiny.

(Potentilla anserina L.)


Pięciornik gęsi M

B

Przepisy

NaparPrzygotować mie-szankę z 2 części ziela srebrnika i po jednej części bratków polnych i ziela mniszka. Jedną łyżkę ziół zalać szklanką wrzącej wody, po 10 min. przecedzić i pić dwa razy dzien-nie po jednej szklance ciepłego naparu. Stosować w przypadku nieżytu przewodu pokarmo-wego.

115

ZastosowanieJak sama nazwa wskazuje roślina ta jest przysmakiem gęsi, ale lubią ją także kozy, owce i świnie. W lecznictwie srebr-nik znany był od wczesnego średniowiecza, jako środek przeciw kolkom jelitowym. Wymieniali go w swych dziełach m.in. Paracelsus i Tabernaemontanus.

W lecznictwie ludowym był stosowany przy przewlekłych biegunkach, zaburzeniach trawienia, dróg żółciowych i mo-czowych oraz bolesnym miesiączkowaniu. Zewnętrznie okłady ze zmiażdżonego ziela zalecano przeciw żylakom i bólom reumatycznym oraz zapaleniu jamy ustnej. Obecnie odwary z ziela pięciornika gęsiego używa się jako środek o działaniu przeciwbiegunkowym, przeciwkrwotocznym, rozkurczowym i żółciopędnym. Zalecany jest jako lek po-prawiający apetyt i ułatwiający trawienie. Wodne wyciągi można stosować do przemywania twarzy, co ma pozytyw-ny wpływ na cerę. Najczęściej jest składnikiem mieszanek ziół o podobnym działaniu. Można nim farbować tkaniny na kolor złoty. Młode liście pięciornika nadają się do sałatek podczas kuracji wiosennych, zup lub można je przyrządzać jak szpinak.

Przepisy

NaparZmieszać ziele srebrnika w równych częściach z miętą, rumiankiem, jaskół-czym zielem i drapaczem lekar-skim (10-30 g na szklankę wrzątku). Parzyć pod przykry-ciem 10 min., pić 3 razy dziennie po ½ szklanki ciepłego naparu.

MD

116

Nazwy ludowe i zwyczajoweKurze ziele, dziewiczy korzeń, panieński korzeń, pięciornik kurzyślad, pięciornik leśny, pięciornik czteropłatkowy, pępawa, kurza stopka, kurzy ślad, kurze dupki, dąbrówka, drzewianka.

OpisBylina o wyprostowanej, rozgałęzionej łody-dze dorastającej do 40 cm. Liście trójlistkowe z głębokimi wcięciami oraz dużymi przylistkami, przypominają kształtem kurzą stopę i stąd wzięła się nazwa tego gatunku. Kwiaty pojedyncze czte-ropłatkowe, osadzone na długich szypułkach, są złocistożółte z czerwoną plamką u nasady. Kwit-nie od maja do sierpnia. Owocem jest orzeszek.

Gatunek podobnyPięciornik rozłogowy - Potentilla reptans L.

WystępowanieWystępuje w stanie naturalnym od Azorów i północnej Skandynawii do środkowej Hiszpanii, Włoch i Półwyspu Bałkańskiego. Spotyka się go również w Azji za Uralem i Kaukazem. W Polsce roślina ta występuje pospolicie na wilgotnych łąkach, pastwiskach, torfowiskach, zaroślach i lasach, na glebach ubogich o odczynie kwaśnym, na niżu i w Karpatach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są kłącza pięciornika. Po zbiorze jesienią nale-ży je szybko umyć i następnie wysuszyć w temperaturze poniżej 60oC. Surowiec ma barwę czerwonobrunatną do czarnobrunatnej z licznymi śladami po korzeniach i pędach. W miejscu przełamania jest czerwonobrunatny z żółtawymi punktami, bez zapachu i o silnie ściągającym smaku.

Skład chemicznyPonad 20% garbników, związki żywicowe i woskowe, kwa-sy organiczne, skrobia i sole mineralne.

(Potentilla erecta L. Raeusch)


Pięciornik kurze ziele M

D

117

ZastosowanieWłaściwości lecznicze kłączy tego pięciornika znane były już w starożytności. Hipokrates zalecał je jako skuteczny lek w wielu dolegliwościach. W średniowieczu roślina ta była wysoko ceniona przez św. Hildegardę (XI w.), potem o niej zapomniano. Dopiero w XIX wieku zaczęto ją stosować w lecznictwie do tamowania krwotoków i jako środek prze-ciw czerwonce. W lecznictwie ludowym stosowana była jako środek przeciwbiegunkowy, a także w postaci okładów na popękane dłonie i stopy. Odwarem przemywano oczy w kurzej ślepocie oraz pito go przy kaszlu i febrze. Liście dodawano do kąpieli na wzmocnienie organizmu. Drobno pokrojone korzenie moczono przez 9 dni w winie lub spiry-tusie, po czym gotowano lub wypiekano w chlebie. Kłącza stosowane były także do garbowania skór, jednocześnie barwiły skórę na kolor czerwony. Z korzenia otrzymywano czarną farbę do tkanin. Proszek z kłączy używano do my-cia zębów zapewniając im biel i zapobiegając schorzeniom dziąseł. Obecnie odwary z kłączy służą do płukania gardła i jamy ustnej, przy krwawieniu dziąseł i do okładów przy zakażeniach ran i uszkodzeniach skóry. Ponadto są stoso-wane w biegunkach i nieżytach przewodu pokarmowego. Nalewka z kłączy znajduje zastosowanie w kosmetyce.

Przepisy

Odwar15-20 g kłączy plus szklanka letniej wody, gotować 15 min., odcedzić i używać do okładów.

0,5 – 3 g sproszko-wanego kłącza podaje się jako lek przeciw-biegunkowy.

KR

118

Nazwy ludowe i zwyczajoweBarsznica, gier, kozia stopa, kozia stopka, śnitka, giersz.

OpisJest byliną o czołgających się kłączach i nagich, bruzdkowanych, górą nieco gałęzistych łodygach osiągających wysokość 60-90 cm. Liście dolne podwójnie trójlistkowe składają się z listków ja-jowatych, zaostrzonych, nierówno piłkowanych. Liście górne są pojedynczo trójdzielne. Kwia-ty białe lub lekko różowe, zebrane w baldachy o 12-13 szypułkach, nie zawierają pokryw i pokrywek. Kielich jest niewyraźny, korona zaś wolnopłatkowa. Płatki mają kształt odwrotnie

sercowaty. Kwitnie od czerwca do lipca. Owocem jest roz-łupnia rozpadająca się na 2 rozłupki. Owoce są niewielkie (3 do 4 mm), jasno – lub ciemnobrązowe ze słomianożół-tymi żeberkami, podobne do owocu kminku, lecz bez za-pachu.

WystępowanieWystępuje prawie w całej Europie, Azji Mniejszej, na Kauka-zie i Syberii. Został zawleczony do Ameryki Północnej i tam się zadomowił. Jest gatunkiem rosnącym na całym obsza-rze Polski w lasach liściastych, zaroślach, w ogrodach oraz przy płotach. Podagrycznik spotykany jest na glebach ży-znych o odczynie obojętnym i alkalicznym, na siedliskach wilgotnych, zwykle ocienionych. W uprawach rolniczych i ogródkach jest uporczywym chwastem, gdyż odtwarza się nawet z niewielkich fragmentów kłącza. Odznacza się przy tym ogromną siłą konkurencyjną w stosunku do innych gatunków, dzięki czemu szybko opanowuje teren. Często tworzy całe łany.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim podagrycznika jest ziele i korzeń.

Skład chemicznyZiele: sterole, sole mineralne, zwłaszcza wapń, potas i mangan.

(Aegopodium podagraria L.)


Podagrycznik pospolity C

T

119

Owoce: żółty olejek eteryczny o przyjemnym aromatycz-nym zapachu i piekącym smaku.

ZastosowanieWykorzystywany w lecznictwie ludowy napar z tego ziela zalecano przy bólach nerek. Świeże liście przykładane na rany powodują szybsze ich gojenie się. Sokiem wyciśniętym z liści można nacierać miejsca ukąszeń przez owady. Zie-le w stanie świeżym stosuje się jako rozgrzewające okłady w artretyzmie i reumatyzmie. Ponadto okłady te poprawiają transpirację skóry. W dawnych czasach młode listki poda-grycznika spożywane były na wiosnę jako jarzyna. Z mło-dych pędów i listków przyrządzane są potrawy podobne do szpinaku. Mają one dużą wartość odżywczą, a równocze-śnie wykazują działanie moczopędne i rozgrzewające. Wio-sną młode liście nadają się na sałatki, starsze należy goto-wać ze względu na nieprzyjemny smak. Omawiany gatunek czasami uprawiany jest jako roślina okrywowa. Używa się do tego celu odmian ogrodowych o ozdobnych, plamistych liściach. Dzięki bardzo ekspansywnemu wzrostowi szybko pokrywa teren, utrudniając rozwój chwastów.

Przepisy

Napar1 łyżeczka na 1 szklankę wrzątku, parzyć pod przykry-ciem przez 15-20 min., przecedzić i w razie potrzeby pić 3-4 razy dziennie po ⅔ szklanki - to lek zalecany w kuracji podagry, reumaty-zmu, żylaków odbytu, stanów zapalnych nerek i pęcherza, po-mocniczo w kamicy nerkowej oraz na poprawę przemiany materii.

JK

120

Nazwy ludowe i zwyczajowePodbiał, podbiał zwyczajny, podbel, podbielina, końskie kopyto, ośla stopa, koński kwiat, kobi-lacz, lepieżnik, grzybień, kaczeniec, korzeniec, kłobuk, kwiat boże liczko, białodrzew, macocha.

OpisPolska nazwa podbiału pospolitego pochodzi od słowa „biały”, jako że liście tego zioła są pod spodem biało owłosione. Nazwa łacińska tussis oznacza kaszel i to, że roślina już w starożytno-ści była znanym środkiem wykrztuśnym. Kwitnie bardzo wcześnie, bo już pod koniec marca lub na początku kwietnia, tworząc najpierw pędy kwia-towe, dorastające do 20 cm i obficie okryte klino-

watymi łuskami. Owocem jest niełupka. Po przekwitnięciu podbiał wykształca liście odziomkowe, długoogonkowe, okrągławo wielokątne, o nierówno ząbkowanym brzegu. Młode liście są całkowicie pokryte kutnerem, u starszych kutner pozostaje tylko na spodniej stronie.

Gatunek podobnyLepiężnik różowy - Petasites hybridus (L.) P. Gaertn., B. Mey. et Scherb.

WystępowanieRodzime obszary występowania podbiału pospolitego obejmują Europę, dużą część Azji oraz Algierię i Maroko. W Polsce jest jednym z pierwszych zwiastunów wiosny. Najczęściej rośnie na łąkach, nad brzegami wód, w wilgot-nych zaroślach, w lesie, na żwirowiskach, obsuwiskach, w starych kamieniołomach i cegielniach, na wilgotnych gle-bach gliniastych, rzadziej jako chwast na niedrenowanych, podmokłych i zaniedbanych polach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kwiat i liść podbiału. Do celów leczniczych od czerwca do września zbiera się przede wszystkim liście, ale niekiedy również - od marca do kwiet-nia - kwiatowe koszyczki rośliny. Liście bez ogonków,

(Tussilago farfara L.)


Podbiał pospolity M

D

121

a świeżo rozkwitłe koszyczki kwiatów bez szypułek, najlepiej jest zrywać ręcznie, w dni pogodne, po obeschnięciu rosy. Po zbiorze, surowca nie należy ugniatać, ponieważ łatwo się skleja i ulega zaparzeniu. Najlepiej suszyć go w cienkiej, pojedynczej warstwie, odwracając spodnią stroną liści ku górze, w warunkach naturalnych, w miejscu przewiewnym i zacienionym, lub w suszarniach w temperaturze nie prze-kraczającej 40oC.

Skład chemicznyKwiaty - olejek eteryczny, flawonoidy, śluzy, gorycze, ka-roteny i garbniki. Liście - śluzy, garbniki, olejki eteryczne, flawonoidy, fitosterole, kwasy organiczne, cholina, inulina, gorycze i sole mineralne. W liściach jest mniej olejku ete-rycznego niż w kwiatach, a więcej śluzu i goryczy.

ZastosowanieJuż w I w n.e. wybitny przyrodnik rzymski - Pliniusz, zalecał wdychania dymu z tlących się liści podbiału jako skuteczny lek na suchy, ostry kaszel. W medycynie ludowej podbiał miał zawsze szerokie zastosowanie. Młode, świeże liście przykładano przy żylakowatych owrzodzeniach podudzi i róży na twarzy. Wywar z liści używano do przemywania ran i okładów na obrzęki, odwaru z korzeni - przy przewle-kłym gośćcu i podagrze, a sok ze świeżych liści wciąga-no do nosa dla pozbycia się kataru. Obecnie w medycynie podbiał stosuje się jako środek przeciwzapalny i rozluźnia-jący flegmę w schorzeniach górnych dróg oddechowych. Jest skuteczny przy kaszlu, chrypkach, zapaleniu oskrzeli, początkowych stadiach gruźlicy i astmie oskrzelowej. Wy-stępujący w podbiale śluz chroni śluzówkę gardła i krtani przed drażniącymi wpływami wywołującymi kaszel. Pod-biał ma działanie wykrztuśne, przeciwskurczowe, powle-kające, ściągające, przeciwzapalne i w niewielkim stopniu - przeciwbakteryjne. Kwiaty działają także pobudzająco na apetyt i przeciwpotnie, zewnętrznie - w formie okładów - w stanach zapalnych skóry. W kosmetyce podbiał zmiękcza i uelastycznia skórę, usuwając jednocześnie stany zapalne i plamy oraz nadaje jej świeży wygląd i jędrność. Z roz-drobnionych świeżych liści sporządza się maseczki kosme-tyczne, szczególnie cenne przy skórze przetłuszczającej się i zanieczyszczonej. Odwary można dodawać do kąpieli ziołowych oraz stosować do mycia głowy przy wypadaniu włosów, a także jako środek przeciwłupieżowy. Podbiał dodawany bywa przy produkcji kremów do cery tłustej i wrażliwej oraz do płynów zmywających. Jest pierwszym na wiosnę pożytkiem dla pszczół. Zakiszone liście nadają się na paszę dla bydła. Liści podbiału dodawano dawniej do zup lub przyrządzano je na jarzynę, tak jak szpinak.

Przepisy

Odwar1 łyżkę liści zalać 1 szklanką wody, gotować kilka min. pod przykryciem lub parzyć 15 min. Pić 3 razy dziennie po pół szklanki.

Napar1 łyżka liści lub kwiatów na szklankę wrzątku, parzyć pod przykryciem lub w termosie przez 20 min.,pić kilka razy dziennie po pół szklanki. Można go osłodzić łyżeczką miodu.

Odwary z liści i napary z kwiatów podbiału można stosować zewnętrznie do płukania gardła oraz do okładów na podrażnienia skóry, na owrzodzenia goleni, oparzenia, stłuczenia i siniaki, a także na otarcia skóry i ukąszenia owadów.

122

Nazwy ludowe i zwyczajowePokrywa, pékrywa, pokrzywa dwupienna, pokrzy-wa wielka, pokrzywa parząca, pokrzywy wielkie, żgajka wielka, żgawka.

OpisJest rośliną wieloletnią, dorastającą do 1,5 m, o łodydze sztywnej, czterokanciastej, bogato ulistnionej. Blaszka liściowa ma kształt sercowa-ty, na szczycie zaostrzona o brzegu grubo ząbko-wanym. Niepozorne, jednopłciowe kwiaty zebra-ne są w zwisające grona. Kwitnie od czerwca do późnej jesieni. Owocem jest orzeszek. Cała rośli-na pokryta jest włoskami parzącymi i mniejszymi włoskami szczeciniastymi.

Gatunek podobnyPokrzywa żegawka - Urtica urens L., jasnota biała - Lamium album L.

WystępowanieWystępuje w stanie dzikim w Europie, Azji, Afryce Północ-nej, Ameryce Północnej, zawleczona została także na inne obszary i kontynenty. W Polsce jest pospolitym chwastem ruderalnym. Rośnie głównie w miejscach zacienionych, na stanowiskach bogatych w próchnicę i związki azotowe, w wilgotnych ogrodach, przy plotach i zabudowaniach, za-roślach, na pastwiskach, w rowach przydrożnych, a także na śmietniskach i gruzowiskach. Najlepiej rośnie w miejscach krzyżujących się żył wodnych.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest liść i ziele, rzadziej korzeń czy nasiona. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września dobrze rozwinięte liście i suszy w warunkach na-turalnych w miejscach dobrze ocienionych i przewiewnych. Można ścinać lub kosić całe pędy nadziemne i dopiero po lekkim przewiędnięciu oberwać liście i suszyć. Lekko zwięd-nięte rośliny są nieco mniej parzące. Jesienią lub wczesną wiosną wykopuje się korzenie i rozłogi, oczyszcza z ziemi,

(Urtica dioica L.)

Rodzina: pokrzywowate – Urticaceae

Przepisy

Odwar2-2 ½ łyżki liści zalać 2 szklankami gorącej wody i gotować łagodnie pod przykry-ciem 5 min. Odstawić na 10 min., przece-dzić do termosu. Pić ½ - ⅔ szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek poprawiający przemianę materii; również w niedokrwi-stości (np. dla daw-ców krwi) w okresie 2-3 tygodni, przyjmując zarazem tabletkę witaminy B1, ponadto jako lek

Pokrzywa zwyczajna M

D

123

odcina część nadziemną i suszy w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 40oC. Liście i korzenie przechowuje się w szczelnym opakowaniu, w miejscach suchych, chłodnych i ciemnych.

Skład chemicznyLiść: zawiera flawonoidy, karotenoidy, fitosterole, garbniki, chlorofil, kwasy organiczne, witaminy A, B2, C, E, K, sole mineralne oraz śluzy, enzymy i hormony roślinne.

Korzenie: śluzy, woski, kwasy organiczne, lecytyny, fitoste-role, sole mineralne i rozpuszczalna krzemionka.

ZastosowaniePokrzywa przyciągała uwagę już lekarzy greckich, Diosko-ridesa i Hipokratesa. Słowianie od najdawniejszych czasów przypisywali pokrzywie właściwości magiczne. W przed-dzień św. Jana zabezpieczano się przed demonami, za-wieszając ją u wejścia do chat lub na bramach. Na polach wiechy tej rośliny chroniły zasiewy od uroków. Przed nadej-ściem burzy palono pokrzywę wierząc, iż jej dym rozpędzi chmury i ustrzeże od piorunów. Także tkaniny sporządzone z jej włókien miały odstraszać demony. Włókno pokrzywo-we było bowiem w dawnych wiekach powszechnie u nas znane. W lecznictwie ludowym pokrzywa stosowana była na wiele dolegliwości, jako środek moczopędny, wiatropędny i czyszczący krew. Zalecana była również jako lekarstwo w schorzeniach wątroby, kamicy nerkowej, nieregularnych menstruacjach, chorobach nerwowych, reumatyzmie, gruź-licy. Sok z pokrzywy stosowano w leczeniu zastarzałych ran, wrzodów i przetok. Obecnie stosuje się pokrzywę ze względu na jej właściwości tamowania krwi w krwawieniach z przewodu pokarmowego oraz w leczeniu żylaków odbytu. Wyciągi z liści pokrzywy stosuje się w łagodnych stanach zapalnych dróg moczowych oraz przewodu pokarmowego, zbyt skąpym wydalaniu moczu, a pomocniczo w kamicy moczowej i skazie moczanowej, chorobie reumatycznej oraz niektórych schorzeniach skórnych, zwłaszcza wieku młodzieńczego. Odwary z pokrzywy stosuje się zewnętrznie do obmywań owłosionej skóry głowy w łupieżu i łojotoku, a także do irygacji w zapaleniu pochwy i upławach. W wielu krajach młode pędy pokrzywy używane są w kuchni. Przy-rządza się z nich jarzynę zastępującą szpinak, gotuje się zie-lone zupy. Starsze liście zakisza się podobnie jak kapustę. Z liści pokrzywy otrzymuje się zielony barwnik chlorofil, stosowany w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym. Z łodyg pokrzywy można uzyskać włókno o niewielkiej war-tości przędzalniczej. Tkaniny z pokrzywy wytwarzano w Eu-ropie na dużą skalę przed wprowadzeniem bawełny.

moczopędny, ogólnie odtruwający i zwięk-szający wydzielanie soku trzustkowego. Podawać dzieciom w braku odporności na infekcje, zależnie od wieku 1-2 łyżeczki 3 razy dziennie, dzieciom starszym 1-2 łyżki odwaru.

Miód pokrzywowy Sproszkować równe ilości liści pokrzy-wy i liści orzecha włoskiego w młynku elektrycznym. Do 500 g miodu płynnego i ogrzane-go dodać 3-4 łyżki sproszkowanych ziół i starannie wymie-szać. Przyjmować doustnie po 1 łyżecz-ce do 1 i ½ łyżeczki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek wzmacniający mechanizmy obronne organizmu. Taki miód zalecany jest profi-laktycznie dla kobiet w zagrożeniu rakiem sutka.

124

OpisRoślina jednoroczna, wyrasta do 1 m, o łodydze rozesłanej, czterokanciastej, miękko i przylegają-co owłosionej. Jajowate liście są zaostrzone na brzegu karbowano-piłkowane. Tworzą węzły na łodydze, pod którymi powstają zgrubienia z kłu-jącymi szczecinkami. Purpurowe kwiaty mają budowę dwuwargową. Wyrastają na szczycie rozgałęzień łodygi w nibyokółkach. Poziewnik kwitnie od czerwca do października. Owocem jest rozłupka odwrotnie piramidalna, nieco spłaszczona. Rozmnaża się z nasion, których jedna roślina wytwarza kilkaset. Nasiona zacho-wują żywotność przez kilka lat.

Gatunek podobnyPoziewnik piaskowy – Galeopsis segetum Necker., mięk-kowłosy – G. pubescens Besser., pstry – G. speciosa Mill., dwudzielny – G. bifida Boenn., polny – G. ladanum L. i wą-skolistny - G. angustifolia (Ehrh.) Hoffm.

Poszczególne gatunki niewiele różnią się od siebie, mają bardzo podobny skład chemiczny i takie samo zastosowa-nie w lecznictwie.

WystępowaniePochodzi z Europy Zachodniej. Jest pospolitym chwastem ruderalnym i segetalnym, występującym na terenie naszego kraju. Zachwaszcza szczególnie zboża jare, kukurydzę, bu-raki i ziemniaki na różnych glebach, szczególnie żyznych.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele poziewnika. Ścina się górne części ro-ślin o długości do 30 cm na początku kwitnienia. Łodygi nie powinny być grubsze niż 5 mm. Ziele można suszyć w warunkach naturalnych rozkładając je cienką warstwą. Dobrze zebrane i wysuszone ziele powinno mieć naturalną barwę i nie może zawierać bezlistnych łodyg.

(Galeopsis tetrahit L.)


Poziewnik szorstkiPW

125

Skład chemicznyGarbniki (5-10%), flawonoidy, saponiny, gorycze, olejki eteryczne, irydoidy, pektyny, kwasy organiczne, znaczne ilości soli mineralnych, w tym związki krzemu.

ZastosowaniePoziewnik był stosowany w lecznictwie już w starożytności. Pliniusz i Dioskorides oraz Teofrast zalecali tą roślinę na opuchnięcia, stłuczenia i rany, a także w chorobach płuc-nych. W końcu XVIII i na początku XIX w. ziele poziewnika stosowano w leczeniu gruźlicy. W lecznictwie ludowym był ceniony jako środek krwiotwórczy, poprawiający ape-tyt, przeciw upławom u kobiet i na trudno gojące się rany. Obecnie ziele poziewnika jest cenione ze względu na dużą zawartość rozpuszczalnej krzemionki. Ma podobne właści-wości jak skrzyp polny: ściągające, odkażające, słabo mo-czopędne i wykrztuśne. Jest pomocny w leczeniu gruźlicy, miażdżycy naczyń krwionośnych, kamicy nerkowej i cho-robach przemiany materii. Poziewnik zaleca się rekonwale-scentom i osobom w podeszłym wieku celem uzupełnienia niedoboru mikroelementów. Ziele poziewnika stosuje się zwykle jako lek moczopędny w połączeniu z innymi surow-cami działającymi na drogi moczowe. Stosowany w odpo-wiednich mieszankach jest użyteczny w leczeniu błon ślu-zowych przewodu pokarmowego.

Przepisy

NaparTe same ilości poziewnika, skrzypu polnego, au ptasiego, łącznie 15-25 g ziół zalać dwiema szklankami wrzącej wody, Parzyć 15 min. Pić ½ szklan-ki 3 razy dziennie - działa moczopęd-nie. Do mieszanek wykrztuśnych dodać liście podbiału i miodunki. Z kolei mieszanka wzbogaca-jąca organizm w sole mineralne powinna zawierać rdest ptasi, skrzyp i miodunkę.

PB

126

Nazwy ludowe i zwyczajoweKoziomki, poziomnik, poziomka leśna

OpisJest drobną byliną rozłogową, o wysokości 5-15 cm o liściach długoogonkowych, trójdzielnych, jajowatych, brzegach piłkowanych, spodem jedwabisto owłosionych. Wykształca białe pię-ciopłatkowe kwiaty. Kwitnie w maju i czerwcu, a owocuje w czerwcu i lipcu. Zakwita ponownie i owocuje podczas ciepłej i długiej jesieni. Owoc złożony, zwany popularnie poziomką, składa się ze zrośniętego, mięsistego dna kwiatowego, na którym osadzone są właściwe owocki – drobne niełupki. Owoc poziomki jest czerwony i bardzo

aromatyczny. Roślina rozmnaża się wegetatywnie, za po-mocą drobnych ukorzenionych roślin wyrastających z roz-łogów.

Gatunek podobnyPoziomka wysoka - Fragaria moschata Duchesne, poziom-ka twardawa - Fragaria viridis Duchesne. Mają apetyczne owoce, różniące się jednak od poziomki pospolitej aroma-tem i smakiem.

WystępowanieJest rośliną pospolitą w Europie w umiarkowanych rejonach Azji. Występuje na terenie całej Polski na niżu i w górach na świeżych glebach, w borach i borach mieszanych, rzadziej w lasach mieszanych. Jest rośliną światłolubną, więc pre-feruje zręby, luki w drzewostanach, polany i obrzeża lasów, kamieniste zbocza, łąki, skarpy rowów. Uprawiana jest tak-że w ogrodach, ale gatunków uprawnych nie stosuje się w lecznictwie.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim są liście poziomki pozyskiwane ze stanowisk naturalnych. Na początku lata zrywa się mło-de i zdrowe liście bez ogonków i jak najszybciej poddaje suszeniu. Wysychają dobrze w warunkach naturalnych,

(Fragaria vesca L.)


Poziomka pospolita P

W

Przepisy

Napar50 g liści na 800 g przegotowanej wrzą-cej wody, pozostawić na 30 min. oczyszcza skórę i zwęża pory.

127

w miejscu zacienionym. Dobrze wysuszone liście powinny zachować zieloną barwę.

Skład chemicznyLiście: garbniki, sole mineralne, flawonoidy, witamina C, glikozydy, fitoncydy. Owoce: cukry, pektyny, kwasy i sub-stancje aromatyczne, antocyjany, flawony i sole mineralne (żelazo, fosfor, wapń, potas,) witaminy C,P,K i B1.

ZastosowanieJuż w starożytności poziomka była stosowana w lecznic-twie. W XIII wieku z poziomki wyrabiano preparat stosowa-ny w gruźlicy i innych chorobach płuc. Ks. S. Kneipp zalecał jedzenie owoców poziomki w chorobach wątroby i w celu oczyszczenia krwi. W XIX wieku w domowych apteczkach przechowywano nalewki alkoholowe z suszonych kwiatów i liści poziomki. W medycynie ludowej liście poziomki sto-sowano przy krwawieniach z narządów rodnych, w padacz-ce i jako lek wzmacniający dla osób w podeszłym wieku. Uchodziły także za dobry lek przeciw kamicy nerkowej. Z owoców poziomki, suszonych razem z liśćmi gotowa-no zimą herbatę, którą pito profilaktycznie od przeziębień i bólu wątroby. Obecnie liść poziomki stosowany jest jako środek regulujący przemianę materii, przy nadciśnieniu, miażdżycy naczyń krwionośnych, w zaburzeniach prze-wodu pokarmowego, biegunkach, w schorzeniach nerek i pęcherza, jako środek moczopędny. Stosuje się go głów-nie w mieszankach. Świeże owoce poziomki są cenionym środkiem dietetycznym w złej przemianie materii, choro-bach serca, nerek i zaburzeniach krążenia, astmie. Świeże, rozgniecione owoce są pomocne przy egzemie i piegach. Poziomki stosuje się zewnętrznie w postaci maseczek przy krostach, wykwitach na twarzy. Owoce poziomki poleca się anemicznym dzieciom, skłonnym do przeziębień i o cho-rych nerkach. Są doskonałym dodatkiem do koktajli, ke-firów i jogurtów. Nadają się także do okładów na trudno gojące się rany. W gospodarstwie domowym sporządza się z nich doskonałe soki, dżemy, kompoty i inne przetwory. W niektórych krajach sporządza się herbatkę z przefermen-towanych liści poziomki, która jest smacznym substytutem prawdziwej herbaty. Liście poziomki są składnikiem nie-mieckiej ziołowej herbaty leczniczej „Species germanicae”. Do przetwórstwa przeznacza się wyłącznie owoce odmian uprawnych poziomki. Dodaje się je do jogurtów i dżemów np. z truskawek. Poziomki cenione są także w kosmetyce, bowiem korzystnie wpływają na cerę. Z owoców produkuje się kremy poziomkowe dobrze odżywiające skórę. U osób wrażliwych owoce mogą wywołać alergię.

HerbataLiście poziomek należy rozsypać w cienkiej warstwie i suszyć w cieniu przez kilkanaście godzin aż zwiędną. Następnie skręca się je w palcach do mo-mentu zauważenia w nich soku. War-stwę 5 cm skręco-nych liści wsypuje się do pudła, nakrywa mokrą tkaniną i pozostawia na 6-10 godzin w tem-peraturze 26oC. Tak sfermentowane liście należy suszyć przez ok. 40 min. w temp. 100oC w piekarniku lub piecu.

NaparLeczniczo pije się napar z 5-20 g surowca liściowego + 2 szklanki wrzącej wody 3-4 razy dzien-nie po ½ szklanki.

MaseczkaRozgniecione owoce w postaci maseczki stosować na tłustą cerę, a na suchą po-łączyć je ze śmietaną.

128

Przetacznik leśny(Veronica officinalis L.)


Nazwy ludowe i zwyczajowePrzetacznik lekarski, weronika, urocznik, potocz-nik.

OpisPrzetacznik leśny jest rośliną o płożącej się i ukorzenionej łodydze, długości do 20 cm, sil-nie owłosionej, podnoszącej się tylko w części szczytowej. Liście odwrotnie jajowate lub elip-tyczne, karbowane, ku nasadzie całobrzegie, klinowato zwężone są w bardzo krótki ogonek. Z kątów liści wyrastają prosto wzniesione kwia-tostany. Kwiaty są grzbieciste o koronie blado-niebieskiej. Owocem jest trójkątnie sercowata torebka. W Polsce występuje ponad 30 gatun-ków przetacznika, z których tylko przetacznik leśny jest rośliną leczniczą.

Gatunek podobnyPrzetacznik ożankowy - Veronica chamaedrys L.

WystępowanieWystępuje dziko w Afryce, Azji, częściowo na Syberii oraz w Europie. W Polsce jest pospolity na niżu na łąkach, pa-stwiskach, w rzadkich lasach, zawsze na glebach dosta-tecznie wilgotnych.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem leczniczym jest ziele przetacznika. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do lipca zakwitające gór-ne części pędów, kiedy nie ma jeszcze przekwitłych kwia-tów lub torebek nasiennych. Zebrane pędy nie powinny też zawierać ukorzenionych łodyg. Zebrany surowiec można suszyć w suszarniach naturalnych, w miejscach zacienio-nych, o dobrym przewiewie bądź w ogrzewanych w temp. około 35oC. Dobrze zebrane i wysuszone ziele powinno za-chować naturalną barwę liści i łodyg – szarozieloną, a kwia-tów jasnobłękitną.

PW

Przepisy

Odwar1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody zimnej. Ogrzać do wrzenia i goto-wać łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po ½ szklanki przed posiłkami jako lek żołądkowy, poprawia-jący trawienie i przemianę materii.

129

Skład chemicznyGlikozydy irydoidowe, głównie aukubina, ponadto manni-tol, fenolokwasy, garbniki, flawonoidy, saponiny, gorycze i sole mineralne.

ZastosowaniePrzetacznik jako roślina lecznicza, znany był już w staro-żytności. Opisywał go m.in. wybitny rzymski przyrodnik Pliniusz (I w.n.e.). Ceniony był także przez medycynę śre-dniowieczną, o czym świadczą liczne księgi zielarskie z tego okresu, m.in. Bocka, Fuchsa i Cameriarusa. W leczeniu lu-dowym roślina ta uchodziła za środek poprawiający prze-mianę materii, a także zalecana była w tzw. kuracjach wio-sennych, przy zmęczeniu i osłabieniu wiosennym. Obecnie w lecznictwie ziele przetacznika leśnego stosowane jest przede wszystkim jako środek ułatwiający odkrztuszanie w chorobach górnych dróg oddechowych, przy kaszlu, chrypce, astmie itp. Wykazuje także działanie pobudzają-ce wydzielanie soków żołądkowych, poprawia apetyt, uła-twia trawienie, zapobiega nadmiernej fermentacji jelitowej, kolkom i wzdęciom. Zewnętrznie stosuje się je do płuka-nia jamy ustnej i gardła przy zapaleniu, do przemywania trudno gojących się ran, do okładów na oparzenia i przy innych chorobach skóry. Zwykle zalecane jest stosowanie w mieszankach z innymi ziołami o podobnym działaniu. W niektórych krajach z młodego ziela przetacznika sporzą-dza się sałatkę.

Przepisy

NalewkaDo 500 ml alkoholu 40% wsypać 2-3 łyżki rozdrobnionego ziela przetacznika i pozostawić na 14 dni, często wstrzą-sając. Odcedzić, ziele wycisnąć,oba płyny przesączyć przez watę. Nalewką nacie-rać bolesne miejsce w gośćcu i skazie moczanowej 2 razy dziennie.

Napar1 łyżeczkę do herbaty rozdrobnionego su-szu zalać 1 szklanką wrzątku i parzyć pod przykryciem przez 15-20 min., następnie przecedzić i w razie potrzeby pić 3 razy dziennie po ½ szklanki. Specyfik ten zalecany był przez medycynę ludową do leczenia gruźlicy płuc.

PW

130

Nazwy ludowe i zwyczajowePrzymiotno, przymiotnik, stare ziele, stary krzew.

OpisJest rośliną jednoroczną, czasem dwuletnią, zależnie od warunków środowiska, osiągającą wysokość 0,1-1 m. Posiada łodygę sztywną, szorstką, w górnej części rozgałęzioną i gęsto ulistnioną. Liście są owłosione, równowąsko--lancetowate, zaostrzone, u nasady zwężające się, zaś dolne ostro piłkowane. Kwiaty są zebra-ne w drobne, brudnobiałe koszyczki gęsto sku-pione na szczytach pędów. Kwitnie od czerwca do października. Owocem jest niełupka z puchem

kielichowym. Z literatury wynika, że 1 roślina przymiotna wydaje około 100 000 bardzo drobnych nasion. Kiełkują one wiosną lub jesienią i wówczas wyrasta rozetka liści, a na wiosnę pęd kwiatostanowy.

WystępowaniePrzymiotno kanadyjskie pochodzi z Ameryki Północnej. Zostało sprowadzone do ogrodu botanicznego we Francji w XVII w. i stamtąd rozprzestrzeniło się po całej Europie. Roślinę tą spotyka się praktycznie na całym świecie. W Pol-sce rośnie masowo na ugorach, nasypach kolejowych, na brzegach rzek, polach uprawnych i miejscach ruderalnych, na glebach suchych i piaszczystych.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele przymiotna, które pozyskuje się z ro-ślin zakwitających, ścinając górne, ukwiecone części łodyg. Ścięte pędy dobrze wysychają w pomieszczeniach prze-wiewnych i zacienionych. W dobrze wysuszonym zielu ło-dygi w czasie zginania łatwo pękają.

Skład chemicznyOlejek, flawonoidy, cholina, garbniki i inne związki.

(Conyza canadensis (L.) Cronquist)


Przymiotno kanadyjskie M

D

131

ZastosowanieO leczniczym działaniu przymiotna wspomina Brinstillaz w roku 1853. Lekarze z Północnej Ameryki zalecali prze-twory z przymiotna w biegunkach, upławach, na rany. Obecnie roślina ta używana jest w homeopatii, jako środek niezbędny przy wszelkich krwawieniach. Bywa też zalecany jako lek regulujący przemianę materii, moczopędny, prze-ciwzapalny i przeciwalergiczny.

Przepisy

Napar1 łyżeczkę drobno pokrojonego ziela zaparzyć 1 szklanką wrzątku, pić 2-3 razy dziennie po ½ szklan-ki przed jedzeniem, stosować przy w kłopotach z prze-mianą materii.

CT

132

Nazwy ludowe i zwyczajoweFartuszki, gęsie łapki, gęsi ślad, gnidosz, gnojnik, grzotnik, gwiazdka, gwiazdosz, gwiazdosz po-spolity, lwia łapa, nawrocznik, nawrotnik, prze-tacznik, przewrótnik, przywrotnik, wilcza łapa.

OpisAlchemilla pochodzi od arabskiego słowa al-ki-mija – kamień filozoficzny, alchemia, co wska-zuje na właściwości uzdrawiające tego zioła. Jest to roślina wieloletnia, wyrastająca do wysokości 40 cm, barwy szarozielonej, o łodydze owłosio-nej, w górze rozgałęzionej, zakończonej skupi-skami niepozornych żółtawozielonych kwiatów. Liście mają okrągławo nerkowaty kształt i są

7-9 klapowe, brzegiem ząbkowane, zwykle gęsto, przyle-gająco owłosione. Liście odziomkowe umieszczone są na długich, odstająco owłosionych ogonkach, o blaszce okrą-gławej, klapowanej, gęsto i wyraźnie owłosionej, łodygowe – siedzące, obejmujące łodygę. Kwiatostanem jest wiecha z żółtozielonymi, promienistymi kwiatkami o średnicy 2-4 mm. Kwitnie od maja do sierpnia. Owocem jest orze-szek.

WystępowaniePrzywrotniki występują głównie w Europie i Azji, kilka ga-tunków rośnie także w górach Australii i Nowej Zelandii, nie wiadomo jednak, czy nie są to gatunki zawleczone. Po-spolicie rosną na terenie całej Polski, na średnio wilgot-nych i suchych łąkach, pastwiskach, polanach śródleśnych, brzegach lasów, zaroślach, przydrożach oraz nad rowami.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele przywrotników, zbierane z młodych roślin, na początku ich kwitnienia. Ścina się nadziemne pędy roślin wraz z odziomkowymi liści. Na łą-kach zaleca się zbierać ziele w trakcie sianokosów, wybie-rając je ze skoszonej trawy. Z zebranego surowca starannie usuwa się inne rośliny ścięte razem z pędami przywrotni-ka. Odrzuca się także zbyt grube części łodyg i żółknące

(Alchemilla sp. L.)


Przywrotniki M

D

Przepisy

Odwar1-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wrzącej wody, gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min., przecedzić. Pić po ⅓ szklanki 3 razy dzien-nie przed jedzeniem. Stosować w nie-żytach przewodu pokarmowego, braku łaknienia i łagodnych biegunkach.

133

liście. Najlepiej jest zbierać ziele w maju – czerwcu, gdyż w późniejszych miesiącach często występuje na liściach przywrotnika mączniak, a rośliny zaatakowane nie nadają się na surowiec zielarski. Ziele rozłożone cienką warstwą, można suszyć w naturalnych suszarniach, dobrze zacienio-nych i silnie przewiewnych. W suszarniach ogrzewanych temperatura nie powinna przekraczać 40oC. 1 kilogram suszu otrzymuje się z około 4,5 kg świeżego ziela. Zapach surowca jest słaby, smak słonawogorzki.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, garbniki (ok. 8-10%), saponiny, kwasy organiczne, znaczne ilości witaminy C, flawonoidy, karote-noidy, gorycze, żywica, sole mineralne.

ZastosowaniePrzywrotnikowi przyznawano magiczne właściwości już od starożytności. Rosa zbierająca się na liściach, zwana przez alchemików „wodą niebieską” była składnikiem ka-mienia filozoficznego. Lud polski wierzył, że zażywanie tej rośliny przywraca dziewczynom utracone dziewictwo (stąd polska nazwa przywrotnik). Dawniej przywrotniki były ce-nioną i szeroko stosowaną rośliną leczniczą. W dzisiejszej medycynie ludowej herbata z ziela jest używana przy krwa-wieniach naczyniowych i krwawieniach z ran. Odwary przy-wrotnikowe działają przeciwbakteryjne, przeciwzapalnie, pobudzająco na wydzielanie soku żołądkowego. Przetwory z przywrotnika stosowane zewnętrznie powodują regene-rację naczyń włosowatych, powolne zanikanie plam i zna-mion na skórze, równocześnie przywracając odporność i elastyczność naskórka oraz zanikanie blizn. Używane są również do płukania jamy ustnej i gardła. Roślinę tą stosuje się do okładów w owrzodzeniach i zapaleniu skóry. Napar z suchych liści działa na skórę sciągająco, parówkę z nich stosuje się przy trądziku. Okład z zimnego naparu łagodzi stany zapalne oczu, używany jest też do toników przy roz-szerzonych porach i trądziku, w kremach do zmiękczania suchej chropowatej skóry.

Gotowane liście wykorzystuje się przy barwieniu wełny na zielono. Przywrotniki znajdują zastosowanie w dekoracji np. wiszących koszyków – wykorzystuje się całe rośliny. Kwiaty oraz liście dodawane są do bukietów. Młode, suro-we liście mogą być dodawane do sałatek i zup.

Wyciągi z samego przywrotnika nie mogą być stosowane przez dłuższy czas, gdyż z powodu dużej zawartości garb-nika powodują złe wchłanianie żelaza i mikroelementów. Mieszanki zawierające przywrotnik można stosować przez dłuższy czas.

Napar1 łyżeczkę do herbaty rozdrobnionego su-szu zalać 1 szklanką wrzącej wody i parzyć pod przykryciem przez 15-20 min., następnie przecedzić i w razie konieczności pić 2-3 razy dziennie po ½ szklanki - działa przeciwkrwotocznie.

Rosa przywrotni-kowaRosę, którą zbiera się na liściach pozy-skuje się wczesnym rankiem i przelewa do buteleczek z ciemne-go szkła i przecho-wuje w lodówce. Zażywać 3 razy dziennie po 15 kropli przez przynajmniej 20 dni jako środek wzmacniający, „czyszczący krew” i poprawiający samopoczucie, kurację powtarzać co 2 tygodnie.

134

Nazwy ludowe i zwyczajoweRdest wodny, pieprz wodny, sporysz ostrogorz-ki, mokrzec, żabieniec, pieprz polny.

OpisJest to roślina jednoroczna o rozgałęzionym pę-dzie do 1 m wysokości. W miejscu rozgałęzienia łodyga jest często rozdęta i czerwonawa. Ciem-nozielone liście są skrętoległe, lancetowate, za-ostrzone i błyszczące, z przeźroczystymi kropka-mi. Małe, zielonkawe lub czerwonawe kwiaty są zebrane w zwisające kłosokształtne kwiatostany, w dolnej części ulistnione, górą z pochwiastymi podsadkami. Kwitnie od lipca do października. Rdest ostrogorzki jest roślina owadopylną. Owo-

cem jest mały trójkanciasty, matowy, brązowy lub czarny orzeszek, z jednej strony prawie płaski, a z drugiej wypukły. Cała roślina ma ostry, piekący smak.

Gatunek podobnyRdest plamisty – Polygonum persicaria L.

WystępowanieRoślina spotykana jest w Europie, Azji i Ameryce Północ-nej. Jej obecność związana jest z podłożem mokrym. Są to miejsca świeżo zamulane (brzegi rzek i strumieni), wilgot-ne lasy oraz pola uprawne. Często rośnie w gęstych sku-piskach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele rdestu ostrogorzkiego. Ścina się gór-ne części pędów w początkowym okresie kwitnienia roślin. Ziele można suszyć w miejscu zacienionym i przewiewnym rozkładając rośliny w pojedynczej warstwie, aby ich nie przewracać, lub w suszarni w temperaturze do 30oC. Po wysuszeniu łodygi powinny się łamać przy zgięciu. Suro-wiec nie ma zapachu, ale za to ostry, cierpki smak.

(Polygonum hydropiper L.)

Rodzina: rdestowate – Polygonaceae

Rdest ostrogorzki P

W

Przepisy

OdwarZmieszać po 50 g ziela rdestu ostro-gorzkiego i ziela nawłoci pospolitej oraz 25 g kwiatów wrzosu, kwiatów bzu czarnego, ziela skrzypu i liści poziomki. Zalać 2 łyżki mieszanki 2 ½ szklankami cie-płej wody. Gotować 5 min. pod przykry-ciem. Odstawić na 5 min. i przecedzić do termosu. Pić małymi porcjami w ciągu dnia przy zapaleniu dróg moczowych.

135

Skład chemicznyDo 2,5% flawonoidów (rutyna i kwercetyna), do 4% garb-ników, olejek, kwasy organiczne, witaminy A, C i K oraz inne składniki.

ZastosowanieWłaściwości lecznicze rdestu ostrogorzkiego znane były już w starożytności i opisywane przez Dioscoridesa i Galena. Stosowano wówczas świeże, rozdrobnione ziele na rany i wrzody, do okładów drażniących skórę np. przy bólach głowy, a wewnętrznie jako środek moczopędny i przeciw-szkorbutowy. Używano je też jako przyprawę. W lecznic-twie ludowym gatunek ten zalecany był przy krwawieniach z przewodu pokarmowego, biegunkach, żylakach odbytu oraz do płukania jamy ustnej przy bólu zębów. Obecnie zie-le rdestu ostrogorzkiego stosowane jest w postaci wycią-gu płynnego do tamowania krwawień z narządów rodnych (przy nadmiernym miesiączkowaniu), krwawieniu z prze-wodu pokarmowego i przy leczeniu żylaków odbytu. Wcho-dzi w skład mieszanek przeciwbiegunkowych. Znajduje też zastosowanie w kosmetyce.

Napar20-30 g ziela na 100 g wrzącej wody. Parzyć 15 min. przecedzić. Stosować jako środek sciągają-cy, zamykający pory i napinający skórę. Jako dodatek do ką-pieli działa tonizująco i uspokajająco.

CT

136

Nazwy ludowe i zwyczajoweWróble języczki, drutowiec, świńska trawa, po-dróżnik, bzdzirst.

OpisRoślina jednoroczna lub dwuletnia, bardzo zmienna. Łodyga jest rozesłana lub podnoszą-ca się, liście drobne, eliptyczne, niekiedy różnej wielkości, siedzące, naprzemianległe. Przylistki zrośnięte, błoniaste, jasnobrązowe, obejmują łodygę. Kwiaty drobne, niepozorne, białawe lub czerwonozielonawe, wyrastają po kilka w kątach liści. Kwitnie od lipca do września. Owocem jest trójkanciasty, ciemnopurpurowy orzeszek. Jed-na dobrze rozwinięta roślina może wydać nawet 2000 nasion.

WystępowanieRdest ptasi to najpospolitsza roślina ruderalna. Rośnie w miejscach wydeptywanych, w zbiorowiskach dywano-wych, na podwórkach, przydrożach, między kamieniami, płytami chodnikowymi, a także na polach uprawnych. Czę-sto tworzy płaskie kobierce. Odradza się z nasion rozno-szonych i rozsiewanych przez ptaki, dla których są przy-smakiem.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele rdestu ptasiego. Ścina się ulistnione szczyty pędów na początku kwitnienia roślin, pozostawia-jąc zdrewniałą i bezlistną, najniższą część łodygi. Zbiór należy przeprowadzić jak najwcześniej, gdyż starsze pędy łatwo pokrywają się białym nalotem lub rdzawymi pla-mami, powodowanymi przez grzyby. Ziele dobrze wysy-cha w warunkach naturalnych, rozłożone cienką warstwą w miejscu zacienionym. Surowiec powinien składać się z dobrze ulistnionych, niezdrewniałych pędów o zabarwie-niu naturalnym.

Skład chemicznyDo 25% garbników, kwasy organiczne, prowitamina A,

(Polygonum aviculare L.)


Rdest ptasi P

W

NaparZmieszać po 20 g ziela rdestu pta-siego, liści mięty pieprzowej, kwiatów rumianku i po 25 g ziela dziurawca, liści melisy, korzenia koziołka, owoców anyżu. 2 łyżki ziół zalać w termosie 2 ½ szklankami wrzącej wody. Zamknąć na godzinę. Pić w kilku porcjach na 1 godzi-nę przed jedzeniem. Stosować w nerwicy przewodu pokarmo-wego.

137

witamina C, do 30% skrobi, olejek eteryczny i znaczna ilość krzemionki rozpuszczalnej w wodzie.

ZastosowanieRdest ptasi stosowany był w lecznictwie już przez Diosko-ridesa i Pliniusza, a w średniowieczu ziele tego gatunku używali Matthioli i Bock. W medycynie ludowej roślina ta uważana była za lek przeciwcukrzycowy. Ponadto odwa-ry i świeży sok używano w leczeniu gruźlicy, kokluszu, chorobach przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, nerek i pęcherza moczowego (wypłukuje piasek i drobne kamienie, tamuje krwawienia). Aktualnie ziele rdestu pta-siego stosuje się ze względu na właściwości moczopędne, ściągające, tamujące krwawienia i regulujące przemianę materii. U osób w podeszłym wieku przeciwdziała demine-ralizacji kości. Esencja ze świeżego ziela znajduje zastoso-wanie w homeopatii. Zewnętrznie polecane jest do irygacji, płukanek, lewatyw, okładów na stłuczenia, na czyraki, gni-jące rany, oparzenia. Z rdestu ptasiego można uzyskać nie-bieski barwnik. Od dawna wiadomo, że rdest ptasi wpływa na przyrosty gęsi, a mleko krów karmionych zielem tego gatunku ma lepszy smak. Zebrany wiosną rdest można do-dawać do sałatek i szpinaku.

Odwar1-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami ciepłej wody, odstawić na 2 godziny. Goto-wać łagodnie pod przykryciem 10 min. Przestudzić i przece-dzić. Pić ½ - ⅔ szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek łagodnie moczopęd-ny usprawniający czynność wątroby i hamujący krwawie-nie wewnętrzne.

PW

138

Nazwy ludowe i zwyczajoweRdest łąkowy, żmijowy korzeń, raczki, raczkowe szyjki, wężownik, bzdziorst, barani ogon, drede-śnik, drutowiec.

OpisBylina wyrastająca na wysokość do 1 m, krótko owłosiona o grubych, wygiętych kłączach. Liście odziomkowe są długoogonkowe, jajowato lance-towate, z wierzchu zielone, od spodu szare. Ło-dyga sztywna, słabo ulistniona zakończona jest wałeczkowatym, zbitym kłosowatym kwiatosta-nem złożonym z drobnych, różowych kwiatów. Kwitnie od lipca do sierpnia, owocem jest trój-kanciasty, brunatny orzeszek.

WystępowanieJest to roślina arktycznej i umiarkowanej strefy Europy, Azji i Ameryki. W Polsce gatunek ten preferuje żyzne, wilgotne łąki, niskie torfowiska, wilgotne polany leśne na glebach mułowo-torfowych i madach o odczynie lekko kwaśnym do alkalicznego.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim są kłącza rdestu wężownika, które wydobywa się jesienią z roślin starszych. Część roślin na miejscu zbioru należy pozostawić do rozmnożenia. Trzeba też zakopać kłącza, które nie nadają się na surowiec zielar-ski. Kłącza płucze się i po osuszeniu odcina szyjkę korze-niową oraz drobne korzenie. Surowiec należy suszyć w su-szarni ogrzewanej do temperatury 50oC. Po wysuszeniu kłącza powinny być twarde, trudno łamliwe o zabarwieniu ciemnobrunatnym, a na przekroju różowym lub brunatno--różowym.

Skład chemicznyDo 25% garbników, kwasy organiczne, prowitamina A, wi-tamina C, do 30% skrobi, kwasy fenolowe, składniki mi-neralne.

(Polygonum bistorta L.)


Rdest wężownik K

R

139

ZastosowanieZ uwagi na kształt, kłącza rdestu wężownika przypominają-ce węża, niegdyś zalecano je jako antidotum przeciw uką-szeniu jadowitych gadów. Opis rdestu wężownika i jego za-stosowanie znajduje się dopiero w pracy włoskiego lekarza Matthiolego z 1554 roku. Przeciw biegunkom i krwawieniom zaleca stosować rdest wężownik w swoim zielniku z 1613 r. Szymon Syreniusz, doktor medycyny i botanik, profesor Akademii Krakowskiej. Medycyna ludowa zalecała stoso-wanie wężownika jako środka ściągającego. Także obecnie z uwagi na dużą zawartość garbników kłącza tej rośliny używane są jako środek ściągający, a przeciwzapalny w sta-nach zapalnych żołądka i jelit. Ze względu na dużą zawar-tość skrobi rdest wężownik działa łagodząco na przewód pokarmowy. Zewnętrznie, odwary z kłączy zaleca się do płukania przy stanie zapalnym jamy ustnej i gardła oraz do okładów na trudno gojące się rany. Zwykle wchodzi w skład mieszanek z ziołami o podobnym działaniu. Duża zawartość garbników sprawiła, że odwar z kłączy wężownika nadawał się do wyprawiania skór, ponadto nadawał skórze czerwo-no-żółty kolor. Liście rdestu wężownika są jadalne i smacz-ne: można je gotować według przepisu na szpinak. W Anglii gotowano je wiosną, zwłaszcza na Wielkanoc lub w czasie Wielkiego Postu. Sporządzano z nich ziołowy deser (herb pudding). Tradycje robienia tej potrawy przetrwały w nie-leśnych regionach Szkocji i północnej Anglii. Grube kłącza rdestu są jadalne po namoczeniu i upieczeniu. Tak przygo-towane kłącza jadano w Rosji i na Syberii w czasie głodu. Smaczne są nasiona, z których można gotować namiastkę kaszy.

Przepisy

Odwar ½ łyżki kłączy zalać 1 szklanką letniej wody, pozostawić na 60 min. Gotować wolno przez 5 min., odstawić na 15 min., przecedzić. Pic 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie jako środek regulujący czynności żołądka i jelit.

MK

140

Nazwy ludowe i zwyczajoweAkacja, akacja fałszywa, akacya biała, grocho-drzew, grochowe drzewo amerykańskie, robinia biała, grochowiec biały, grochownik, groszek sy-beryjski, ostrostręczyna.

OpisJest drzewem wyrastającym do 20 m wysoko-ści. Kora pnia jest brunatna, spękana, a gałązek - czerwonobrunatna. Posiada liście nieparzysto-pierzaste, eliptyczne lub jajowate, a przylistki przekształcone w ciernie. Kwiaty robinii są białe, zebrane w zwisłe grona i silnie pachnące. Kwitnie w maju i czerwcu. Owocem jest strąk. Robinia akacjowa to cenna roślina miododajna.

Gatunek podobnyCzeremcha zwyczajna - Padus avium Mill.

WystępowanieRobinia akacjowa pochodzi ze środkowych i wschodnich stanów Ameryki Północnej. Do Europy przywiózł ją Jean Robin, francuski ogrodnik królewski i od jego nazwiska przyjęła się nazwa rodzajowa rośliny. Do Polski trafiła w XIX wieku. Rozmnaża się zarówno przez nasiona, jaki i odrośla korzeniowe. Tworzy zarośla i laski akacjowe. Występuje w lasach, zaroślach, parkach, przy zabudowaniach. Znajdu-je też zastosowanie do obsadzania nieużytków, zwłaszcza poboczy dróg i nasypów.

Pozyskiwanie surowcaZe względu na obecność trujących związków białkowych, tzn. toksalbumin, robinia akacjowa zaliczana jest do roślin trujących. Jedynie kwiaty nie zawierają tych szko-dliwych związków. Zbiera się je po zakwitnięciu, w dni po-godne, po obeschnięciu rosy. Zrywa się całe grona, a z nich osmykuje pojedyncze kwiaty. W czasie zbioru i przenosze-nia kwiatów do suszenia należy uważać, aby ich nie zgnieść. Kwiaty przekwitłe, zmoczone, zaparzone w czasie suszenia ciemnieją. Można je suszyć w suszarni naturalnej, ale tylko

(Robinia pseudoacacia L.)


Robinia akacjowa P

W

141

w czasie ciepłej i suchej pogody. W suszarni ogrzewanej temperatura nie powinna przekraczać 35oC. Dobrze zebra-ny i wysuszony surowiec powinien składać się z kwiatów o białej koronie i zielonym kielichu. Nie może zawierać in-nych części roślin, np. szypułek kwiatostanowych.

Skład chemicznyFlawonoidy (m.in. robinina, akacyina, kemferol, apigenina), biozyny (biokwercetyna), olejek eteryczny (zawierający far-nezol, linalol, piperonal), leukoantocyjanozyd, kwasy orga-niczne, związki cukrowe i sole mineralne.

ZastosowanieW lecznictwie ludowym kwiaty stosowane są jako środek pobudzający trawienie i moczopędny oraz lek przeciw-ko reumatyzmowi. W niektórych regionach kraju napar z kwiatów robinii stosowany był przez kobiety po porodzie jako środek wzmacniający lub w gorączce poporodowej. Napar z kwiatów ma działanie moczopędne i używany jest w stanach zapalnych nerek, dróg moczowych, przy zmniej-szonym wydalaniu moczu, bakteryjnym zakażeniu nerek i obrzękach. Przetwory z kwiatów zaleca się w zatruciu toksynami zewnętrznymi i wewnętrznymi, w niewydolności krążenia oraz w celu utrzymania właściwego poziomu elek-trolitów i wody w organizmie. Stosowane są również w za-burzeniach przepływu żółci do dwunastnicy i w stanach atonicznych lub skurczowych dróg żółciowych. W home-opatii kwiaty robinii przyjmowane są w leczeniu nadkwa-soty u dzieci i dorosłych. Podaje się także sproszkowany kwiat robinii przy nieświeżym zapachu z ust, zgadze i nad-kwasocie ogólnej. Liście zebrane tuż przed kwitnieniem, zawierające duże ilości witamin, poleca się jako dodatek do kąpieli przy wszelkiego rodzaju awitaminozach. Kora robi-nii zawiera dużo garbników i jest niekiedy używana do gar-bowania skór, a twarde drewno do wyrobów stolarskich, kołodziejskich, budowlanych. Korowina i liście zawierają barwnik, którym farbuje się jedwab, papier i wełnę na trwa-ły, żółty kolor. Z kwiatów wyrabiana jest woda kosmetycz-na. Ponadto przyrządza się z nich konfitury, napoje oraz aromatyzuje lody, herbaty i rum.

Przepisy

Napar1 łyżkę kwiatów ro-binii zalać 1 szklanką wrzącej wody i posta-wić na 15 min. nad parą pod przykry-ciem. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić po 1 szklance 2 razy dziennie mię-dzy posiłkami jako środek moczopędny, żółciopędny i uspokajający.

OdwarZmieszać po 25 g kwiatów robinii akacjowej, glistnika jaskółcze ziele i liści brzozy oraz po 50 g ziela nawłoci i liści mącznicy lekarskiej. Zalać 3 łyżki ziół 3 szklankami wody gorącej i ogrzać do wrzenia. Odstawić na 10 min. i przecedzić do termosu. Pić po 1 szklance 3 razy dziennie między posiłkami w kamicy moczanowej. Przed użyciem tej mieszanki należy najpierw do-prowadzić mocz do odczynu obojętnego lub lekko alkalicz-nego.

MD

142

Nazwy ludowe i zwyczajoweNieśmiertelnik dziki, pryszczornik, rozchodeń, pryszczaniec, pryszczyrnica, pryszczyrnik, ro-jownik pieprzny, rozchodnia, rycitnik, rozchod-nik pryszczeniec, rozchodnik pryszczyrnik.

OpisJest rośliną niską, osiągającą wysokość 5-15 cm, o rozesłanych i zakorzeniających się łody-gach. Pędy płonne są gęsto ulistnione, zaś kwit-nące i owocujące - słabo. Liście wałeczkowate, mięsiste osadzone dachówkowato, mają silnie rozwiniętą tkankę miękiszową, w której groma-dzą wodę. Dzięki temu są w stanie przetrwać długotrwałą suszę. Wykształca złocistożółte

kwiaty o pięciu płatkach ułożonych w gwiazdkę. Zebrane są w baldachogrona na szczytach pędów. Kwitnie od maja do lipca. Owocem jest wielomieszek, który otwiera się w cza-sie deszczu. Liście tej rośliny mają piekący, ostry smak. Rozchodnik ostry należy do roślin trujących, dlatego nie powinni go stosować amatorzy.

Gatunek podobnyRozchodnik sześciorzędowy - Sedum sexangulare L., prze-ważnie nie odróżniany przez zielarzy.

WystępowanieRośnie w Europie po Islandię i Japonię, na Syberii Zachod-niej, Kaukazie, Afryce Północnej. W Polsce jest rośliną po-spolitą na niżu i w niższych partiach gór, typową dla su-chych piaszczysk, jałowych pastwisk, zboczy, kamieńców, murów, skrajów lasów.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele rozchodnika. Ścina się całe rośliny tuż przy ziemi w czasie kwitnienia. Suszenie rozchodnika nie jest łatwe, gdyż mimo ścięcia nadal rośnie. Można go suszyć tylko w suszarniach ogrzewanych, najpierw w tem-peraturze 30oC, a następnie 40oC. Odpowiednio zebrany

(Sedum acre L.)

Rodzina: gruboszowate – Crassulaceae

Rozchodnik ostry K

R

143

i wysuszony surowiec składa się z roślin z żółtymi kwiatami i zielonożółtymi liśćmi.

Skład chemicznyAlkaloidy, flawonoidy (ok 10% rutyny), garbniki, śluzy, kwasy organiczne.

ZastosowanieRozchodnik ostry jako roślina lecznicza znany był już w sta-rożytności. Pisali o nim Hipokrates i Dioskorides, a później średniowieczni zielarze, uważając go za środek pobudza-jący krwawienie miesięczne i skuteczny przy podagrze. W polskiej medycynie ludowej stosowano go jako środek drażniący skórę. Świeżego ziela używano do usuwania piegów i brodawek. W przeszłości w lecznictwie oficjal-nym ziele rozchodnika stosowano jako środek obniżający ciśnienie krwi i uśmierzający bóle spowodowane hemo-roidami. Obecnie ziele tego gatunku nie jest stosowane. Rozchodnik ostry jest trujący dla wszystkich zwierząt, z wyjątkiem kóz. Roślina ta jest szczególnie niebezpiecz-na dla ptactwa domowego. Na polskiej wsi jest zwyczaj wyplatania wianków z rozchodnika święconych w oktawę Bożego Ciała.

Przepisy

Nalewka100 g suszonego zie-la rozchodnika zalać 0,5 l spirytusu 70% i odstawić na tydzień. Po przecedzeniu pić 20-30 kropli na kieliszek wody 2-3 razy dziennie w leczeniu nadciśnie-nia oraz w uporczy-wych zaparciach.

KR

144

Rumianek bezpromieniowy (Matricaria suaveolens (Pursh) Rydb.)


Nazwy ludowe i zwyczajoweMaruna amerykańska, rumianek amerykański.

OpisJest rośliną jednoroczną o nagiej, silnie rozga-łęzionej, gęsto ulistnionej łodydze, osiągającej wysokość do 40 cm. Liście są podwójnie lub potrójnie pierzaste o odcinkach liściowych rów-nowąsko-lancetowatych. Wykształca tylko kwia-ty rurkowe w kolorze żółtym (brak kwiatów ję-zyczkowych), które są zebrane w małe koszyczki. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owocem jest brunatnoszara niełupka. Roślina ma silny, aro-matyczny zapach podobny do rumianku pospoli-tego, ale nieco mniej przyjemny.

Gatunek podobnyRumianek pospolity – Chamomilla recutita L.

WystępowanieRumianek bezpromieniowy pochodzi z Afryki Północnej i głównie dzięki kolei żelaznej, najprawdopodobniej przez Azję i Rosję dostał się do Europy w drugiej połowie XIX wieku. Niezwykle szybko rozprzestrzenił się we wszystkich krajach europejskich. Warto odnotować, że jeszcze w la-tach 40 XIX w. rósł jako rzadka roślina ozdobna w Peters-burskim Ogrodzie Botanicznym. W Polsce najczęściej jest spotykany na glebach lekkich przy drogach, nad brzegami rzek, przydrożach, na placach koło stacji kolejowych, na wydeptanych ścieżkach, śmietniskach. Rzadko występuje na polach jako chwast.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są koszyczki kwiatowe, które zbiera się na po-czątku kwitnienia rośliny. Główki kwiatów należy zrywać lub ścinać nożyczkami i suszyć w cieniu, w przewiewnym, zadaszonym miejscu.

MD

145

Skład chemicznyOlejek eteryczny (0,51% w s.m.), w którym prawie brak azulenu, co odróżnia ten gatunek od rumianku pospolite-go.

ZastosowanieBył rośliną od dawna stosowaną w lecznictwie ludowym, najczęściej przeciw robakom i jako środek rozkurczowy w chorobach żołądka. Ponadto zalecany był w przeziębie-niach i nieżytach górnych dróg oddechowych. Z rośliny można przygotować napary, maceraty, odwary i nalewki. Zewnętrznie wykorzystuje się jako płukanki, przymoczki, kompresy i maści do leczenia wrzodów, pęknięć skóry na rękach i piętach. Rumianek bezpromieniowy wzmacnia i uszczelnia naczynia krwionośne.

Kwiatostany mogą być używane jako dodatek do sałatek i przyprawa do innych dań. Herbata z kwiatostanów ma aromat przypominający ananas, o właściwościach podob-nych do rumianku pospolitego. Niektórzy ludzie są uczuleni na tę roślinę.

Przepisy

NaparZaparzyć 10-20 g su-szonych kwiatów na szklankę wrzątku, pić 2 lub 3 łyżki dziennie. Dzieciom podaje się 2-3 łyżeczki dziennie. Stosować przeciw ro-bakom i w kurczach żołądka.

MD

146

Nazwy ludowe i zwyczajoweRumianek lekarski, rumianek pachnący, rumia-nek prawdziwy, kamelki, marunka, maruna ru-mianek, rumianek apteczny, rumianek drobny, rumianek polny, remion, macierza, rumianek zwyczajny.

OpisRoślina jednoroczna wyrastająca do 50 cm o de-likatnej łodydze, górą silnie rozgałęzionej. Liście są podwójnie lub potrójnie pierzastosieczne o płatkach równowąskich, ostro zakończonych. Szczytowe koszyczki kwiatowe o średnicy do 2 cm, mają stożkowate wewnątrz puste dno. Zewnętrzne kwiaty w koszyczku są białe, języcz-

kowe. Środek zajmują żółte, obupłciowe kwiaty rurkowe. W stanowiskach naturalnych rumianek kwitnie od maja do jesieni. Owocem jest bardzo mała, podłużna niełupka.

Gatunek podobnyMaruna bezwonna - Matricaria maritima L. ssp. inodora (L.) Dostál, rumian polny - Anthemis arvensis L., rumianek bezpromieniowy - Matricaria suaveolens (Pursh) Rydb.

Cechą rozpoznawalną jest u rumianku pospolitego puste dno kwiatowe, widoczne po przecięciu wzdłuż koszyczka kwiatowego, oraz charakterystyczny przyjemny zapach.

WystępowanieRozpowszechniony jest w Europie, Azji, Ameryce Północ-nej i Australii. Rumianek pospolity należy do pospolitych chwastów polnych, zwłaszcza zbóż. Rośnie także na przy-drożach, przychaciach, śmietniskach, torowiskach kolejo-wych, nieużytkach. Występuje nie tylko dziko, ale jest też szeroko uprawiany. Lubi stanowiska słoneczne, gleby róż-nego rodzaju, ale zasobne w azot, o odczynie obojętnym lub alkalicznym.

(Chamomilla recutita L.)


Rumianek pospolity P

W

147

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim są koszyczki kwiatowe rumianku. Koszyczki należy zbierać gdy kwiaty języczkowe ułożone są na obwodzie poziomo. Zaraz po zbiorze należy przenieść je do suszenia, bo łatwo się zagrzewają. Można je suszyć w warunkach naturalnych w miejscach przewiewnych i za-cienionych lub w suszarni w temperaturze do 35oC. Dobry surowiec składa się z koszyczków niepokruszonych, o na-turalnej barwie i silnie aromatycznych.

Skład chemicznyOlejek eteryczny (do 1%), którego głównymi składnikami są chamazulen, bisabolol i spiroeter, ponadto flawonoidy, pochodne kumaryny, cholina, śluzy, karotenoidy, witamina C i sole mineralne.

ZastosowanieRumianek jest jedną z najstarszych roślin leczniczych. Za czasów Dioskoridesa stosowany był przeciw łamaniom krzyża, gorączce, w bólach brzucha. Zewnętrznie używano go do przemywania oczu i okładania ran przy oparzeniach. W lecznictwie ludowym odwar i nalewki z kwiatów rumian-ku używa się przy migrenie, bezsenności, bólach zębów i przeziębieniach. Obecnie rumianek jest szeroko stosowa-ny w lecznictwie jako środek rozkurczowy i przeciwzapalny w chorobach przewodu pokarmowego, m.in. w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, chorobach nerek i zabu-rzeniach wydzielania żółci. Herbatki z rumianku polecane są przy bólach brzucha u niemowląt. Nadaje się jako dodatek do kąpieli nie tylko dla niemowląt, ale także młodych ma-tek, gdyż rumianek jest skuteczny w upławach i stanach zapalnych narządów rodnych. Napar z rumianku stosuje się jako środek łagodzący stany zapalne powiek i spojówek. Koszyczki rumianku wchodzą w skład różnych granulatów i mieszanek ziołowych. Codzienne picie herbaty z rumianku przed snem ułatwia zasypianie i działa uspokajająco. Kwiaty rumianku dodaje się czasem do nalewek i ziołowych likie-rów. Wyciąg z rumianku, jak i czysty olejek lotny są stoso-wane prawie we wszystkich typach kosmetyków, kremach, mydłach, płynach do twarzy, maseczkach kosmetycznych, płynach do kąpieli itp. Płukanka do włosów z naparu ru-mianku rozjaśnia ciemne włosy, wzmacnia kolor jasnych, zwiększa jej elastyczność i nadaje połysk.

Przepisy

Napar 1 łyżkę koszyczków rumianku zalać szklanką wrzątku, przykryć i po 10 min. przecedzić – pić do 3 szklanek dziennie. Można też stosować zewnętrznie do płukania nosa przy katarze siennym i płukania włosów.

Napar Przygotować napar ze 150 koszyczków rumianku na pół wan-ny wody. Stosować do kąpieli.

Kataplazm4 łyżki rumianku zalać ½ szklanki wrzątku, owinąć w gazę i przykładać na chore miejsce.

WywarŁyżkę suszonych kwiatów zalać ½ szklanki mleka i podgrzewać przez pół godziny (nie go-tować) odstawić na 2 godziny i prze-cedzić. Wacikiem przemywać twarz 2 razy dziennie. Wywar z rumianku na mleku jest dobrym środkiem do pielę-gnacji twarzy i rąk.

148

Nazwy ludowe i zwyczajoweRzeżucha lekarska.

OpisBylina o wysokości do 30 cm z rozłogami, o obłej łodydze, u dołu z rzadka owłosionej. Liście od-ziomkowe ogonkowe tworzą rozetę, są pierzaste z 4-14 okrągławymi listkami i trochę większym liściem szczytowym, zaś łodygowe siedzące i równowąskie. Czteropłatkowe kwiaty mają bar-wę białą lub lekko liliową. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Owocem są łuszczyny osadzone na skierowanych ukośnie w górę szypułkach.

Gatunek podobnyRzeżucha gorzka - Cardamine amara L., rukiew wodna - Nasturtium officinale R. Br.

WystępowanieJest gatunkiem pospolitym prawie w całej Europie, Azji i Ameryce Północnej. Pochodzi z północno-wschodniej Afryki i południowo-zachodniej Azji. Do Europy przedostała się w starożytności. W Polsce rośnie na wilgotnych łąkach, brzegach rzek i jezior oraz w zaroślach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele rzeżuchy łąkowej, które należy ścinać w fazie kwitnienia i suszyć w miejscu zacienionym i prze-wiewnym w cienkiej warstwie.

Skład chemicznyOlejek gorczyczny, witamina C, sole mineralne, w tym ła-two przyswajalne żelazo i wapń oraz siarka i jod.

ZastosowanieRzeżucha łąkowa jest rośliną znaną od dawna. Persowie, Egipcjanie, Grecy i Rzymianie cenili ją bardzo wysoko. Kse-nofont (430-355 p.n.e.) podaje że młodzi Persowie przed

(Cardamine pratensis L.)


Rzeżucha łąkowa M

D

149

wyprawą wojenną jadali chleb z grubą warstwą rzeżuchy. Hipokrates uważał rzeżuchę za środek wykrztuśny, a Dio-skorides (I w. n.e.) za afrodyzjak. W Polsce rzeżucha od niepamiętnych lat znajdowała się w uprawie, o czym świad-czą zapiski z czasów króla Władysława Jagiełły. Podobno wówczas nastał zwyczaj wysiewania rzeżuchy dla ozdoby wielkanocnego stołu. W okresie renesansu rzeżuchą leczo-no rwę kulszową. W XIX w. zalecano spożywanie 2-3 łyżek rzeżuchy, popijając szklanką mleka, co miało chronić przed gruźlicą i wzmacniać organizm. Jeszcze później uznano, że rzeżucha chroni przed cukrzycą, przeziębieniem, działa przeciwszkorbutowo i antyanemicznie.

Aktualnie sok wyciśnięty z ziela lub z niego odwar stosuje się w nieżytach górnych dróg oddechowych, a zewnętrznie w postaci okładów na owrzodzenia skóry i miejsca popa-rzone. W homeopatii zalecane jest przy kurczach żołądka. Dzięki związkom siarki rzeżucha działa korzystnie na włosy, paznokcie i skórę. Jadalne są liście i pędy rzeżuchy łąkowej nie tylko na surowo, ale i po ugotowaniu. Najlepiej zbie-rać młode liście, bo stare są gorzkie. Uważa się że roślina ta spożywana systematycznie odmładza, odświeża skórę, co związane jest zawartością żelaza, witaminy E i wapnia. Dlatego wchodzi w skład różnych „zielenin” w kuracjach wiosennych. Najlepiej jadać liście rzeżuchy posiekane na chlebie z masłem. Można też je dodawać do twarogu, po-sypywać kasze, mięso, dodawać do zup i sosów.

Przepisy

Zupa z rzeżuchy Ugotować w osolo-nej, wrzącej wodzie 4 pokrojone ziem-niaki. Gdy są miękkie dodać około 15 dkg rzeżuchy (w całości), pogotować 5 min., po czym przecedzić i zmiksować. Pod-grzać dodając odro-binę masła i zaprawić śmietaną. Podawać z grzankami lub ryżem ugotowanym na sypko, posypując obficie posiekaną świeżą rzeżuchą.

PW

150

Nazwy ludowe i zwyczajoweLwie serce, lwi ogon, gęsia stopa, wilcza stopa, kotcza szanta, lwiogon, serdecznik trzeci, swyn-diucha.

OpisJest to bylina wyrastająca do 1,5 m o czterokan-ciastej, pustej łodydze, wzniesionej i gałęzistej. Dolne liście są 5-7 dłoniastosieczne, a górne 3 - klapowe, wszystkie w nasadzie sercowate, z wierzchu ciemnozielone, a spodem białawe. Różowoczerwone kwiaty są zebrane w wielo-kwiatowe, gęste nibyokółki w kątach liści. Ząbki kielicha są kłujące. Cała roślina jest krótko owło-siona. Kwitnie od czerwca do września. Owocem

jest poczwórna rozłupnia. Rozłupnie są trójgroniaste, lśnią-ce, jasnobrunatne.

WystępowanieWystępuje w całej niemal Europie oraz w Turcji, w Polsce pospolicie pod płotami, przy drogach, na rumowiskach i na nieużytkach, przydrożach, torowiskach kolejowych, na siedliskach zasobnych w azot o odczynie obojętnym lub alkalicznym.

Pozyskiwanie surowcaDo celów leczniczych serdecznik pozyskuje się ze stano-wisk naturalnych i z upraw. Ma nieduże wymagania co do gleby. Nasiona (5 kg na 1 ha) wysiewa się we wrześniu na głębokość 2 cm. Ziele ze stanowisk naturalnych i z upraw zbiera się na początku kwitnienia roślin. Na dużych plan-tacjach ścina się je kosiarką dość wysoko nad ziemią. Ziele można suszyć w warunkach naturalnych rozkładając je w cienkiej warstwie, w miejscach przewiewnych i zacie-nionych. W suszarni ziele suszy się w temperaturze 35oC. Dobry surowiec łatwo pęka przy zginaniu i zachowuje na-turalną barwę. Z plantacji zbiera się 2 pokosy w roku. Plon suchego ziela wynosi 3-4 t z 1 ha.

(Leonurus cardiaca L.)


Serdecznik pospolity J

B

151

Skład chemicznyGlikozydy gorzkie, cholina, alkaloidy (stachydryna i leonu-ryna), garbniki, saponiny, flawonoidy, antocyjany, kwasy organiczne, olejek, żywice i do 11% soli mineralnych sodu, wapnia, potasu i krzemu, witamina C.

ZastosowanieSerdecznik pochodzi ze wschodniej Syberii. Znany był już medycynie starochińskiej i tybetańskiej. W Europie poja-wił się we wczesnym średniowieczu. Pisali o nim m.in. Leonicerus i Fuchs jako o środku przeciwskurczowym, moczopędnym, ściągającym, wykrztuśnym i pobudzają-cym krwawienia miesięczne. W leczeniu ludowym roślinę tę stosowano od XV w. Ziele serdecznika i sok ze świeżych roślin używano jako środek uspokajający, w chorobach przewodu pokarmowego, zaburzeniach miesiączkowania i w „dychawiczności”. W medycynie współczesnej ziele serdecznika stosuje się jako środek przy nadmiernej pobu-dliwości nerwowej, w nerwicy serca, arytmiach, osłabieniu mięśnia sercowego, we wczesnych stadiach choroby wień-cowej i nadciśnieniu. Odwar z ziela nadaje się także na okła-dy jako środek przeciwzapalny i gojący na rany i oparzenia. W Ameryce Północnej roślina ta zastępuje kozłek lekarski.

Suszone lub świeże kwiaty serdecznika mogą być doda-wane jako przyprawa do zup, zwłaszcza z soczewicy. Ser-decznik zwany lwim ogonem, co zapisane jest w nazwie łacińskiej, służył starożytnym Grekom do odpędzania lęków nawiedzających ciężarne kobiety.

Przepisy

Napar10-15 g ziela zalać szklanką wrzącej wody. Pić kilka razy dziennie po łyżce. Stosować przy dole-gliwościach serca.

JB

152

Nazwy ludowe i zwyczajoweZajęcza kapusta.

OpisJest to niewielka roślina osiągająca wysokość do 15 cm o cienkim, rozgałęzionym kłączu z licznymi włóknistymi korzeniami. Liście są trójlistkowe, podobne do koniczyny, odwrotnie sercowate. Wykształca białe, pojedyncze kwiaty o płatkach przeważnie czerwono żyłkowanych i z żółtą plamką u nasady. Kwiaty osadzone są na szypułkach dłuższych od ogonków liściowych. Kwitnie w kwietniu i maju, czasem też ponownie jesienią. Owocem jest pięciokanciasta torebka, która po dojrzeniu pęka rozrzucając wokół drob-

ne nasiona. Stwierdzono, że rośliny szczawika zajęczego zapobiegają zbyt wysokiemu wypromieniowaniu ciepła nocą oraz zbyt wysokiemu napromieniowaniu w jaskrawym świetle słonecznym.

Gatunek podobnySzczawik żółty - Oxalis fontana Bunge.

WystępowanieWystępuje niemal w całej Europie, na południe sięga po Hiszpanię, Włochy, Półwysep Bałkański i południową część Rosji. Występuje również na Kaukazie, Syberii, w Japonii, Ameryce Północnej i Południowej oraz w północnej Afryce. W Polsce jest rośliną pospolitą borów świerkowych lub jo-dłowych, lasów grądowych, zarośli i zagajników. Lubi sie-dliska wilgotne i cieniste, gdzie tworzy całe kobierce.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele szczawika pozyskiwane ze stanowisk naturalnych. Dawniej powszechnie, obecnie raczej oka-zjonalnie ziele szczawika zbiera się wiosną i jesienią, gdy roślina kwitnie powtórnie. Należy je suszyć w warunkach naturalnych, w miejscu cienistym i przewiewnym, często przewracając.

(Oxalis acetosella L.)

Rodzina: szczawikowate – Oxalidaceae

Szczawik zajęczyM

D

153

Skład chemicznyWitamina C, sole mineralne, znaczne ilości kwasu szcza-wiowego.

ZastosowanieSzczawik można spożywać tak jak szczaw ogrodowy. Ma delikatny i kwaśny smak, dobrze się komponuje z sałatą zwyczajną. Na surowo roślinę tę poleca się przy awitamino-zie C, a więc w przypadku skazy krwotocznej, szkorbucie, zimnicy, zapaleniu okostnej, zaniku szpiku, gnilnym zapale-niu dziąseł, alergii, zaćmie i zaburzeniach dróg żółciowych. Działa też przy bólach żołądka i menstruacji. Liście szcza-wika mogą być smaczną przekąską podczas leśnych wycie-czek. W wielu krajach liście dodawane są do zup i sałatek. Jadalne są również kwiaty suszone, szczawik może służyć, zamiast podpuszczki do ścinania mleka. Dawniej szczawik był stosowany do produkcji kwasu mrówkowego, a w far-biarstwie wykorzystywany jako środek czyszczący.

Spożywanie liści szczawika w nadmiarze jest szkodliwe z uwagi na dużą zawartość kwasu szczawiowego, który zabiera wapń z organizmu i wytrąca go w kryształy, któ-re mogą powodować tworzenie się kamieni nerkowych i artretyzm.

Przepisy

Przecier ½ kg młodych, czystych listków za-sypuje się 1 kg cukru i mieszaninę tę mik-suje tak dokładnie, aż powstanie jednolita masa. Następnie zaś przekłada do słoików.Może stanowić namiastkę cytryny. Zażywanie przecieru wskazane jest w niedokwaśności i niestrawności.

OkładZmiażdżonymi liśćmi okładać opuchnięte miejsca.

Świeże liście należy żuć przy zapaleniu dziąseł.

TO

154

Nazwy ludowe i zwyczajoweChwoszczajka, chwoszczka, jadlinki, jedlinka po-lna, jedlinki, jodełka, koni ogon, koszczka zwy-czajna, koński ogón, krzemionka, przęstka, przę-ślica, skrzyp, strzępka, świńskie orzechy.

OpisSkrzypy należą do najstarszych w świecie roślin (obok paproci i widłaków). Pochodzą z okresu dewońskiego, przed 320 – 265 tysięcy lat, kiedy rosły jako potężne drzewa. Skrzyp polny to rośli-na wieloletnia, która wytwarza w ciągu roku dwa rodzaje pędów nadziemnych. Wczesną wiosną rozwijają się bezzieleniowe pędy zarodnikowe, wyrastające do 30 cm, żółtobrunatne, nieroz-

gałęzione, zakończone kłosem zarodnikonośnym przypo-minającym nieco szyszkę. Pędy te żyją kilkanaście dni, po dojrzeniu i osypaniu się zarodników obumierają. Następnie z kłączy wyrastają do 40 cm rozgałęzione, zielone pędy płonne. Z węzłów u nasady łuskowatych liści wyrastają okółkowo pędy boczne, co nadaje roślinie charakterystycz-ny jodełkowaty pokrój. Najniższe międzywęźle bocznych pędów jest dłuższe od otaczającej je pochwy liściowej, co odróżnia tę roślinę od skrzypu błotnego.

Gatunek podobnySkrzyp błotny - Equisetum palustre L. i inne skrzypy.

WystępowanieJest gatunkiem występującym prawie w całej strefie umiar-kowanej półkuli północnej, południowej Afryce i Wyspach Kanaryjskich. W Polsce rośnie na niżu, w górach, na polach uprawnych, ugorach, w ogrodach, rowach, na przydrożach, torowiskach kolejowych. Jest uporczywym chwastem dla rolników, gdyż podobnie jak perz, ma długie kłącza, które pocięte dają początek nowym roślinom. Preferuje kwaśne, piaszczyste i gliniaste gleby o nieuregulowanych stosun-kach wodnych, stąd często podmokłe. Posiada właściwo-ści trujące.

(Equisetum arvense L.)

Rodzina: skrzypowate – Equisetaceae

Skrzyp polny JB

Przepisy

Napar20 g suszonego ziela zalać 100 g prze-gotowanej, gorącej wody i pozostawić na 20 min. Napar może być używany do mycia zmęczonej, starzejącej się cery. Korzystnie działa też kąpiel z dodatkiem skrzypu, zamyka pory i pojędrnia ciało. Wyciąg ze skrzypu jest stosowany w preparatach do oczyszczania tłustej cery skłonnej do wyprysków, trądziku i czyraków.

155

Pozyskiwanie surowcaCzyste żywozielone pędy ścina się wczesnym latem poniżej dolnej zbrunatniałej części. Ziele dobrze wysycha w wa-runkach naturalnych, w zacienionym miejscu. W suszarni ogrzewanej, ziele skrzypu należy suszyć w temperaturze do 40oC. Dobrze wysuszony surowiec powinien zachować zie-loną barwę i nie może zawierać innych gatunków skrzypów, zwłaszcza bardzo toksycznego skrzypu błotnego. Zapach surowca jest słaby, a przy pocieraniu skrzypi.

Skład chemicznySaponiny, kwasy organiczne, witamina C, karoten oraz znaczne ilości (do 30%) soli mineralnych, w skład których wchodzą m.in. rozpuszczalne w wodzie związki krzemu.

ZastosowanieLecznicze właściwości skrzypu znane były już w starożyt-ności. O tamującym krwawienie działaniu tej rośliny piszą Dioskorides i Pliniusz. Avicena zalecał sok ze świeżych roślin jako środek gojący rany, a nalewkę na winie przy puchlinie wodnej. W lecznictwie ludowym ziele skrzypu stosowano jako środek przeciw krwawieniom z narządów wewnętrznych i chorobach dróg oddechowych. Zewnętrz-nie używano je jako środek przeciw wypadaniu włosów. W chińskim lecznictwie ludowym odwary ze skrzypu łago-dziły stany zapalne oczu. Polska medycyna ludowa od daw-na stosowała w leczeniu gruźlicy skrzyp łącznie z miodunką plamistą, poziewnikiem bladym i rdestem ptasim. Obecnie skrzyp jest zalecany jako środek działający moczopędnie, rozkurczowo i przeciwbakteryjnie. Utrzymuje elastyczność naskórka błon śluzowych, tkanki łącznej i kości, reguluje przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych hamując od-kładanie się w nich tłuszczu, wzmaga aktywność hormo-nalną ludzi starszych, opóźnia procesy starzenia się, popra-wia mineralizację kości, gdyż uzupełnia niedobory potasu i magnezu. Po długim stosowaniu skrzypu w organizmie może ujawnić się niedobór witaminy B1, dlatego należy robić przerwy w kuracji. Odwar ze skrzypu można też sto-sować przy obrzękach spowodowanych zatrzymywaniem się wody w organizmie w schorzeniach nerek lub serca, w skazie moczanowej i niektórych chorobach skórnych. Jest środkiem wspomagającym w leczeniu gośćca, gruź-licy i lżejszych przypadków cukrzycy. Polecany jest także na nieżyty oskrzeli i astmę oskrzelową, a nie wskazany dla dzieci w ostrych stanach zapalnych nerek. Różne ludy ja-dały dawniej surowe i gotowane młode pędy wegetatywne oraz „szyszki” wielu gatunków skrzypu.

Wywar ze skrzypu wchodzi w skład płukanek do włosów i pieniących się toni-ków do kąpieli.

Odwar10-20 g ziół na 2 szklanki wody, go-tować 15 min., pić po pół szklanki 3-4 razy dziennie. Stosować jako środek moczo-pędny.

Płukanka (przeciwłu-pieżowa do włosów suchych) Łyżkę suszonego skrzypu zalać ¼ litra wrzątku, przykryć i odstawić na 20 min. Przecedzić. Powoli lać na włosy, nie spłukiwać.

Dawniej suszone ziele skrzypu stosowano do polerowania wyrobów metalowych i drewnianych.

156

Nazwy ludowe i zwyczajoweBożyczka, chcica, jodła, kwik, majak, sośnina, suszka, chojka.

OpisJest drzewem wyrastającym do 45 m. Wytwarza głęboki korzeń palowy i płytko rozmieszczone korzenie boczne. Pień sosny pokryty jest korą, u dołu pnia spękaną, czerwonobrunatną, wyżej żółtawą, łuszczącą się. Liście sinozielone oraz sztywne, mają kształt szpilek. Zebrane są po dwa na krótkopędach. Sosna jest rośliną rozdzielno-płciową jednopienną. Kwiaty żeńskie są szyszko-wate, a męskie kłosokształtne. Kwitnie w maju. Wraz z rozwojem nasion rozrastają się i drew-

nieją łuski nasienne, a cały kwiatostan żeński przekształca się w dużą, stożkowatą szyszkę. Dojrzała szyszka rozchyla łuski, a wiatr rozsiewa oskrzydlone nasiona.

Gatunek podobnyInne gatunki sosny.

WystępowanieNa świecie występuje kilkadziesiąt gatunków z rodziny sosnowatych. Są to potężne drzewa i karłowate krzewy, a wśród nich limby, kosodrzewina, sosny czarne i piękne wejmutki z cienkimi, długimi szpilkami. Sosna zwyczajna jest najpospolitszym gatunkiem lasotwórczym rosnącym w Polsce na niżu i w górach do wysokości 600 m n.p.m. Preferuje gleby świeże, przewiewne i głębokie, ale rośnie także na jałowych, suchych piaskach oraz torfach i ba-gnach, gdzie znacznie słabiej przyrasta. Jest światłolubna, odporna na mróz i wiatry. Znosi zarówno gorące, stepowe lato, jak i syberyjskie mrozy.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są pączki sosny i młode pędy. Pączki pozyskuje się z drzew ściętych lub wyznaczonych do wyrębu. Zbiera się pąki szczytowe z pędów głównych, lub bocznych zimą, lub wczesną wiosną (do marca, kiedy mają przylegające

(Pinus sylvestris L.)

Rodzina: sosnowate – Pinaceae

Sosna zwyczajna T

O

157

łuski i pokryte są żywicą). Można suszyć je w warunkach naturalnych, rozkładając w cienkiej warstwie, lub w suszar-ni w temperaturze do 35oC. Po wysuszeniu pąki powinny mieć kolor żółtobrunatny, na przekroju jasnozielony lub żółtobrunatny, zapach silny, żywiczny. Do produkcji olejku sosnowego pozyskuje się szczyty pędów sosny o długości około 25 cm wyłącznie z drzew ściętych. Z sosnowej żywi-cy w wyniku destylacji otrzymuje się terpentynę, kalafonię i dziegieć.

Skład chemicznyPączki sosny - około 0,4% olejku eterycznego z terpenty-nami, substancje żywicowe, gorycze, garbniki, witamina C i sole mineralne.

ZastosowanieW starożytności surowce pozyskiwane z drzew szpilkowych odgrywały dużą rolę w lecznictwie, ale w wielu przypadkach trudno jest ustalić, czy pochodziły one z sosny zwyczajnej czy też z innych drzew iglastych. W medycynie ludowej nalewki lub napary z pączków sosny stosowane były jako środki wykrztuśne, napotne i łagodnie moczopędne. Obec-nie pączki sosny stosowane są głównie w mieszankach z innymi ziołami przy zapaleniu oskrzeli, przeziębieniach, kaszlu i chrypce. Jako środek bogaty w witaminę C zaleca-ne są w zaburzeniach przemiany materii. Olejek terpentyno-wy zastosowany zewnętrznie działa rozgrzewająco i słabo odkażająco. Kalafonia służy do wyrobu maści i plastrów oraz ma zastosowanie w różnych dziedzinach gospodar-ki. Dziegieć ma działanie przeciwgrzybicze. Olejek sosno-wy stosowany jest w inhalacjach dróg oddechowych i do dezynfekcji pomieszczeń w szpitalach. Wyciąg z młodych gałązek wchodzi w skład syropów przeciwkaszlowych. Wywary z sosny dodawane do kąpieli oczyszczają skórę. W drogeriach można kupić szyszki sosnowe i płyny do kąpieli, w skład których wchodzą wyciągi z sosny. Żywica sosnowa jest przyjemnym rodzajem gumy do żucia. Cenna do smarowania ran na stopach, jako środek antyseptyczny. Roztarte igły są dobrym dodatkiem do kąpieli.

Przepisy

Odwar½ łyżki pączków za-lać szklanką wrzątku i gotować na małym ogniu pod przykry-ciem 5 min. Odstawić na 15 min. Przecedzić i pić 3-4 razy dziennie po jedzeniu. Sto-sować jako środek wyksztuśny.

Odwar do kąpieli Kilkanaście mło-dych pędów zalać w garnku 3 litrami wody i gotować pod przykryciem 10 min. Odstawić na 15 min., po czym wlać do wanny wypełnionej do ⅓ objętości wodą. Kąpiel powinna trwać 20 min. Stosować na bóle reumatyczne.

158

Przepisy

Napar1 łyżkę kwiatów stokrotki i ½ łyżki ziela nawłoci zalać 2 szklankami wrzącej wody w termosie. Zamknąć i pozostawić na 1 godz. Pić ½ - ⅔szklanki 3 razy dzien-nie między posiłkami jako środek moczo-pędny i odtruwający, natomiast ¼ - ⅓ szklanki kilka razy dziennie po jedzeniu, jako wykrztuśny.

Nazwy ludowe i zwyczajoweKokoszki, sierotki, stokroć, stokroć trwała, sto-kroć pospolita, gęsie pępki, przypołudnik czer-wony.

OpisJest to drobna bylina, wykształcająca gęstą ro-zetkę liści przyziemnych i koszyczki kwiatowe na bezlistnej, dorastającej do 20 cm łodyżce. Liście ogonkowe zwykle owłosione, mają kształt łopatkowaty lub jajowato-okrągławy, brzegi liści karbowane. Środkowe kwiaty koszyczka są rur-kowate, obupłciowe, koloru żółtego, zewnętrzne zaś – języczkowate, białe, pod spodem często czerwonawe. Kwitnie od wczesnej wiosny do je-sieni. Owocem jest drobna niełupka długości do 1,5 mm.

WystępowanieWystępuje prawie w całej Europie, Azji Zachodniej i Azer-bejdżanie, oraz Libii. Jest gatunkiem pospolitym na terenie całej Polski. Rośnie na łąkach, pastwiskach, trawnikach, miedzach, boiskach, podwórzach, przy rowach i drogach.

Pozyskiwanie surowcaDo celów leczniczych zbiera się koszyczki kwiatowe sto-krotki i suszy rozłożone pojedynczą warstwą w suszarni naturalnej w miejscu zacienionym i dobrze przewiewnym.

Skład chemicznySaponiny, związki garbnikowe, flawonoidy, antocyjany, śluzy, kwasy organiczne, substancje żywicowe i woskowe oraz sole mineralne.

ZastosowanieStokrotka była znana już w starożytności, wspominał o niej Pliniusz. Dopiero w średniowieczu zaczęto stosować ją w celach leczniczych, jako lek uniwersalny. W lecznictwie ludowym zarówno kwiat, jak i liście stokrotki używane były

(Bellis perennis L.)


Stokrotka pospolita K

R

159

przy wszelkiego rodzaju krwawieniach m.in z płuc, pęcherza moczowego, a także jako środek przeciwgorączkowy. Mło-de, delikatne liście, często jadane były w postaci sałatek. Obecnie w lecznictwie kwiat stokrotki jest bardzo rzadko zalecany wewnętrznie jako środek wykrztuśny w chorobach dróg oddechowych. W praktyce dermatologicznej stosowa-ny jest jako środek przeciwzapalny na źle gojące się rany, wybroczyny krwawe, owrzodzenia podudzi, wykwity skórne itp. Najczęściej występuje w mieszankach z innymi ziołami o podobnym działaniu.

KR

160

Nazwy ludowe i zwyczajoweSzczaw łąkowy.

OpisJest trwałą, mocną byliną, do 100 cm wysokości. Wykształca rozgałęzione kłącza, z licznymi liśćmi odziomkowymi. Ma prosto wzniesioną łodygę, podłużnie bruzdkowaną, ulistnioną, nagą. Liście są strzałkowate, na wyraźnych ogonkach, z dużą blaszką, nieco mięsiste. Przylistki u nasady ogonka liściowego przejrzysto-błoniaste, poroz-cinane, obejmują pęd pochwowato. Kwiatostan gałęzisty, wysmukły, czerwonawy znajduje się na szczycie pędu. Szczaw zwyczajny jest rośli-ną dwupienną o małych niepozornych kwiatach.

Kwitnie od maja do czerwca. Owocem jest jednonasienny, trójkanciasty orzeszek, który po dojrzeniu czernieje.

Gatunek podobnySzczaw polny - Rumex acetosella L., szczaw kędzierzawy - Rumex crispus L., szczaw lancetowaty - Rumex hydrola-pathum Huds.

WystępowanieWystępuje w całej Europie, Azji, Afryce Północnej (Maroko) i Australii. W Ameryce Południowej i Afryce rozprzestrze-nił się wraz z europejskim osadnictwem. W Polsce szczaw zwyczajny jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym i pospolitym w ekosystemach trawiastych, na łąkach świe-żych, pastwiskach, nad brzegami wód, na przydrożach. Jest pospolity w całym kraju aż po piętro kosodrzewiny.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest korzeń, liście i owoc. Korzenie zbiera się jesienią i wczesną wiosną. Wykopuje się je łopatą, czyści z drobnych korzeni, szybko myje, a następnie prze-krawa wzdłuż nierdzewnym nożem i suszy na przewiewie. Korzenie można też suszyć na słońcu i dosuszać w suszarni ogrzewanej. Dobrze zebrane i wysuszone korzenie powinny mieć barwę z zewnątrz brązową, na przełamie żółtą, a przy

(Rumex acetosa L.)


Szczaw zwyczajny M

D

Przepisy

Polska zupa szczawiowaParę garści liści umyć i drobno po-kroić, dodać wywar z kości, łyżkę masła lub kostkę rosołową. Zagotować w garnku z wodą. Dodać sól i pieprz oraz 2 łyżki śmietany. Podawać z ugotowanymi ziem-niakami lub jajkiem.

161

zgniataniu powinny się łamać. Liście do suszenia oraz owo-ce pobiera się ze szczytowych partii rośliny, suszy się je w miejscu przewiewnym, otwartym i ocienionym. Po wysu-szeniu należy zapakować je w przewiewne torby i umieścić w miejscu ciemnym, suchym i przewiewnym.

Skład chemicznyKwas szczawiowy, garbniki, cukier, prowitamina A, witami-na C, niewielkie ilości witaminy B1 oraz sole mineralne.

ZastosowanieMedycyna ludowa poleca wywar z liści i korzenia szczawiu przy bólach wątroby, żółtaczce i zaparciach. Przy braku ape-tytu oraz witaminy C podaje się napar z liści lub sok z suro-wego szczawiu. Ususzone i sproszkowane liście zaleca się przy miażdżycy, astmie, żylakach i hemoroidach. Surowy sok można też wkraplać do ucha przy stanach zapalnych. Stosuje się go również do okładów na źle gojące się rany i wypryski. Ponadto okłady z liści, korzeni i owoców przy-spieszają gojenie się miejsc stłuczonych, zwichnięć i ran. Leczą również czyraki i wrzody. Naparem z liści można też płukać owrzodzoną jamę ustną. Należy jednak pamiętać, że przy przyjmowaniu wewnętrznym, duże dawki są szkodli-we z uwagi na dużą zawartość kwasu szczawiowego, któ-ry wypłukuje wapń z organizmu. Szczaw jest składnikiem tradycyjnej, polskiej zupy szczawiowej, robionej na bazie posiekanych liści szczawiu i śmietany. Stanowi pożywienie w wielu krajach; od Irlandii po Chiny. Lapończycy gotowa-li duże ilości szczawiu z mlekiem renifera. Liści szczawiu można używać zamiast podpuszczki do robienia sera. Z su-szonego, sproszkowanego korzenia można robić kluski.

Sosy

Sos szczawiowy angielskiChleb, jabłka i cukier gotować do miękko-ści i gdy będą jeszcze gorące, wymieszać z roztartą papką z liści szczawiu.

Sos szczawiowy francuskiPosiekać garść liści szczawiu i zagoto-wać z ok. 3 łyżkami stołowymi masła. Wmieszać powoli 2/3 szklanki śmietany, wcześniej zagotowa-nej, aby nie powstały grudki. Następnie rozrzedzić to wywa-rem potrawy, której sos będzie towarzy-szył.

CT

162

Nazwy ludowe i zwyczajoweCiarka, ciarki, cierń, ciernie czarne, czyżnie, ciernik, dzika śliwa, kocirpka, ostręże, ostrzęże, tarka, tarnina, tarń, śliwa tarń, tarnka, ternkowe drzewo, tarnośliw, tarnośliwa, tarnosliwka, tar-nówka, żarnośliwa.

OpisJest to krzew wyrastający do 4 m, dający wie-le odrośli korzeniowych. Kora jest czarniawa, młode pędy owłosione, z licznymi cierniami. Li-ście o długości 20-40 mm, są zwykle owłosione wzdłuż nerwów. Kwiaty białe, po kilka wzdłuż pędów kwiatonośnych, pojawiają się na roślinie przed liśćmi. Tarnina kwitnie w marcu i kwietniu.

Owocem jest kulisty pestkowiec, z ciemnoniebieskim nalo-tem woskowym.

WystępowanieTarnina jest krzewem występującym w naturalnych siedli-skach w całej Europie, na Kaukazie, w Azji Mniejszej i Środ-kowej, natomiast na Syberii i w Ameryce jako forma zdzi-czała. W Polsce rośnie często, niekiedy masowo, na całym niżu i w dolnych partiach gór, na skarpach, skrajach lasów, miedzach i przydrożach. Czasem bywa wysadzana w żywo-płotach. Lubi miejsca nasłonecznione, gleby zarówno su-che, jak i wilgotne, ale zawsze bogate w wapń.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kwiat i owoc tarniny. Świeżo rozkwitłe kwiaty zbiera się w dni bezdeszczowe, po obe-schnięciu rosy, gdyż zamoczone zaparzają się i ciemnieją. Ze względu na krótki okres kwitnienia rośliny nie należy zwlekać ze zbiorem. Kwiaty należy zrywać do płaskich ko-szyczków i jak najszybciej przenosić do suszenia. Najlepiej schną, zachowując naturalną barwę, w suszarni ogrzewa-nej, w temperaturze do 35oC. Owoce trzeba obrywać w sta-nie pełnej dojrzałości, wybarwione, ale przed przymrozka-mi. Zbierane później są miękkie, szybko się psują, trudniej je transportować i przechowywać. Owoce można otrząsać

(Prunus spinosa L.)


Śliwa tarnina K

R

Przepisy

NalewkaPo pierwszych przymrozkach zebrać 1 kg owoców, umyć i włożyć do gąsiorka, zasypać 2 szklankami cukru, dodać otartą skórkę sparzonej cytryny i 5 goździ-ków. Wlać 1 litr 45% wódki, zamknąć i po-zostawić na słońcu 6 tygodni. Co kilka dni wstrząsać gąsior-kiem. Zlać nalewkę, przefiltrować, rozlać do butelek i zakorko-wać. Po 6 tygodniach nalewka jest gotowa do spożycia.

163

na rozłożone pod krzewami płachty, wówczas jednak należy je doczyścić przed suszeniem, odrzucając liście i gałązki. Owoce wymagają suszenia w suszarniach ogrzewanych, do temperatury 60oC.

Skład chemicznyKwiaty: flawonoidy (głównie kamferol), cukry, sole mine-ralne i nieco glikozydu cyjanogennego. Owoce: duże ilości cukrów, kwasy organiczne, garbniki, pektyny, barwniki an-tocyjanowe, witamina C, glikozyd cyjanowodorowy (amig-dalina), fitosferole.

ZastosowanieNiegdyś podprażone liście tarniny stosowano jako namiast-kę herbaty i tytoniu. Kora służyła do produkcji czerwonego, a łupiny nasienne - czarnego barwnika. Świeże owoce tar-niny są także cennym produktem dietetycznym. Sporządza się z nich soki, konfitury, kompoty, a także wytwarza wina, nalewki oraz likiery. Z owoców tarniny produkuje się syrop Tarnivit stosowany do sporządzania napojów orzeźwiają-cych.

Lecznicze właściwości kwiatów tarniny znali już Teofrast, Dioksorides i inni lekarze starożytnej Grecji i Rzymu. W lecznictwie ludowym herbatkę z kwiatów śliwy poleca się przy schorzeniach pęcherza i nerek, zaparciach i bólach żołądka. Kwiaty są także łagodnym środkiem moczopęd-nym i przeczyszczającym, a także poprawiającym przemia-nę materii. Polecane są w leczeniu przewlekłych zakażeń dróg moczowych oraz w kamicy moczowej i nerkowej oraz w upławach. Podawane są w zaparciach, przejściowych za-burzeniach trawiennych, przede wszystkim u osób w pode-szłym wieku i u dzieci. Wyciągi z kwiatów poleca się także w skurczach żołądka, biegunce, czerwonce, puchlinie wod-nej, w wystąpieniu robaków obłych, przy zatrzymaniu mie-siączki lub moczu, białych upławach, krwawieniach z nosa, wyrzutach skórnych oraz lżejszych chorobach dróg odde-chowych. Zewnętrznie napar z kwiatów tarniny stosuje się do płukania jamy ustnej, a także do irygacji pochwy.

Owoce podawane są jako środek przeciwzapalny i zapo-biegający w nieżytach przewodu pokarmowego oraz bie-gunkach u dzieci. Odwar z kory zmieszany z sokiem owo-ców służy do płukania ust i gardła oraz tamuje krwawienia z nosa.

Przepisy

Odwar1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką ciepłej wody i gotować 3 min. pod przykry-ciem. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić po ⅓ szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek łagodnie moczopędny i poprawiający prze-mianę materii. Ten sam odwar podawać po 1-2 łyżki małym dzieciom kilka razy dziennie w zaparciach.

NaparPo ½ łyżki kwiatów tarniny i ziela poło-nicznika zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem przez 15 min. Odsta-wić na 15 min. i przecedzić. Wypić całość w 2-4 por-cjach w ciągu dnia między posiłkami jako środek mo-czopędny w kamicy moczowej.

164

Nazwy ludowe i zwyczajoweŚlaz gęsi, ślaz zajęczy, ślaz leśny, ślaz polny, ślazik, ślazówka, malwa dzika, guzikowe ziele, kędzierzawiec.

OpisJest rośliną dwuletnią lub byliną o cienkiej, gałę-zistej łodydze, podnoszącej się lub wzniesionej, osiągającej wysokość do 120 cm. Liście długo-ogonkowe, dłoniaste, 5-7 klapowe, o brzegach piłkowano-karbowanych. Górna część łodygi, ogonki liściowe i kielich są odstająco owłosione. Kwiaty pięciopłatkowe o średnicy 3-6 cm wyra-stają z kątów górnych liści pojedynczo lub po kil-ka. Płatki korony mają barwę purpurowo-różową

z ciemniejszymi żyłkami. Kwitnie od czerwca do września. Owoc tej rośliny to omszona rozłupnia, która rozpada się na 9-13 niełupek. Ślaz dziki jest rośliną miododają.

Gatunek podobnyŚlaz zaniedbany - Malva neglecta L.

WystępowanieŚlaz dziki w stanie naturalnym rośnie w całej Europie, na Syberii, w Azji Mniejszej i Środkowej oraz w północnej Afryce. W Polsce występuje na niżu i w okolicach podgór-skich, na glebach lekkich, zasobnych w azot. Spotykany jest na przydrożach, rumowiskach, miedzach, przy zabudo-waniach, niekiedy na suchych łąkach i pastwiskach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kwiat i liść pozyskiwany ze sta-nowisk naturalnych, choć ślaz dziki można też uprawiać. Kwiaty należy zbierać bez szypułek, stopniowo, w miarę za-kwitania, a liście w pełni wykształcone i zdrowe. Kwiaty i li-ście można suszyć w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych lub w suszarni ogrzewanej do 35oC. Po wysuszeniu kwiaty powinny mieć barwę fioleto-wą, a liście naturalny, zielony kolor.

(Malva sylvestris L.)

Rodzina: ślazowate – Malvaceae

Ślaz dziki M

D

Przepisy

Odwar2-3 duże garści suszu na 4-5 litrów wody, gotować przez 3-5 min. pod przy-kryciem, odcedzić, wlać do wanny w ½ napełnionej wodą. Leczy najrozmaitsze choroby skórne, krosty, owrzodzenia, wypryski, liszaje itp.

165

Skład chemicznyKwiaty: śluzy, glikozyd antocyjanowy, kwasy organiczne, niewielkie ilości olejku. Liście: śluzy, garbniki, cukry, kwa-sy organiczne, pektyny, witamina C, karotenoidy i duża za-wartość soli mineralnych.

ZastosowanieŚlaz był rośliną znaną już w neolicie, pisali o nim starożytni greccy i rzymscy przyrodnicy i lekarze. Hipokrates zalecał liście i korzeń jako śluzowy środek osłaniający i wykrztu-śny. Cicero używał je do mieszanek przeczyszczających. Roślinę tą znał także Pliniusz. Św. Hildegarda zalecała ślaz na ból głowy, bezsenność przeciw krwawieniom i zatruciu. Ślaz był rośliną rozpowszechnioną w lecznictwie ludowym wielu krajów.

Obecnie zalecany jest w nieżytach górnych dróg odde-chowych, nieżytach żołądka i jelit oraz dróg moczowych, przeważnie w mieszankach z ziołami o zbliżonym działaniu. Nadaje się także do płukania gardła i okładów, jako środek zmiękczający przy wrzodach i czyrakach oraz do kąpieli w schorzeniach skórnych. Liście ślazu można przyrządzać w kuchni jak szpinak. Kwiaty mogą być dodatkiem do su-rówek.

Napar1 łyżeczkę suszu zalać 1 szklanką wrzątku, parzyć pod przykryciem 15-20 min., przecedzić, pić 3 razy dziennie po ½ szklanki, używać przy grypie, anginie, zwy-kłym przeziębieniu, zapaleniu oskrzeli, w stanach zapalnych błon śluzowych żołądka i jelit, owrzodzeniach tychże organów oraz - ze względu na wysoką zawartość śluzu, stanowiącego czynnik osłaniający - po zatruciu środkami żrącymi.

MD

166

Nazwy ludowe i zwyczajoweŚwietlik lekarski, ptasie oczka, świeczki, świecz-niki, złodziej mleczny, kurzyniec, oczanka, eufra-zya, świtnik.

OpisJest rośliną jednoroczną, wyrastającą do wyso-kości 30 cm, o prostej u nasady, silnie rozga-łęzionej, gęsto owłosionej łodydze, równomier-nie ulistnionej. Liście naprzeciwległe, jajowate o brzegach ząbkowanych, równomiernie pokry-wają łodygę. Kwiatki są białawe lub liliowe z żółtą plamką w gardzieli i fioletowymi żyłkami. Ich ko-rona jest zrosłopłatkowa i dwuwargowa. Kwitnie długo, bo od maja do października. Owocem jest

eliptyczna torebka. Świetlik jest półpasożytem. Przyrasta ssawkami do korzeni występujących w jego sąsiedztwie roślin łąkowych i za ich pośrednictwem pobiera wodę oraz sole mineralne. Ma jednak zdolność fotosyntezy.

Gatunek podobnyŚwietlik wyprężony - Euphrasia stricta Host, i inne gatunki świetlików, których jest w Polsce 12 i 2 podgatunki.

WystępowanieGatunek ten jest pospolitym w zachodniej i środkowej Eu-ropie z wyjątkiem rejonu Morza Śródziemnego i północnej Skandynawii. W Polsce najczęściej występuje na południu, nawet na wysokości 1200 m n.p.m., rzadziej na północy. Rośnie na łąkach, pastwiskach i torfowiskach, na brzegach lasów i nad rowami.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele świetlika pozyskiwane ze stanowisk naturalnych. Ścina się pędy rośliny w fazie kwitnienia (po-niżej rozgałęzienia łodygi) w dni pogodne i po obeschnięciu rosy. Ziele można suszyć rozkładając je pod dachem i za-pewniając dobrą cyrkulację powietrza lub w suszarni ogrze-

(Euphrasia rostkoviana Hayne)


Świetlik łąkowy K

R

Przepisy

Odwar1-2 łyżeczki ziół zalać¼ l zimnej wody, ogrzewać do zagotowania, pozostawić 2 min. do naciągnięcia, pić dziennie po łyku 1 filiżankę. Stoso-wać przy zapaleniu spojówek i brzegów powiek, zewnętrznie do okładów.

167

Kataplazmy 3 łyżki ziela zalać szklanką wrzątku i pozostawić do ma-ceracji. Ciepłe owinąć w płótno i przykładać na oczy na 10 -15 min. Pomaga na jęczmień i przy zmęczeniu wzroku.

PW

wanej do 35oC. Prawidłowo zebrany i wysuszony surowiec składa się z ulistnionych pędów z kwiatami bez domieszki innych roślin. Należy obchodzić się z nimi ostrożnie, bo ła-two się kruszy.

Skład chemicznyGarbniki, żywice, glikozyd aukubina, gorycze, olejek ete-ryczny, sole mineralne z dużą zawartością miedzi i ma-gnezu, kumaryna, kwasy fenolowe. Podobno spośród 14 rodzajów witaminy A, ta która reguluje ciśnienie w oczach znajduje się w świetliku.

ZastosowanieWłaściwości lecznicze świetlika jako skutecznego środka w leczeniu rozmaitych schorzeń oczu znane były już w sta-rożytnej Grecji. Jego opis znajduje się w anonimowym, średniowiecznym dziele „Ortussanitatis”, które było wzo-rem dla licznych herbarzy epoki późnego średniowiecza. W lecznictwie ludowym świetlik był stosowany w choro-bach oczu, takich jak zmęczenie długotrwałym czytaniem, łzawienie, stany zapalne spojówek i powiek, nadwrażliwość na promienie słoneczne oraz w uporczywych bólach głowy i lekkiej bezsenności. Obecnie ziele świetlika używane jest zewnętrznie do okładów przy stanach zapalnych oczu, zwy-kle mieszane z rumiankiem i rozcieńczonym kwasem bor-nym. Jest cennym lekiem w homeopatii. Czasami zalecany jest w schorzeniach żołądka, kolce żółciowej, chorobach górnych dróg oddechowych połączonych z nadmiernym zaflegmieniem.

168

Nazwy ludowe i zwyczajoweBydelnik, bygielnik, czyszpula, igielnik, kaleta, kaleta pasterka, kaletka, kaletnik pospolity, kasz-ka, kaletki, pasterska torepka, pastusze ziółko, stuli dupa, sumki pastusze, tesznik, tobołki pa-stusze.

OpisRoślina jednoroczna lub dwuletnia, która w za-leżności od warunków siedliskowych osiąga wy-sokość 5-60 cm. Liście zebrane w różyczkę są zatokowo ząbkowane lub pierzasto podzielone, łodygowe zaś siedzące, lancetowate. Ze środ-ka rozetki wyrasta pojedyncza lub rozgałęziona łodyga, na szczycie której rozwijają się stopnio-

wo drobne, białe kwiaty zebrane w kwiatostan groniasty. Owocem jest trójkątna łuszczynka w kształcie serduszka zawierająca 10-20 jasnobrązowych nasion. Na jednej rośli-nie może być 2000-4000 nasion. Nazwa łacińska tej rośli-ny związana jest z kształtem łuszczynki, która przypomina torby pasterskie. Nasiona zachowują zdolność kiełkowania przez wiele lat.

Gatunek podobnyTobołki polne - Thlaspi arvense L.

WystępowanieJest popularnym chwastem w wielu krajach półkuli północ-nej. W Polsce występuje na polach uprawnych, zwłaszcza w okopowych, ogrodach, na przydrożach, w pobliżu zabu-dowań, na torowiskach kolejowych, pastwiskach, ugorach. Rośnie na wszystkich typach gleb, w tym na przesuszo-nych torfowiskach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest ziele tasznika. Zbiera się całą nadziemną część roślin, wraz z liśćmi odziomkowymi, na początku kwitnienia roślin. Ziele można suszyć w warunkach natu-ralnych, rozkładając je w cienkiej warstwie lub w suszarni ogrzewanej, w temperaturze do 35oC.

(Capsella bursa-pastoris L. Medik)


Tasznik pospolity M

D

Przepisy

Macerat1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką letniej wody i odstawić na 2 godziny, mieszając co pewien czas. Następnie przecedzić. Pić ½ szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek przeciwkrwotoczny.

169

Skład chemicznyFlawonoidy, aminy, garbniki, kwasy organiczne, witaminy C i K, sole mineralne, olejki eteryczne i żywice.

ZastosowanieTasznik stosowany był już w starożytności przez greckie-go lekarza Hipokratesa jako środek oddziałujący na maci-cę. W lecznictwie ludowym używany był jako lek tamujący krwawienie. W Europie miał szczególne znaczenie podczas I wojny światowej, kiedy był stosowany zamiast trudno wówczas dostępnego sporyszu. Obecnie w lecznictwie za-lecany jest jako środek przeciwkrwotoczny w nadmiernych krwawieniach miesiączkowych, z przewodu pokarmowego i krwawieniach z nosa. Działa też moczopędnie, a zewnętrz-nie bywa stosowany w leczeniu wrzodów, egzem i odleżyn. W medycynie tybeteńskiej i chińskiej zalecany jest przy chorobach oczu i biegunkach. Ze świeżego ziela tasznika można sporządzić zupę lub jarzynę zamiast szpinaku. Liście można dodawać do czyszczących krew sałatek. Miód po-zyskany z kwiatów tasznika jest jasnożółty i ma przyjemny aromat.

Przepisy

NaparPrzyrządzić napar z 2-3 łyżeczek ziół na szklankę wody, pić ⅓ - ½ szklanki 3 razy dziennie przy zbyt obfitych mie-siączkach, krwoto-kach macicy i krwawieniach z nosa.

W większych daw-kach tasznik może być toksyczny.

KR

170

Nazwy ludowe i zwyczajoweAir, ajer, bluszcz, capr, gałga, gałgan, lepiech, lepich, kalmus, kłącz, łobzie, łabuzie, palma, plaskoć, pluszcz, pluszczaj, sasyna, szuwar, szczwar, tatar, tatarek, tatarski korzeń, tatarskie ziele, tatarczuch, wis.

OpisSłowo Acorus pochodzi od greckiego słowa akares, oznaczającego roślinę o aromatycznym korzeniu. Jest rośliną wieloletnią dorastającą do około 150 cm. Łodyga trójgraniasta, u nasady jest zabarwiona na kolor czerwony. Liście są dłu-gie, wzniesione, równowąskie, szablowate, kolo-ru jasnozielonego. Niepozorne kwiaty zebrane są

w kolby i wyrastają na szczycie pędu. Kwiatostany – z po-wodu liściastej pochwy wyrastającej pionowo na przedłu-żeniu pędu – robią wrażenie ustawionych bocznie. Tatarak jest rośliną wiatropylną. W Polsce nie owocuje.

WystępowanieTatarak jest prawdopodobnie przybyszem z Azji Środkowej i rozprzestrzenił się w Europie wraz z najazdami Tatarów w XVI wieku. Wkładali oni jego kłącza do bukłaków dla polepszenia aromatu wody. Zgubione podczas nabierania wody dały początek nowym populacjom. W Polsce roślina ta występuje pospolicie na brzegach zbiorników wodnych, na moczarach, bagnach, wilgotnych łąkach i w rowach, zaj-mując zwykle duże powierzchnie.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kłącze tataraku, które zbiera się wiosną lub jesienią. Po wyciągnięciu z wody lub błota przy pomocy haków lub grabi, odcina się nierdzewnymi nożami części nadziemne rośliny, korzenie oraz zbutwiałe części kłącza. Pozyskane kłącza należy dokładnie umyć i staran-nie oczyścić, następnie pokroić na odcinki długości 20 cm i suszyć w miejscu przewiewnym i zacienionym lub w spe-cjalnych suszarniach w temperaturze nie przekraczającej 35oC. Jeśli kłącza są bardzo grube, należy je przed susze-

(Acorus calamus L.)

Rodzina: obrazkowate – Araceae

Tatarak zwyczajny K

R

171

niem pokroić wzdłuż. Surowiec po wysuszeniu ma barwę jasnobrunatną, silny zapach, gorzki lekko palący smak. W celu jak najdłuższego zachowania jego wartości należy przechowywać go w szczelnie zamykanych pojemnikach. 1 kg suszu otrzymuje się z około 4,5 kg kłączy świeżych.

Aby utrzymać stanowisko tataraku należy część roślin po-zostawić nie naruszając ich, a odcięte, nie nadające się na surowiec kawałki kłączy, należy zakopać w miejscu zbioru w celu rozmnożenia.

Skład chemicznyOlejek eteryczny, gorycze, garbniki, śluzy, węglowodany (m.in. dużo skrobi), cholina. Skład olejku i procentowy udział poszczególnych jego składników związany jest z po-chodzeniem surowca.

ZastosowanieKłącze tataraku było stosowane w medycynie tybetańskiej jako lek przeciw robakom, a w medycynie chińskiej jako lek żołądkowy i przeciwreumatyczny. Przypisywano mu wła-ściwości przedłużające życie. W polskim lecznictwie ludo-wym tatarak zalecano jako lek wzmacniający, uspokajający, krwiotwórczy i moczopędny. Obecnie uważany jest za jeden z najlepszych leków aromatyczno-gorzkich, pobudzających apetyt i odkażających w schorzeniach przewodu pokarmo-wego. Ostatnie badania potwierdzają działanie uspokajające i hipnotyczne. Większe ilości mogą powodować halucyna-cje, a nawet działać toksycznie. Tatarak jest zalecany jako środek wzmacniający i przywracający sprawność fizyczną u osób starszych. Zewnętrznie stosowany jest w formie płukanek w zapaleniu jamy ustnej i gardła oraz do kąpieli uspokajających i wzmacniających.

Odwary tataraku nadają się do mycia głowy przy łupieżu i wypadaniu włosów. W niewielkich ilościach używany może być jako substytut liści laurowych, a także może być doda-wany do kompotów z jabłek, gruszek i rabarbaru. Czasem roślina ta zastępuje imbir, cynamon i gałkę muszkatołową. Z kłączy wyrabiano w różnych krajach cukierki, perfumy, gin i piwo. W XIX w. w na ulicach Bostonu sprzedawano kłącza, do żucia w celu odświeżenia oddechu. Na liściach tataraku piecze się chleb np. na Podlasiu. W niektórych krajach kłączami tataraku uszczelnia się kadzie, wyrabia się krochmal i preparaty do garbowania skór. Olejek tatarako-wy stosowany jest do aromatyzowania tytoniu, rozłożone liście w mieszkaniu działają odpędzająco na insekty.

Przepisy

KompotKilka gruszek, 1 kłącze tataraku dłu-gości małego palca, pół szklanki cukru, 1 l wody. Gruszki obieramy, przepoła-wiamy, i usuwamy wnętrze z nasionami. Wkładamy do garnka, dodajemy tatarak, zalewamy wodą, gotujemy chwilę, a następnie wsypuje-my cukier i gotujemy nadal, aż do uzyskania miękkości owoców. Wyjmujemy tatarak. Kompot można podawać na zimno lub ciepło. Oprócz tataraku możemy jeszcze dodać korzeń kuklika i kawałeczek kłącza kopytnika.

Napar½ łyżki rozdrobnio-nych kłączy tataraku zalać 1 szklanką wrzącej wody. Parzyć w termosie około 1 godzinę, pic ¼ szklanki 2-3 razy dziennie 30 min. przed posiłkiem. W schorzeniach prze-wodu pokarmowego.

172

Nazwy ludowe i zwyczajoweDziki czosnek.

OpisJest to roślina jednoroczna osiągająca wysokość 10-30 cm. Po zgnieceniu pachnie czosnkiem. Posiada łodygę wzniesioną, nagą, górą rozga-łęzioną, kanciastą i bruzdowaną. Ulistnienie jest skrętoległe. Dolne liście o odwrotnie jajowatym kształcie wyrastają na ogonkach, a zatokowo ząb-kowane liście łodygowe bezogonkowe obejmują łodygę. Wszystkie liście są jasnozielone. Drobne kwiaty osadzone na dosyć długich szypułkach, tworzą grona na szczytach pędów kwiatowych. Dojrzewają stopniowo od dołu ku górze. Korona

składa się z 4 owalnych, białych płatków. Tobołki kwitną od kwietnia do września i są samopylne. Owocem jest płaska i prawie okrągła łuszczynka. Łuszczynka tobołków ma bar-dzo charakterystyczny wygląd, po którym łatwo rozróżnić można tę roślinę od innych gatunków. Długo utrzymuje się na roślinie.

Gatunek podobnyTobołki przerosłe -Thlaspi perfoliatum L., tasznik pospolity - Capsella bursa-pastoris (L.) Med.

WystępowanieWystępują w całej Europie, na obszarze znacznej części Azji i na wyspie Madera. W Polsce są rośliną pospolitą, na przy-drożach, brzegach dróg, polach uprawnych, na których jest chwastem, w ogrodach i na śmietniskach. W ciągu roku wydają kilka pokoleń. Nasiona mogą leżeć w glebie kilka lat nie tracąc zdolności kiełkowania. Preferują gleby o odczy-nie zasadowym.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele tobołków polnych. Zbiór ziela prowadzi się w dni pogodne, po obeschnięciu rosy. Ścina się rośliny młode, z niedojrzałymi nasionami. Do zbioru używa się ostrych noży lub nożyc, aby uniknąć

(Thlaspi arvense L.)


Tobołki polne C

T

173

wyrywania roślin z korzeniami. Ziele tobołków dobrze wy-sycha w warunkach naturalnych, rozłożone luźną, cienką warstwą, w miejscu zacienionym i przewiewnym. Dobrze zebrany i wysuszony surowiec powinien składać się z ulist-nionych pędów, o naturalnym zabarwieniu i charaktery-stycznym zapachu.

Skład chemicznyGlikozyd siarkocyjanowy, siarkocyjanek rozpadający się do olejku goryczowego o ostrym, czosnkowym zapachu.

ZastosowanieZastosowanie tobołków było bardzo różne. W medycynie ludowej ziele było używane jako środek przeciwkrwotocz-ny, wywar z nasion zaś jako lek antyreumatyczny i moczo-pędny. Roślina zawiera trujący olejek goryczowy, nadający specyficzny smak mleku. Na Podlasiu nasiona tobołków, jako „dziki czosnek” używano powszechnie jako przyprawy do kiełbasy. Ziele dodawano do polewek gotowanych przez biedaków na przednówku.

Swoich właściwości trujących tobołki nie zatracają na-wet po wysuszeniu.

Przepisy

Napar z nasion1 łyżeczkę nasion za-lać 1 szklanką wrzą-cej wody i parzyć pod przykryciem przez 15-20 min., następ-nie zaś przecedzić i w razie potrzeby pić 2-3 razy dziennie po ¼ szklanki – sto-sować jako środek przeciwreumatyczny oraz moczopędny, w dolegliwościach ze strony nerek i pęche-rza moczowego.

PW

174

Nazwy ludowe i zwyczajoweUczep trójdzielny, dwuząb.

OpisUczep jest rośliną jednoroczną, dorastającą do 60 cm, o łodydze wzniesionej, krótko owło-sionej, silnie rozgałęziającej się, o zabarwieniu ciemnoczerwonym. Liście są koloru ciemnozie-lonego, 3-5 sieczne, brzegiem grubo piłkowane, zbiegające się w krótki, oskrzydlony ogonek. Korona brudnożółta, składa się z drobnych kwiatów, przeważnie jednorurkowych, obupłcio-wych, zebranych w pojedyncze koszyczki. Kwit-nie w czerwcu i lipcu. Owocem są spłaszczone, z jednej strony równo ścięte niełupki, przeważ-nie z 2 ośćmi.

WystępowanieRoślina ta jest spotykana w całej Europie, pospolita w Pol-sce na niżu i w dolnych partiach górskich. Można ją znaleźć w rowach, na mokrych łąkach i brzegach wód.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele uczepu. Do celów leczni-czych zbiera się (od czerwca do sierpnia w okresie zakwita-nia) górne, ulistnione części pędów (około 20 cm) i suszy rozłożone cienką warstwą w miejscu zacienionym i prze-wiewnym. W suszarniach automatycznych temperatura nie powinna przekraczać 40oC. Wysuszone ziele ma swoisty zapach, potęgujący się przy rozcieraniu.

Skład chemicznyFlawonoidy, olejek eteryczny, śluz, garbniki, substancje gorzkie, kwasy organiczne, sole mineralne, witamina C, karoten.

ZastosowanieW lecznictwie ludowym ziele uczepu używane było jako środek napotny, pobudzający krwawienia miesięczne i tzw.

(Bidens tripartita L.)


Uczep trójlistkowyM

D

Przepisy

Napar1 łyżkę ziela uczepu zalać 1-1½ szklanki wrzącej wody i napa-rzać pod przykryciem 15 min. Korzystne jest dodanie ½ łyżki ziela fiołka trójbarwnego. Pić ⅓ - ½ szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, „czyszczący krew” i pomocny w dolegli-wościach skórnych.

175

czyszczące krew. Zewnętrznie przykładano je na trud-no gojące się rany. Dzięki swojemu działaniu napotnemu i moczopędnemu, usuwa z organizmu toksyczne produk-ty przemiany materii. Ziele uczepu stosowane jest zwykle w mieszankach z innymi ziołami. Czasem ze względu na za-wartość substancji gorzkich, uczep zalecany jest jako śro-dek poprawiający trawienie i zwiększający apetyt. Zewnętrz-nie polecany jest do kąpieli leczniczych przy schorzeniach skórnych i łojotoku. Łodygi i liście uczepu stosowane były również w farbiarstwie do barwienia jedwabiu i wełny.

Mieszanka do kąpieli100 g ziela uczepu oraz po 20 g kwiatów rumianku i liści szał-wii zalać 2-3 l wody gorącej i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić.Wlać do wanny wy-pełnionej do ⅓ wodą o temp. około 37oC. Wytrawione zioła umieścić w woreczku płóciennym, zawiązać i zanurzyć w wannie. Czas kąpieli 10-15 min. Stosować w świądzie, trądziku, czyrakach, trudno gojących się ranach oraz podrażnieniu i zaczerwienieniuskóry.

PW

176

Nazwy ludowe i zwyczajoweKozia broda, kropidło błotne, królowa łąk, tawa-ła, tawuła błotna, tawuła łąkowa, tawuła szeroko-listna, więzówka błotna.

OpisBylina wyrastająca do 1,5 m, o łodydze prostej, obłej, sztywnej, silnie zdrewniałej, łatwo łamiącej się i słabo ulistnionej. Liście są pierzaste, listki boczne siedzące, listek szczytowy większy, trój-klapowy, zaś przylistki duże, półokrągłe, ząbko-wane. Kwiaty kremowe, drobne i wonne zebra-ne są w duże, szczytowe podbaldachy. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Owocem jest spiralnie skręco-na, brunatna, jednonasienna niełupka.

Gatunek podobnyWiązówka bulwkowa – Filipendula vulgaris Moench, wy-stępująca wśród zarośli kserotermicznych. Dostarcza po-dobnego surowca jak wiązówka błotna o silnym zapachu i słodkim smaku.

WystępowanieWystępuje w Azji od Syberii przez Mongolię po Chiny oraz w północnej i środkowej Europie, w Polsce na wilgotnych łąkach i zaroślach, nad rzekami, w rowach zarówno na niżu, jak i w niższych regionach górskich. Łatwo ją uprawiać, zwłaszcza na madach, czarnoziemach i wilgotnych glebach brunatnych wytworzonych z glin i lessów.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kwiat wiązówki. Zbiór prowa-dzi się na początku kwitnienia roślin, gdy część kwiatów jest jeszcze w pąkach. Ścina się całe kwiatostany, układa je luźno w koszach i jak najszybciej suszy. Nie wolno ści-nać mokrych kwiatostanów (po deszczu lub z rosą). Su-rowiec można suszyć w miejscu przewiewnym rozkładając go w pojedynczej warstwie. W suszarni ogrzewanej należy suszyć w temperaturze do 35oC. Po wysuszeniu kwiaty są suche, a szypułki kwiatostanowe lekko wilgotne i elastycz-

(Filipendula ulmaria L. )


Wiązówka błotna P

W

Przepisy

Napar2 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wrzącej wody i parzyć pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić ½ szklanki 3 razy dziennie w godzinę po jedzeniu jako środek w chorobie reumatycznej.

177

ne. Następnie kwiaty oddziela się od szypułek ręcznie lub ocierając na sicie. Dobrze wysuszony surowiec powinien składać się z kremowych kwiatów bez szypułek.

Skład chemiczny0,2% olejku, glikozydy fenolowe (spireina, salicyna) 1,2%, garbniki 10-15%, olejki eteryczne, kwas salicylowy, flawo-noidy, sole mineralne.

ZastosowanieWiązówka błotna ma długą historię jako roślina lecznicza, była jednym z trzech najświętszych ziół druidów. Znana była w średniowieczu, ale nie stosowano jej w lecznictwie. W XVI wieku używano jej powszechnie do odświeżania po-wietrza w izbach mieszkalnych z uwagi na przyjemny za-pach, który „czynił serce szczęśliwym i radosnym i cieszył zmysły”. W 1742 roku znano jej działanie przeciw odrze i ospie, gorączce, biegunce i hemoroidom. W latach 1802--1859 stosowano wiązówkę jako środek moczopędny, na-potny i gojący rany. 100 lat temu na podstawie substancji czynnych wiązówki opracowano syntetyczne aspiryny, które przetrwały do dziś, zaś ziele, któremu farmacja zawdzięcza powstanie aspiryny poszło w zapomnienie. W medycynie ludowej stosowano korzenie wiązówki bogate w garbniki przy biegunkach i nieżytach przewodu pokarmowego, zaś kwiaty jako łagodny środek przeciwzapalny i tamujący krwawienie z przewodu pokarmowego oraz jako środek na-potny. Obecnie kwiaty znajdują zastosowanie w chorobach przeziębieniowych, przy gorączce i reumatyzmie oraz jako środek moczopędny i rozkurczowy w chorobach dróg mo-czowych. Wchodzi w skład mieszanek o działaniu przeciw-gorączkowym i przeciwreumatycznym. Zewnętrznie odwa-ry z kwiatu wiązówki stosowane są do pielęgnacji włosów oraz okładów na trudno gojące się rany i wrzody. Wyciągi z kwiatów stosuje się do leczniczych kąpieli w schorzeniach gośćca stawowego. Przetwory z wiązówki mogą spowodo-wać podrażnienie przewodu pokarmowego i zaparcia. Li-neusz podaje, że jedzono jej korzenie w okresach głodu. Korzenie wiązówki są jadalne po ugotowaniu, zaś młode liście nadają się do aromatyzowania zup. Wszystkie czę-ści rośliny nadają się jako surowiec na herbatki. Niegdyś kwiaty służyły do aromatyzowania napojów alkoholowych. W Anglii dodawano je do miodu pitnego. Liście wiązówki stosowano w farbiarstwie do barwienia tkanin.

NalewkaPół szklanki kłączy, ziela lub 1 szklankę kwiatów zalać 300-400 ml wódki lub wina, wytrawiać 14 dni, a następnie przefiltrować. Zaży-wać 4-6 razy dziennie po 10-15 ml w 50 ml wody lub naparu tymiankowego albo rumiankowego. Stosować zewnętrz-nie do przemywania w przypadku chorób skórnych wywoła-nych przez wirusy i bakterie, np. trądzik młodzieńczy, ropnie, owrzodzenia, opryszczki.

178

Nazwy ludowe i zwyczajoweBiałowierzb, byszderewa, kruchodrzew, kru-chowierzb, kruszyna, rokicina, rokita, tresklina, wierba, wirba, wierzba giętka, wierzba pospolita, wierzba srebrna, wierzba złota, wierzba wodna, wierzba krucha, wierzbina, wierzbiłóz, wikle, wi-twa, witwina, wotocha, wotowierzba, złota wierz-ba, złotocha, złotowierzb, żółtowierzb.

OpisWierzba biała i krucha to drzewa wyrastające do 25 m, z bardzo szeroką koroną, gałązkami stoją-cymi (wierzba krucha) lub zwisającymi (wierzba biała), o szarej i głęboko spękanej korze pnia. Obydwa gatunki mają liście lancetowate, drob-

no piłkowane (ok. 10 cm długości), młode prawie białe, obustronnie owłosione, starsze z wierzchu ciemnozielone. Wierzba biała i krucha należą do roślin dwupiennych. Bez-okwiatowe kwiaty zebrane są w krótkoszypułkowe kwiato-stany kotkowate, wzniesione ku górze, do 7 cm długości. Kwitnie w kwietniu i w maju, równocześnie z ukazywaniem się liści, a owoce dojrzewają już w maju lub czerwcu. Owo-cem jest dwuklapowa torebka zawierająca owłosione na-sionka rozsiewane przez wiatr.

Gatunek podobnyWierzba trójpręcikowa - Salix triandra L., wierzba wiciowa - Salix viminalis L., wierzba wawrzynkowa - Salix daphnio-des Vill.

WystępowanieRodzimym obszarem występowania obydwu gatunków wierzb jest Europa, Azja i Afryka Północna (Algeria, Ma-roko). Niegdyś nie występowały w Skandynawii, Irlandii i Szkocji, ale zostały tam sprowadzone i są sadzone jako rośliny ozdobne. Omawiane gatunki wierzb są bardzo po-

(Salix fragilis L.)

Rodzina: wierzbowate – Salicaceae

Wierzba krucha

PW

(Salix alba L.)Wierzba biała

Przepisy

Odwar1 i ½ łyżki rozdrobnio-nej kory wierzbowej zalać 2 szklankami go-rącej wody i gotować pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić ⅓ - ½ szklanki 3-4 razy dziennie 30-60 min. po posiłkach jako środek przeciwzapalny, przeciwgorączkowy, przeciwreumatyczny oraz pomocniczo w migrenie i łuszczycy.

179

spolite w Polsce, szczególnie na niżu. Zajmują brzegi rzek, jezior, występują na miedzach, w lasach łęgowych, na obrzeżach lasów grądowych, często sadzone w miastach i na wsi.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest kora wierzby. Pozyskuje się ją wiosną, przed pojawieniem się liści. Korę zbiera się jedy-nie z gałązek ściętych przy wyrębie lub ogławianiu drzew. Z wybranych dwu- do czteroletnich gałęzi o gładkiej ko-rze usuwa się boczne gałązki, a następnie zdejmuje się korę odcinkami o długości około 20 cm. Nacina się korę gałązek ostrym nożem poprzecznie, a następnie wzdłuż, podważa się i zdejmuje. Korę można suszyć w suszar-ni naturalnej o dobrym przewiewie lub na słońcu. W su-szarni ogrzewanej temperatura nie powinna przekraczać 40oC. Kora dobrze wysuszona łatwo się łamie, ma barwę z zewnątrz szarozieloną, a od wewnątrz jasnobrunatną. Surowiec leczniczy nie może zawierać kory grubszej niż 2 mm.

Skład chemicznyPochodne salicylowe, flawonoidy, glikozydy fenolowe, w tym salicyna, która po rozpadzie daje glukozę i alkohol salicylowy, garbniki, kwas elagowy, katechina i sole mine-ralne.

ZastosowanieKora wierzby od dawna była ceniona w lecznictwie ludo-wym. Stosowano ją w tych przypadkach, w których obec-nie podawana jest aspiryna, a więc przy gorączce, bólach głowy, reumatyzmie itp. We współczesnym lecznictwie znajduje zastosowanie przede wszystkim w schorzeniach reumatycznych, nerwobólach, stanach pobudzenia nerwo-wego, bezsenności, przeziębieniach oraz innych chorobach przebiegających z podwyższoną temperaturą. Ponadto uży-wana jest jako lek garbnikowy (ściągający) w nieżytach jelit, biegunkach, krwawieniach z przewodu pokarmowego, itp. Zewnętrznie ma zastosowanie w postaci okładów na rany i wrzody oraz do kąpieli nóg przy nadmiernym poceniu się. Miękkie drewno wierzby było stosowane do wyrobu koryt, niecek, szufli i podobnych sprzętów wykorzystywanych niegdyś w gospodarstwie wiejskim. Z gałęzi drzew ogła-wianych, tak charakterystycznych dla krajobrazu polskiej wsi, wyrabia się kosze. W niektórych krajach korę wierzby wykorzystuje się w garbarstwie. Była też stosowana do bar-wienia skór i wełny.

Mieszanka do kąpieli100 g liści szałwii, 50 g kory wierzby i 25 g kwiatków rumianku zalać 3-4 litrami wrzącej wody i ogrzać pod przy-kryciem do wrzenia. Odstawić na 15 min. i przecedzić do wanny wypełnionej do ⅓ wodą o temp. ok. 37oC. Wytrawione zioła przenieść do woreczka płóciennego, zawiązać i zanurzyć w wannie. Czas kąpieli 15-20 min. Stoso-wać w nadmiernej potliwości, świądzie, pokrzywce i innych dolegliwościach skórnych.

Mieszanka o działa-niu przeciwgorącz-kowym Zmieszać po 50 g kory wierzbowej i korzenia goryczki oraz po 25 g ziela drapacza lekarskiego, korzenia mniszka i ziela centurii. Do termosu wsypać 1 i ½ łyżki ziół, zalać 2 szklankami wrzącej wody i pozostawić na 1 godz. pod przykry-ciem. Pić ⅔ szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami. Do każdej porcji naparu można dodać 1 łyżkę soku malino-wego. Korzystne jest równoczesne przyj-mowanie witaminy C i Rutinoscorbinu.

180

Nazwy ludowe i zwyczajoweWierzbownica wąskolistna.

OpisRoślina wieloletnia, która wyrasta do wysokości 60-120 cm. Posiada długie, rozgałęzione kłącza i mięsiste, białoróżowe rozłogi o wydłużonych międzywęźlach. Liście lancetowate i krótko-ogonkowe umieszczone są na prostej łodydze skrętolegle. Wierzchołek łodygi zakończony jest długim, wielokwiatowym gronem. Kwiaty są szypułkowe, czteropłatkowe, o średnicy 2-4 cm, fioletoworóżowe. Kwitnie od lipca do sierpnia. Owocem jest torebka czterograniasta. Zawiera liczne, żółtobrązowe nasiona. Jest rośliną mio-dodajną.

WystępowanieRośnie kępami na zrębach, polanach leśnych, zaroślach, żwirowiskach, pogorzeliskach, wysypiskach, brzegach lasów i rumowiskach. Preferuje suche, piaszczyste siedli-ska.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele wierzbówki, które należy zbierać ręcznie podczas suchej pogody. Można je suszyć w warunkach naturalnych, w miejscu dobrze zacienionym o dużym przewiewie, lub w suszarni ogrzewanej do tempe-ratury nie przekraczającej 40oC.

Skład chemicznyGarbniki i śluzy, cukry, pektyna, flawonoidy, witamina C, sole mineralne. Najważniejszym składnikiem czynnym jest glukuronid mirycytyny o działaniu przeciwzapalnym.

ZastosowanieZiele wierzbówki kiprzycy stosowane jest głównie w me-dycynie ludowej w leczeniu chorób prostaty. Odwar jest dobrym środkiem uspokajającym, nasennym, a także ła-

(Chamaenerion angustifolium L. Scop)

Rodzina: wiesiołkowate – Oenotheraceae

Przepisy

Napar1 łyżeczkę rozdrob-nionego suszu zalać 1 szklanką wrzątku i parzyć pod przy-kryciem przez 15-20 min., następnie przecedzić i w razie potrzeby pić 2-3 razy dziennie po ½ szklanki. Działa uspokajająco, zale-cana w bezsenności, bólach głowy na tle migrenowym i depresji.

Wierzbówka kiprzyca M

D

181

godzącym bóle migrenowe. Sproszkowane kłącza, bogate w śluzy, stosowane zewnętrznie przyśpieszają gojenie ran. W Anglii z liści przyrządzano herbaty, a liście i młode pędy używano jako warzywo. W Rosji z suszonych liści parzo-no „herbaty Iwana”. Warto wiosną napić się takiej herbaty, gdyż usuwa skutki wiosennego zmęczenia.

CT

182

Nazwy ludowe i zwyczajoweNocna świeca.

OpisWiesiołki są na ogół roślinami dwuletnimi, a wprowadzane do uprawy – jednorocznymi. W pierwszym roku tworzą rozety przyziemnych liści, zaś w drugim pędy kwiatowe, które wyra-stają do 1,5 m i zakończone są kwiatostanami. Kwiaty są czteropłatkowe, żółte i wonne. Otwiera-ją się wieczorem, kwitną przez noc, a przekwitają już następnego dnia. Rośliny kwitną od czerwca do sierpnia. Owocem jest walcowata, cztero-klapowa torebka pękająca, zawierająca 50-250 ciemnobrunatnych i bardzo drobnych nasion.

WystępowanieDo rodzaju Oenothrea – wiesiołek należy ok. 120 gatunków pochodzących z Ameryki Północnej, Południowej, a także szereg gatunków eurazjatyckich. W Europie występuje ok. 70 gatunków, w Polsce ok. 30, przy czym najpospolitszym jest wiesiołek dwuletni (Oenothera biennis). Występuje na przydrożach, przychaciach, nasypach kolejowych, mura-wach napiaskowych, ugorach, żwirowiskach, obrzeżach lasów sosnowych, nieużytkach poprzemysłowych, na lek-kich, piaszczystych glebach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem są nasiona wiesiołka pozyskiwane z upraw dla przemysłu zielarskiego i przetwórstwa. W uprawie znajduje się wiesiołek dwuletni i wiesiołek dziwny. Wiesiołki wyma-gają gleb lekkich, przepuszczalnych, średnio zasobnych. Przed siewem trzeba glebę spulchnić, wyrównać i wało-wać, co umożliwia płytki siew. Nasiona wysiewa się w li-stopadzie lub wiosną w rzędy co 50 cm na głębokość 1 cm. Na 1 ha wysiewa się 1,5 kg nasion. Wiesiołek można też wysiewać na rozsadniki, gdyż dobrze znosi przesadzanie. Na początku wegetacji rośliny rosną wolno, co wymaga częstego odchwaszczania. Z roślin dziko rosnących seka-torem odcina się dojrzewające owoce lub osypuje nasiona

(Oenothera sp.)

Rodzina: wiesiołkowate – Oenotheraceae

Wiesiołki C

T

Przepisy

Napar 1 łyżkę nasion lub ziela zalać 1 szklanką wrzącej wody lub gorącego mleka; odstawić na 20 min., przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po 100--200 ml; niemowlęta - 2 łyżeczki; dzieci - 100 ml 3 razy dziennie – stosować profilaktycznie lub leczniczo.

183

na podłożone pod roślinami płachty. Na plantacjach, gdy ok. ¼ torebek na łodygach jest otwartych, ścina się łody-gi i pakuje do papierowych toreb, aby nasiona nie osypa-ły się na ziemię. Zebrane pędy suszy się na sitach, a po wysuszeniu młóci. Przeciętny plon nasion wynosi 1-2 t z 1 ha. Prace hodowlane zmierzają do uzyskania odmiany o równomiernym dojrzewaniu, co znacznie uprości zbiór, oraz zapewniającej wysoki plon nasion o dużej zawartości kwasu gamma-linolenowego. Z ręcznego kilkugodzinnego zbioru na stanowiskach naturalnych, można otrzymać na-wet 2 kg nasion do własnego użytku.

Skład chemicznyDo 20% oleju, w którym znajdują się: nienasycone kwasy tłuszczowe, kwas gamma-linolowy – do 9%, linolowy – do 71%.

ZastosowanieKapsułki z nasion wiesiołka zaleca się w napięciach przed-miesiączkowych, dolegliwościach menopauzy i łuszczycy. Preparaty zawierające olej wiesiołkowy znajdują zastoso-wanie w profilaktyce i leczeniu wielu chorób, m.in. obniżają poziom cholesterolu i ciśnienie tętnicze, są pomocne w le-czeniu miażdżycy, chorób układu sercowo-naczyniowego, schorzeń o podłożu alergicznym, zwyrodnieniowych (go-ściec, artretyzm), astmie, poalkoholowych uszkodzeniach wątroby i stwardnieniu rozsianym. Prawie wszystkie części wiesiołka są jadalne (młode liście, pędy, zielone owoce i korzenie). Mają pieprzowy posmak i zawierają dużo śluzu. Z nasion w przeszłości sporządzano namiastkę kawy. Z liści i łodyg można przyrządzić napar do parówek ściągających. Olej z wiesiołka jest jednym ze składników zmiękczających kremy do rąk.

NalewkaNalewka wiesiołkowa na winie: pół szklanki nasion lub ziela zalać 200 ml wina białego lub czerwonego, wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zaży-wać 3 razy dziennie po 2 łyżeczki, m.in. przy wysokim cho-lesterolu i ciśnieniu tętniczym.

SałatkaUgotowane korzenie pokroić na plasterki i przyprawić octem i oliwą z oliwek.

Kwiaty wiesiołka można dodawać do sałatek.

MD

184

Nazwy ludowe i zwyczajoweMlecznica, piżma, piżmo, wrotycz swojski.

OpisRoślina wieloletnia, wyrastającą do 1,5 m wysokości, z dużym, rozgałęzionym, pełzają-cym kłączem i krótkim, mocnym korzeniem. Ma liczne, wzniesione, sztywne, gęsto ulistnio-ne łodygi. Liście są duże, ciemnozielone, pie-rzaste lub podwójnie pierzaste, z 5.-12. parami podługowatych, pierzasto wcinanych odcinków. Łodygi w górze słabo rozgałęzione, zakończone są baldachokształtnym kwiatostanem, złożonym z płaskich koszyczków kwiatowych. Kwiaty mają barwę ciemnożółtą. Wrotycz kwitnie od czerwca

do sierpnia. Owocem jest brunatnoszara niełupka, długości do 2 mm, z bardzo krótkim rąbkiem kielichowym. Cała ro-ślina ma balsamiczny zapach.

WystępowanieJest gatunkiem występującym w całej Europie i na Syberii, w Polsce pospolity na niżu i w niższych partiach górskich. Rośnie na przydrożach, przychaciach, nasypach kolejo-wych, odłogach, miedzach i na zaniedbanych pastwiskach.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim są koszyczki kwiatowe wrotyczu. Zbiera się je na początku kwitnienia, ścinając nożem lub nożyczkami, bez szypułek. Koszyczki dość trudno wysy-chają w warunkach naturalnych, a suszone zbyt długo bru-natnieją, dlatego najlepiej suszyć je w temperaturze pod-wyższonej, do 35oC. Dobrze wysuszony surowiec powinien zachować naturalną barwę i zapach.

Skład chemicznyOlejek eteryczny - do 1,5%, związki goryczowe, ksantofil i sole mineralne.

(Tanacetum vulgare L.)


Wrotycz pospolity C

T

185

ZastosowanieWrotycz stosowany był w medycynie średniowiecznej. Św. Hildegarda zalecała go np. przy katarach, a Lonicerus jako środek pobudzający krwawienie miesięczne. W lecznictwie ludowym miał duże zastosowanie jako lek przeciw roba-kom (w leczeniu owsicy i glistnicy), w leczeniu kolki wą-trobowej, do nacierania w bólach gośćcowych i artretycz-nych. Ziele służyło jako ludowy środek odstraszający mole i pluskwy. W norweskim lecznictwie ludowym używano go jako środka uśmierzającego ból zębów. Jako potrawę ob-rzędową często spożywano wrotycz zapiekany w cieście. W Bretanii wykorzystywano go do produkcji napoju, rze-komo zabezpieczającego przed febrą i wypijano go w Po-niedziałek Wielkanocny. Przypisywano mu właściwości, chroniące przed demonami i czarami. Aromatyczne liście wrotyczu wkładano pomiędzy karty modlitewników prote-stanckich, by chroniły przed zaśnięciem podczas nudnych kazań pastorów. Wyciągi stosowane zewnętrznie niszczą wszy głowowe i łonowe oraz świerzbowce. Duża zmien-ność składu chemicznego i wysoka toksyczność wrotyczu spowodowały, że zaniechano obecnie doustnego stosowa-nia jego wyciągów. Niekiedy tylko jest on jednym ze skład-ników mieszanek ziołowych lub specyfików. Same kwiaty wrotyczu lub ich przetwory stosowane są jedynie zewnętrz-nie. Zewnętrznie na skórę stosuje się wyciąg alkoholowy z kwiatów wrotyczu przeciw wszom i świerzbowcom.

Po podaniu doustnym wyciągu lub sproszkowanych kwia-tów wrotyczu może nastąpić podrażnienie i przekrwienie błon śluzowych przewodu pokarmowego, macicy i nerek, a po większych dawkach - zawroty głowy, krwiomocz, skurcze mięśni oraz utrata świadomości.

Przepisy

Odwar1 łyżkę kwiatów wro-tyczu i ½ łyżki ziela macierzanki lub ziela tymianku albo ziela piołunu zalać 1 szklanką wrzącej wody. Ogrzać powoli pod przykryciem do wrzenia (nie goto-wać). Odstawić na 15 min. i przecedzić. Stosować zewnętrz-nie w świerzbie i wszawicy głowowej i łonowej. W przy-padku wszawicy głowowej włosy ob-ficie zwilżyć płynem i zawiązać chustką na 2-3 godz. Następ-nie głowę umyć i wyczesać gęstym grzebieniem. Po 24 godzinach włosy zmyć ciepłym octem i wyczesać gęstym grzebieniem w celu-usunięcia gnid. Oba zabiegi powtórzyć po 6-7 dniach.

KR

186

Nazwy ludowe i zwyczajoweWrzost.

OpisJest krzewinką osiągającą wysokość 30-80 cm, silnie rozgałęzioną przy ziemi, o liściach drob-nych, równowąskich, igiełkowatych, zimozielo-nych. Gałązki wrzosu zakończone są jednostron-nym, wielokwiatowym gronem o zwisających, różowych lub liliowych kwiatach, wyrastających w kątach liści. Kwitnie od lipca do października, roślina miododajna. Owocem jest torebka z bar-dzo drobnymi nasionami.

Gatunek podobnyWrzosiec bagienny - Erica tetralix L.

WystępowanieWrzos zwyczajny jest gatunkiem rozpowszechnionym w całej Europie, Azji Mniejszej, Maroku, wschodniej części Ameryki Północnej i zachodniej Syberii. W regionie Atlanty-ku dorasta do 2 m tworząc rozległe wrzosowiska. W Polsce rośnie na wrzosowiskach, torfowiskach, prześwietlonych lasach sosnowych, piaszczystych wydmach. Spotkać go można na górskich murawach, nawet na znacznych wyso-kościach, zawsze na glebach kwaśnych i jałowych. Wystę-puje także na glebach zdegradowanych i degraduje gleby. Jest klasycznym przykładem roślin tworzących poduchy lub kobierce.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest kwiat wrzosu i niekiedy ziele. Zbiór ziela i kwiatów należy przeprowadzać (od sierpnia do wrze-śnia) na początku kwitnienia roślin. Kwiaty osmykuje się z łodyżek i przed suszeniem oczyszcza się na sitach z li-ści. Można też ściągać górną część ukwieconych gałązek, suszyć je w cieniu, a następnie ręcznie osmykiwać kwia-ty. Jako ziele ścina się wierzchołki pędów bez najniższej,

(Calluna vulgaris L. Salisb)


Wrzos zwyczajny M

D

Przepisy

Napar1-2 łyżki ziół zalać szklanką gotującej się wody, parzyć przez 10 min., pić małymi łykami, 2-3 filiżanki letniego naparu dziennie w przypadku schorzeń nerek i pę-cherza moczowego, działa też jako środek czyszczący krew, a zewnętrznie stoso-wać do przemywania przy egzemach.

187

często zdrewniałej części łodygi. Kwiaty i ziele można su-szyć w suszarni w temp. do 40oC. Po wysuszeniu kwiaty powinny zachować naturalną różowo-fioletową barwę.

Skład chemicznyW zielu i kwiatach wrzosu występują: arbutyna, flawonoidy, kwasy organiczne, garbniki, śluz, olejki eteryczne gorycze, oraz sole mineralne z dużą zawartością krzemionki i pota-su.

ZastosowaniePo raz pierwszy wrzos opisał w XV wieku Hieronymus Brun-schwig w książce o roślinach leczniczych, a w XVI wieku jego właściwości lecznicze były podawane między innymi przez Tabernaemontanusa. W lecznictwie ludowym kwiat wrzosu używany był od dawna jako środek dezynfekujący drogi moczowe. Stosowano go również jako lek uspoka-jający przy bezsenności. Obecnie w medycynie stosowany jest przeważnie w mieszankach jako środek moczopędny, i dezynfekujący drogi moczowe, w nieżytach przewodu po-karmowego i jako środek uspokajający. W homeopatii jest lekiem antyreumatycznym i polecany na schorzenia pęche-rze moczowego. Niegdyś wywar z kwiatów stosowany był do barwienia tkanin. Miód wrzosowy ma niepowtarzalny smak i aromat, nie mówiąc już o właściwościach odżyw-czych. W Hebrydach do niedawna ważono piwo z 2 części wrzosu i 1 części słodu.

HerbatkaWiosną można przyrządzać herbatkę z takiej ilości kwiatów lub ziela w postaci odwaru lub naparu, żeby miała kolor lek-ko czerwony. Można pić przez dłuższy czas bez obawy o następstwa.

CT

188

Nazwy ludowe i zwyczajoweBarszczewnik, janowiec miotłowy, kramarka, mietlica, mietlicha, mietlonka, miótlica, sarno-wiec, szczodrzenica miotłowa, świętojańskie zie-le, witeczka, zajęczy groch.

OpisŻarnowiec miotlasty jest pozbawionym cierni krzewem, do 2 m wysokości, zrzucającym liście na zimę. Ma długie, wzniesione, nagie, 5-kancia-ste pędy, liście zwykle 3-listkowe, krótkoogon-kowe, najwyższe zwykle niepodzielone, siedzące. Kwiaty mają 2 cm długości, koloru złocistożół-tego, pojedyncze lub wyrastające po 2 w kątach liści. Kwitnie w maju i w czerwcu. Owocem jest

podłużny, spłaszczony strąk, barwy brunatnoczarnej, po dojrzeniu pękający i osypujący nasiona.

Gatunek podobnySzczodrzyk czerniejący - Lembotropis nigricans (L.) Gri-seb., szczodrzeniec rozesłany - Chamaecytisus ratisbo-nensis (Schaeffer) Rothm., janowiec barwierski - Genista tinctoria L.

WystępowanieJest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym i pospolitym, głównie na glebach kwaśnych, w zaroślach i miejscach tra-wiastych; od południowej Szwecji aż po południe Europy. W Polsce występuje nad Bałtykiem, w zachodniej części niżu oraz na Przedgórzu i Pogórzu Karpackim; na słonecz-nych wzgórzach, piaszczystych brzegach lasów, przy dro-gach, murawach napiaskowych. Wysiewany może być na nieużytkach z przeznaczeniem na paszę dla zwierząt.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem zielarskim jest ziele żarnowca. Zbiera się je w czasie rozwijania pierwszych kwiatów. Ścina się wierz-chołki ukwieconych gałązek, długości do 35 cm. Żarnowiec dobrze wysycha w warunkach naturalnych, przy dobrym przewiewie, w cieniu. W czasie suszenia nie należy przegar-

(Sarothamus scoparius L.)


Żarnowiec miotlasty T

O

189

niać ziela, aby nie kruszyć liści i kwiatów. Dobrze zebrane i wysuszone ziele powinno zachować naturalną barwę. Su-rowiec nie może zawierać łodyg bez liści i kwiatów, pędów z kwiatami przekwitłymi oraz pędów o zbyt długich zdrew-niałych łodygach.

Skład chemicznyDo 1,5% alkaloidów chinolizydynowych, z których najważ-niejsza jest sparteina, flawonoidy, aminy aromatyczne.

ZastosowanieNazwy ludowe żarnowca wywodzą się z powszechnego zastosowania tej rośliny do wyrobu mioteł. Kiedyś z żar-nowca otrzymywano mocne włókno, służące do wyrobu worków i tkanin. Z włókna tej rośliny otrzymywano m.in. materiały dekoracyjne. Stosowany był także do wyrobu mat i koszyków oraz stanowił surowiec dla przemysłu papierni-czego. W medycynie ludowej żarnowiec miotlasty jest ro-śliną znaną od tysiąca lat. Arabscy lekarze zalecali ziele żar-nowca w chorobach pęcherza moczowego, a nasiona jako środek przeczyszczający. Zwrot w stosowaniu leczniczym żarnowca nastąpił po wykryciu w zielu alkaloidu sparteiny (1850 r.) i wykazaniu jej działania na serce. Sparteina zmniejsza przewodnictwo nerwowe w mięśniu sercowym, rozszerza naczynia wieńcowe i podnosi ciśnienie krwi. Wy-kazuje również działanie pobudzające i zwiększające skur-cze macicy, szczególnie w okresie porodowym. Wpływa również na dobową ilość wydzielanego moczu.

Ze względu na silne działanie oraz bardzo zmienny skład chemiczny, ziele żarnowca jest stosowane wyłącznie do przemysłowej produkcji leków.

TO

190

Przepisy

Napar1 łyżeczkę rozdrob-nionego suszu zalać szklanką wrzątku i parzyć pod przy-kryciem przez 15-20 min., następnie przecedzić i w razie potrzeby pić 2 razy dziennie po ¼ szklan-ki - środek pobudza-jący laktację i przeciwszkorbu-towy.

OpisŻółtlice są to rośliny jednoroczne, rozgałęzione, dorastające do 70 cm. Żółtlica drobnokwiatowa jest z rzadka i przylegająco owłosiona, zaś żółtli-ca owłosiona ma włoski obfite i odstające. Liście ogonkowe o jajowatym kształcie ustawione są na łodydze naprzeciwlegle. Brzeg liścia u żółtlicy drobnokwiatowej jest ząbkowany, a u owłosionej grubo karbowany. Kwiaty mają barwę białożół-tą i są zebrane w drobne koszyczki. Kwitną od czerwca do późnej jesieni. Jeden osobnik może wyprodukować do 300 000 drobniutkich owo-ców – niełupek.

Gatunek podobnyŻółtlica owłosiona – Galinsoga ciliata (Raf.) S. F. Blake, W medycynie ludowej mają zastosowanie obydwa gatunki.

WystępowanieObydwa gatunki żółtlic przybyły do Polski z Ameryki Połu-dniowej. Rozprzestrzeniły się na naszych polach sto kilka-dziesiąt lat temu. Należą do uporczywych chwastów oko-powych, zbóż i warzyw. Rosną też w różnych siedliskach ruderalnych (przychacia, rumowiska, śmietniska). Udział żółtlic jako chwastów segetalnych zwiększa się wraz ze stopniem eutrofizacji gleby.

Pozyskiwanie surowcaSurowcem jest świeże, suszone ziele obu gatunków żółtlic. Rośliny ścina się począwszy od maja przez całe lato i suszy w przewiewnym miejscu, np. na strychu.

Skład chemicznyProteiny, sole mineralne, witamina C.

ZastosowanieNapar z ziela stosuje się do przemywania ran, zaś okłady ze świeżego, zmiażdżonego ziela pomocne są przy egzemach i wypryskach skórnych. Herbatę z suszonego ziela zaleca

(Galinsoga parviflora Cav.)


Żółtlica drobnokwiatowa CT

191

się pić jak środek mlekopędny i przeciwszkorbutowy. Mło-de, świeże liście można dodawać do sałat i zup. Jadalne są również młode pędy na surowo lub w sałatkach. Suszone, po sproszkowaniu mogą być dodawane do zup. Żółtlica drobnokwiatowa jest jedzona jako warzywo w Andach i po-łudniowo-zachodniej Azji.

MD

192

Nazwy ludowe i zwyczajoweGnat, kosztywał, kostywał, wałasieniec, zrost, żywignal, żywokost błotny.

OpisBylina o grubej obłej lub kanciastej i rozgałęzio-nej łodydze dorastającej do 1 m wysokości, liście są duże jajowato-lancetowate, a kwiaty dzwon-kowate, zrosłopłatkowe liliowe, różowe lub białe zebrane w wierzchołkowate, zwisłe kwiatostany. Kwitnie od maja do lipca. Łodyga, liście i kielich są szorstko owłosione. Owocem jest wielona-sienna rozłupnia rozpadająca się na cztery, czar-ne, lśniące rozłupki. Część podziemna rośliny składa się z grubego kłącza i wrzecionowatego,

rozgałęzionego korzenia, który wewnątrz jest biały, a po stronie zewnętrznej czarny. Łatwo rozmnaża się wiosną przez podział roślin.

Gatunek podobnyŻywokost bulwiasty - Symphytum tuberosum L., żywokost sercowaty - Symphytum cordatum L.

WystępowanieWystępuje w Europie, z wyjątkiem południowych krańców, w środkowej Azji, na Syberii, w Azji Mniejszej, zawleczony do Ameryki Północnej. Rośnie na brzegach rowów i cieków wodnych, wilgotnych łąkach, polach i brzegach lasów na niżu i w terenie podgórskim.

Pozyskiwanie surowcaŻywokost uprawiany jest w warunkach polowych na wil-gotnych i żyznych madach, glebach mułowo-torfowych i brunatnych o odczynie obojętnym i alkalicznym. Dwu- lub trzyletnie korzenie żywokostu wykopuje się jesienią lub wczesną wiosną. Po dokładnym umyciu suszy się w ogrze-wanej suszarni w temperaturze do 40oC. Dobrze wysuszo-ne korzenie powinny być twarde, łamiące się z trzaskiem. Ich smak jest słodkawy, śluzowaty i ściągający.

(Symphytum officinale L.)

Rodzina: szorstkolistne – Boragmaceae

Żywokost lekarski K

R

Przepisy

OkładZmielony, świeży korzeń żywokostu połączyć z kilkoma kroplami wyciągu spirytusowego arniki górskiej. Stosować na stłuczone stawy i zwichnięcia.

193

Skład chemicznyŚluzy 10-15%, garbniki, do 1,5% alantoiny, pektyny, żywi-ce, cukry, sole mineralne, kwasy organiczne, cholina, gliko-zydy i silnie trujące alkaloidy pirolizydynowe.

ZastosowanieŻywokost lekarski jako roślina lecznicza znany był już w sta-rożytności. Wspomina o nim Galen. W I wieku był wysoko ocenianym przez Dioskoridesa. Św. Hildegarda nadała mu nazwę „Consolida” co oznacza łączyć, wzmacniać. Roślinę tę zalecała jako lek w złamaniach kości. W celach leczniczych stosowana była zarówno w średniowieczu, jak i renesansie. Żywokost został dokładnie przebadany w latach 1911-1912 przez angielskiego lekarza C.J. Macalistera. Stwierdził on, że z uwagi na zawartość alantoiny, która pobudza regene-rację i granulację tkanek, okłady z żywokostu przyśpieszają gojenie się ran, owrzodzeń i oparzeń, a dzięki dużej zawar-tości śluzu żywokost jest doskonałym środkiem powle-kającym. Do niedawna stosowany był także wewnętrznie przy biegunce, owrzodzeniach przewodu pokarmowego, oraz jako syrop wykrztuśny w schorzeniach górnych dróg oddechowych. Obecnie w Polsce stosowany jest prawie wyłącznie zewnętrznie z powodu podejrzenia o własności rakotwórcze. Robi się z niego maści, syropy, miody zioło-we, używa w mieszankach. Sproszkowany korzeń można nabyć do samodzielnego przyrządzenia odwaru. W Anglii i USA żywokost uprawiany jest na paszę. Dodatek do pa-szy około 10% sieczki ze świeżego ziela pobudza wzrost młodych zwierząt, a 10% udział suszonych liści żywokostu w paszy dla kur zwiększa ich nieśność i dodatnio wpływa na kolor żółtek jaj. Dżem z korzeni żywokostu stosowany był w niektórych regionach Polski przy suchym i dokuczliwym kaszlu. Liście można stosować wiosną jako dodatek do zup i sałatek. Młode pędy żywokostu przyrządzano jak szpara-gi, starsze zaś nadawały się do tabaki. Pieczone korzenie żywokostu wraz z korzeniami mniszka i cykorii używano do wyrobu substytutu kawy. Według ludowych mądrości spisanych przez Oskara Kolberga, ziele kwitnące na biało, pożyteczne bywa wyłącznie dla kobiet, a na niebiesko dla mężczyzn. Korzenie i liście służą do produkcji ziołowych preparatów kosmetycznych. Z korzeni można też otrzymać czerwony barwnik.

OdwarŁyżkę rozdrobnione-go korzenia żywoko-stu zalać 1,5 szklanki wody, ogrzewać prawie do wrzenia i macerować przez całą noc. Pić 2 razy dziennie po ½ szklanki w chorobach przewodu pokarmo-wego, dróg oddecho-wych, a zewnętrznie używać do płukania gardła i okładów na rany i stłuczenia.

PapkaPapką z żywokostu okładać złamane kości.

TamponTampon obsypany sproszkowanym korzeniem powstrzy-muje krwawienie z nosa.

Placuszki z liści żywokostu Ubić 2 jaja z kilkoma łyżkami mąki, solą, łyżką oleju i łyżką wody. 3-4 umyte i osuszone świeże liście pokroić na kilkucentymetrowe kawałki. Oprószyć je mąką i maczać w cieście, formując placuszki, smażyć po obu stronach na rozgrzanym oleju. Ciasto można też przyrządzić na słodko z cukrem pudrem i cynamonem.

194

Kalendarz zbioru surowca roślinnegoNazwa rośliny

Surowiec zielarski

Termin zbioru

Babka lancetowata

liście V-VIII

Babka zwyczajna

liście V-VIII

Barszcz zwyczajny

zieleowockorzeń

wiosna-początek lata

jesień

Bez czarnykwiatowoc

V-VIVIII-IX

Biedrzeniec mniejszy

korzeń III-IV / IX-XI

Bluszczyk kurdybanek

ziele V-VII

Borówkaczarna

liścieowoce

VII-IXVI-VII

Borówka brusznica

liścieowoce

IX-XIIII-IV

VIII-IX

Brzoza brodawkowata

liściepączkikora

IV-VIwiosna-jesień

Bukwica zwyczajna

ziele VI-VIII

Bylica piołunzieleliście

VII-VIII

Bylica pospolita

zielekorzeń

VII-VIIIX-XI

Chaber bławatek

kwiaty VI-VIII

Chmiel zwyczajny

szyszki XIII-IX

Chrzan pospolity

korzenie IX-XI

Cykoria podróżnik

zielekorzeń

VII-IX

Dąb szypułkowy i bezszypułkowy

kora III-V

Dąbrówka rozłogowa

ziele IV-VI

Dziewanna drobnokwiatowa

kwiat VI-IX

Dzięgiel leśnyliście

korzeńVI-VIIIV / X

Dziurawiec zwyczajny

ziele VI-IX

Fiołek polny ziele V-IX

Glistnik jaskółcze ziele

zielekorzeń

V-VIIII lub IX - X

Głogikwiatyowoce

V-VIIX-X

Głowienka pospolita

zieleliść

V-X

Gwiazdnica pospolita

ziele I-XII

Jałowiecpospolity

owoceI-III

X-XII

Jarząb pospolity

kwiatyowoce

V-VIVIII-X

Jasnota biała kwiaty V-IX

Jastrzębiec kosmaczek

ziele VI-VIII

Jeżyna fałdowana

liście V-VIII

Kasztanowiec zwyczajny

kwiatkora

owoce

VIII-IV

VII-VII

Komosa biała ziele VII-IX

Koniczyna biała

kwiat V-VIII

Koniczyna łąkowa

ziele V-IX

Krwawnica pospolita

ziele VII-IX

Krwawnik pospolity

ziele VII-IX

Kurzyślad polny

ziele VI-IX

Lebiodka pospolita

ziele VII-VIII

Lipy kwiat VI-VII

Lnica pospolita

ziele VI-VII

Łopiany korzenieIII-IVIX-XI

Macierzanka piaskowa

ziele VI-VIII

Mak polny kwiaty VI-VII

Malina właściwa

liścieowoc

V-VIIIVII-VIII

Mniszek lekarski

kwiatziele z

korzeniamikorzeń

IV-VVIII-XIIX-XI

Mydlnica lekarska

korzeń IV-VI

Nostrzyk żółty ziele VI-VIII

Nawłoć pospolita

ziele VII-VIII

194

195

Nawłoć późna i kanadyjska

ziele VIII-IX

Olsza czarnagałązkiliście

korowina

IIIV

I-XII

Perz właściwy kłączaIII-IV

VIII-XI

Pięciornik gęsi

ziele VI-VIII

Pięciornik kurze ziele

kłącza IX-XI

Podagrycznik pospolity

kłącza III-V, IX-XI

Podbiał pospolity

kwiatliście

III-IVVI-IX

Pokrzywa zwyczajna

zieleliście

VI-VIIV-VIII

Poziewnik szorstki

ziele VI-VIII

Poziomka pospolita

liście VI-VIII

Przetacznik leśny

ziele VI-VII

Przymiotno kanadyjskie

ziele VII-IX

Przywrotniki ziele V-VI

Rdest ostrogorzki

ziele VII-X

Rdest ptasi ziele VII-IX

Rdest wężownik

ziele V-VII

Robinia akacjowa

kwiaty VI

Rozchodnik ostry

ziele VI-VII

Róża dzika owoce IX

Rumianek bezpromieniowy

kwiaty VI-VII

Rumianek pospolity

kwiaty VI-IX

Rzeżucha łąkowa

ziele III-IV

Serdecznik pospolity

ziele VI-VIII

Skrzyp polny ziele VII-IX

Sosna zwyczajna

pączki II-III

Stokrotka pospolita

kwiaty V-VIII

Szczaw zwyczajny

liścieowoc

korzenie

IV-VIV-V

wiosna/jesień

Szczawik zajęczy

ziele wiosna/jesień

Ślaz dzikikwiatyliście

VI-IXVI-IX

Śliwa tarninakwiatowoc

IV-VIX-X

Świetlik łąkowy

ziele VI-VIII

Tasznik pospolity

ziele IV-V

Tatarak zwyczajny

kłącza IV-IX

Tobołki polne ziele VII-VIII

Uczep trójlistkowy

ziele VI-VII

Wiązówka błotna

kwiat VI-VII

Wierzba biała i krucha

kora III-IV

Wierzbówka kiprzyca

ziele VI-VII

Wiesiołek dwuletni

nasiona IX

Wrotycz pospolity

kwiaty VI-VIII

Wrzos zwyczajny

zielekwiaty

VIII-IX

Żarnowiec miotlasty

ziele V-VI

Żółtlica drobnokwiatowa

ziele VI-IX

Żywokost lekarski

korzeńIII-IVIX-XI

195

196

Wybrane sklepy w woj. podkarpackim, gdzie można kupić produkty zielarskie:

„Api-Herba” Sklep Zielarsko-Medyczny; Rynek 42, Dębica, 606 352 108

„Aspol-Smak” Sp. z o.o., ul. Leszka Czarnego 5, Rzeszów, 17 860 55 63

„Biały Domek” Sklep Zielarsko-Medyczny Halina Andrzejewska-Filepowicz ul. Czajkowskiego 35, Krosno, 13 432 18 74

„Herbapex” Małgorzata Nowak, ul. Poniatowskiego 4 A, Stalowa Wola, 15 814 40 08

„Herbola” Sklep Zielarsko-Medyczny Małgorzata Zacharska, ul. Kościuszki 10, Sanok, 13 463 50 05

„Jaga-Cora II” Sklep Zielarsko-Medyczny Katarzyna Kacalińska, ul. Asnyka 10, Rzeszów, 17 852 56 13

„Marcus” S.C. Bronisław Polar Anna Polar Marek Polar Ustrobna 60, 13 431 16 60

„Med-Natura” Sklep Zielarsko-Medyczny Halina Barbara Pietruszczak, ul. Orzeszkowej 3, Stalowa Wola, 15 843 96 89

„Pegaz” Firma Handlowo-Usługowa Jan Zaręba, ul. Tysiąclecia 78, Dębica, 14 670 24 44

„Pod Szyszką” Sklep Zielarsko-Medyczny, al. Rejtana 31/i, Rzeszów, 17 852 29 01

„Polsmak” S.C. Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Usługowo-Handlowe, ul. Kraszewskiego 84, Dębica, 14 670 30 88

„Radix” S.C. Sklep Zielarsko-Leczniczy E. Banaszkiewicz, W. Wijaszka, ul. Franciszkańska 13, Krosno, 13 432 64 47

„Solo” Firma Produkcyjno-Handlowa Maciej Kizior, ul. Polna 6 a, Dębica, 14 670 50 34

„Well Trend” Barbara Opara, ul. Ogrodowa 3 l. 29, Ustrzyki Dln., 13 461 27 70

„Ziołolek” Sklep Zielarsko-Medyczny Elżbieta Krawczyk, ul. Kościuszki 29, Sanok, 13 464 39 72

„Carumo Polsmak” Sp. z o.o., ul. Kraszewskiego 84, Dębica, 500 138 805

„Kulpa Elżbieta Sklep Zielarsko-Medyczny”, ul. Kościuszki 2, Mielec, 17 585 41 42

„Pyrchla Anna Sklep Zielarski”, Rynek 12, Pilzno, 14 672 24 45

„Rędzio Alicja Sklep Zielarsko-Medyczny”, ul. Rzeszowska 2, Nisko, 15 841 20 91

„Sklep Zielarsko-Medyczny Alina Bajek”, ul. Popiełuszki 1, Stalowa Wola, 15 642 60 78

„Szaropa Elżbieta Sklep Medyczny”, ul. Jagiellońska 56, Sanok, 13 464 44 54

„Szykuła Beata Sklep Zielarsko-Drogeryjny”, Rynek 8, Jarosław,

„Wyka Eugenia Sklep Zielarski”, ul. Piłsudskiego 2, Tarnobrzeg, 15 822 40 94

„Zaltech Polska Sp. z o.o.”, ul. Tkaczowa 407 A, Boguchwała, 17 871 79 80

„Mag-Med s.c. FHU Sklep Zielarsko-Medyczny Magdalena i Tadeusz Olszowy”, ul. Targowa 4, Rzeszów

„Lewko Maria Sklep Zielarsko-Medyczny”, ul. 3 Maja 2, Rzeszów,

„Sklep Zielarsko-Medyczny”, Grottgera 10, Rzeszów,

„Sklep zielarski”, ul. Gałęzowskiego 2, Rzeszów,

„PHUP Panaceum Sklep Zielarsko-Medyczny Krystyna Bańka”, ul. Kościuszki 5, Kolbuszowa,

„Zielarnia Wysyłkowa Kami”, Jana Pawła II 4, Kolbuszowa, 17 22 70 777

Sklepy

197

Wybrane gospodarstwa agroturystyczne w woj. podkarpackim oferujące swoim gościom po-moc w zbieraniu runa leśnego:

„Pod Brzozami”, Berezka 33a, 13 469 23 44

„U Bogusi”, Berezka 23a, 13 469 21 91

„Przyjemność”, Dobcza 26a, 16 622 75 54

„Pod Łopiennikiem”, Dołżyca 1, 13 468 43 69

„Nad Sanem”, Huzele 26, 13 469 64 89

Gospodarstwo Agroturystyczne - Maria Bilska, Kąty 80, 13 441 65 36, 880 906 908

Agroturystyka „Być”, Komańcza 197, 13 467 70 46, 509 637 954

Gospodarstwo Agroturystyczne - Elżbieta i Jan Hammer, Leżajsk, ul. Tomasza Michałka 37, 17 242 03 45

„Nad Strumykiem”, Łobozew Dolny 7a, 13 461 48 88, 602 816 083

„Nad Zalewem”, Ożanna 77, 17 243 83 74, 697 438 374

„Przy Rzece”, Ożanna 77a, 17 243 80 78, 531 790 062

Gospodarstwo Agroturystyczne - Stanisława Kardasz, Polańczyk, ul. Wiejska 20, 13 469 22 04, 661 090 936

„Dolce Vita”, Polańczyk, ul. Zielone Wzgórze 4, 469 22 16

„Pod Zielonym Wzgórzem”, Polańczyk, ul. Zielone Wzgórze 10, 13 469 23 17, 692 731 525

„Pod Polaną”, Puławy 20, 13 435 91 70, 604 526 478

Gospodarstwo „Wczasy u Tomkiewiczów”, Rymanów-Zdrój, ul. Nadbrzeżna 144, 13 435 62 44

„Przy Grobli”, Trześń 197, 17 227 93 55, 667 580 835

Gospodarstwo agroturystyczne - Irmina Puchalska, Wetlina 91, 13 468 46 63, 696 272 696

Dorota i Jan - Słoneczna Dolina, Wola Sękowa 6, 13 466 42 60

Gospodarstwo Agroturystyczne - Danuta Szumańska, Wołkowyja 92, 13 469 25 30

„Zielona Przystań”, Wołkowyja, ul. Szkolna 29, 13 469 27 85, 504 879 828

„Relax”, Zyndranowa 8, 13 433 11 67, 601 518 330

Gospodarstwa

Firmy Wybrane firmy, których profil związany jest z dziko występującymi roślinami i których działania obejmują woj. podkarpackie:Zakład produkcyjno – usługowy CMOL- FRUT, CmolasBomex Sp. z o.o., LubeniaHerbapol - Lublin S.A., LublinPPHU AWB Alina Becla, HandzlówkaMalva Silvestris S.C., Jabłonna

WarsztatyOrganizowane warsztaty dotyczące dziko występujących roślin:

Łukasz Łuczaj – etnobotanik, Kulinarne warsztaty dzikiego gotowania, Pietrusza Wola 86, www.luczaj.com

Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej – warsztaty zielarskie, 36-100 Kolbuszowa, ul. Ko-ściuszki 6, 17 227 12 96, www.muzeum.kolbuszowa.pl

198

1. Aichele D., Golte-Bechtle M., Jaki to kwiat, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1984, ss. 398.

2. Anioł-Kwiatkowska J., Plants in Life of Animals, Prace botaniczne LIV, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993, ss. 183.

3. Anioł-Kwiatkowska J., Kwiaty lecznicze. Atlas, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1992, ss. 178.

4. Antkowiak L., Rośliny lecznicze, Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 1998, ss. 217.

5. Bonenberg K., Rośliny użyteczne człowiekowi, Instytut Wydawniczy Związków Zawodo-wych Warszawa 1988, ss.159

6. Bremness L., Wielka Księga Ziół, Wiedza i Życie, Warszawa 1991, ss. 288

7. Červenka M., Świat roślin skał i minerałów, Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa 1993, ss. 401

8. Czikow P., Łaptiew J., Rośliny lecznicze i bogate w witaminy, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1987, ss. 399.

9. Fijałkowski D., Chojnacka-Fijałkowska E., Rośliny lecznicze na Lubelszczyźnie, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 2009, ss. 585.

10. Gibbons B., Brough P., Atlas roślin Europy Północnej i Środkowej, Multico Oficyna Wy-dawnicza, Warszawa 1995, ss. 336.

11. Gumowska I., Ziółka i my, Wydawnictwo PTTK „KRAJ”, Warszawa 1984, ss. 223.

12. Hlava B., Rośliny kosmetyczne, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1984, ss. 240.

13. Hlava B., Lánská D., Rośliny przyprawowe, PWRiL, Warszawa 1983, ss. 264.

14. Kawałko M. J., Historie ziołowe, Krajowa Agencja Wydawnicza, Lublin 1986, ss. 493.

15. Kłosiewicz S., Zioła czyli Apteka Zapłocie, Wyd. ATLA 2, Wrocław 2002, ss.,163.

16. Kresánek J., Rośliny lecznicze, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa 1983, ss. 223.

17. Ks. Karasiński W., Kalendarz rolników, Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, Wło-cławek 2007, ss. 222.

18. Kuźnicka B., Dziak M., Zioła i ich stosowanie, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekar-skich, Warszawa 1977, ss. 200.

19. Kuźniewski E., Augustyn-Puziewicz J., Przewodnik ziołolecznictwa ludowego, Państwo-we Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, ss. 210.

20. Kuźniewski E., Augustyn-Puziewicz J., Przyroda apteką. Jak rozpoznać i stosować zioła, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006, ss. 253.

21. Kwaśniewska J., Mikołajczyk K., Zbieramy zioła, Wydawnictwo Akcydensowe, Warsza-wa 1984, ss. 180.

22. Kwaśniewska J., Skulimowski J., Tumiłowicz H., Poradnik zbieracza ziół, Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, Warszawa 1956, ss. 220.

23. Łuczaj Ł. (red.) Dzikie rośliny jadalne zapomniany potencjał przyrody. [w:] Mat. Konf. Przemyśl-Bolestraszyce, 13 września 2007 r., RS-DRUK, Rzeszów 2008, ss. 251.

24. Łuczaj Ł. Dzikie rośliny jadalne Polski. Przewodnik Survivalowy, Chemigrafia, Krosno 2004, ss. 268.

Bibliografia

199

25. Mamczur F., Gładun J., Rośliny lecznicze w ogródku, Warszawa 1988, ss. 120.

26. Mikołajczyk K., Wierzbicki A., Zioła źródłem zdrowia, Wyd. Oficyna Wydawniczo-Poli-graficzna ADAM, Warszawa 2006, ss. 448.

27. Mikołajczyk K., Wierzbicki A., Zioła. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1987, ss. 285.

28. Mikołajczyk K., Wierzbicki A., Poznajemy zioła. Przedsiębiorstwo Wydawnictw i Wystaw Przemysłu Chemicznego Lekkiego „Chemil”, Warszawa 1989, ss. 271.

29. Mowszowicz J., Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1985, ss. 500.

30. Mowszowicz J., Dziko rosnące rośliny użytkowe, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1975, ss. 176.

31. Nawara Z., Rośliny Łąkowe, MULTICO, Warszawa 2006, ss. 272.

32. Nowiński M., Dzieje upraw i roślin leczniczych, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Le-śne, Warszawa 1983, ss. 336.

33. Ożarowski A., Jaroniewski W., Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Inst. Wyd. Związków Zawodowych, Warszawa 1987, ss. 436.

34. Paluch A., Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej, [w:] Acta Universitatis Wratislaviensis 752, Wrocław 1988, ss. 263.

35. Podleh D., Rośliny lecznicze, Wydawnictwo MUZA SA, Warszawa 1997, ss. 253.

36. Polakowska M., Leśne rośliny zielarskie, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1987, ss. 168.

37. Poprawska-Leska J., Rośliny dla zdrowia i urody, Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rol-niczego w Boguchwale, 2008, ss. 22.

38. Poprzęcki W., Ziołolecznictwo, Warszawa 1981, ss. 336.

39. Rumińska A., Ożarowski A., Leksykon roślin leczniczych, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1990, ss. 566.

40. Schauer T., Caspari C., Przewodnik do rozpoznawania roślin niezbędny na wycieczce z niezawodnym kodem barwnym, Publicat S.A., Poznań 2007, ss. 294.

41. Schwarz Z., Szober J., Rośliny towarzyszące człowiekowi, Państwowe Zakłady Wydaw-nictw Szkolnych, Warszawa 1969, ss. 128.

42. Styczyński M., Zielnik podróżny. Rośliny w tradycji Karpat i Bałkanów, Wydawnictwo RUTHENUS Rafał Barski, Krosno 2012, ss. 319.

43. Suchorska K., Węglarz Z., Zioła w apteczce domowej, Wydawnictwo „ALFA”, Warszawa 1988, ss. 112.

44. Tuszyńska-Kownacka D., Starek T., Zioła w polskim domu, Wydawnictwo „WARTA”, Warszawa 1987, ss. 224.

45. Zaraś-Januszkiewicz E.M., Szymczak-Piątek M., Wieczorek J., Symbolika roślin i związa-na z nimi obrzędowość w tradycji ludowej. Krajobraz i ogród wiejski, t. 3: Przyrodniczy i kulturowy krajobraz wiejski, wyd. KUL, Lublin 2004, 139-149.

http://drzewa.nk4.netmark.pl/atlas/olsza/olsza_czarna/olsza_czarna.php http://panogrodu.pl/tag/kurzyslad-polny-zastosowaniehttp://rozanski.li/?p=603 http://ziola.pisz.pl/kurzyslad-polny/http://atlas-roslin.pl/

200

Redakcja: Małgorzata Draganik

Autorzy tekstów:Zespół pracowników Uniwersytetu Rzeszowskiego Wydziału Biologiczno - Rolniczego w składzie: prof. dr hab. Czesława Trąba, dr inż. Paweł Wolański, mgr inż. Krzysztof Rogut

Autorzy zdjęć:Jenő Benáth (JB), Marta Bieleń (MB), Piotr Brągiel (PB), Małgorzata Draganik (MD), Marta Gargała (MG), Jiří Kameníček (JK), Magdalena Kowalska (MK), Tomasz Olbrycht (TO), Krzysztof Rogut (KR), Czesława Trąba (CT), Paweł Wolański (PW), Krzysztof Zieliński (KZ), Mark14/WikiCom, Rasbak/WikiCom, K.Ziarenek/WikiCom

Fotografie na okładce:Małgorzata Draganik (MD), Krzysztof Rogut (KR), Czesława Trąba (CT), Paweł Wolański (PW)

Projekt okładki, układ graficzny: Dominik Zawistowski

Łamanie, skład, druk:Drukarnia Resprint

Wydawca:Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „PRO CARPATHIA”35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/319, tel./fax 17 852 85 26, [email protected]

www.traditionalandwild.eu/pl · www.procarpathia.pl · www.zielonepodkarpacie.pl www.karpaty.turystyka.pl · www.skarbypodkarpackie.pl · www.podkarpackiesmaki.pl

Nakład 1000 egz.Egzemplarz bezpłatny

ISBN 978-83-61577-26-3

© Copyright by Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „PRO CARPATHIA”

Publikacja wydana w ramach projektu „Promocja tradycyjnych form zbieractwa dzikich roślin w celu zniwelowania różnic społecznych i ekonomicznych w Europie Środkowej”

o akronimie „Traditional and wild”, realizowanego w ramach Programu dla Europy Środkowej współfinansowanego ze środków EFRR.

Redakcja oraz autorzy niniejszej publikacji nie biorą odpowiedzialności za skutki stosowania opisanych w książce przepisów. Z uwagi na różną znajomość ziół oraz różnorodne doświadczenie czytelników, sporządzanie przepisów odbywa się na własną odpowiedzialność.

201

ISBN 978-83-61577-26-3

Publikacja wydana w ramach projektu „Promocja tradycyjnych form zbieractwa dzikich roślin w celu zniwelowania różnic społecznych i ekonomicznych w Europie Środkowej”

o akronimie „Traditional and wild”, realizowanego w ramach Programu dla Europy Środkowej współfinansowanego ze środków EFRR.

Rośliny Dziko Występujące i Ich Zastosowanie

Documents

Transcript of Rośliny Dziko Występujące i Ich Zastosowanie