INSTYTUT ZOOTECHNIKI - PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

Rolnictwo Ekologiczne Materiały szkoleniowe opracowane w ramach projektu

IMPROFARM

Poprawa Produkcji oraz Procesów Zarządzania w Rolnictwie poprzez Transfer Innowacji

Projekt zrealizowany w ramach Programu Leonardo da Vinci Transfer Innowacji

2011-1-PL1-LEO05-19878

www.improfarm.eu

Projekt został zrealizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej w ramach programu „Uczenie się przez całe życie”

Publikacja powstała w wyniku projektu zrealizowanego przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej w ramach programu „Uczenie się przez całe życie”. Publikacja odzwierciedla jedynie stanowisko autora. Komisja Europejska ani Narodowa Agencja nie ponoszą odpowiedzialności za umieszczoną w niej

zawartość merytoryczną ani za sposób wykorzystania zawartych w niej informacji.

2

ROLNICTWO I ŻYWNOŚĆ EKOLOGICZNA

1. Wstęp Rolnictwo ekologiczne jest metodą produkcji zbóż i zwierząt gospodarskich, na którą nie składa się jedynie niestosowanie pestycydów, nawozów, organizmów modyfikowanych genetycznie, antybiotyków i hormonów wzrostu. Produkcja organiczna jest systemem całościowym zaprojektowanym, by stworzyć harmonijną relację między ludźmi a środowiskiem, rolnictwem i agro-ekosystemem oraz by chronić organizmy glebowe, rośliny i zwierzęta gospodarskie. Głównym celem produkcji organicznej jest rozwój przedsiębiorstw, które są trwałe i zgodne z naturalnym zachowaniem gatunków i środowiska.

Kurs ten, jako część projektu IMPROFARM dotyczącego innowacyjnych trendów w rolnictwie, ma na celu stworzenie zwięzłego, ale kompletnego programu nauczania o rolnictwie i żywności organicznej, umożliwiającego uczącemu się/użytkownikowi lepsze zrozumienie kontekstu, przepisów, know-how i technik potrzebnych do rozpoczęcia biznesu w zakresie rolnictwa ekologicznego.

1.1 Podstawowa wiedza na temat rolnictwa ekologicznego

1.1.1 Początki rolnictwa ekologicznego

Początki nowoczesnego rolnictwa ekologicznego sięgają końca XIX wieku, kiedy to grupa myślicieli, głównie w Niemczech, rozpoczęła analizowanie powiększającej się przepaści między człowiekiem a naturą i spekulowanie na temat tego, jak odwrócić tę tendencję. W ramach tych badań Rudolf Steiner, austriacki filozof, nauczyciel i inicjator antropozofii, stworzył w 1924 nową koncepcję rolnictwa, w której rola była postrzegana, jako samowystarczalny, żywy organizm. Jego uczeń, Ehrenfried Pfeiffer, rozwinął tę teorię i nazwał ją „rolnictwem biodynamicznym”. Głównymi zasadami tego podejścia były:

zaprzestanie stosowania rozpuszczalnych pożywek dla roślin pochodzenia mineralnego;

3

niezależność i samowystarczalność farmy dzięki polityce hodowania zwierząt hodowlanych i uprawniania różnorodnych roślin uprawnych;

wiara w znaczenie naturalnej i zdrowej diety;

wiara w znaczenie wpływu księżyca i gwiazd na uprawy.

W Anglii szkoła „rolnictwa ekologicznego” narodziła się zaraz po drugiej wojnie światowej. Opierała się głównie na pomysłach Sir Albert’a Howard’a i jego asystentki Lady Eve Balfour, kładła nacisk na znaczenie żyzności i równowagi biologicznej gleby. Uważano, że w celu osiągnięcia tych celów, duże znaczenie miało zastosowanie kompostu organicznego, zwłaszcza dlatego, że wierzono, że wpływa on na rozwój odporności roślin na szkodniki i choroby. Doktryna rolnictwa ekologicznego kładła również nacisk na znaczenie gospodarki surowcami naturalnymi i szacunek wobec środowiska – co obejmowało użycie każdego obszaru ziemi w sposób zgodny z naturą.

W Szwajcarii w latach 40’ rozpoczął się trzeci ruch kierowany przez H.P.Rusch’a i H.Muller’a. został nazwany „rolnictwem biologicznym” i opierał się na zasadzie wykorzystania źródeł odnawialnych w jak najefektywniejszy sposób. Za istotną uważano również próchnicę glebową: powinno się poddawać kompost glebie, a orka powinna być ograniczona do minimum, żeby uniknąć zniszczenia mikroflory glebowej.

We Francji metoda Lemaire Boucher’a zyskała ogólne poparcie, a była kontrolowana i sponsorowana przez firmę, która sprzedawała wyroby spożywcze produkowane przy użyciu tej techniki. Szczególną cechą tej metody było zastosowanie szczątków skamieniałych glonów, jako nawozu.

We Włoszech Alfonso Draghetti, wraz ze swoimi „Zasadami fizjologii rolnictwa” (“Principi di fisiologia dell’azienda agraria”, Ist. Ed. Agricolo, Bologna 1948), rozpoczął przegląd niektórych z obowiązujących tez w nowoczesnym rolnictwie o ekonomicznych korzyściach nawozów chemicznych poprzez rewaluację stosowania naturalnego obornika według zasad naturalnej żyzności odpowiadającej produktywnemu cyklowi życiowemu, którego ośrodek stanowi gospodarstwo. Rozpowszechnienie tych metod w okresie powojennym było celem, do którego aktywnie dążyły pierwsze stowarzyszenia rolników ekologicznych i konsultantów technicznych. Poza stowarzyszeniami rolników biodynamicznych w różnych krajach europejskich, warto wspomnieć również o następujących przykładach: the Soil Association w Wielkiej Brytanii; Nature et Progrès we Francji; Suolo e Salute (Soil and Health) we Włoszech; oraz Organic Gardening and Farming w Stanach Zjednoczonych. W Polsce pojęcie rolnictwa biodynamicznego pojawiło się już w roku 1924 zaprezentowane przez R. Steinera w Kobierzycach koło Wrocławia w trakcie cyklu wykładów. Zwracał w nich uwagę na światowe tendencje do chemizacji rolnictwa i zaproponował alternatywny model jego rozwoju. Uczestnikami wykładów byli właściciele ziemscy, którzy

4

przemyślenia Steinera zaczęli wprowadzać w życie. Właśnie tą metodą od roku 1930 swój majątek w Szelejewie koło Gostynina zaczął prowadzić hrabia Stanisław Karłowski, senator II Rzeczypospolitej. Rozwój rolnictwa biodynamicznego zatrzymał wybuch II wojny światowej. Po II wojnie światowej w 1960 r. inż. Julian Osetek podjął tę metodę w swoim gospodarstwie.

Od lat 70’ do 90’ Rolnictwo ekologiczne nabrało prawdziwego znaczenia pod koniec lat 70’ kiedy to obecność coraz bardziej wpływowych ruchów środowiskowych oznaczała, że rolnicy i konsumenci coraz bardziej interesowali się sprawami środowiska. Zjawisko to początkowo rozwijało się w krajach północnoeuropejskich, takich jak Dania, Niemcy i Holandia, a następnie rozpowszechniło się w krajach śródziemnomorskich (Francja, Włochy, Grecja) oraz w Stanach Zjednoczonych. Dało ono początek nowym stowarzyszeniom rolników ekologicznych. W 1972 roku we Francji pięć stowarzyszeń rolników ekologicznych założyło IFOAM (Międzynarodową Federację Rolnictwa Ekologicznego) i do roku 19897 z początkowej piątki powstało ponad sto organizacji w 25 krajach. Naprawdę gwałtowny wybuch popularności rolnictwa ekologicznego w ciągu ostatnich kilku lat doprowadził do pięciokrotnego powiększenia się ilości stowarzyszeń należących do IFOAM: obecnie istnieje około 500 stowarzyszeń działających w stu krajach. W 1977, IFOAM rozpoczął definiowanie i harmonizowanie technik związanych z rolnictwem ekologicznym. Miało to na celu utworzenie procedur postępowania, które byłyby wystarczająco elastyczne, aby objąć różne szkoły myśli, które opierały się na rolnictwie ekologicznym, ale były też rygorystyczne pod względem nauk i pierwotnych celów ruchu. Proces ten był konieczny ze względu na następujące cele:

opracowanie klarownych informacji dla producentów i konsumentów; stworzenie warunków, które uzupełniłyby przepisy i samoregulacje; podjęcie kroków przeciw oszukującym i wprowadzającym w błąd reklamom.

W 1980 IFOAM opublikował pierwszy standard dla produkcji i przetwarzania ekologicznego, podstawowy przewodnik dla wszystkich członków i organów certyfikujących. Dopiero w roku 1991, wraz z uchwaleniem Rozporządzenia WE 2092, metoda rolnictwa ekologicznego została uznana za oficjalny zbiór zasad, wytycznych i procedur, które jasno określały szczegółowe metody produkcji.

5

W czerwcu 1992 Codex Alimentarius Commission zdecydowała się omówić i opracować „Wytyczne w Sprawie Produkcji, Przetwórstwa, Znakowania oraz Zbytu Żywności Wytwarzanej Metodami Ekologicznymi” („Guidelines for the Production, Processing, Marketing and Labelling of Organically Produced Foods”), znajdujące się w Codex Alimentarius 1999.

Pierwszy kurs rolnictwa ekologicznego zorganizowany został w Warszawie w roku 1984, lecz dopiero w roku 1989 mogło ono zaistnieć oficjalnie. Pierwsza organizacja rolników ekologicznych − Stowarzyszenie Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi EKOLAND z siedzibą w Przysieku koło Torunia została zarejestrowana 1 września 1989 r. a w 1996 roku powstała pierwsza niezależna jednostka certyfikująca AGRO BIO TEST. W 1999 r. po wielu latach zabiegów i negocjacji, Ministerstwo Rolnictwa wypłaciło rolnikom ekologicznym pierwsze dotacje rekompensujące koszty kontroli gospodarstw a w roku 2000 również dopłaty do hektara powierzchni upraw. Gdy 16 marca 2001 r. Sejm RP uchwalił ustawę o rolnictwie ekologicznym, uzyskało ono w Polsce podstawę prawną, która stworzyła warunki do prawidłowego funkcjonowania rynku produktów ekologicznych.

6

1.1.2 Rolnictwo ekologiczne dzisiaj Podstawowe zasady i techniki Rolnictwo ekologiczne definiuje się, jako system produkcji, który jest kierowany w taki sposób, aby odpowiadał specyficznym warunkom lokalnym poprzez integrację praktyk rolniczych, biologicznych i mechanicznych, które sprzyjają cyklowi surowców, ekologicznej równowadze oraz bioróżnorodności. Fundamentalnymi zasadami rolnictwa ekologicznego są:

postrzeganie rolnictwa, jako pojedynczego systemu lub „organizmu”, który funkcjonuje w kontekście lokalnego ekosystemu;

ochrona równowagi relacji w systemie rolnictwa, jak i tych istniejących pomiędzy systemami rolnictwa oraz otaczającym ekosystemem;

zachowanie wyraźnego stopnia bioróżnorodności w ramach systemu w celu kontrolowania szkodników i organizmów destrukcyjnych;

popieranie biologicznej cykliczności systemu naturalnego, zwracając szczególną uwagę na cykl substancji organicznych, tak, żeby wspomóc tworzenie się próchnicy;

maksymalne wykorzystanie energii słonecznej i maksymalne ograniczenie stosowania każdego rodzaju zewnętrznego wkładu.

Bardziej precyzyjnie, rolnictwo ekologiczne oznacza:

stosowanie międzyplonu, nawozów zielonych, nawozów zwierzęcych i płodozmianu do nawożenia gleby, zmaksymalizowania biologicznej aktywności i utrzymania długoterminowego zdrowia gleby;

stosowanie kontroli biologicznej, płodozmianu i innych technik kontroli chwastów, insektów i chorób;

stosowanie wypasu kwaterowego i mieszanych pasz dla zwierząt gospodarskich oraz alternatywnej opieki zdrowotnej zwierząt;

zredukowanie wkładu zewnętrznego i pozarolniczego oraz eliminacja syntetycznych pestycydów i nawozów i/lub innych materiałów, takich jak hormony, antybiotyki i GMO;

skupienie się na odnawialnych źródłach, glebie i konserwacji wody oraz praktykach zarządzania, które przywracają i poprawiają równowagę ekologiczną.

Używanie natury, jako modelu dla systemu rolniczego, przetwarzanie składników odżywczych, stymulowanie naturalnych drapieżników przy kontroli szkodników, zwiększanie gęstości roślin, by blokować porost chwastów.

7

Rolnicy ekologiczni nie zastępują jedynie materiałami nietoksycznymi pestycydów i nawozów, ale raczej postrzegają uprawę, jako zintegrowaną całość, w której wszystkie elementy są ze sobą powiązane. Kiedy zwierzęta i drób gospodarski występują w systemie organicznym pomagają one ulepszyć strukturę gleby. Zwierzęta gospodarskie dostarczają jednocześnie obornika do nawożenia gleby i mogą być używane do przygotowania nowego cyklu. Różne badania potwierdziły, że system organiczny może być bardziej efektywny w przechowywaniu azotu i ma pozytywny wpływ na jakość gleby, w tym na wyższą biologiczną aktywność i podwojenie materii organicznej w ciągu 10 lat (USDA Sustainable Agriculture Research and Education). Potwierdzono również, że rolnictwo organiczne zużywa 3 do 4 razy mniej energii od rolnictwa konwencjonalnego, produkując jednocześnie 6 razy więcej biomasy na jednostkę zużytej energii (próba porównawcza na South Dakota State University w Northeast Research Station, Watertown) Po wymienieniu tych ogólnych zasad możemy przejść do szczegółowych technik rolniczych w celu rzucenia światła na to, jak funkcjonuje system organiczny i czym różni się od konwencjonalnego systemu rolniczego. Po pierwsze, w celu zachowania swojego związku z otaczającym ekosystemem, farma powinna uprawiać rośliny i lokalne ekotypy, które są najbardziej dostosowane do lokalnego środowiska. Ponadto, żywopłoty i tereny zalesione powinny być zachowane i ulepszane, zarówno w celu zwiększenia bioróżnorodności systemu, jak i ochrony przed wiatrem, i zapobieżeniu erozji. W ten sposób, farma ma minimalny wpływ na wiejski krajobraz, a może go nawet uatrakcyjnić.

Oranie powinno być ograniczone do minimum, żeby zapobiec zagęszczaniu i erozji, a wspomóc tworzenie się próchnicy. Oranie, które rozbija grudki ziemi powinno zawsze być bardzo powierzchowne, podczas gdy oranie na średnią i dużą głębokość powinno być wykonywane jedynie sprzętem, który nie przewraca ziemi.

Sianie trawy i mulczowanie może zostać przeprowadzone, żeby poprawić strukturę, siłę i porowatość gleby. Ale nawożenie organiczne powinno zawsze być dokonane po poddaniu kompostu w celu polepszenia spontanicznej produkcji próchnicy.

Kontrola chwastów powinna być przeprowadzana głównie wg następujących metod: płodozmian, środki mechaniczne i fizyczne raz okazjonalnie poprzez wypalanie.

Płodozmian musi być częsty, obejmujący sadzenie naprzemiennie roślin strączkowych z głęboko zakorzenionymi roślinami w celu ochrony gleby przed uszkodzeniami strukturalnymi, ograniczanie wymywania składników odżywczych i zagwarantowanie świeżego zapasu azotu poprzez częstą obecność roślin wiążących azot. Odpowiedni płodozmian służy również kontroli szkodników występujących w glebie.

8

Kontrola szkodników powinna zostać przeprowadzona poprzez odpowiednie manipulowanie antagonizmami obecnymi w naturze. W niektórych przypadkach (uprawa warzyw) odpowiednim jest stosowanie roślin, które oddziałują, jak repelenty (odstraszacze). Czasami, używanymi metodami mogą być metody biologiczne, fizyczne i/lub agronomiczne, biotechniczne (traktory lub repelenty) lub roślinne zabiegi mineralne lub naturalne o niskiej toksyczności.

9

Niektóre szkoły myśli

W świecie rolnictwa organicznego istnieją różne szkoły myśli, które różnią się od siebie poglądami lub technikami.

Rolnictwo biodynamiczne

Ten typ rolnictwa charakteryzuje się swoim własnym naukowym i duchowym credo. Zasadniczo reprezentuje pogląd na świat, w którym człowiek, środowisko i cykl produkcyjny są częścią całości i muszą rozwijać się równomiernie.

W 1924, dr Rudolf Steiner, inicjator antropozofii, przeprowadził cykl ośmiu dyskusji na temat żyzności gleby: przedstawił pogląd na świat, w którym wszystkie elementy są ze sobą powiązane i w którym człowiek ma jedynie ograniczoną możliwość wpływu na czynniki, które determinują rozwój świata. Filozofia Steiner’a nigdy nie przewidywała pozostawienia natury samej sobie, zakładała mądry udział człowieka w całym szeregu zdarzeń, które prowadzą do produkcji żywności w celach konsumpcyjnych. Plony będą zależeć od sytuacji i szeregu warunków atmosferycznych, takich jak deszcz, wiatr, temperatura, światło słoneczne, długość dnia i liczne pozostałe zmienne, które wzięte razem pod uwagę tworzą mikroklimat. Teorie te rozpowszechniły się głównie w Niemczech i Europie północnej. Rolnik powinien upewnić się, że wszystkie substancje organiczne pochodzące z różnych procesów zachodzących na farmie zostaną przywrócone systemowi; powinien on spróbować stworzyć harmonię pomiędzy wszystkimi elementami farmy – zwierzętami gospodarskimi, polami, pastwiskami, lasami - aby wspierać samowystarczalność. Podstawowym celem farmy biodynamicznej jest samowystarczalność pod względem nawozów, nasion, hodowli zwierząt i produkcji preparatów biochemicznych. Stosowanie zewnętrznych środków należy ograniczyć do minimum; jedynymi nawozami, jakie można kupić są nawozy organiczne i ewentualnie mączka kamienna, wapień oraz nieoczyszczone fosfaty. Obornik domowej roboty należy przekształcić w kompost na miejscu, może zostać on wzbogacony bardzo małą ilością preparatów roślinnych (krwawnik alpejski, rumianek, pokrzywy, kora dębowa, mlecz, kozłek lekarski) przygotowanych wg własnego przepisu dr. Steiner’a. Celem tego jest stymulacja właściwego rozwoju procesów zaangażowanych w rozkład i przemianę w kompost. Dwa preparaty domowej roboty aplikuje się bezpośrednio na pola. Jeden z nich zawiera małe ilości próchnicy i kału krowiego do stymulacji życiodajnych procesów glebowych; a drugi zawiera drobno zmielony kwarc do wzmocnienia roślin, zwiększenia ich zdolności asymilacyjnych i zdolności do fotosyntezy oraz do zwiększenia ich odporności na choroby. Jeśli chodzi o sianie i sadzenie, należy wziąć pod uwagę siły kosmiczne, w szczególności pozycję księżyca i planet, ponieważ uważa się, że wpływają one na ziemię i uprawy. Dlatego kalendarz siewów powinien być planowany co roku, tak żeby rolnik mógł jak najlepiej wykorzystać korzystne wpływy planet i gwiazd oraz uniknąć tych niekorzystnych.

10

Permakultura

Termin „permakultura” został utworzony w 1975 roku przez Bill’a Mollison’a, Australijczyka. Pochodzi z połączenia dwóch słów - permanent (permanentny) i agriculture (rolnictwo) – w celu zaproponowania globalnego i holistycznego podejścia do rolnictwa. Różne elementy konstytuujące dany obszar aranżuje się tak, żeby stymulować wzajemnie korzystne relacje. Celem jest wypracowanie naturalnego ekosystemu, w którym potrzeba interwencji energii i pracy człowieka jest stopniowo ograniczania, podczas gdy system staje się coraz bardziej stabilny, trwały i, ostateczne, permanentny.

Metoda permakultury przewiduje całoroczną uprawę roślin, wraz z metodami uprawy i działaniami, które zużywają małe ilości energii w sposób najbardziej efektywny jak to tylko możliwe. Metoda została zaprojektowana dla małych grup lub społeczności, które dbają o przyszłość planety i skupia się bardziej na samowystarczalności pod względem pożywienia niż produkcji pożywienia w celach handlowych.

Głównymi zasadami tej filozofii są:

eksploatacja ziemi na małą skalę;

uprawianie różnorodnych roślin, a nie dużej ilości jednej rośliny; uprawianie roślin wieloletnich, a nie rocznych; szeroka różnorodność upraw gatunków zwierząt i warzyw, roślin, mikroklimatów i naturalnych środowisk; myślenie długodystansowe, z myślą o przyszłych pokoleniach; uprawianie lokalnych gatunków, ponieważ najlepiej adaptują się one w glebie i klimacie; (nie hybrydy, które

są słabe, drogie i niezdolne do adaptacji); zawarcie wszystkich elementów konstytuujących system we wzajemnie korzystnej sieci współpracy: ludzi,

roślin, zwierząt, słońca, wiatru, wody, budynków, ziemi; wykazywanie szczególnej troski o tzw. obszary marginalne lub nieproduktywne: obszary strome, kamienne,

jałowe i bagienne. Metoda permakultury ma na celu przewidzenie efektów ważnych zmian klimatycznych oraz utrzymuje, że rośliny mają łagodzący wpływ na klimat i są w stanie zredukować jego surowość. Różnorodność i ekoróżnorodność są postrzegane, jako polisa ubezpieczeniowa przeciw pożarom, suszom, wiatrowi lub obfitym opadam. Różnorodność strukturalna i funkcjonalna roślin zwiększa liczbę mikroklimatów, które z kolei tworzą korzystne warunki dla większej

11

różnorodności pożytecznych roślin; w ten sposób rośliny tworzą lepsze warunki zarówno dla człowieka, jak i zwierząt – typowy przykład pozytywnej interakcji, jak przewidziano w metodzie permakultury. Główne stowarzyszenia permakultury, to: Permaculture Consultancy, Australia

Permaculture Institute of North America, USA

Permaculture Pyrénées / Ass. Las Encantadas, Francja

Permakultur Institut, Niemcy

Permaculture Association, Wielka Brytania

Uprawa zerowa

System opiera się na zasadzie minimalnej ingerencji w naturę. Został opracowany w Japonii przez Masanobu Fukuoka pod wpływem filozoficznych i religijnych nauk Buddyzmu Zen i Taoizmu.

Istnieją cztery podstawowe zasady, które powinny rządzić relacją człowieka z ziemią:

Nie rozdrabniać ziemi, ponieważ korzenie, owady i mikroorganizmy i tak je naruszają; Nie używać nawozów, ponieważ niszczą one jakość gleby. Praktyki rolnictwa konwencjonalnego podważają

związki jakościowe i ilościowe, które istnieją w glebie, sprawiając, że staje się ona wrażliwa i stwarzając potrzebę nawożenia jednocześnie. Uprawa zerowa umożliwia zachowanie naturalnego stanu gleby i zapewnienie nawożenia poprzez naturalny cykl życia zwierząt i roślin.

Nie używać produktów chemicznych, ponieważ osłabiają one rośliny. Kiedy roślina staje się podatna na chorobę, owady stają się zagrożeniem. Ryzyko choroby istnieje zawsze, ale uderza ona dopiero gdy środowisko utraciło swą naturalną równowagę. Natura jest zdolna do utrzymania idealnej równowagi, a zdrowe środowisko zapobiega chorobom.

Nie usuwać chwastów, ponieważ zawsze były one częścią żywej struktury ekologicznej. Chwasty, które rosną naturalnie są bardzo silne i wspierają wszystkie formy życia; także podstawową zasadą rolnictwa naturalnego jest to, że powinny zostać pozostawione same sobie.

12

Kiedy rolnik przyjmuje po raz pierwszy metody rolnictwa naturalnego, ziemia potrzebuje wpierw kilku lat, aby odzyskać swoją utraconą witalność; zbiory z ziemi, które były nadmiernie narażone na działanie nawozów będą początkowo mniejsze o 10 lub 15% niż wcześniej.

W Japonii wykazano, że po trzyletnim okresie, w którym gleba nie była rozdrabniana ani spulchniania, możliwe jest otrzymanie większych zbiorów niż te otrzymane przy standardowych, nowoczesnych metodach: w ciągu przeciętnego roku pół hektara ziemi da 3,5 tony jęczmienia i 3,5 tony ryżu.

W celu stosowania tej metody rolnik musi posiadać dogłębną wiedzę i zrozumienie natury, roślin, wody, ziemi i otoczenia.

Metoda uprawy zerowej nie przewiduje całkowitego pozostawienia rzeczy samym sobie. Przewiduje ona kierowanie nimi dzięki mądrości, która pochodzi ze zrozumienia sposobu, w jaki wszechświat jest zorganizowany, sprowadzając sztuczną pracę ludzką do minimum i pozwalając roślinom żyć w sposób samodzielny i nienękany.

Rolnictwo ekologiczne, poza szczególnymi typami, opiera się na wielokrotnych wyborach: wizji, motywacji, wiedzy, postawach przedsiębiorczych, poczucia ekologii, umiejętnościach i środkach technicznych. Dlatego bycie rolnikiem ekologicznym oznacza również postępowanie w zgodzie z zasadami zrównoważonego rozwoju i ochrony ziemi (zob. Rysunek 1).

13

Rysunek 1 – Czynniki wpływające na przystosowanie się rolnictwa ekologicznego.

Motywacja

Wiedza

Aspekty

techniczne

Posiadanie

własnego

gospodarstwa

Postawa

wobec ryzyka

Adaptacja rolnictwa

ekologicznego

Historia, przyszłe

cele i pogląd na

rolnictwo

14

1.2 Ogólne zasady i pogląd na rolnictwo oraz żywność ekologiczną

1.2.1 Przepisy i polityka UE dotycząca rolnictwa ekologicznego

Zatwierdzenie Rozporządzenia 2092/91 przez Radę Europejską stanowiło znaczący krok ku oficjalnemu uznaniu metod rolnictwa ekologicznego w Europie. Rozporządzenie to wyznaczyło podstawowe zasady metody, jak i reguły rządzące przetwarzaniem, sprzedażą i sprowadzaniem dóbr wytwarzanych ekologicznie. Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 zaktualizowało poprzednie rozporządzenie skupiając się również na bioróżnorodności, dobrobycie zwierząt i kwestiach ekologicznych: „Produkcja ekologiczna jest ogólnym systemem zarządzania gospodarstwem i produkcji żywności, łączącym najkorzystniejsze dla środowiska praktyki, wysoki stopień różnorodności biologicznej, ochronę zasobów naturalnych, stosowanie wysokich standardów dotyczących dobrostanu zwierząt i metodę produkcji odpowiadającą wymaganiom niektórych konsumentów preferujących wyroby wytwarzane przy użyciu substancji naturalnych i naturalnych procesów. Ekologiczna metoda produkcji pełni zatem podwójną funkcję społeczną: z jednej strony dostarcza towarów na specyficzny rynek kształtowany przez popyt na produkty ekologiczne, a z drugiej strony jest działaniem w interesie publicznym, ponieważ przyczynia się do ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt i rozwoju obszarów wiejskich.” „Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91” ma na celu ustanowienie formalnego uznania sektora i określenie norm, które powinny być przestrzegane przez wszystkich, którzy chcą być uznawani za jego część. Celem jest również umożliwienie konsumentom łatwej identyfikacji żywności wytwarzanej organicznie bez ryzyka popełnienia błędu, w ten sposób kładąc kres serii fałszywych oskarżeń wnoszonych przez producentów. Nowe oznaczenie, wyraźniejsze niż poprzednie, podobne do tego, które widnieje na chronionych przez Unię Europejską produktach wysokiej jakości, PGI, PDO i TSG, ma na celu uniknięcie pomylenia z innymi nieorganicznymi produktami.

Na terenie Unii Europejskiej termin „ekologiczny” na oznaczeniach żywności i reklamach produktów spożywczych i rolniczych może być używane jedynie przez produkty wytwarzane zgodnie z Rozporządzeniem dotyczącym metod produkcji i przetwarzania. Specjalny status prawny powiązany z angielskim terminem „organic” (organiczny) odnosi

15

się do terminów „biological” (biologiczny) we włoskim, francuskim, greckim, holenderskim i portugalskim oraz do terminu „ecological" („ekologiczny”) w hiszpańskim, duńskim i niemieckim.

Warto zauważyć, że Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007, tak jak poprzednio rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 wyraźnie zakazuje używania terminu „organic" (lub „biological" / „ecological") do produktów, ponieważ termin ten może być stosowany jedynie do metod. Nie jest to jedynie sztuczne odróżnienie, ponieważ podczas gdy wszystkie produkty rolnicze muszą być organiczne (biologiczne/ekologiczne), to metodę można określić, jako „organiczną” (lub „biologiczną” / „ekologiczną”) kiedy rygorystycznie przestrzega ona pewnych określonych kryteriów produkcji, na przykład: niestosowania produktów chemicznych; stosowania obornika zwierzęcego, jako nawozu; kontroli szkodników poprzez stosowanie drapieżnych owadów.

Rozporządzenie określa więc metodę lub proces, a nie produkt.

Rozporządzenie 2092/91 odnosiło się więc jedynie do nieprzetworzonych produktów warzywnych (owoców, warzyw, zbóż itp.) i do produktów przeznaczonych do konsumpcji przez człowieka, które zawierają wiele składników pochodzenia warzywnego, podczas gdy Rozporządzenie 1807/99 odnosiło się do produkcji zwierzęcej.

20 lipca opublikowano nowe Rozporządzenie Rady nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91. W rezultacie, Komisja przyjęła rozporządzenia wykonawcze: Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 uzupełniło standardy szczegółowymi zasadami dotyczącymi produkcji, oznakowania i wymagań kontrolnych oraz Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1235/2008 wdrożyło nowe ustalenia dotyczące przywozu. Wszystkie nowe przepisy weszły w życie 1 stycznia 2009. Rozporządzenia gwarantują, że terminy takie jak ekologiczny, bio-, eko- są stosowane jedynie dla produktów spożywczych, które są wytwarzane zgodnie ze standardami określonymi w rozporządzeniu. Jednym z głównych punktów rozwojowych Europejskiego sektora ekologicznego w 2010 roku było wdrożenie nowego logo UE dla produktów ekologicznych. Od 1 lipca 2010 logo ekologiczne UE (zobacz Rysunek 2) jest obowiązkowe dla wszystkich pakowanych produktów ekologicznych, które zostały wyprodukowane w kraju członkowskim UE i spełnia odpowiednie standardy.

16

Rysunek 2 - Logo UE dla żywności i upraw ekologicznych od 1 lipca 2010

Kolejną ważną informacją dla producentów ekologicznych jest wersja „IFOAM Norms for Organic Production and Processing” z 2005 roku zawierająca podstawowe standardy i kryteria akredytacji według Międzynarodowej Federacji Rolnictwa Ekologicznego. Rozporządzenia WE mają bardziej na celu satysfakcję i gwarancję dla konsumentów, podczas gdy normy IFOAM prezentują bardziej kompletne i odpowiednie podejście poznawcze, by uzupełnić wiedzę i kompetencje potrzebne producentom.

Metody produkcji

Żyzność i procesy biologiczne gleby muszą być zapewnione dzięki następującym metodom: uprawianie roślin strączkowych i roślin z głębokimi korzeniami oraz przeoranie roślin strączkowych wraz z jednoczesnym stosowaniem płodozmianu w trakcie cyklu trwającego kilka lat; oraz wzbogacanie gleby w materię organiczną (np. w kompost) produkowaną przez gospodarstwa, które funkcjonują zgodnie z przepisami rządzącymi metodą ekologiczną. Niektóre produkty uboczne pochodzące z hodowli zwierząt gospodarskich (obornik zwierzęcy) mogą być stosowane pod warunkiem, że pochodzą ze zwierząt gospodarskich hodowanych według metod ekologicznych, które są zgodne z obowiązującymi przepisami krajowymi.

Jeśli powyższe kroki nie są wystarczające, aby zapewnić odpowiednie odżywianie dla roślin uprawianych w płodozmianie lub jeśli nie skutkują one równowagą minerałów w glebie, tak że konieczna jest suplementacja, wtedy można użyć ograniczonej liczby oborników organicznych lub naturalnych minerałów o niskiej rozpuszczalności. Substancje dozwolone dla roślin i produkcji roślinnej wymienione są w Załączniku 2 Rozporządzenia 2092/91, zawierającym także nawozy i odżywki glebowe w Załączniku II A. Niektóre różnice pomiędzy krajami członkowskimi UE zależą od poszczególnych dozwolonych substancji. IFOAM proponuje okresową wkładu zawartą w Załączniku II Rozporządzenia 2092/91. Ustanowiono nową granicę dla tzw. produktów pochodzenia organicznego, wytworzonych z surowców rolniczych i leśnych do produkcji wyrobów chemicznych o niskiej toksyczności oraz wysokiej trwałości

17

środowiska i biodegradowalności, ulepszonym wskaźniku oceny cyklu życia i niskim śladzie węglowym (zob. REACH, Registration, Evaluation, Authorization and Restriction of Chemicals, Rozp. WE 1907/2006, które weszło w życie 1 czerwca 2007).

Kontrola szkodników, ochrona przed chorobami, jak i usuwanie chwastów, powinny być wykonywane przy użyciu serii metod mających na celu uniknięcie potrzeby stosowania środków owadobójczych. Obejmują one: wybór gatunku i odmiany rośliny, która jest naturalnie odporna; odpowiedni płodozmian; usuwanie chwastów przez wypalanie; oraz ochronę naturalnych wrogów szkodników. Tylko jeśli uprawy są bezpośrednio zagrożone, rolnik może użyć ograniczonej ilości produktów leczniczych dla roślin. Są one wymienione w Załączniku IIB Rozporządzenia 2092/91.

Rozporządzenie zezwala na tzw. okres konwersji lub przemiany, tj. czas konieczny na dokonanie zmiany z metod rolnictwa konwencjonalnego na ekologiczne.

Obejmuje okres minimum dwóch lat (przed zasianiem) dla upraw rocznych i trzech lat (przed pierwszym zbiorem) dla drzew (wieloletnich). W zależności od tego, jak była wcześniej użytkowana ziemia, okres konwersji może zostać skrócony lub przedłużony. Okres konwersji i restrykcje związane ze sprzedażą uprawianych roślin nie dotyczą rolników, którzy używali metod ekologicznych przez okres przynajmniej dwóch lat. Obróbka i przetwarzanie żywności ekologicznej musi oczywiście być zgodne z przepisami UE lub z przepisami krajowymi. Należy podkreślić, że nowe Rozporządzenie Rady nr 834/2007, jak i poprzednie Rozporządzenie 2092/91, zakazuje stosowania promieniowania jonizującego na każdym etapie ekologicznej metody produkcji żywności. Organizmy modyfikowane genetycznie (GMO), które mogą być legalnie stosowane pod warunkiem zatwierdzenia przez Europejski Urząd do spraw Bezpieczeństwa Żywności na podstawie „zasady ostrożności”, jako część konwencjonalnego procesu produkcji żywności, nie mogą być obecnie stosowane na żadnym etapie ekologicznej metody produkcji żywności.

18

Rośliny uprawiane podczas konwersji Patrząc na gospodarstwo ekologiczne, jak na „jeden organizm”, nie należy skupiać się jedynie na uprawie określonych roślin, a raczej na doborze roślin, które mogą być łatwo wprowadzone do istniejącego systemu i przyczynią się do jego rozwoju. Wybór zależy również od wiedzy rolnika na temat prawidłowego zarządzania roślinami, ich wkładu do zróżnicowanej diety lub popytu rynkowego. Ponadto, uprawiając rośliny w celu produkcji żywności, rolnicy mogą potrzebować uprawiać strączkowy międzyplon, żeby zapewnić wysokoproteinową karmę dla zwierząt gospodarskich i żeby użyć je, jako nawóz zielony do użyźnienia gleby. Sadzenie drzew w celu zacienienia, ochrony przed wiatrem, drewna na opał, żywności, mulczowania oraz w innych celach jest zalecane w większości sytuacji. Kryteria doboru roślin podczas konwersji:

Na pierwszym miejscu, rolnik powinien wyhodować wystarczająco dużo żywności dla swojej rodziny. Ale może też on uprawiać rośliny na handel, żeby zarobić pieniądze na inne potrzeby rodzinne. Rolnik powinien również przyczynić się do poprawy żyzności gleby. Rolnicy, którzy mają zwierzęta gospodarskie powinni uprawiać trawy i rośliny strączkowe na pasze.

Zasadniczo, rolnicy powinni wybierać rośliny o niskim ryzyku niepowodzenia. Zboża i rośliny strączkowe, takie jak kukurydza, sorgo, proso, fasola i groszek są szczególnie dostosowane do konwersji, ponieważ ich koszty produkcji są niskie, ogólnie mają niskie potrzeby odżywcze i są odporne na szkodniki i choroby. Ponadto, wiele z tradycyjnych roślin może być przechowywanie i sprzedawane na domowych rynkach. Krótkoterminowe rośliny o wysokiej wartości, takie jak większość warzyw, są bardziej delikatne przy uprawie i wysoce podatne na szkodniki i choroby. Dlatego nie powinny być one uprawiane na szeroką skalę o ile rolnik nie chce ponieść strat przy zbiorach.

Rośliny uprawiane na sprzedaż powinny obejmować takie rośliny, które będzie można sprzedawać przy bramie gospodarstwa, na przydrożnym rynku oraz które będzie można przewieźć bezpośrednio do pobliskiego rynku w centrum miasta. Wybór właściwych roślin do sprzedaży na rynku może wymagać pewnych informacji rynkowych. Podjęcie decyzji o wyborze roślin na lokalny i zagraniczny rynek wymaga szczegółowych informacji od handlarzy oraz eksporterów na temat roślin, potrzebnych odmian, ilości, jakości oraz pór roku.

Wieloletnie rośliny o wysokiej wartości, takie jak drzewa owocowe potrzebują przynajmniej 3 lat do zbiorów od daty zasadzenia. To sprawia, że są one dobrą rośliną na okres konwersji. Nowa uprawa, gatunek i odmiana musi być uważnie dobrana, żeby dostosować się do rynku produktów ekologicznych i wymagań

19

produkcyjnych. Przy konwersji istniejącego sadu może okazać się konieczną wymiana starych, istniejących odmian jeśli są one podatne na choroby, a jakość produktu nie odpowiada wymaganiom rynkowym.

Sukces rośliny będzie również zależał od korzystnych warunków hodowlanych. Im lepiej odmiana rośliny odpowiada lokalnej glebie i warunkom klimatycznym oraz im bardziej jest tolerancyjna lub odporna na powszechne szkodniki i choroby, tym lepiej będzie ona rosła.

Sadzenie żywopłotów i drzew agroleśniczych może być cenne przy kształtowaniu zróżnicowanego systemu uprawnego.

Uprawianie nawozów zielonych dostarczy składników odżywczych glebie. Nawozy zielone nie zapewnią natychmiastowego zysku, ale w dalszej przyszłości użyźnią glebę i sprawią, że będzie ona bardziej produktywna.

Wielu rolników chce zobaczyć szybkie rezultaty i często pyta, ile zajmuje wyhodowanie roślin organicznych. Rolnictwo ekologiczne nie polega na przyspieszeniu wzrostu roślin. Rośliny będą rosły szybciej i w większych ilościach jeśli będą miały lepsze warunki rozwojowe niż wcześniej. Chociaż można sprawić, by konwencjonalnie uprawiane rośliny rosły szybciej przez intensywny stosowanie nawozów syntetycznych i oprysków, uprawy ekologiczne są pielęgnowane tak, by rosły w swoim normalnym, naturalnym tempie, żeby były mniej podatne na szkodniki i choroby i wykształciły dobrą strukturę fizyczną i odżywczą. Jednakże, rolnicy robią wiele, by sprawić, żeby ich rośliny rosły zdrowo i produkowały dobre plony.

20

Unikanie zanieczyszczeń Obowiązkiem rolnika ekologicznego jest ochrona pól ekologicznych przed opryskami z syntetycznych pestycydów. Nawet jeśli sąsiad nie uprawia w sposób ekologiczny, rolnik ekologiczny może produkować żywność ekologiczną. Żeby uniknąć przedostania się pestycydów z sąsiednich pól na uprawy rolnicy ekologiczni powinni zabezpieczyć pola organiczne używając następujących środków:

Sadząc naturalny żywopłot na granicach z sąsiednimi polami można uniknąć ryzyka przedostania się oprysków z pestycydów przy pomocy wiatru lub ściekającej wody. Im szerszy jest obszar graniczny wokół pól, tym lepiej.

Żeby uniknąć ściekającej wody z wyżej położonych pól, rolnicy ekologiczni powinni zmienić jej kierunek lub skonsultować się z rolnikami z wyżej położonych pól i uzgodnić wspólnie, jak zminimalizować ryzyko zanieczyszczeń przez wodę. Rolnicy organiczni, którzy są zainteresowani ochroną przyrody powinni dzielić się swoją wiedzą i doświadczeniem z sąsiadami mając na celu pomoc w adaptacji praktyk rolnictwa ekologicznego lub w minimalizowaniu ryzyka zanieczyszczenia natury. Szczególny nacisk należy położyć na ryzyko zanieczyszczeń pochodzących z Genetycznie Modyfikowanych Organizmów (GMO). Genetycznie modyfikowane nasiona i materiał sadzeniowy są produkowane poprzez przenoszenie odizolowanych genów z roślin, zwierząt lub mikroorganizmów na genom rośliny, pomijając zapylanie i przekraczając naturalne bariery. Jest to postrzegane, jako naruszenie integralności komórkowej, jako najmniejszej żywej istoty i nie jest akceptowane w rolnictwie organicznym. Dlatego produkty modyfikowane genetycznie nie powinny być używane w rolnictwie ekologicznym, a rolnicy organiczni powinni chronić swoją produkcję przed wszelkimi zanieczyszczeniami GMO. Jednak w obliczu zwiększonego stosowania roślin modyfikowanych genetycznie w systemach rolnictwa ekologicznego, przewiduje się wzrost ryzyka zanieczyszczeń GMO. Gatunki rozmnażające się przez zapylenie krzyżowe, takie jak kukurydza lub rzepak, lub rośliny zapylane przez owady, takie jak soja lub bawełna, są narażone na zwiększone ryzyko zanieczyszczenia przez pobliskie rośliny modyfikowane genetycznie. Gatunki, które zapylane są głównie wegetatywnie, takie jak ziemniaki, maniok lub banan są narażone na mniejsze ryzyko zakażenia GMO. Poza zakażeniem genetycznym, istnieje również ryzyko zakażenia fizycznego spowodowanego pozostałościami GMO w trakcie produkcji oraz występującymi na rynku jeśli produkty GMO i organiczne nie są odpowiednio oddzielone.

Zalecenia dla rolników dotyczące ryzyka zakażenia GMO: Stosuj osobiście wyselekcjonowane nasiona lub zdobądź nasiona organiczne i nieprzetworzone, które nie

zostały genetycznie zmodyfikowane przez sąsiadujących rolników, od rolników którzy z pewnością nie używają nasion GMO i których nie otaczają GM uprawy od rolników konwencjonalnych (w odległości

21

przynajmniej 1 km). Jeśli kupujesz nasiona od handlarza, upewnij się, że jest on zarejestrowany i może potwierdzić skąd pochodzi nasiono. Sprawdź, czy nie jest on zaangażowany w produkcję i rozmnażanie GM. Poproś handlarza o certyfikat potwierdzający, że nasiona nie są modyfikowane genetycznie i spytaj o jego zaangażowanie na rynku nasion GM.

Sprawdź zwyczaje hodowlane poszczególnych roślin, którymi jesteś zainteresowany. Większość gatunków mieszanych, takich jak kukurydza może być rozprzestrzeniania przez wiatr lub pszczoły na odległość od 1 do

3 km. Nasiona niektórych roślin mogą przetrwać od 5 do 20 lat w glebie. Dlatego należy upewnić się, że żadne

rośliny GM nie były uprawiane na polu przeznaczonym do produkcji organicznej. Stwórz ochronne strefy (bufory) bezpieczeństwa wokół swoich pól, żeby zredukować ryzyko

rozprzestrzeniania się pyłków GMO jeśli GM rośliny są uprawiane w tym rejonie. Dystans izolujący rośliny GM od pól organicznych powinien być 2-3 razy większy od wymaganego do produkcji nasion dla danego gatunku. Przy rozprzestrzenianiu się krytycznych roślin GM, takich jak kukurydza, dystans izolujący nie powinien być mniejszy niż 2-3 km. Ograniczy to znacznie rozprzestrzenianie się GMO przez pyłki. Dla roślin wiatropylnych, takich jak kukurydza, granice wyznaczone przez żywopłot z wysokich gatunków roślinnych, takich jak trzcina cukrowa lub drzewa, mogą dodatkowo zapobiec zapyleniu krzyżowemu z roślinami GM.

Unikaj fizycznego zakażenia GMO poprzez używanie siewników i żniwiarek, transporterów, budynków przeznaczonych do przechowywania i przetwarzania roślin GM. Jeśli musisz użyć tych samych maszyn, dokładne czyszczenie jest niezbędne. Nie przechowuj produktów organicznych obok GM.

Rejony wolne od GMO powinny być wspierane, zwłaszcza do celów własnej produkcji nasion.

22

W celach certyfikacyjnych okres konwersji rozpoczyna się kiedy rolnik zarządza swoim gospodarstwem według zasad ekologicznych. Początkiem jest moment, w którym rolnik rezygnuje ze stosowania syntetycznych pestycydów, nawozów i nasion GMO lub przetwarzanych. Stopniowe ograniczanie agrochemikaliów nie może być uznane za część okresu konwersji. Ważnym krokiem okresu konwersji jest uznanie gospodarstwa za ekologiczne przez organ certyfikujący. Okres konwersji kończy się kiedy trzeci rok lub trzecie zbiory otrzymają certyfikat, potwierdzający, że są ekologiczne. Niemniej jednak, nawet jeśli formalny okres konwersji zostanie zakończony, adaptacja gospodarstwa nie kończy się. Zazwyczaj ustanowienie zrównoważonego ekosystemu gospodarstwa i przywrócenie żyzności gleby zajmuje kilka lat. Według podstawowych przepisów IFOAM, Międzynarodowej Federacji Rolnictwa Ekologicznego, całe gospodarstwo musi być zarządzane w sposób ekologiczny. Dotyczy to również wszystkich prywatnych marek ekologicznych. Z drugiej strony, większość przepisów rządowych zezwala rolnikom na certyfikację części gospodarstwa, jako ekologiczne i zarządzanie resztą gospodarstwa w sposób konwencjonalny. Takie rozdzielenie wiąże się jednak z ryzykiem, a więc i z kilkoma restrykcjami i ograniczeniami. Ogółem, w przypadku małych gospodarstw zaleca się konwersję całej farmy, jako że jednostki takie są zbyt małe, żeby umożliwiały zróżnicowane systemy produkcyjne, odpowiedni płodozmian i wprowadzenie żywego inwentarza.

Procedury inspekcji i certyfikacji Kiedy rolnik lub grupa rolników decydują się na konwersję swojego gospodarstwa, mogą oni podjąć pierwszy krok ku otrzymaniu certyfikatu poprzez skontaktowanie się z organem certyfikującym i poproszenie o informacje na temat procedury certyfikacji, kosztów i form subskrypcji certyfikatu. Może się to odbyć o każdej porze roku. Kontakt pomiędzy rolnikiem a organem certyfikującym może być również nawiązany przez doradcę rolnego. Po skontaktowaniu się, firma certyfikująca przekaże rolnikowi wnioski o oficjalnym rozpoczęciu procesu konwersji oraz instrukcję regulacji ekologicznych, żeby zagwarantować, że rolnik posiada wszystkie dostępne informacje na temat wymagań w rolnictwie ekologicznym. Rolnik jest następnie proszony o zapoznanie się z przepisami i podpisanie wniosku. Wraz z wnioskiem rolnik dostarcza szczegółowe informacje na temat gospodarstwa, które ma otrzymać certyfikat. W oparciu o formularze organ certyfikujący przygotowuje umowę i przekazuje ją rolnikowi. Rolnik podpisuje umowę deklarując stosowanie się do przepisów ekologicznych oraz warunków procedury certyfikacyjnej, w tym coroczne wizyty, obowiązek prowadzenia dokumentacji i płacenia opłat certyfikacyjnych. Konwersja rozpoczyna się 1 stycznia lub podczas roku, w którym zaczyna się sezon upraw (np. kwitnienie drzew owocowych lub przygotowanie gleby do uprawy warzyw). Podczas konwersji rolnik musi zacząć prowadzić dokumentację, obejmująca np. zakup i zastosowanie wkładów (nawozów, szkodników, środków kontroli chorób,

23

nasion), jak również marketing produktów. Dokumentacja posłuży, jako jedno ze źródeł informacji o roślinach i zwierzętach w celach certyfikacji. Każdego roku gospodarstwo jest kontrolowane przez inspektora lub przez członka uczestniczącego systemu kontroli. Podczas inspekcji rolnik informuje inspektora o zarządzaniu roślinami i żywym inwentarzem oraz o swoich sukcesach i porażkach. Inspektor konsultuje się w sprawie zeznań i przygląda się polom i stajniom. Inspekcja obejmuje również ocenę ryzyka zakażenia gospodarstwa pestycydami syntetycznymi i GMO z sąsiednich pól. Jeśli produkty są przetwarzane w gospodarstwie, zostanie również przedyskutowana procedura. Im bardziej otwarty i komunikatywny jest rolnik, tym łatwiej jest uniknąć wszelkich nieporozumień. W oparciu o wizytę na gospodarstwie inspektor pisze raport z inspekcji i przekazuje go osobie certyfikującej w celu dokonania analizy i podjęcia ostatecznej decyzji. Jeśli gospodarstwo jest dostosowane do przepisów ekologicznych, rolnik otrzymuje certyfikat, w razie konieczności z dodatkowymi zaleceniami. W razie niedostosowania do przepisów, na przykład dotyczących stosowania syntetycznych pestycydów, osoba certyfikująca nie jest upoważniona do wydania certyfikatu. Wraz z posiadaniem certyfikatu rolnik może przez pierwsze 2-3 lata sprzedawać swoje produkty, jako ekologiczne przechodzące przez etap konwersji. Dopiero po trzecim roku rolnik może sprzedawać swoje produkty, jako w pełni organiczne.

24

Wymagania dotyczące nasion ekologicznych pod kątem certyfikacji Według większości standardów, w celach certyfikacyjnych, rolnicy muszą używać jedynie ekologicznych nasion i materiału sadzeniowego, jeśli jest dostępny. Jeśli nasiona organiczne lub materiał sadzeniowy nie są dostępne na rynku, następujące opcje (w kolejności od najbardziej preferowanej) mogą zostać dozwolone pod warunkiem posiadania dokumentacji potwierdzającej brak organicznych nasion na rynku:

Nasiona hodowane jedynie przy pomocy substancji zgodnych ze standardami ekologicznymi (mogą pochodzić z pól przechodzących proces konwersji).

Nieprzetworzone nasiona i materiał sadzeniowy od sąsiadów lub członków grupy. Nieorganiczne nasiona mogą być używane jedynie w przypadku roślin wieloletnich. Rośliny wieloletnie

muszą być zarządzane ekologicznie przez okres przynajmniej 12 miesięcy przed zbiorem lub sprzedażą, jako organiczne, ale oryginalne rośliny nie muszą być ekologiczne.

25

Zarys postanowień dotyczących kontroli i inspekcji

Osoby lub przedsiębiorstwa, które, w ramach działalności handlowej, produkują, przetwarzają lub importują z innego kraju produkty spożywcze lub rolnicze, które są sprzedawane, jako „ekologiczne”, muszą powiadomić o tym fakcie odpowiednie władze Kraju Członkowskiego, którego prawu podlegają; ponadto, w przypadku inspekcji dokonywanej przez organ wyznaczony przez Kraj Członkowski muszą udostępnić odpowiednie dokumenty. Kraj Członkowski może nominować jeden lub więcej organów z sektora prywatnego lub publicznego do funkcjonowania, jako wyznaczeni inspektorzy. Osobny organ wyznaczony przez Kraj Członkowski jest odpowiedzialny za zapewnianie, poprzez inspekcje, że wyznaczeni inspektorzy wykonują swoje obowiązki w sposób uczciwy i odpowiedni.

Żywność produkowana organicznie może być sprzedawana, jako ekologiczna jeśli została sprawdzona i uzyskała certyfikat inspektorów Kraju Członkowskiego.

Metody i kryteria inspekcji są opisane w Rozporządzeniu UE oraz zaadaptowane na podstawie Załącznika III Rozp. 2092/91, Rozp. WE 834/2007 I 889/2008, zawierającymi również zasady oznakowania.

Podczas pierwszej inspekcji gospodarstwa, inspektor dostarcza pełny opis gospodarstwa organowi, który reprezentuje. Następnie obowiązkiem rolnika jest co roku powiadamiać organ o swoim programie upraw roślin dla każdej działki na polu. Rolnik musi prowadzić szczegółową dokumentację na temat produktów, które zakupuje oraz sprzedaje, dokładnej ilości, charakteru, pochodzenia i przeznaczenia.

Jeśli gospodarstwo stosuje metody ekologiczne i konwencjonalne równocześnie, musi istnieć wyraźny podział obszarów oraz powierzchni magazynowej wyznaczonych dla każdej z metod. Nie można uprawiać tej samej odmiany roślin stosując obie metody. Podczas inspekcji gospodarstwa, inspektor musi patrzeć na nie, jak na całość oraz na każdą jego część, w tym na część, gdzie stosowane są praktyki rolnictwa ekologicznego. Jeśli inspektor odnajdzie jakiekolwiek naruszenie przepisów, organ wycofa prawo dla rolnika do odnoszenia się do metod ekologicznych, albo w odniesieniu do całej uprawy albo do części, której dotyczy naruszenie. W przypadku jawnego naruszenia, mającego długoterminowe skutki, organ może zakazać rolnikowi odnoszenia się do metod ekologicznych na określony czas. Każdy Kraj Członkowski ustala kontrole i inspekcje na swoim własnym terytorium.

26

Oznakowanie ekologicznie wyprodukowanej żywności

Prawo UE wyznacza reguły dotyczące oznakowania i reklamowania ekologicznie wyprodukowanej żywności. Ma to na celu położenie kresu stanowi spraw, który był wysoce dwuznaczny i pozostawiał konsumenta w niepewności i zdenerwowaniu. Rozporządzenie 2092/91 określiło różne kategorie produktów według proporcji organicznie wytworzonych składników, które zawierają. Nowe Rozporządzenie WE 834/2007 również utrzymuje te same proporcje i kategorie. Proporcja jest wyrażona procentowo.

Jedynie dwa typy produktów mogą być sprzedawane z oznaczeniem odnoszącym się do organicznych metod produkcji. Są to: 1) nieprzetworzone, wytworzone w sposób ekologiczny produkty warzywne/rolnicze i 2) produkty przetworzone zawierające 95% składników określonych, jako wyprodukowane w sposób organiczny. Druga kategoria obejmuje 5% składników produkowanych w sposób konwencjonalny, pod warunkiem, że składniki organiczne nie są dostępne lub są dostępne w niewystarczającej ilości w formie organicznej na rynku UE (tj.. Owoce egzotyczne, naturalne substancje smakowe, produkty z polowań i połowu ryb, składniki dodane w szczególnych celach odżywczych, ... ).

Jeśli producent chce, oznaczenie tej kategorii może również zawierać informację, że produkt jest zgodny ze standardami rolnictwa ekologicznego UE. USA i EU zgodziły się na „porozumienia o równoważności” wchodzące w życie z dniem 1 czerwca 2012, poprzez uznanie, że produkty certyfikowane przez USA lub UE, jako ekologiczne, mogą być sprzedawane, jako ekologiczne zarówno w USA, jak i UE. Przewiduje się również w celu ulepszenia handlu między dwoma największymi rynkami świata, programy współpracy wspierające rolnictwo ekologiczne, chroniące integralność ekologiczną i dzielące informacje techniczne oraz najlepsze praktyki.

Artykuł 27(4) Rozporządzenia Rady (WE) 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) Nr 2091/92, zapewnia, że kompetentne władze mogą przekazać całe swoje kompetencje jednemu lub więcej organom kontrolnym i/lub oddelegować zadania kontrolne jednemu lub więcej organowi kontrolnemu. Lista organów kontrolnych jest umieszczona na http://ec.europa.eu/agriculture/organic/files/consumer-confidence/inspection-certification/EU_control_bodies_authorities_en.pdf .

27

Zachęty do przejścia na rolnictwo ekologiczne

Miarą zainteresowania wykazywanego przez wiele Krajów Członkowskich organicznymi metodami w rolnictwie jest fakt, że zachęcają oni rolników do zaadaptowania tych metod nawet przed akceptacją Rozporządzenia 2078/92 o rolniczych środkach środowiskowych.

Pierwszym Krajem Członkowskim, który wprowadził finansowe zachęty do przejścia na rolnictwo ekologiczne jest Dania, która wyznaczyła schemat do usług konsultacji, informacji i marketingu; gospodarstwa mogły również uzyskać bezpośrednie dofinansowanie lub dotacje w celu stymulowania konwersji na rolnictwo ekologiczne, przyczyniając się do ruchu rolników ekologicznych.

Wśród krajów UE Niemcy, jako pierwsze wprowadziły w roku 1989 program konwersji na rolnictwo ekologiczne, jako część ogólnej polityki rolnej Wspólnoty Europejskiej. Niemiecki program określał przede wszystkim ograniczenie wkładu rolniczego i nie określał żadnych celów środowiskowych. Zapomoga finansowa na konwersję na rolnictwo ekologiczne wynosiła 425 DM na hektar na rok na rośliny, których był nadmiar oraz 300 DM na pozostałe rośliny. Dotacji udzielano przez 5 lat. (Lampkin, 1996)

Uchwalenie Rozporządzenia 2078/92 określiło zaangażowanie Wspólnoty w finansowanie i promowanie metod przyjaznych środowisku w produkcji rolniczej. Rozporządzenie obejmuje szereg środków, które wspólnie miały tendencję do ograniczenia ilości produkcji rolniczej, ochrony krajobrazu wiejskiego i ochrony zagrożonych gatunków roślin i zwierząt.

Środki te obejmowały:

Ograniczenie stosowania produktów chemicznych w gospodarstwie oraz promowanie organicznych metod rolniczych

odejście od wszelkich form uprawy intensywnej ograniczenie gęstości występowania owiec i populacji kóz promowanie wprowadzenia praktyk przyjaznych środowisku, w tym ochrony krajobrazu i hodowli zwierząt

gatunków zagrożonych ochrona porzuconych gospodarstw i obszarów leśnych 20 lat odstawienia w celu odzyskania witalności zarządzania ziemią z uwzględnieniem dostępu publicznego i użytku rekreacyjnego proponowanie szkoleń i promowanie publicznej świadomości

Większość Krajów Członkowskich skoncentrowało swoją energię na pierwszym i ostatnim z powyższych środków. Ponadto, większość Krajów Członkowskich udzieliło zapomogi i dotacji zarówno istniejącym gospodarstwom

28

ekologicznym oraz tym, które chcą dokonać konwersji na metody ekologiczne, a niektóre z nich wyznaczyły sieć informacyjną i doradczą dla konsumentów. Ustalenia dotyczące kontroli o inspekcji nie są finansowane przez UE, ale niektóre Kraje Członkowskie ustanowiły fundusze dostępne na te cele. Nowe środku rolniczo-środowiskowe zawarte w Planach Rozwoju Wsi 2007/2013 mają przynajmniej jeden z dwóch głównych celów, ograniczenie ryzyka środowiskowego związanego z nowoczesnym rolnictwem z jednej strony i ochrona przyrody oraz uprawianych obszarów z drugiej strony. Francja, Wielka Brytania, Grecja i niektóre landy niemieckie zdecydowały się na oferowanie finansowej pomocy podczas okresu konwersji.

1.2.2 Wpływ ekonomiczny rolnictwa ekologicznego w Europie

Globalny obrót żywnością ekologiczną wynosił niemal 55 miliardów dolarów amerykańskich lub w przybliżeniu 40 miliardów euro w 2009 roku (Sahota 2011). Około jedna czwarta światowego obszaru upraw ekologicznych, szacowanych na 37.2 miliona hektarów, jest w Europie i wynosi 9.2 miliona hektarów (Willer & Kilcher 2011). Od początku lat 90' rolnictwo ekologiczne dynamicznie rozwija się prawie we wszystkich krajach Europy (Komisja Europejska 2010). Obecnie w Europie ponad 260 000 producentów uprawia ekologicznie ponad dziewięć milionów hektarów (2009, zob. Tabela 1). W Unii Europejskiej w 2008 8.3 miliona hektarów było przeznaczonych na uprawy ekologiczne, co stanowiło 4.7 procent całości ziem rolniczych w Europie. Były one uprawiane organicznie przez prawie 220 000 producentów (Willer & Kilcher 2011). Między 2008 a 2009 obszar upraw ekologicznych zwiększył się o niemal 1 milion hektarów. Zwiększenie to jest spowodowane szybkim tempem wzrostu w Turcji, Hiszpanii, Włoszech i Francji. W ostatnich latach tempo wzrostu było wyższe w nowych krajach członkowskich w porównaniu do Europejskiej piętnastki. Krajem z największym obszarem upraw ekologicznych jest Hiszpania z 1,456,672 hektarami, a po niej Niemcy z 990,702, Francja z 845,442 hektarami i Zjednoczone Królestwo z 699,638 hektarami. Włochy są krajem z największą liczbą producentów (41,807 producentów).

29

Europejski rynek żywności i napojów ekologicznych

W 2010 wartość Europejskiego rynku żywności i napojów ekologicznych (ogólna sprzedaż detaliczna, sklepy specjalistyczne, sprzedaż u producenta, itp.) wynosiła w przybliżeniu 18,4 miliarda €. Największy rynek o wartości w przybliżeniu 6 miliardów € (2010) znajdował się w Niemczech, następnie we Francji (ok. 3,4 miliarda €) i UK (ok.. 2 miliardów €). Dania, Austria i Szwajcaria posiadają najwyższe udziały na rynku - ponad 5 procent na całym rynku żywności i napojów ekologicznych. Podczas gdy obszar upraw ekologicznych wzrasta szybko w wielu nowych krajach członkowskich UE, jak i w krajach kandydujących bądź potencjalnych krajach członkowskich, poziom konsumpcji pozostał niski w tych krajach (mniej niż 1 procent). Rok 2009 charakteryzował się wolniejszym wzrostem, lub stagnacją w niektórych krajach, w porównaniu do poprzednich lat, ale sytuacja zmieniła się w 2010 roku, co zostało wyrażone ponownym wzrostem sprzedaży produktów organicznych i może zostać powiązane z poprawą ogólnych warunków ekonomicznych. W 2010 ceny wzrosty znacznie w drugiej połowie roku po mniejszych zbiorach wielu roślin, więc prawdopodobnym jest, że czynnikiem ograniczającym wzrost rynku była podaż. Ogółem szacuje się, że rozwój rynku w 2010 w Europie skutkował jednocyfrowym tempem wzrostu wartości sprzedaży oraz większym tempem wzrostu objętości sprzedaży. W 2011 roku przewiduje się stały jednocyfrowy wzrost na rynku ekologicznym w wielu krajach. USA jest największym międzynarodowym rynkiem o wartości ponad 20 miliardów €. Plan działań na rzecz rolnictwa i żywności ekologicznej

Ekologiczne plany działań zapewniają schemat środków i polityki integracji w celu wspierania rozwoju sektora ekologicznego. W ten sposób plan akcji służy, jako instrument strategiczny dla rządów do osiągnięcia celów polityki, w szczególności jeśli trzeba zintegrować wiele obszarów polityki (takich jak rolnictwo, środowisko i handel) oraz różne poziomy sformułowania polityki (Schmid & al. 2008). Według ostatniej ankiety przynajmniej 26 krajów lub regionów Europy ma plan działania (Gonzálvez 2011), wiele z nich wraz z celami ilościowymi. Przykładowo Austria ma na celu posiadanie 20% upraw organicznych do 2010 roku. Cel ten został niemalże osiągnięty: kraj ten posiadał 19.5% udziału upraw organicznych w 2010. W 2004 wdrożono Europejski plan działań na rzecz żywności ekologicznej i rolnictwa ekologicznego. Kampania informacyjna zaproponowana w planie rozpoczęła się w lipcu 2008 roku. Kampania ta wdraża Działanie 1 - wieloletnią kampanię informacyjną i promocyjną na terenie UE, aby informować konsumentów, stołówki instytucji publicznych, szkoły i innych głównych odbiorców.

30

Zbieżność Rozwoju Wsi i Ekologiczne Plany Działań

Rozporządzenie WE w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich umożliwia krajom członkowskim wsparcie konwersji i utrzymania rolnictwa organicznego. Chociaż większość krajów członkowskich korzysta z tej możliwości, to poziomy wsparcia różnią się znacznie (Pohl 2009; Schwarz, Nieberg, Sanders 2010). Wiele krajów spoza UE zapewnia również podobne wsparcie. Programy rozwoju wsi umożliwiły wsparcie o szerszym zakresie dla sektora organicznego, na przykład inwestycje w przetwarzanie, szkolenie, marketing i promocję. W czerwcu 2004 Komisja Europejska opublikowała Europejski Plan Działań w Zakresie Żywności i Rolnictwa Ekologicznego. Plan wyznacza szereg środków polityki do wspierania rozwoju sektora organicznego w celu spełnienia potrzeb konsumenta w sposób zorientowany na rynek i dostarczenia dóbr publicznych, takich jak ochrona przyrody i dobrobyt zwierząt. Plan obejmuje 21 działań na różnych obszarach polityki.

Poprzez Punkt 6 Planu Działań (EU Commission 2004, COM (2004) 415 Final, który wymaga „długoterminowych działań na rzecz ochrony środowiska i przyrody” Komisja bardzo zachęca Kraje Członkowskie do pełnego wykorzystania dostępnych instrumentów w ramach Programów Rozwoju Wsi w celu wspierania rolnictwa organicznego, na przykład przez opracowywanie krajowych i regionalnych Planów Działań. Badania

W dniu dzisiejszym badania rolnictwa ekologicznego są finansowane przez programy badań krajowych i krajowe ekologiczne plany, jak również poprzez Europejski Program Badań (7th Framework Programme 2007/2013). Chociaż dane liczbowe dla wszystkich europejskich krajów nie są dostępne, wiadomym jest, że fundusze jedenastu krajów, które są członkiem projektu ERA-Net CORE Organic wyniosły ponad 60 milionów euro rocznie w 2006 roku (Lange & al. 2006). Dział Żywność, Rolnictwo i Biotechnologia programu FP7 Cooperation Programme wyniósł1,935 miliona €, z których około 10% przeznaczono na kwestie związane z rolnictwem organicznym. Od połowy lat 90' kilka projektów badawczych dotyczących rolnictwa organicznego zostało sfinansowanych przez programy Komisji Europejskiej. Ponadto, istnieje kilka projektów Europejskich, które nie skupiają się jedynie na rolnictwie organicznym, ale przeprowadzone zostały w ich ramach badania związane z rolnictwem organicznym w ramach poszczególnych zbiorów zadań, takich jak np. jakość produktów żywnościowych, w tym także Ochrony Świadectwa Pochodzenia (PDO), Ochrony Oznaczeń Geograficznych (GPI) i Gwarantowana Tradycyjna Specjalność (STG). Bez względu na wszystkie starania, nie utworzono określonej Platformy Technologicznej do spraw rolnictwa i dóbr publicznych ogółem lub jedynie do spraw rolnictwa i żywności ekologicznej. Pominięcie to zostało

31

zaznaczone przez Komisję Europejską na konferencji "Towards Future Challenges of Agricultural Research in Europe" w Brukseli w dniach 26-27 czerwca 2007. W rezultacie, IFOAM EU Group, reprezentując sektor rolniczy w ścisłej współpracy z ISOFAR (International Society of Organic Agriculture Research) rozpoczęła proces, który miał na celu rozwój innowacyjnych działań badawczych dla organicznego rolnictwa i systemów spożywczych ze szczególnym naciskiem na zapewnianie dóbr publicznych, również obejmując partnerów, interesantów, organizacji i członków Parlamentu Europejskiego. Główny rezultat jest przedstawiony w publikacji „Vision for an Organic Food and Farming Research Agenda to 2025 – Organic Knowledge for the Future” (lipiec 2008). Platforma Technologiczna (TP Organics) będzie długoterminowym narzędziem umożliwiającym prowadzenie debaty na temat tego, jak strategie badawcze mogą być stale przystosowywane i jak można je przełożyć na konkretne programy i projekty badawcze.

Wszystkie aktualne informacje na temat badań rolnictwa ekologicznego można śledzić na stronie:

http://www.organic-europe.net.

32

Tabela 1: Obszar upraw ekologicznych i ich udział w całkowitym obszarze rolnym Europy w 2009

Kraj Obszar uprawy ekologicznej

[ha]

Udział w całości upraw

[ %]

Albania 500 0,04

Austria 518 757 18,50

Belgia 41 459 3,02

Bośnia i Hercegowina 580 0,03

Bułgaria 12 320 0,40

Wyspy Normandzkie 430 5,73

Chorwacja 14 194 1,10

Cypr 3 816 2,61

Czechy 398 407 9,38

Dania 156 433 5,88

Estonia 95 167 10,49

Wyspy Owcze 12 0,40

Finlandia 166 171 7,25

Francja 677 513 2,47

Niemcy 947 115 5,59

Grecja 326 252 3,94

Węgry 140 292 3,32

Islandia 6 661 0,44

Irlandia 47 864 1,16

Włochy 1 106 684 8,68

Łotwa 160 175 9,03

Lichtenstein 1 005 26,87

Litwa 129 055 4,87

Luksemburg 3 614 2,76

Macedonia 1489 0,14

Malta 26 0,25

Mołdawia 32 105 1,29

Czarnogóra 4 603 0,90

Holandia 51 911 2,69

Norwegia 56 737 5,48

Polska 367 062 2,37

33

Portugalia 151 460 4,36

Rumunia 168 288 1,22

Rosja 78 449 0,04

Serbia 8 661 0,17

Słowacja 145 490 7,51

Słowenia 29 388 6,01

Hiszpania 1 330 774 5,35

Szwecja 391 524 12,56

Szwajcaria 114 050 10,78

Turcja 325 831 1,29

Ukraina 270 193 0,65

Wielka Brytania 721 726 4,47

Razem 9 204 243 1,93

Unia Europejska 8 288 742 4,68

Wykres 1: Rozwój obszarów upraw ekologicznych (w tym obszarów w okresie konwersji) Europie w latach 1985-2009. Źródło FiBL (Instytut Badawczy Rolnictwa Ekologicznego) i Uniwerysytet Aberystwith (Walia)

35

Wykres 2: Wzrost na rynku Europejskim dot. żywności ekologicznej 2005-2009 Źródło: Ankiety FiBL, AMI i ORC 2011

36

Rysunek 3 Obszary upraw ekologicznych w Europie. Źródło FiBl/IFOAM „The World of Organic Agriculture: Statistics and Emerging Trends 2012” (dane z roku 2010).

37

Wykres 3 – Dziesięć krajów z największą konsumpcją na osobę (w €). Źródło FiBl/IFOAM „The World of Organic Agriculture: Statistics and Emerging Trends 2012” (data 2010).

38

Wykres 4 - Dziesięć krajów z największymi rynkami produktów organicznych. Źródło FiBl/IFOAM „The World of Organic Agriculture: Statistics and Emerging Trends 2012” (data 2010).

39

1.3 Rośliny ekologiczne

1.3.1 Rolnictwo organiczne i zrównoważone Jedną z podstawowych różnic między rolnictwem konwencjonalnym, a ekologicznym leży w innym podejściu do podawania roślinom minerałów. Zasada tzw. wkładu-produkcji została wytłumaczona przez Liebig'a w jednym z jego najważniejszych dzieł, „Chemia organiczna w zastosowaniach w rolnictwie i fizjologii": „Jeśli rolnik chce zapewnić sobie długoterminowe plony, musi on uzupełnić składniki odżywcze, których brakuje w nawozie stałym składnikami z innych źródeł, jako że ilość tych składników zawartych w glebie jest bardzo ograniczona ... jeśli rolnik nie zapewni uzupełnienia niewątpliwie nadejdzie czas, kiedy ziemia nie będzie już zdolna do uprawy" (Liebig 1865). W rolnictwie ekologicznym rośliny są wzmacniane przez glebę, z której pobierają składniki odżywcze, sprawiając, że gleba, wraz z klimatem, to dwa warunki, które należy wziąć pod uwagę. W takim systemie gleba jest postrzegana, jako kruchy element, o który należy się troszczyć i ochraniać, żeby zapewnić jego długoterminową produktywność i stabilność. Żyzność gleby jest ogólną koncepcją wyrażającą zdolność gleby do umożliwienia wzrostu i produkcji roślin. Koncepcja ta w rolnictwie organicznym, w Rozporządzeniu EEC 2092/91 jak i w Rozporządzeniach WE 834/2007 i 889/2008, oznacza, że żyzność gleby musi być utrzymywana przez dostarczanie substancji organicznych zamiast syntetycznych nawozów chemicznych. Oznacza to, że w celu utrzymania i poprawy produktywności gleby należy przeprowadzić następujące praktyki rolnicze:

Ograniczenie orania

Odpowiednie zarządzanie podlewaniem w celu ograniczenia erozji i związanej z nią utratą gleby.

Utrzymanie pokrywy warzywnej lub roślinnej na glebie w celu zmniejszenia procesów erozyjnych.

Dodanie materiału organicznego przy użyciu kompostu, obornika lub zakopywaniu roślin zielonych (tj. strączkowych).

Tabela 2 pokazuje związek między procesami degradacji gleby, a korzystnym wpływem praktyk ochronnych.

Istotnym komponentem równowagi dynamicznej, pokazanej na rysunku, jest organiczny materiał gleby, który musi być utrzymywany i uzupełniany przez regularne dodawanie odpadów organicznych. Z tego powodu w rolnictwie organicznym prawidłowe zastosowanie korektorów organicznych jest kluczem do utrzymania żyzności i

40

produktywności gleby minimalizującym erozję spowodowaną wodą i wiatrem oraz zapobiegającym utracie składników organicznych poprzez spływanie i wypłukiwanie. Tabela 2: Związek między procesami degradacji a praktykami ochrony gleby (Parr et al., 1990)

PROCESY DEGRADACJI GLEBY

PRAKTYKI OCHRONY GLEBY

Erozja

Spływanie składników odżywczych

Oranie

Płodozmian

Ulepszony drenaż

- Produktywność Gleby

+

41

Zalewanie

Przekształcanie w pustynię

Zakwaszenie

Zagęszczanie gruntu

Tworzenie się skorupy

Utrata materiału organicznego

Zasolenie

Niedobór składników odżywczych z powody wymywania

Nagromadzenie żywności

Zarządzanie pozostałościami

Ochrona wody

Tarasowanie terenu

Uprawianie na pasmach ziemi

Nawóz chemiczny

Nawóz organiczny

Polepszenie cyklu składników odżywczych

Odpowiedniość gleby, klimatu i odmian

Biorąc pod uwagę, że w rolnictwie organicznym możliwym jest wybór miejsca produkcji, ważnym jest, aby rozważyć czynniki takie jak typ i głębokość ziemi, historia poprzednich upraw, klimat i topografia itd. Wszystko to pozwala na ograniczenie wkładu i ustanowienie zrównoważonego systemu. Wybór roślin i/lub odmian, które tolerują pedologiczne i niekorzystne warunki klimatyczne (np. tolerancja na suszę) również przyczynia się do osiągnięcia tego celu, tak jak i odporność na choroby i plagi lub, w razie ich braku, adaptując cykle w taki sposób, że wywiera się na nie minimalny wpływ (opóźnianie terminu siewów, itp.), jak i rotacja roślin alternatywnych (Tabela 3).

42

Tabela 3: Koncepcja rolnictwa zrównoważonego

Zróżnicowanie (płodozmian) umożliwia biologiczną i ekonomiczną elastyczność. Produkowanie różnorodnych roślin pozwala rolnikowi rozłożyć ryzyko ekonomiczne i być mniej podatnym na zmiany cen. Z agronomicznego i biologicznego punktu widzenia praktyka płodozmianu upraw rocznych przyczynia się do kontroli chorób, zarazy i chwastów. W ten sam sposób stosowanie pokrywy warzywnej, przede wszystkim z roślin drzewiastych, może wspomóc stabilność systemu poprzez zatrzymanie składników odżywczych w glebie, zatrzymanie wilgotności w

Cele ROLNICTWO ZRÓWNOWAŻONE (WIZJA I FUNKCJA)

Produktywne i zyskowne

Ochrania surowce i środowisko

Zwiększa zdrowie i bezpieczeństwo żywności

METODY MAŁEGO WKŁADU I RACJNALNEGO ZARZĄDZANIA

Środki Nieużywanie syntetycznych środków chemicznych

Praktyki ochrony gleby i wody

Płodozmian

Biologiczna kontrola zarazy

Uprawa zmechanizowana Zróżnicowanie roślin i zwierząt gospodarskich

Używanie resztek organicznych

Zwiększanie żyzności gleby

Używanie nawozów zwierzęcych i zielonych

Wspieranie naturalnych procesów

Używanie pożytecznych owadów przeciwko szkodnikom

Ochrona i przywrócenie bioróżnorodności

43

glebie i zwiększenie tempa infiltracji oraz zdolności zatrzymania wody. Ponadto, pokrywa warzywna może przyczynić się do zdrowia roślin poprzez zwiększenie populacji przyjaznych stawonogów, zmniejszając w ten sposób potrzebę stosowania pestycydów. Rolnictwo organiczne oznacza wymiar czasowy oraz zdolność systemu rolniczego do trwania nieskończenie bez degradacji środowiska dzięki zminimalizowaniu wkładu. Wspomaga to zwiększenie ekologicznej produkcji rolniczej, będącej technicznie odpowiednią, ekonomicznie opłacalną oraz społecznie akceptowaną i pożądaną.

44

1.3.2 Żyzność gleby i wybór roślin Gleba jest najważniejszym surowcem dla rolnika ekologicznego. Dzięki efektywnemu zarządzaniu może utrzymać się ona w odpowiednim stanie pod względem produkcji, jak i żyzności. W 6 zobaczyć można główne czynniki, które oddziałują na żyzność gleby. Biorąc pod uwagę, że w produkcji ekologicznej nie można używać nawozów syntetycznych, utrzymanie żyzności w systemach produkcji organicznej opiera się na:

Płodozmianie.

Zakopywaniu roślin pokrywowych i słomy.

Kompostowaniu resztek warzywnych i zwierzęcych. Maksymalnym recyklingu składników odżywczych. Utrzymywaniu struktury gleby. Stosowaniu roślin, które wiążą azot.

Rysunek 4: Czynniki, które oddziałują na żyzność gleby.

Klimat

Żyzność

gleby

Zdrowie roślin

i produkcja

Korektory

Rośliny Płodozmian

gleby

45

Chociaż nie jest to celem niniejszego paragrafu, należy zwrócić uwagę, że woda jest obecnie i będzie jeszcze bardziej czynnikiem ograniczającym w produkcji rolniczej, dlatego jej prawidłowe zastosowanie i ochrona są fundamentalnymi czynnikami w produkcji organicznej i w celu utrzymania równowagi ekologicznej. Zarządzanie wodą w tym kontekście obejmuje następujące działania:

Polepszenie środków jej ochrony Używanie gatunków i odmian, które tolerują susze Używanie systemów wodnych o zmniejszonej objętości Prawidłowe zarządzanie roślinami i ich podlewaniem w celu zmniejszenia utraty wody poprzez parowanie i

wypływanie Ogólne zasady wyboru roślin Przy wyborze ekologicznego typu produkcji ważnym jest, aby wziąć pod uwagę następujące kwestie:

Przeznaczenie na wysoce wyspecjalizowane jakościowe rynki

Wybór odmian zdolnych konkurować z chwastami Wybór odmian, które są odporne na powszechne choroby Wybór wczesnych odmian na obszary, gdzie produkcja jest późna w celu zmniejszenia liczby zabiegów

fitosanitarnych Uprawianie określonej ilości odmian w uporządkowanej kolejności, aby otrzymać sukcesywnie rozłożone w

czasie zbiory w celu optymalizowania wykorzystania pracy i dłuższego czasu na rynku Wzięcie pod uwagę efektów poprzednich i kolejnych upraw podczas decydowaniu o płodozmianie

46

Czynniki determinujące wybór roślin Czynniki, które powinny zostać rozważone i warunkują typ rośliny, którą wybierzemy:

Sytuacja gospodarstwa i odległość od rynków Wymagania rynku Typ gleby Charakterystyka gospodarstwa

Prawidłowy płodozmian jest istotnym punktem efektywnego rolnictwa ekologicznego. Płodozmian Płodozmian, jako podstawa produkcji roślinnej i warzywnej, umożliwia wprowadzenie bioróżnorodności w trakcie trwania rotacji. Utrzymanie żyzności gleby jest nieodzowne, jak i unikanie problemów fitosanitarnych, których przyczyną jest powtarzająca się uprawa tego samego gatunku. Umożliwia ono również:

Przywrócenie żyzności gleby

Używanie roślin o różnej strukturze korzenia, co pozwala glebie na utrzymanie swojej struktury w trakcie eksplorowania innych warstw

Naprzemienne wprowadzenie roślin, które wiążą azot (koniczyna, lucerna) i roślin, które go potrzebują (zboża)

Zapobieganie zniszczeniom spowodowanym przez erozję (na i pod powierzchnią) poprzez utrzymanie pokrywy warzywnej tak długo jak to tylko możliwe w ciągu roku. Obejmuje to również nawozy zielone i sianie roślin pokrywowych.

Zapewnienie szerokiej rangi możliwości kontroli chwastów, w tym tzw. rośliny oczyszczające, takie jak, te które hoduje się dla ich korzeni, dzięki którym kontrola chwastów może być łatwo przeprowadzona.

Zminimalizowanie efektów zaraz i chorób Uprawianie gatunków z różnych rodzin, mając na celu zapobieganie zarazom i chorobom, które są obecne

w glebie Zmniejszenie efektów operacji przeprowadzonych na roślinach przy użyciu narzędzi i o różnych porach roku

dla różnych roślin Zmniejszenie ryzyka związanego z nieprawidłowym zachowanie danej rośliny

Zapewnienie lepszego wykorzystania inwestycji w maszyny i sprzęt

47

Dystrybucja rotacyjna roślin Rotacja organiczna, zwłaszcza w wilgotnych klimatach, obejmuje 3-4 lata i jest oparta na pokrywie warzywnej na łące zielnej/koniczynowej. Od czasu do czasu przez krótkie okresy rotacja obejmuje rośliny pastewne. Rośliny pokrywowe obejmują rośliny strączkowe, które syntezują azot i zapewniają pożywienie dla zwierząt, których odchody są odzyskiwane. Daje to również szansę na ograniczenie chwastów, zaraz i chorób. W produkcji organicznej zwierzęta gospodarskie są idealnym uzupełnieniem dla roślin uprawnych z powodu stałego recyklingu składników odżywczych i materii organicznej. Większość cyklów organicznych obejmuje 1/3 do 2/3 łąk, jak w przykładzie cyklów w Tabeli 4. Tabela 4: Przykłady cyklów długoterminowych opartych na łąkach

1 2 3 4 5 6 7 8

Cykl 1 Łąka Łąka Łąka Zboża Zboża Łąka Łąka Zboża

Cykl 2 Łąka Łąka Łąka Zboża Roślina okopowa

Zboża Łąka Zboża

Cykl 3 Łąka Łąka Zboża Roślina okopowa

Zboża Łąka Roślina okopowa

Zboża

Przy ustalaniu cyklów należy wziąć pod uwagę następujące kwestie:

Zdolność ekonomiczną

Pedologiczno-klimatyczną adaptację różnych roślin

Poziom wiedzy technologicznej

Dostęp do odpowiednich maszyn

48

Czynniki, które należy rozważyć w modelu upraw

Podatność roślin na zarazy i choroby

Reakcja rośliny na stan żyzności gleby po zbiorze roślin

Wymagania nawozowe rośliny (na materię organiczną)

Zdolność ekonomiczna cyklów

Klimatyczna adaptacja różnych roślin

Dostępność ekspertów w produkcji organicznej i maszyn Uprawiane gatunki powinny należeć do różnych rodzin, jak pokazuje Tabela 5. Tabela 5: Niektóre ważne rodziny botaniczne i główne rośliny

Komosowate Burak liściowy Szpinak Burak ćwikłowy

Czosnkowe Czosnek Cebula Czosnek askaloński/szalotka Szparag

Astrowate Karczoch "Oset" Cykoria endywia Sałata

Wiechlinowate Zboża Kukurydza cukrowa

Psiankowate Bakłażan Papryka Pomidor

Dyniowate Cukinia Melon Ogórek Arbuz

Kapustowate Kapusta Brukselka Kalafior Kalarepa Rzepa Rzodkiew

Bobowate Groszek Bób Fasolka szparagowa

Selerowate Seler Pietruszka Koper Marchew

Różowate Truskawka

…………… ……………

…………… ……………

49

Większość gatunków charakteryzuje się systemem korzennym, który różni się co do wzrostu i zdolności zgłębiania warstw gleby, są gatunki, których system korzenny jest płytki, średnio głęboki i głęboki, jak pokazują przykłady w Tabeli 6. Aspekt ten musi być wzięty pod uwagę podczas planowania produkcji organicznej, jako że prawidłowa rotacja zapewni żyzność poszczególnych warstw gleby i zapobiegnie problemom związanym ze zmęczeniem gleby. Tabela 6: Typy korzeni różnych gatunków.

Płytkie (<60 cm) Średnio głębokie (60 a 120 cm)

Głębokie (>120 cm)

Czosnek Seler Cebula Kapusta Cykoria Szpinak Sałata Kukurydza cukrowa Ziemniak Por Rzodkiew

Groszek Fasola Melon Rzepa Papryka Burak ćwikłowy Marchew

Karczoch Bakłażan Szparag Arbuz Pomidor

50

Potencjał uprawowy

Główne kwestie do rozpatrzenia podczas planowania upraw, to:

Zaspokojenie potrzeb żywieniowych

Należy wybrać miejsce odpowiednie dla każdego gatunku w cyklu, pamiętając, że żyzność gleby jest wyższa po cyklu łąki (trawa-koniczyna), co da dobre rezultaty w przypadku roślin, takich jak zboża czy pomidory, dlatego różne warzywa powinny następować po cyklu łąki. Używanie korektorów organicznych jest istotne pod warunkiem, że zapewniają one azot, fosfor i potas, ale w różnych ilościach i w różnym stosunku. Ponadto, poprawiają one strukturę gleby, zwiększają zdolność przywracania składników odżywczych dzięki związkom humusowym, jak i wodzie.

Korektory lub nawozy zielone (korzenie lub pasze) powinny być stosowane w przypadku roślin, które ekstrahują duże ilości składników odżywczych. Stan żyzności paszy po zbiorze może być najlepiej wykorzystany, kiedy jest ona użyta, jako nawóz zielony lub pokrywa, jako roślina poprzedzająca. Niektóre rośliny, jak np. liście roślin kapustnych, mają wysokie potrzeby odżywcze.

Mikroelementy

Istnieją określone ilości składników odżywczych, których rośliny wymagają w małych ilościach (kg lub g na ha), które są znane jako mikroelementy i obejmują, między innymi, żelazo, sód, chlor, selen, kobalt, mangan, miedź, cynk, bor, jod, krzem i molibden. Większość z nich jest dostępna w produkcji organicznej, ale w niektórych okolicznościach mogą wystąpić braki, np. kiedy pH gleby jest wysokie. Są to metale ciężkie i w zbyt dużych ilościach mogą być fitotoksyczne.

Ważne składniki odżywcze

Wymagane są w setkach kg na ha. Trzy z nich (węgiel, wodór i tlen) znajdują się w atmosferze, trzy kolejne (azot, fosfor i potas) muszą zostać dodane do upraw i trzy pozostałe (magnez, wapń i siarka) zwykle znajdują się w wystarczających ilościach w glebie. Dostępność różnych składników odżywczych w glebie zależy w dużym stopniu od pH gleby, jak pokazuje rysunek 5. pH między 5.7 a 6.2 jest akceptowane dla pastwisk, w zależności od rośliny, która jest na nich hodowana i roślin

51

uprawnych wprowadzanych w rotację. Z drugiej strony, lucerna potrzebuje lekko zasadowej gleby do optymalnego rozwoju. Rysunek 5: Dostępność składników odżywczych w zależności od poziomu pH

Kwasowy Neutralny

Może być

niewystar-

czające dla

wszystkich

roślin

Może być

niewystar-

czające dla

niektórych

roślin

Symptomy

zakwaszenia

Pożądane

przez rośliny

uprawne.

Większość

składników

odżywczych

dostępna.

Niedobór

mikroelement

ów (np.

żelaza i

manganu)

pH 5 5,5 6 6,5 7

52

1.3.3 Odżywanie roślin i techniki w rolnictwie ekologicznym Odżywianie roślin, które produkowane są w sposób ekologiczny powinno opierać się na systemie, który jest możliwie zrównoważony pod względem składników odżywczych, innymi słowy, duże ilości elementów mineralnych ekstrahowanych z gleby powracają do niej. Rośliny nie są przywracane, więc recykling nie jest pełny, ale jest bardziej efektywny niż w przypadku rolnictwa konwencjonalnego. W celu przywrócenia równowagi składników odżywczych w glebie przynajmniej dwa składniki muszą zostać poddane, są to fosfor i potas, jak zostanie wytłumaczone poniżej. W celu zaplanowania odżywiania roślin należy pamiętać, że każda roślina ma swoje własne potrzeby żywieniowe, stąd zainteresowanie rotacją roślin. Na początek powinno się zbadać glebę pod kątem fosforu, potasu i poziomu pH, a w razie konieczności poziomy te powinny zostać zoptymalizowane przed wprowadzeniem pierwszej rośliny do produkcji organicznej. W rolnictwie organicznym, w taki sam sposób jak w innych częściach procesu produkcji (ochrona fitosanitarna, eliminacja chwastów itp.) istnieje tendencja do optymalizowania skuteczności nawozów przy użyciu środków Zintegrowanego Systemu Odżywiania Roślin (SINP). SINP ma na celu osiągnięcie maksymalnej skuteczności w dostarczaniu składników odżywczych roślinom za pomocą łączenia rolniczych i pozarolniczych źródeł składników odżywczych, próbując osiągnąć zrównoważoną produkcję rolniczą opartą o lepszą zdolność produkcyjną gleby. Przy użyciu tego systemu zapotrzebowanie na nawozy mineralne może być znacznie zmniejszone, jako że dostarczają one wystarczających zapasów składników odżywczych na czas i ograniczają utratę tych składników w systemach rolniczych. Wprowadzenie SINP wiąże się z perspektywą zwiększenia opłacalności stosowania nawozów (FAO, 1993).

Recykling składników odżywczych w rolnictwie organicznym Recykling składników odżywczych ma na celu osiągnięcie maksymalnej samowystarczalności z punktu widzenia odżywania. W ten sposób ograniczane są również straty spowodowane:

Przyczynami środowiskowymi

Przyczynami ekonomicznymi

Problemami z zapasami Recykling składników odżywczych musi zostać rozważony na dwóch poziomach:

Ekologicznej produkcji. Składniki odżywcze są przenoszone przez zwierzęta gospodarskie i rośliny (nawozy zwierzęce, słoma, pasza) oraz pomiędzy różnymi etapami płodozmianu.

53

Gleby. W systemie roślinnym/glebowym składniki odżywcze są absorbowane przez roślinę z gleby, a następnie przywracane do niej, kiedy roślina umiera. Azot, fosfor i potas krążą w glebie i w zwierzętach w różny sposób z powodu ich właściwości chemicznych. Oddziałuje to na sposób, w jaki różne składniki odżywcze powinny być zarządzane, aby uzyskać maksymalny recykling i zatrzymanie.

Możliwości zarządzania żyznością Żyzna gleba to taka, która jest w stanie utrzymać optymalną produkcję roślinną. Najżyźniejsze gleby są głębokie, luźne i mają dobry drenaż, właściwą zawartość składników odżywczych i materii organicznej oraz prawidłową strukturę. Gleby te charakteryzują się wysoką aktywnością mikroorganizmów i bezkręgowców, zapewniając optymalne uwalnianie się składników odżywczych dla wzrostu roślin. Najlepsze gleby to te same, co w rolnictwie konwencjonalnym, poza tym, że w produkcji organicznej stosowanie nawozów syntetycznych nie jest dozwolone. Wybór właściwego płodozmianu jest fundamentalny w celu zaspokojenia potrzeb odżywczych roślin.

Systemy uprawne: Płodozmian Pokrycie roślinami strączkowymi

Nawozy zielone

Rośliny pokrywowe

Zasób nawozów i obornika

Produkowane w tym samym gospodarstwie (stałe i płynne)

Kupno organicznych nawozów i obornika

Rośliny Biorąc pod uwagę, że nie wolno używać nawozów syntetycznych, bardzo ważna jest dostępność składników

odżywczych zgodna z potrzebami roślin.

54

Azot w glebie Azot jest potrzebny do wzrostu liści oraz do produkcji w fotosyntezie. W produkcji organicznej zazwyczaj występuje on w sposób organiczny i musi być przetworzony na amoniak lub azotan, żeby mógł zostać wchłonięty przez roślinę. Najbardziej interesującym aspektem w odniesieniu do jego dostępności jest funkcja formy, w której się on znajduje, jak pokazuje Tabela 7.

Tabela 7: Formy azotu w glebie i konwersja przez mikroorganizmy

Forma w glebie Azot w materii organicznej

Amoniak (NH4+) Azotan (NO3

-)

Konwersja przez mikroorganizmy w glebie

Dostępność dla rośliny

Nie Rzadko Tak

Stracony w atmosferze

Nie Jako amoniak gazowy

Azot i tlenek diazotu

Stracony przez wydrenowanie

Nie Nie Tak

Zapas azotu W oborniku, jak i w kompoście, azot znajduje się głownie w formie organicznej i musi zostać przetworzony na amoniak lub formę azotową, tak żeby mógł być użyty przez rośliny. Niektóre rośliny, jak np. rośliny strączkowe (koniczyna, lucerna, groszek, fasola, itp.) są w stanie absorbować tlen atmosferyczny, dlatego włączenie koniczyny lub innego typu rośliny strączkowej w płodozmian pozwala na osiągniecie odpowiedniego poziomu azotu w glebie bez potrzeby nawożenia. Proces ten jest wywołany przez bakterię znaną, jako Rhizobium, która znajduje się w brodawkach roślin strączkowych. Podczas symbiozy bakteria oddaje roślinie azot, a roślina oddaje jej potrzebne składniki odżywcze. Poprzez wprowadzenie tych roślin do płodozmianu azot obecny w brodawkach będzie dostępny przez następne dwa lata, ponieważ nie uwalnia się w całości natychmiastowo.

55

Pokrywa mieszana z koniczyną może zapewnić około 160 kg azotu na hektar, chociaż ilość ta może się różnić w zależności od wieku rośliny strączkowej, warunków klimatycznych, itp. Ilości humusu zapewnionego przez inne rośliny różnią się funkcją danej części rośliny, jak pokazano na gatunkach w Tabeli 8. Tabela 8: Ilości humusu w funkcji części użytej rośliny.

Ilości humusu w funkcji części użytej rośliny.

kg humusu na ha upraw

Łodygi i korzenie pszenicy Korzenie pszenicy i zakopany granulat pszenny Łodygi i korzenie jęczmienia Korzenie i zakopany granulat jęczmienny Łodygi i korzenie kukurydzy Korzenie i zakopany granulat kukurydziany Liście i szyjki Buraka ćwikłowego Nawóz zielony

300-600 600-1200 200-500 400-1000 400-800 800-1200 500-800 300-700

Jeśli chodzi o azot, ważnym jest, aby pamiętać o niektórych kwestiach w celu zoptymalizowania zalet i uniknięcia strat:

Jest on rozpuszczalny i może znajdować się w formie gazowej Straty i pobór przez rośliny może zostać uzupełniony dzięki absorpcji roślin strączkowych Rośliny te uwalniają azot udostępniając go roślinom lub tracąc go Jeśli gleba jest jałowa duże ilości azotu zostaną utracone w zimie (np. z powodu wycieku wody) Problemem nie jest zwykle cała wymagana ilość, ale brak równowagi w poborze i zasobach azotu Łatwiej jest uzupełnić azot niż fosfor lub potas

Rysunek nr 6 pokazuje cykl azotu na łące trawy i koniczyny.

56

Kolejnym aspektem wartym wspomnienia jest działanie bakterii w glebie na materii organicznej (w formie kompostu) zapewniające azot dostępny dla roślin, co jest głównym sposobem na zapewnienie azotu roślinom niestrączkowym. Możliwość wypłukiwania może oznaczać znaczną utratę azotu, w zależności od opadu i/lub podlewania.

Rysunek 6: Krążenie azotu na łące trawy/koniczyny (Źródło: Simpson, 1987)

Wchłanianie

Azot w

trawie Azot w

atmosferze

Azot w trawie i

pozostałościach

roślinnych

Azot wiązany

przez koniczynę

Materia

organiczna w

glebie

Azot dostępny

(amoniak, azotan) Działanie

bakterii

Wypłukiwanie

(głównie azotan)

Azot w deszczu

Denitryfikacja Bezpośrednie

wiązanie

Uwolnione

azotany

57

Fosfor w glebie (P2O5) Fosfor w glebie jest asymilowany przez rośliny jedynie w formie fosforanu (P2O5). Fosforan jest potrzebny, aby nasiona mogły kiełkować, a roślina rosnąć. Ponad 90% fosforanu w glebie nie jest dostępna w formie, którą rośliny mogą asymilować, ponieważ wchodzi on w skład innych związków mineralnych (fosforan wapnia, związki żelaza i aluminium, itp.) oraz materii organicznej. Poziomy fosforanu mogą zostać utrzymane dzięki pozostałościom roślinnym oraz dzięki dodaniu fosforytu. Stanowi to jedyny wkład fosforu w rolnictwie ekologicznym, poza fosforanem, który jest dozwolony. Mimo tego, że fosforyt jest akceptowany w zwykłych technikach produkcji standardowej, mogą minąć miesiące lub lata zanim zostanie on zasymilowany przez roślinę. Dostępność fosforanu jest większa kiedy poziom pH wynosi od 5.5 do 6.6. Fosforan jest mniej mobilny niż azot i musi znajdować się w pobliżu systemu korzennego. Grzyby mikoryzowe, które żyją w korzeniach roślinnych są bardzo przydatne, jako że ich strzępki mogą kolonizować ilość gleby większą od tej, którą mogą kolonizować korzenie rośliny. Ważne kwestie, które powinno się wiedzieć o fosforanie:

Dostępność fosforu, krótkoterminowo, może stanowić istotny problem biorąc pod uwagę, że korektory fosforowe (fosforat, itp.) mają zastosowanie długoterminowe.

Fosforan nie zostaje utracony przez wypływanie, ani w formie gazowej, ale może zostać utracony poprzez erozję, zwłaszcza kiedy korektory są nagromadzone w jednym miejscu

Standardowa analiza gleby pokazuje fosfor dostępny dla rośliny, ale nie jego istniejący zapas. Potas (K2O) Potas jest używany do kontrolowania równowagi wody w roślinie i pomaga utrzymać jej poziom ochrony. Jest on wymagany w syntezie węglowodorów, bez względu na to, czy znajdują się one w formie skrobi czy cukru, wspomaga on naturalną odporność na ataki zarazy i chorób. Potas jest prawdopodobnie najtrudniej kontrolowanym składnikiem odżywczym w produkcji organicznej.

Gleby gliniaste nie stanowią przeszkody, jako że umożliwiają one właściwy płodozmian i zawierają odpowiedni poziom dla większości roślin

Najbardziej problematyczne są gleby piaszczyste, w których występuje zwykle niedobór potasu. Słoma zawiera znaczną ilość potasu i jej recykling na nawóz jest istotny w produkcji ekologicznej.

Niektóre rośliny, takie jak ziemniaki i warzywa liściaste potrzebują znacznych ilości potasu, słoma ekstrahuje duże ilości potasu. Jeśli sprzedaje się te rośliny należy zwrócić szczególną uwagę na uzupełnianie strat. Tak jak fosfor, potas nie jest mobilny w glebie, chociaż jest bardziej mobilny od fosforu, dlatego rośliny z dobrym systemem korzennym są najlepsze do ekstrakcji potasu dostępnego w glebie. Należy wziąć pod uwagę następujące kwestie:

58

Uzupełnianie potasu w tym samym miejscu, w którym wystąpiły straty

Znaczne ilości potasu są tracone przez wypłukiwanie w stosach przechowywanych korektorów potasowych

Skała potasowa stanowi długoterminowy zapas potasu Ekstrakcja składników odżywczych dla roślin

Ekstrakcja zależy od rodzaju rośliny, jak pokazano poniżej na przykładzie (Tabela 9) i należy przeprowadzić

kwantyfikację, żeby móc zaplanować dostarczenie wraz z kompostem lub nawozem.

Tabela 9:Ekstrakcja wg wagi i hektara dla różnych roślinom.

Kg składnika odżywczego na tonę świeżej materii

Produkcja Kg składnika odżywczego ekstrahowanego na ha.

N P2O5 K2O na ha N P2O5 K2O

Ziarno jęczmienia

17 7.8 5.6 5 85 39 28

Słoma jęczmienna

5 1.5 12.6 3 15 5 38

Ziarno pszenicy

19 7.8 5.6 7 130 55 39

Słoma pszenna 5 1.3 9.3 4 20 5 37

Owies 17 8.0 6.0

Bulwy ziemniaka

3 1.0 5.0 36 126 32 180

59

Kiszonka trawy 1.4 4.8 30 160 42 144

Siano z trawy 4.8 16.0 7.5 90 36 120

Ziarno groszku 8.8 10.0 4 144 35 44

Marchewka 2 1 4

60

Nawóz zielony

Nawóz zielony lub rośliny pokrywowe są często ze sobą mylone, oba są hodowane z innych przyczyn, ale mają wspólne zalety. Rośliny pokrywowe są hodowane w okresie zimowym, kiedy gleba stałaby się jałowa, głownie zapobiegając utracie azotanów poprzez wypłukiwanie. Zapewniają one zapas azotu dla następnych upraw.

Nawóz zielony to zastosowanie roślin zielonych, zwykle strączkowych, hodowanych głównie po to, by zakopać je celem dostarczenia składników odżywczych. Nawóz zielony może być używany kilkukrotnie w celu wykorzystania go, jako paszę lub do sprzedaży. Zazwyczaj hoduje się go przez 12 miesięcy lub dłużej.

Następujące zalety nawozu zielonego są warte zapamiętania:

Dostarcza materii organicznej

W przypadku roślin strączkowych azot jest uwalniany do powietrza udostępniając go roślinom Zwiększa dostępność składników odżywczych (fosfor, potas, itp.) Poprawia strukturę gleby Ogranicza wypłukiwanie się składników odżywczych Eliminuje chwasty Redukuje problem związany z zarazami i chorobami poprzez zapewnienie przerwy w normalnej sekwencji

upraw

61

Rośliny, które mogą być stosowane, jako nawóz zielony: koniczyna, czerwona koniczyna, rzodkiew, groszek, rzepak pastewny, musztarda (może umrzeć w zimie) i rzodkiew pastewna. Pozostałości roślin mogą również zapewnić znaczne ilości humusu podczas rozkładu (Tabela 10).

Tabela 10: Ilości humusu dostarczone przez pozostałości różnych roślin

Typ pozostałości roślinnej Kg humusu na ha upraw

Łodygi i korzenie pszenicy Korzenie pszenicy i zakopany granulat pszenny Łodygi i korzenie jęczmienia Korzenie i zakopany granulat jęczmienny Łodygi i korzenie kukurydzy Korzenie i zakopany granulat kukurydziany Liście i szyjki Buraka ćwikłowego Nawóz zielony

300-600 600-1200 200-500 400-1000 400-800 800-1200 500-800 300-700

Sianie/sadzenie Na niektórych polach szczepienie może mieć następujące zalety:

Mniej czasu wymaganego od czasu sadzenia do zbioru

Wcześniejsze zbiory

Pole jest zajęte krócej, co umożliwia dokonanie dwóch upraw w ciągu roku

Uprawa jest lepiej chroniona, jako że wyeliminowany został problem związany z kiełkami i pędami

Dzięki szybszemu wzrostowi roślin i szybszemu kolonizowaniu gleby wyeliminowany zostaje problem chwastów

Główną wadą tego systemu są wyższe koszty upraw, dlatego zwykle stosuje się go przy uprawie warzywnej. Na większych obszarach operacje szczepienia muszą zostać zmechanizowane, co oznacza inwestycję w zakup lub wynajęcie maszyn, co nie zawsze jest możliwe. Najlepszym czasem na siew i/lub szczepienie różnych gatunków i

62

odmian zależy od szerokości geograficznej danego klimatu, specyficznych warunków klimatycznych i stanu nawodnienia gleby. Daty pokazane w Tabeli 11 są jedynie przykładowi i mają na celu zrozumienie istoty wyboru właściwego okresu na siew. Tabela 11: Terminy siewów różnych roślin

Roślina Sugerowany termin siewów

Zbyt wczesny Zbyt późny

Owies Marzec Chwasty/Mało roślin Niska produkcja

Pszenica zimowa

Wrzesień/ Październik

Choroby / Chwasty Mało roślin, niska produkcja

Ziemniaki Kwiecień /Maj Niskie pędy przez mrozy

Niska produkcja, choroby

Warzywa Kwiecień/Maj Słabe, wybrakowane Niska produkcja, wybrakowana w suchej glebie

Gęstość siewów i odległość od sadzenia (szczepienia)

Gęstość sadzenia i szczepienia są bardzo ważne, biorąc pod uwagę, że rezultaty są uzależnione od tej zmiennej mimo, że inne czynniki, takie jak gatunki, odmiany, przygotowanie gleby, temperatura gleby i warunki środowiskowe wywierają wpływ na liczbę roślin na m² i przez to na rezultaty. Dlatego następujące kwestie powinny być wzięte pod uwagę:

Straty produkcyjne mogą być spowodowane zbyt dużą lub zbyt małą ilością roślin.

Gęstsze rośliny utrudniają porost chwastów

Rośliny z dużymi nasionami (kukurydza, itp.) powinny być zasiane głębiej w glebie niż te o małych nasionach (trawa, mietlica, kostrzewa, lucerna, koniczyna). Jest spowodowane tym, że zapasy małych nasion są dużo bardziej ograniczone i jeśli zostałyby zasiane głębiej, to kiełkując nie doszłyby do powierzchni, dlatego muszą być siane blisko powierzchni w elastycznej glebie.

63

Bardzo wczesne lub bardzo późne nasiona lub te zasiane w glebie o złych warunkach muszą być zasiane gęściej niż te w optymalnych warunkach z powodu mniejszego procentu pędów.

W glebach ciężkich z niedostateczną strukturą i niską zawartością organiczną mogą formować się skorupy, które prowadzą do znacznego zmniejszenia ilości pędów jeśli gleba nie zostanie przerzucona

W przypadku niektórych gatunków warzywnych (cebula, sałata, itp.) zróżnicowanie gęstości podczas sadzenia pozwala uzyskać różne rozmiary, im większa gęstość, tym mniejsze rozmiary.

Gęstość, jak i ilość nasion różni się w zależności od gatunku z powodu różnic w rozmiarach nasion.

Dla większości roślin sytuacją idealną jest taka sama odległość między roślinami w każdym rzędzie (schemat kwadratowy). Pozwala to na optymalny wzrost przestrzenny pozostawiając mało miejsca na porost chwastów.

Z przyczyn praktycznych schemat ten nie jest często stosowany. Chociaż zmniejszenie odległości między rzędami, na przykład w przypadku zbóż do 13 cm zamiast 18 cm może przynieść korzyści. W przypadku wielu warzyw i zbóż mechaniczne odchwaszczanie pomiędzy rzędami jest typowym zabiegiem, dlatego odległość między rzędami musi umożliwić przeprowadzenie tej operacji. Odległość między roślinami w tym samym rzędzie zostanie zastosowana do uzyskania wymaganego rozmiaru i kalibru. W tabeli 12 można zobaczyć przykład ilości nasion i gęstości przy sadzeniu niektórych roślin.

Tabela 12: Ilości nasion i gęstość siania niektórych roślin.

Roślina Ilość nasion (kg/ha)

Rośliny/m2 Odległość(cm)

Owies wiosenny Jęczmień wiosenny Pszenica zimowa Ziemniaki

200-300 200-300 250-300 1000-1500

400-500 350-450 250-400 4-10

18x1.2 - 12x2 18x1.5 - 12x2

64

Zbiory

Zbiory to proces, który ma szczególne znaczenie w przypadku niektórych roślin, które mogą zostać uszkodzone jeśli nie są zbierane w odpowiedni sposób, tak jak niektóre owoce i warzywa (jabłka, brzoskwinie, winogrona, pomidory, itp.). W przypadku innych roślin zbiory nie mają aż takiego znaczenia, jako że z roślinami łatwo jest się obchodzić (ziemniaki, melony, marchewki, fasola, karczochy, itp.). Ponadto, poza fizycznym procesem zbiorów, należy rozważyć najlepszy moment do zbiorów, w zależności od:

Gatunku i odmiany

Przeznaczenia produktu i wymagań rynkowo-konsumenckich

Środków transportu

Stosowanego systemu pakowania

Z powodu ważnych różnic w procesach zbierania, rośliny mogą zostać podzielone następująco:

Zboża

Zboża są gotowe do zbioru, kiedy ziarno stwardnieje. Jednakże w przypadku niektórych roślin i w klimatach wilgotnych trudno jest osiągnąć stopień wilgotności, który zapewni właściwą ochronę, także będą musiały one zostać osuszone w sposób sztuczny w suszarniach (kukurydza, słonecznik, itp.).

Rośliny okopowe i warzywa

Bulwy muszą być zebrane, jak tylko wykształci się skóra. Na to, jak wcześnie są one zbierane wpływają:

Obecność pewnych chorób listowia (bakterii, grzybów), które mogą dostać się do bulwy i spowodować zniszczenia na polu lub później w trakcie przechowywania

Odmianę rośliny. Wczesne odmiany są lepiej dostosowane do produkcji organicznej, np. zanim choroba bakteryjna ziemniaków stanie się problemem.

Rynek. Wczesne odmiany zazwyczaj wiążą się z wyższymi cenami, mimo że ich produkcja i smak mogą być gorsze od odmian późniejszych.

65

Przechowywanie i ochrona

Możliwość właściwej ochrony produktów nie jest ograniczona jedynie do wyboru technicznych warunków zbiorów, ale zależy również od czynników, które występują w trakcie wzrostu chronionego produktu. W wielu przypadkach czynniki te warunkują okres trwania ochrony. Wśród tych czynników następujące są warte zapamiętania:

Klimat: temperatura, wilgotność względna, opady deszcze, światło, wiatr, itp.

Stan składników odżywczych

Podlewanie

Ataki zaraz i chorób

Stan dojrzałości przy zbiorze

W przypadku owoców i warzyw, jak i zbóż należy rozważyć następujące kwestie:

Środki higieniczne podczas obchodzenia się z produktami żywnościowymi

Wentylacja magazynu

Odpowiednia temperatura magazynu

Wystarczająca ilość miejsca

Ilość czasu w przechowaniu

Dostępne źródła eksploatacyjne

Planowanie potrzeb rynkowych

W ten sam sposób, istnieją różne metody zbierania w zależności od różnych rodzajów roślin oraz części jadalnej, mogą zostać one podzielone w następujący sposób:

66

Rośliny okopowe

Powinny być one przechowywane kiedy, po zebraniu ziemi, zostaną suszone. Magazyn musi być chłodny, wolny od mrozów i z dobrą wentylacją, żeby zapobiec chorobom. Ziemniak to bulwa, która od zawsze była najważniejszą rośliną uprawną, zapewniającą podstawę diety w wielu krajach, zwłaszcza po konfliktach wojennych.

Warzywa

Mogą być one przechowywane przez:

Krótki czas (kilka dni) przed sprzedażą, w celu przedłużenia zbytu w okresach niedoboru.

Długi czas (kilka miesięcy), aby wydłużyć okres komercjalizacji. Zebrane warzywa muszą być umieszczone w zimnym magazynie tak szybko, jak to tylko możliwe. Okres magazynowania zależy od liści, które będą wykorzystywane. Na przykład okres magazynowania warzyw liściastych (sałata, sałata kędzierzawa i burak liściowy, itp.) jest ograniczony, podczas gdy w przypadku innych roślin, takich jak kabaczek, marchew i rzodkiew czas ten jest znacznie dłuższy. Pomiędzy nimi znajdują się rośliny o jadalnych owocach (pomidor, papryka, ogórek, bakłażan lub cukinia). Spichlerze: jeśli podłoga jest wentylowana lub w pojemnikach (cebula). Ziemniaki, jako przykład

Jako przykład poniżej podane są cechy najbardziej charakterystyczne dla przechowywania ziemniaków. Ochrona ziemniaków jest ogólnie łatwa, ale zależy głównie od temperatury i wilgotności względnej magazynu. Odmiany późne i te ze środka sezonu mogą być przechowywane do 10 miesięcy. Żeby to zrobić, nie mogą mieć żadnych uszkodzeń ani zmian w bulwach i nie mogą być zielone. Im większy ciężar i zawartość suchej materii, tym lepsze przechowywanie. Podczas pierwszych dwóch tygodni muszą być przechowywane w temperaturze 15ºC i dobrze wentylowane przy wysokiej wilgotności względnej, żeby pomóc im „zagoić rany”. Potem temperatura zależy od odmiany i jej przeznaczenia. Jeśli są przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji najlepszą temperaturą są 4º-5ºC, ale jeśli mają być przeznaczone do użytku przemysłowego, to temperatura powinna wynosić między 7º a 10ºC. Wilgotność względna powinna być utrzymywana na poziomie około 85%, żeby uniknąć nadmiernych strat spowodowanych zbyt dużą wagą. Powinny być one dobrze wentylowane i niewystawione na światło, jako że mogłoby to spowodować ich zzielenienie. (Gorini, 1979).

67

Marketing

Jest to najważniejszy aspekt, jako że zyskowność i eksploatacja będą zależeć od uzyskanych cen. Wymogi rynku decydują o systemie produkcyjnym i płodozmianie. Należy być świadomym tego, co wymaga rynek i tego, co producent musi wymagać od rynku. Powinno opierać się to na:

Objętości, produkcie i datach dostarczenia

Pakowaniu

Marży, systemie i gwarancji płatności

Specyfikacji wymagań rynkowych

Stabilności rynku innych produktów

Koszty produkcji mogą być nieco wyższe niż te przy rolnictwie konwencjonalnym, w zależności od otrzymanych rezultatów. Ponadto, rolnik jest narażony na większe ryzyka w trakcie trwania systemu produkcji (ataki zaraz i chorób) sprawiając, że stałość i regularność dostaw na rynek jest mniej pewna. Należy również dodać do tego fakt, że objętości do skomercjalizowania są mniejsze, co oznacza większe marże niż w przypadku produktów pochodzących z rolnictwa konwencjonalnego, co wiąże się z wyższymi cenami sprzedaży (od 10% do 50% wyższe). Do zalet należy to, że konsumenci są określeni, zwykle wierni produktom organicznym i niechętnie zmieniający dostawcę, a duży procent produktów jest komercjalizowanych przez określone kanały, pośredników i sklepy. Obszerniejsza analiza rynku rolnictwa organicznego znajduje się w Module 6.

Na rysunku 7 podsumowano główne czynniki w rolnictwie organicznym:

68

Rysunek 7 – Główne czynniki wpisane w rolnictwo ekologiczne

Kontrola

Chwasty

Zaraza

Choroba

Gleba i roślina Pierwszorzędne – praca

Drugorzędne – oranie

Odżywanie roślin

Nawóz zielony i

kompost

Zbiory Optymalizacja

jakości

Zminimalizowanie zniszczeń

Organizacja pracy

Produkcja

ekologiczna

Przechowywanie i konserwacja

Higiena

Wentylacja Temperatura

Przestrzeń

Czas

Dostępne źródła

Marketing Specyfikacja

Objętość

Cena

Rynek

69

1.4 Ekologiczna produkcja zwierzęca

1.4.1 Produkcja żywego inwentarza

Ogólny zakres zarządzania zwierzętami w sposób ekologiczny Ekologiczna hodowla zwierząt jest definiowana, jako system produkcji żywego inwentarza, który wspiera stosowanie wkładu organicznego i biodegradowalnego. Unika ona celowo wkładów syntetycznych, takich jak leki, dodatki do karmy i (GMO). Ekologiczna hodowla zwierząt oznacza hodowanie zwierząt w sposób naturalny i promujący ich dobrobyt i zdrowie. Nie oznacza to, że zwierzęta muszą być trzymane w całkowicie naturalnym środowisku, ale że daje im się wystarczająco dużo możliwości do zachowywania się i życia w sposób naturalny. Rozróżnienie to jest nieodłączne, nie może być zmienione i musi być przestrzegane. Oznacza to, że rolnicy, a ściślej mówiąc ci, którzy są zaangażowani w rolnictwo ekologiczne i zrównoważone, powinni wspierać cechy i możliwości dostosowane do poszczególnych gatunków poprzez zapewnienie korzystnych warunków środowiskowych. Na przykład, przeżuwacze mają bardzo szczególny układ trawienny umożliwiający im żywienie się i metabolizowanie dużych ilości błonnika. Mogą one zachorować, kiedy nie mają wystarczająco dużo błonnika w swojej diecie. Ich kończyny są również dostosowane do długich spacerów. Dlatego ważnym jest, żeby znać wewnętrzne cechy zwierząt, jak i hodować je w sposób z nimi zgodny, poprzez utrzymywanie odpowiednich warunków. W rolnictwie ekologicznym koncepcja ta dotyczy wszystkich zwierząt, w tym drobiu. W wolnych systemach hodowlanych, jak jest to zalecane w rolnictwie ekologicznym, na przykład w przypadku drobiu, zwierzęta są pozostawione samym sobie w kwestii znajdowania pożywienia w ciągu dnia i trzymane w budynku tylko w nocy. Bydło, kozy i owce są również hodowane wolno i pasą się na rozległym obszarze zamkniętym w ciągu dnia, a w nocy są często zamykane za ogrodzeniem. W celu zredukowania stresu powinno się zbadać naturalne zachowanie zwierząt w systemach produkcyjnych, np. kurczaki lubią przysiadać w nocy, a poręcze do przysiadania powinny zostać im zapewnione. Powinny one również być hodowane na ściółce, która pozwala im wygrzebywać mrówki, robaki i kąpać się w pyle. Powinno się zapewnić im ciemne, ustronne gniazda, jako że lubią one takie miejsca. Kozy, które w naturalnych warunkach są szperaczami, lubią mieć paszę zawieszoną wystarczająco wysoko, żeby mogły sięgnąć do niej w pozycji wyprostowanej, itp. Należy stosować niewielki wkład zewnętrzny, który zmniejsza koszty produkcji i umożliwia zrównoważony system produkcji, ponieważ większość materiałów może być odzyskane w gospodarstwie i jest dostępna w otoczeniu.

70

Wypełnianie luki żywieniowej w glebie i w przypadku roślin i zwierząt, tzn. zwierzęta żywią się uprawianymi roślinami. Nawóz bogaty w azot pochodzący od zwierząt jest używany do zwiększenia produkcji warzyw (cykl). Odchody zwierzęce w formie obornika są kompostowane i przywracane glebie, aby uzupełnić utracone składniki odżywcze przy uprawie. Zapewnia to uzupełnianie cyklu składników odżywczych w ekosystemie. Wykorzystują one ziemię, która nie jest dostosowana do uprawy celem produkcji zwierzęcych produktów żywieniowych wysokiej jakości, np. jałowe i pół-jałowe obszary, skalne i górzyste topografie. Przeżuwacze są w stanie przekształcić roślinne produkty uboczne w wysoce jakościowy pokarm ludzki. Mogą być one stosowane do generowania przychodu jeśli ich nadprogramowe produkty są sprzedawane. Pełnią one również funkcję zabezpieczającą dla rodzin w razie wypadku takiego, jak choroba lub inne ewentualności, które wymagają natychmiastowych a niezaplanowanych funduszy. Zapewniają one źródło energii w formie siły pociągowej i domowego paliwa, np. suche placki krowie i biogaz. Pełnią ważną rolę w zamykaniu cyklu krążenia węgla i azotu w ekosystemach poprzez dostarczanie ich w nawozie do gleby. Popiół otrzymany z palenia łajna dodawany jest do obornika, żeby zapewnić roślinom składniki odżywcze.

71

Ekologiczne hodowanie zwierząt oznacza dbanie o ich zdrowie i dobre warunki życia poprzez uważny wybór gatunków i ras zdolnych do adaptacji na danym obszarze, używanie odpowiednich materiałów organicznych do karmienia, zapewnianie odpowiedniej opieki, mieszkania i chronienie ich przed pasożytami oraz chorobami bez polegania na lekach i antybiotykach chemicznych. Rolnicy organiczni mają wyraźnie inne podejście do hodowania zwierząt od rolników wiernych tradycyjnemu i intensywnemu rolnictwu. Rolnicy ekologiczni mają na celu utrzymywanie wysokiej produkcji zwierzęcej poprzez stosowanie następujących zasad:

Wykazują oni troskę i szacunek wobec zwierząt poprzez dbanie o ich dobrobyt i unikanie szkodliwych i stresujących warunków. Rolnicy zapewniają przestrzenne budynki, które zapewniają zwierzętom warunki do naturalnych zachowań, takich jak swobodne poruszanie się i interakcje społeczne. Karmią zwierzęta odpowiednio, żeby zapewnić ich naturalny rozwój i dobre zdrowie.

Poprzez stosowanie silnych i lokalnie przystosowanych ras oraz zapewnienie odpowiedniego pożywienia i budynków rolnicy ekologiczni starają się raczej przeciwdziałać infekcjom oraz pasożytom niż leczyć choroby.

Rolnicy ekologiczni dbają też o odpowiedni typ żywego inwentarza i odpowiednią jego ilość w zależności od rozmiaru gospodarstwa, typu i ilości dostępnego pożywienia, dostępności siły roboczej i rynku zbytu nadmiaru produktów zwierzęcych. Dostępność siły roboczej jest bardzo ważna ponieważ jest ona potrzebna do przygotowania pożywienia i okresowego czyszczenia budynków dla zwierząt. Na początku znaczna ilość siły roboczej jest również potrzebna do zbudowania budynków dla zwierząt i czyszczenia padoków.

Rolnicy ekologiczni starają się odpowiednio zintegrować produkcję zwierzęcą wraz z innymi przedsięwzięciami w gospodarstwie, tak żeby wzajemnie się one uzupełniały. Na przykład rolnik może zdecydować o połączeniu drobiu z akwakulturą. Nawóz drobiowy może być wykorzystany do nawożenia sadzawki i polepszenia rozwoju alg, które stanowią pożywienie dla ryb. Warzywa mogą być uprawiane przy brzegach sadzawki i stanowią pokarm dla drobiu.

Rolnicy ekologiczni unikają zanieczyszczenia środowiska poprzez zapewnienie odpowiedniego zbioru i przechowywania nawozu zwierzęcego oraz innych odpadów. Nawozy są przygotowywane na kompost i efektywnie wykorzystane do nawożenia upraw.

Rolnicy ekologiczni przyzwyczajają narodzone zwierzęta do bycia dotykanym i hodowanym przez ludzi, ponieważ ich oswojenie sprawi, że ich hodowla będzie łatwiejsza.

72

Wybór i hodowla zwierząt ekologicznych Dobry wybór jest oparty na dokładnej i dobrej ocenie różnic w zachowaniu się poszczególnych zwierząt i możliwości przekazania swoich cech potomstwu. Dobrą charakterystykę można uzyskać przez przyglądanie się pojedynczym sztukom, krewnym i całej linii rodzinnej. Rolnik może odnieść sukces w hodowli tylko jeśli wie, jakich cech poszukuje, skupia się na nich i prowadzi stosowną dokumentację w celu monitorowania całej procedury. Na wygląd zwierzęcia (fenotyp) oddziałuje genetyczny potencjał zwierzęcia (genotyp) i czynniki środowiskowe, takie jak zdrowie i odżywianie, które wpływają na 60 do 80% fenotypu. Na charakterystykę jakościową wpływ może mieć zarządzanie, np. odżywanie lub budynki mieszkalne. Można dokonać dobrego porównania zwierząt tylko jeśli zwierzęta są w tym samym wieku, tej samej płci i są hodowane w tym samym środowisku. Niektóre cechy jakościowe są przekazywane przez matkę potomstwu. Cechy te, na przykład kolor skóry, mogą nie ujawnić się u danego zwierzęcia, podczas gdy inne cechy ilościowe, takie jak tempo wzrostu, waga ciała lub poziom produkcji są dziedziczone w skali od 10% do 30% i są w dużym stopniu kształtowane przez warunki hodowlane. Hodowla organiczna opiera się na czterech głównych zasadach:

1. Dostosowanie do gatunku > Cele hodowli muszą być odpowiednie dla danego gatunku. Powinny one wspierać szczególne cechy gatunku zwierzęcego.

2. Dostosowanie do miejsca > Wybór cech produkcyjnych powinien być dobrze dostosowany do środowiska. Na przykład, wybór w celu wysokiej produkcji jest możliwy jedynie w dobrych warunkach środowiskowych oraz z odpowiednim, dobrym pożywieniem.

3. Dostosowanie do odporności na choroby > Cele hodowli powinny wziąć pod uwagę cechy zdrowotne, takie jak łatwość rozmnażania, odpowiednie nogi, małż ilość komórek somatycznych lub małe wymagania wobec opieki weterynaryjnej.

4. Dostosowanie do adaptacyjności > Cele hodowli powinny wziąć pod uwagę cechy adaptacyjne, które pokazują jak zwierzę radzi sobie w niestabilnym środowisku, np. przy małym zasobie pożywienia.

Poniżej przedstawione są ogólne kryteria wyboru gatunków zwierzęcych (Rysunek 8)

73

Rysunek 8 – Ogólne kryteria wyboru gatunków zwierzęcych w rolnictwie ekologicznym

74

Zalecenia dotyczące odpowiedniego wyboru zwierząt do hodowli ekologicznej Należy wybrać inwentarz, który łatwo adaptuje się w lokalnych warunkach pod względem pożywienia, chorób i innych infekcji. Przyczyni się do mniejszych wydatków na hodowlę. Należy położyć nacisk na cechy funkcjonalne, takie jak długość życia, łatwość rozmnażania, silne nogi i jakość produktów zwierzęcych, np. ilość komórek somatycznych, zawartość tłuszczu i białka w mleku. Pozwól zwierzętom rozwijać się i rozmnażać w naturalnych warunkach w miarę możliwości. Sztuczna inseminacja powinna być stosowana jedynie w wyjątkowych przypadkach, a nie jako rutyna czy praktyka. Współpracuj z innymi rolnikami w ramach wymiany żeńskich (męskich) osobników od czasu do czasu, by nie dopuścić do chowu wsobnego. By nie dopuścić do chowu wsobnego należy wykastrować młode męskie osobniki jeśli nie będą one używane w celach rozrodczych.

75

Zalecenia dotyczące odpowiedniego i bezpiecznego budynku dla zwierząt Budynek dla zwierząt powinien mieć na celu stworzenie środowiska, które zapewnia ochronę przez drapieżnikami jeśli występują, ciepłem, deszczem i kradzieżą, być łatwym do zarządzania i zapewniać dużą swobodę ruchu. Na przykład, zwierzęta mogą spędzić dzień pasąc się swobodnie na zamkniętym obszarze a następnie zostać umieszczone w budynku na noc. Jeśli żywy inwentarz jest częściowo trzymany w budynku dla zwierząt, ułatwia to rolnikowi monitoring ilości pożywienia i wody konsumowanej przez zwierzęta, jak i zbiór łajna i moczu. Częściowe zadomowienie daje również możliwość przeprowadzenia zabiegów zdrowotnych, takich jak odrobaczanie i zewnętrzna kontrola pasożytów oraz bliskiego obserwowania zachowania zwierząt. Odpowiednie budynki w gospodarstwie ekologicznym mają na celu zapewnienie, że zwierzęta mają:

Odpowiednią przestrzeń do poruszania się, leżenia i odpoczywania dostosowaną do ich rozmiaru i ilości. Zwierzęta muszą zachowywać się w sposób naturalny, na przykład, dziobiąc lub kopiąc w ziemi, wspinając się lub drapiąc.

Wystarczającą ilość świeżego powietrza oraz światła słonecznego, co pomaga zapobiec problemom w oddychaniu i rozprzestrzenianiu się infekcji.

Ochronę przed surowymi warunkami pogodowymi, na przykład, nadmiernym światłem słonecznym, ciepłem, deszczem i wiatrem. Takie niekorzystne warunki pogodowe sprzyjają rozwojowi i rozprzestrzenianiu się infekcji i mogą stresować zwierzęta, powodując że będą one bardziej podatne na infekcje .

Naturalny materiał na legowisku, gdzie zwierzętom zapewnione są czyste warunki bez bezpośredniego kontaktu z mokrą ziemią lub podłogą. Legowisko powinno wchłaniać mocz i odchody, sprawiając, że łatwo będzie je zebrać.

Stały dostęp do czystej wody i rutynowe czyszczenie koryt, żeby zapewnić im czyste pożywienie. Ochronę przed drapieżnikami bez narażania wentylacji i swobodnego wybiegu. Ochronę przed wszelkimi spiczastymi lub niebezpiecznymi elementami w celu uniknięcia zranień przez

zwierzęta i rolnika. Dla łatwego zarządzania, budynek powinien umożliwiać łatwe usunięcie legowiska i odchodów, jak i łatwy dostęp przy myciu ścian i podłóg. Wymóg ten jest ściśle uzależniony od typu ścian i podłóg, przestrzeni i ilości wyjść i wejść.

76

Konstrukcja budynku dla zwierząt Budynki dla zwierząt powinny być skonstruowane w prosty sposób przy użyciu lokalnie dostępnych materiałów w celu zaoszczędzenia na kosztach (zobacz Rysunek 9). Rysunek 9 – Przykłady odpowiednich konstrukcji budynków dla zwierząt

77

Przykłady poniżej dostarczają cennych informacji na temat budynków dla poszczególnych gatunków żywego inwentarza w oparciu o naturalne zachowanie gatunków:

Drób, zwłaszcza kurczaki, lubią przysiadać w nocy, a poręcze do przysiadania powinny zostać im zapewnione w tym celu. Kurczaki lubią bawić się podczas kąpieli w pyle celem oczyszczenia swojego ciała. Ciemne, odosobnione gniazda powinny zostać zapewnione na legowiska, jako że takie miejsca lubią. Do ćwiczenia lotu budynek powinien umożliwić zawieszenie zielonych warzyw na wysokości ok. 0,5 m nad ziemią. Drób lubi również wykopywać mrówki i robaki, ponieważ jest to ich naturalny sposób szukania pożywienia. Dlatego powinno się umożliwić im dostęp do otwartej ziemi w pobliżu ich budynku.

Świnie w sposób naturalny preferują osobne miejsca do odpoczywania, karmienia i wypróżniania się, więc budynek dla nich powinien zapewniać im te osobne miejsca. Lubią także mieć dostęp do miejsca mokrego i błotnistego do chłodzenia ciała, zwłaszcza w trakcie gorącego lata. Lubią też ocierać się o ściany, więc powinny być one stabilne i niezbyt szorstkie, żeby nie spowodować posiniaczenia i innych zranień. Świniom powinno się zapewnić naturalne materiały do zabawy, takie jak drewniane kłody, gałązki lub słomę.

Dla kóz i owiec powinno się wybudować podobny rodzaj stajni chociaż mają one różne zwyczaje życiowe. Podczas gdy owce lubią jeść z ziemi, kozy lubią mieć paszę zawieszoną wystarczająco wysoko, żeby mogły sięgnąć do niej w wyprostowanej pozycji. Lubią też wspinać się, dlatego część ich legowiska może być uniesiona nad ziemią tak, żeby mogły używać różnych poziomów. Owce są przyzwyczajone do stania i leżenia w grupie w stajni, podczas gdy kozy potrzebują osobnych miejsc i rogów, gdzie zwierzęta niższej i wyższej rangi będą mogły żywić się osobno.

Krowy są dużymi zwierzętami, czasem z dużymi rogami, które lubią leżeć przeżuwając pokarm. Dlatego potrzebują one wystarczającej przestrzeni do stania, obracania się, przechodzenia obok siebie i leżenia. Jeśli są karmione w oborze/zagrodzie, to każde zwierzę potrzebuje wystarczająco dużo miejsca, żeby jego jedzenie nie zostało zakłócone. Lekko pochyła podłoga jest konieczna, by zapewnić łatwe spływanie moczu kanałami do utwardzonej studzienki kanalizacyjnej poza zagrodą dla bydła.

78

Szczególnym rodzajem hodowli dla rolnika ekologicznego jest pszczelarstwo, z powodu istotnej roli pszczół w naturalnym zapylaniu. Ul, mieszkanie dla pszczół, powinien być umieszczony na obszarze naturalnym, wśród zieleni i kwitnących kwiatów, powinien mieć wewnętrzny zapas wody i obfitą ilość

powietrza. Ul nie może przeciekać, musi utrzymywać ciepło gniazda i zapewniać dobrą ochronę w zimie oraz wygodę dla pszczół.

79

1.4.2 Pokarm ekologiczny i konwencjonalny

Ogólny zarys pokarmu ekologicznego, jako różniącego się od konwencjonalnego Zwierzęta gospodarskie wymagają dobrej diety, by produkcja zamierzonych wyrobów zwierzęcych, ich rozwój i utrzymanie było efektywne. Rolnicze systemy ekologiczne mają na calu uprawę i produkcję większości pokarmu dla zwierząt w gospodarstwie, by zapewnić zrównoważoną produkcję i zmniejszyć ryzyko zakażenia tego pokarmu środkami chemicznymi, które mogą być używane w innych miejscach, w których produkuje się pokarm zwierzęcy. Produkcja pokarmu zwierzęcego w gospodarstwie promuje też osiąganie podstawowego celu rolnictwa organicznego, którym jest stosowanie niewielkiego wkładu zewnętrznego. Dzienny stosunek składników dla wszystkich zwierząt gospodarskich powinien wynosić średnio 70% węglowodanów, 25% białek i 5% witamin, minerałów i olejów. Rolnicy ekologiczni mają na celu uprawę i produkcję większości pokarmu dla zwierząt w swoich gospodarstwach. Dbają oni o to, by zwierzęta miały wystarczająco dużo terenu do wypasu oraz przestrzeni do hodowli dodatkowego pokarmu, w tym pokarmu na porę suchą. Magazynowanie pokarmu na poczet wykorzystania w czasie pory suchej zmniejsza koszty związane z zakupem pokarmu z innych źródeł i zapewnia odpowiednie karmienie w czasie gorszych sezonów. Poszczególne gatunki zwierząt gospodarskich mają różne potrzeby żywieniowe. Im większa jest oczekiwana produktywność zwierząt, tym wyższe są wymagania żywieniowe. Zwierzęta mleczne produkujące duże ilości mleka wymagają bardziej jakościowego pokarmu od zwierząt nieprodukujących mleka lub produkujących jego niewielkie ilości. Rolnicy powinni dlatego wybierać gatunki i rasy zwierząt, które dobrze poradzą sobie w gospodarstwie, ale nie wymagają dużych zakupów pokarmu. W przypadku ekologicznej certyfikacji karma kupowana musi być uzyskana ze źródeł, które mogą udowodnić, że wyprodukowały ją w sposób ekologiczny lub naturalny. Stymulatory wzrostu i hormony nie są dozwolone, jako suplementy odżywcze dla zwierząt hodowanych ekologicznie. Tak jak i ludzie, zwierzęta potrzebują różnego typu pokarmu, by się dobrze rozwijać i produkować. Poszczególne gatunki mają różne potrzeby na pokarm. Dzienna racja dla każdego zwierzęcia gospodarskiego powinna zawierać średnio 7 części węglowodanów, 2 i pół części białek i pół części witamin, minerałów i olejów.

Węglowodany dostarczają zwierzętom energii m.in. do produkcji, wypasu i pracy dla ludzi. Zwierzęta żywiące się błonnikiem, takie jak bydło, kozy, owce i osły są w stanie zaspokoić swoje potrzeby zjadają paszę. Zwierzęta nieżywiące się błonnikiem, takie jak świnie i drób pozyskują węglowodany głównie ze zbóż, takich jak kukurydza, sorgo i przemysłowych produktów ubocznych, takich jak otręby kukurydziane. Bulwy, takie jak maniok, czy bataty są również używane, jako źródło energii dla tych zwierząt. Karmienie przeżuwaczy ziarnem i bulwami powinno być stosowane jedynie w przypadku zwierząt charakteryzujących się wysoką

80

produkcją (na przykład, na początku laktacji) i powinno wynosić od 1 do 2 kg na dzień w przypadku dużych zwierząt, takich jak krowy i od 100 do 200 gramów w przypadku małych przeżuwaczy, takich jak owce i kozy, by uniknąć nadmiernej produkcji kwasów w ich żwaczach podczas trawienia. Zwierzęta takie w naturze nie żywią się takim pokarmem. Ziarna powinny zostać zarezerwowane dla konsumpcji przez ludzi jeśli to tylko możliwe.

Białko jest potrzebne organizmowi zwierzęcemu do wzrostu i naprawy tkanek. Niedobór białka w diecie prowadzi do niskiego tempa wzrostu, ograniczonej produkcji, utraty wagi i późnego osiągania dojrzałości przez dorastające zwierzęta. Pasza strączkowa jest dobrym źródłem białka dla większości zwierząt. Kurczaki ze swobodnego wybiegu mogą pozyskać białko z robaków, owadów i kleszczy. Dżdżownice do karmienia kurczaków mogą zostać rozmnożone poprzez zmieszanie małej ilości gleby zawierającej dżdżownic ze świeżym łajnem krowim w połowie bębna, który jest utrzymany w wilgoci poprzez przykrycie go workiem sizalowym. Dżdżownice rozmnażają się szybko i po około dwóch do trzech tygodni mogą być zebrane i podane kurczakom. Świnie mogą być żywione resztkami jedzenia ludzkiego, które zawiera białko.

Witaminy są potrzebne dla zwierząt jedynie w małych ilościach, głównie w celu poprawy ich odporności. Jest ich dużo w młodej zielonej paszy, kapustach, młodym amarancie, który jeszcze nie wytworzył nasion i w obierkach z owoców pochodzących z naszej kuchni.

Minerały są istotne dla organizmu zwierzęcego z wielu przyczyn. Na przykład wapń i fosfor są niezbędne do wykształcenia skorupki jajka, kości, skurczów mięśni, syntezy hormonów i enzymów. Ich niedobór skutkuje w ograniczonym wzroście, miękkimi, łamliwymi kośćmi, trudnościach w rozmnażaniu, niskiej produkcji mleka i jaj, zatrzymanym popędzie itp. Minerały są dostępne w takich roślinach, jak lebioda, pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), psianka czarna (Solanum nigrum), liście dyni (Curcubitae spp.). Mieszanie równych części suchych liści tych roślin i ścieranie ich na gładki proszek zapewni większość minerałów zwierzętom.

Tłuszcze i oleje tworzą warstwę izolacyjną pod skórą do ochrony przed zimnem. Wspomagają też one wchłanianie się witamin przez organizm. Nasiona słonecznika, bawełny, sezamu i wytłoki z orzecha ziemnego, po ekstrahowaniu oleju, są również dobrym źródłem tłuszczy dla bydła, świń, drobiu i królików. Przeżuwacze mogą wytworzyć tłuszcze z błonnika.

Chociaż nie można traktować wody, jako prawdziwego składnika odżywczego, jest ona istotnym medium, dzięki kremu składniki odżywcze są wchłaniane i asymilowane przez organizm. Odpowiada ona też za kształt i jędrność większości tkanek organizmu. Czysta woda, która jest wolna od chemikaliów i czynników chorobotwórczych powinna być zawsze dostępna dla zwierząt. Słona woda z dużą ilością naturalnych minerałów nie jest odpowiednia dla zwierząt gospodarskich, jako że ogranicza ona pobór wody.

81

Tabela 10 pokazuje podsumowanie informacji o źródłach składników odżywczych dla gatunków zwierząt gospodarskich

Gatunek Węglowodany Białka Tłuszcze Witaminy Minerały

Drób Zboża, ziarna,

bulwy i

przemysł.

produkty

uboczne

Owady i robaki,

nasiona i rośliny

strączkowe

Nasiona

bawełny,

słonecznika …

Liście, odpady z

owoców i

warzyw, jagody

Grys kamienny,

kości

Świnie Zboża, ziarna,

bulwy i

przemysł.

produkty

uboczne

Zboża, ziarna,

bulwy i

przemysł.

produkty

uboczne

Nasiona

bawełny,

słonecznika …

Obierki z

owoców, odpady

z kuchni,

korzenie

Suszone liście

Kozy i owce Pasza, pastwisko,

pozostałości

roślinne

Pasza

strączkowa,

młoda trawa

Nie potrzebują Zielone

pastwiska,

świeże i suszone

liście

Suszone liście,

kora, zioła,

krzewy

Bydło Pasza, pastwisko,

pozostałości

roślinne

Pasza

strączkowa,

młoda trawa

Nie potrzebują Zielone

pastwiska,

świeże i suszone

liście

Suszone liście,

kora, zioła,

krzewy

Tabela 10 – Źródła składników odżywczych dla gatunków zwierząt gospodarskich

82

Główne systemy karmienia zwierząt w rolnictwie ekologicznym

Opasanie w oborze Jest to system, w którym zwierzętom podaje się pokarm przez cały okres wzrostu, etap rozwojowy lub porę roku. Jednak, skoro dobrobytowi zwierząt przypisuje się najwyższy priorytet w rolnictwie ekologicznym, preferowane są systemy mieszane lub wolne wybiegi tak, żeby zwierzęta miały możliwość wolnego przemieszczania się i wchodzenia w interakcje społeczne. Zwierzętom powinno się zapewnić szeroki zakres łatwo dostępnego jedzenia (dla przeżuwaczy, preferowane są pastwiska) i wody, żeby wspomóc pobór i zaspokoić potrzeby na składniki odżywcze. Dodatkowe karmienie karmą bogatą w minerały i witaminy jest często niezbędne, by chronić zwierzęta przed chorobami i zapewnić im prawidłowe funkcjonowanie. Pobranie koncentratów w przypadku przeżuwaczy powinno być ograniczone do bardzo małej ilości, w przeciwnym razie rozwiną się zaburzenia metaboliczne, takie jak kwasica lub przemieszczenie się żołądka. Produkcja paszy obejmuje uprawę różnego typu traw, drzew i krzewów oraz ścinanie ich, kiedy osiągną określoną dojrzałość do karmienia zwierząt. Rośliny na paszę mogą być uprawiane oddzielnie, współrzędnie lub na zmianę z innymi roślinami. Pasza może być produkowana z trawy zasianej lub sadzonej lub z roślin strączkowych, które są uprawiane, jako rośliny pokrywowe lub na pasmach kontrolujących erozję gleby, z posadzonych żywopłotów z odpowiednich krzewów. Pozostałości roślinne są dodatkowym źródłem paszy.

Wypas na pastwisku Zwierzętom pozwala się paść bezpośrednio na rosnącym pastwisku na ogrodzonym wybiegu lub na otwartej przestrzeni. Wypas zwierząt jest szczególnie zalecany w następujących sytuacjach:

Stromy teren, który jest szczególnie podatny na erozję i dlatego też nieodpowiedni do uprawy, ale możliwy do bycia wykorzystanym, jako pastwisko.

Ziemia pokryta dużą ilością kamieni. Ziemia, która jest zasiana na paszę i używana, jako pastwisko w trakcie płodozmianu w czasie jednego

sezonu lub więcej. Uprawianie roślin na paszę w płodozmianie przerywa cykl życiowy chwastów rocznych i szkodników roślin uprawnych.

Zwierzęta można również przyprowadzić na pole uprawne, by pasły się na pozostałościach i resztkach z poprzedniej uprawy.

Jednakże, wypas musi być kontrolowany jeśli oczekuje się ponownej uprawy paszy. Wypas kontrolowany i cykliczny zapewnia utrzymanie zróżnicowanych, gęstych i pożytecznych pastwisk, co również wydłuży okres wypasu. W

83

przypadku niektórych zwierząt gospodarskich, takich jak bydło, odpowiednie zarządzanie pastwiskami pomaga zredukować oddziaływanie szkodników wewnętrznych. W celu kontroli wypasu, pastwiska zwykle dzieli się na padoki. Zwierzętom pozwala się paść na jednym padoku przez krótki okres. Kiedy zjadają one rośliny zostają przenoszone na padok, na którym urosła trawa. Zwierzęta nie wracają na padok dopóki rośliny nie urosną do wymaganej wysokości do wypasu. W rezultacie rośliny mają czas urosnąć, a zwierzętom można zawsze zapewnić pastwisko wysokiej jakości. Zbyt intensywny wypas, jak i zbyt mało intensywny może doprowadzić do ograniczonego wzrostu roślin na pastwisku, ograniczonej ilości i jakości. Zwykle pasące się zwierzęta są szybko przemieszczane z jednego padoka na drugi w czasie okresów szybkiego wzrostu roślin (pory deszczowe) i wolno w czasie pory suchej. Ale nawet w czasie pory suchej sens ma szybkie przemieszczanie gęsto rozmieszczonych zwierząt. Szybkie przemieszczanie zapobiega inwazjom szkodników i chorobom. Jeśli dobrze zarządza się kontrolowanym wypasem, produkowana jest dostateczna ilość roślin i zwierzęta zawsze mają dostęp do roślin wysokiej jakości przez długi czas. Najbardziej efektywnym i ekologicznym sposobem wykorzystania suchych pastwisk jest pozwolenie różnym gatunkom zwierząt na wspólny wypas. Gatunki pasące się na trawie (jak bydło) i gatunki pasące się poza trawą, na krzewach i krzakach (jak kozy i owce) używają pastwiska w różny sposób i uzupełniają się wzajemnie pod względem swoich zachowań związanych z jedzeniem. Stałe i przenośne ogrodzenie służy racjonalnemu wypasowi, jako pokazano poniżej (Rysunek 11)

84

Rysunek 11 – Stałe i przenośne ogrodzenie dla racjonalnego wypasu

85

Zalecenia dla rolników ekologicznych dotyczące dobrej praktyki wypasu Pastwisko nie powinno być dopuszczone do wypasu zanim nie osiągnie odpowiedniej dojrzałości (tj. na

krótko przed kwitnieniem). Powinno się dopuścić na wypas odpowiednią ilość zwierząt dostosowaną do danego obszaru, zwaną

współczynnikiem obsady inwentarza żywego, żeby uniknąć niszczenia środowiska poprzez zbyt intensywny wypas, który osłabia rośliny na pastwisku i będzie skutkował niewielkim wzrostem i rzadkiej pokrywie roślinnej. Stworzy to ryzyko erozji i porostu niechcianych krzewów i chwastów.

Pastwisko nie powinno być też dopuszczone do zbyt małego wypasu, ponieważ pasza zestarzeje się, co prowadzi do utraty jakości i złego porostu nowych pędów trawy.

Czas regeneracji, który daje się roślinom, by urosły na nowo nie powinien być ani za długi ani za krótki, taki, żeby rośliny zawsze były w odpowiedniej fazie do użycia, jako karma. Czas regeneracji jest również ważny pod względem kontroli szkodników. Decyzja o tym, kiedy przemieścić zwierzęta z jednego padoka na drugi powinna opierać się na okresowej dostępności pastwiska, liczby i rozmiaru padoków w porównaniu z liczbą i typem zwierząt. Powinno się unikać regeneracji pastwiska poprzez wypalanie, ponieważ niszczy to organizmy w i na ziemi.

Powinno się sadzić dobre rośliny na pastwisku, które zwierzęta lubią w celu osiągnięcia lepszej eksploatacji pastwiska. Czasem przesadzanie lub ponowne zasiane jest konieczne, by utrzymać jakość pastwiska.

Młode zwierzęta powinny paść się przed starszymi, żeby mogły skorzystać ze świeżego pastwiska i żeby zminimalizować przenoszenie się pasożytów ze starszych zwierząt na młodsze.

Zaleca się szybkie przemieszczanie dużych stad zawierających różne gatunki zwierząt. Jak ulepszyć pastwiska Jeśli ziemia przeznaczona pod wypas nie nadaje się już na pastwisko można albo posadzić rośliny ponownie albo ulepszyć ją poprzez zastąpienie starych roślin. Ponowne zasadzenie nowego pastwiska daje możliwość użycia mieszanych roślin o różnym poziomie dojrzałości, które zapewnią wysoką jakość pastwiska i dłuższy sezon wypasu. Jednakże, wiąże się to z wysokim kosztem przygotowania ziemi, sadzenia/orania oraz kontroli chwastów, a rolnik musi zwykle trzymać zwierzęta z dala od nowo zasadzonego pastwiska aż rośliny nie rozwiną się dobrze. Dlatego zwykle ulepszenie istniejącego pastwiska jest bardziej preferowane i dostosowane do rolników uprawiających na małą skalę. Można tego dokonać przez ponowne zasianie lub zmianę stylu zarządzania wypasem. Nasiona trawy powinny być zasiane, kiedy zwierzęta są na padoku, ponieważ mogą one wcisnąć nasiona w ziemię przy pomocy kopyt. Bez względu na to, czy sadzi się nowe pastwisko, czy ulepsza istniejące, istotny jest wybór odpowiednich

86

gatunków roślinnych, które są dostosowane do lokalnego klimatu i warunków glebowych. Rośliny strączkowe na pastwisku poprawiają ogólną jakość pastwiska. Zwiększają pobranie białka przez zwierzęta i pomagają wydłużyć okres wypasu. Nasiona powinny być zasiane w czasie pory deszczowej w trakcie ostatnich kilku dni wypasu na padoku, tak że zwierzęta chodząc po nich będą mogły wcisnąć je w ziemię. Jedynie otwarte i rzadko pokryte roślinami miejsca powinny być ponownie zasiane. Przykłady traw i roślin strączkowych obejmują Desmodium (Desmodium spp.), Centrosema pubescen), Macroptilium atropurpureum, Koniczynę (Trifolium spp.), Lucernę (Medicagosativa) i Stylosanthes guianensis. Konserwacja paszy Pora sucha może być bardzo trudna dla wielu rodzajów zwierząt, ale zwłaszcza dla większych przeżuwaczy, takich jak bydło, owce i kozy. Zwierzęta mogą schudnąć i może zmniejszyć się ich tempo wzrostu, ponieważ nie mają wystarczająco zbilansowanej diety. Oznacza to, że dłużej zajmie im osiągnięcie płodności oraz odpowiednich rozmiarów, a rolnik straci zarówno czas, jak i pieniądze. Dzięki lepszemu planowaniu i stosowaniu niniejszych metod można zminimalizować ten problem. Zbiór i przechowywanie nadmiaru paszy podczas okresu nadwyżki zapewni zwierzętom wystarczającą jej ilość w trakcie całego roku. Przechowywana pasza o wysokiej zawartości białka, taka jak resztki i produkty uboczne upraw nadaje się jedynie do karmienia przeżuwaczy, w ograniczonej ilości dla świń, ale nie dla drobiu. Pasza z roślin strączkowych powinna być zebrana w trakcie kwitnienia, kiedy pąki kwiatów zaczynają rosnąć, podczas gdy trawy powinny być zebrane zanim zakwitną, kiedy roślina ma maksymalną zawartość składników odżywczych i materii zielonej. Tempo trawienia przechowywanej paszy może być zwiększone poprzez dodanie suplementu białkowego. Lokalnie dostępne źródła białka obejmują pozostałości roślinne, łupiny, paszę zieloną i pozostałości nasion oleistych (np. z ekstrakcji oleju). Produkcja siana Pasza suszona na słońcu nazywana jest sianem. Jest to liściasta, sucha pasza o zielonkawym kolorze. Produkcja siana jest najstarszym i najważniejszym sposobem na zachowanie paszy. Siano może być wiązane w bale. Siano może być produkowane z różnych roślin, zwłaszcza takich, które mają cienkie łodygi i więcej liści, ponieważ schną one szybciej. Liście i łodygi są ścinane i układane na polu w cienkie warstwy, które są regularne przewracane, by schły szybciej. Pasza powinna być zebrana, kiedy jest mniej wilgotna podczas słonecznych dni, żeby zapobiec rozwojowi pleśni, która jest szczególnie szkodliwa dla zwierząt, jak i ludzi. Trawa nie powinna być nadmiernie wysuszona. Na przykład, nie powinno się jej zostawić, by osiągnęła brązowy kolor. Jeśli jest to możliwe, powinno się pociąć wysuszoną trawę i mocno związać we wiązki lub ułożyć w bale przy użyciu snopowiązałki. Siano może być

87

przechowywane w budowli o konstrukcji spichlerza na słupach wspierających. Podłoga powinna być uniesiona nad ziemią i wykonana z listew, żeby zapewnić przepływa powietrza i zapobiec zamoczeniu siana od dołu. Snopki siana układa się w środku takiej struktury. Zewnętrzną powierzchnię pokrywa się plastikiem, by chroniła od deszczu. Siano może zostać też pokrojone i zasilosowane dla lepszej kompresji objętości. Rośliny i trawy, które nadają się na siano obejmują rożne rodzaje traw, sorgo, kukurydzę oraz rośliny strączkowe na paszę. Pozostałości roślinne, takie jak skórki marchewki i jabłka, liście, które spadły z roślin można dodać do siana, żeby zwiększyć jego ilość i jakość. Materiał ten nadaje się również dla kur niosek, w celu osiągnięcia żółtek jaj o żółtym kolorze. Produkcja kiszonki Kiszonka jest produktem pochodzącym z kontrolowanej fermentacji paszy zielonej przy utrzymaniu wysokiej wilgotności. Świeża pasza jest zbierana, krojona i umieszczana w silosach w warunkach beztlenowych, kiedy jest nadal świeża. Środowisko beztlenowe tworzy się poprzez wyłożenie silosu plastikiem po bokach i na dnie. Po wypełnieniu i zgnieceniu paszy w celu wyciśnięcia powietrza wykłada się górę plastikiem i przykrywa glebą. Materiał ten jest następnie zgniatany ponownie, żeby upewnić się, że pokrywa jest wodoszczelna i hermetyczna. Materiał będzie można przechowywać dopóki jest chroniony przed dostępem powietrza. Jakość zakiszonego produktu zależy od jakości kiszonego materiału i od procesu fermentacji.

88

1.4.3 Zarządzanie zdrowiem i dobrobytem zwierząt

Odpowiednie zarządzanie zdrowiem zwierząt w hodowli zwierząt Zdrowe zwierzę jest w dużo lepszej pozycji do radzenia sobie z infekcjami pasożytniczymi oraz rozwija się i produkuje w normalnym tempie. Jednakże, zdrowie i dobrobyt zwierząt zależą w dużej mierze od warunków mieszkaniowych, karmienia, obchodzenia się nimi przez ludzi oraz bezpośredniego narażenia na pasożyty i patogeny chorobowe:

Złe karmienie, zarówno pod względem jakości, jak i ilości, wywiera wpływ na zdrowie i produktywność zwierząt, jak i na odporność na infekcje. Powoduje ono zaburzenie metaboliczne, takie jak kwasicę, niedowład poporodowy, acetonemię, wzdęcia u bydła, co spowodowane jest brakiem równowagi minerałów, witamin, białka i energii dostarczanych w pokarmie.

Złe warunki higieniczne w budynkach dla zwierząt są dobrym gruntem dla rozmnażania i rozwoju pasożytów oraz innych chorób. Koryta zakażone odchodami zwierzęcymi są bardzo powszechnym źródłem infekcji.

Endopasożyty, takie jak nematody (nicienie) i inne robaki, oraz ektopasożyty, takie jak wszy, kleszcze i roztocza wywołują infekcje, które zmniejszają pobór pokarmu oraz tempo, w którym pokarm rozpada się w organizmie w celu pełnienia dalszych funkcji. Wywiera to wpływ na przybranie wagi ciała oraz zdolności produkcyjne i reprodukcyjne zwierząt.

Zranienia zwierząt z powodu złego obchodzenia się z nimi i narażenia na niebezpieczne materiały fizyczne, takie jak szkło i metale, mogą skutkować w infekcjach, które osłabiają zwierzęta

Organizmy chorobotwórcze (patogeny) oraz pasożyty, które są przenoszone kiedy zarażone zwierzęta, ludzie, sprzęt i materiały przechodzą z jednego stada lub gospodarstwa do innego.

89

Narzędzia do zarządzania zdrowiem zwierząt Ekologiczne zarządzanie zdrowiem zwierząt może być postrzegane, jako trzyetapowa procedura z wieloma narzędziami:

Pierwszy etap obejmuje zapobieganie dostępowi i rozprzestrzenianiu się infekcji. Drugi etap obejmuje zapewnienie dobrych warunków do rozwoju zwierząt w celu promowania ich naturalnej

odporności na infekcje. Trzeci etap obejmuje stosowanie bezpośrednich środków kontrolnych (zabiegów) w celu zabicia pasożytów i

organizmów chorobotwórczych. Celem jest optymalizacja etapów 1 i 2, które minimalizują dostęp i rozprzestrzenianie się infekcji i wspomagają naturalną odporność oraz silne i zdrowe zwierzęta. Zminimalizuje to stosowanie bezpośrednich środków kontrolnych/zabiegów w etapie 3. Przy odpowiedniej i skutecznej aplikacji etapów 1 i 2, bezpośrednia interwencja jest zwykle zminimalizowana. Podejście to prowadzi do oszczędności kosztów i zapobiega negatywnemu wpływowi niektórych bezpośrednich środków kontrolnych na zwierzęta i przyrodę. Środki zapobiegawcze w zarządzaniu zdrowiem zwierząt Ekologiczne zarządzanie zwierzętami skupia się przede wszystkim na środkach zapobiegawczych i ostrożności, które obejmują:

Odpowiedni wybór właściwych ras zwierzęcych Rasa zwierzęcia jest punktem startowym w skutecznym zarządzaniu zdrowiem zwierząt. Powinno wybierać się jedynie rasy przystosowane do lokalnych warunków pod względem wymagań żywieniowych, pogody, tolerancji na pasożyty i choroby. Zminimalizuje to koszty zarządzania, jak i ryzyko strat związanych ze zgonami.

Kwarantanna Każde nowe zwierzę wprowadzone do gospodarstwa powinno pierwsze być wyleczone i odizolowane na jakiś czas w celu przeprowadzenia monitoringu jego stanu zdrowia. Przemieszczanie wszelkich materiałów, takich jak obornik, i sprzętu powinno odbywać się poza gospodarstwem jeśli nie ma się pewności, że jest ono bezpieczne. Osoby odwiedzające gospodarstwo powinny pierwsze zdezynfekować obuwie przed wejściem do budynków dla zwierząt lub na pastwiska, żeby zminimalizować możliwość przenoszenia infekcji.

Regularny monitoring zwierząt Ścisła obserwacja zwierząt jest ważna, aby zidentyfikować i wyleczyć infekcję zanim się ona pogłębi i zainfekuje inne zwierzęta. Dlatego rolnicy ekologiczni prowadzą codzienną lub częstą dokumentację w celu oceny możliwych oznak i przyczyn chorób oraz zranień. Symptomy chorób mogą obejmować ograniczony apetyt skutkujący w

90

zmniejszonym poborze wody i pokarmu, ograniczonej produktywności lub na przykład spadku produkcji mleka lub jaj, apatii, braku sił witalnych, poruszanie się w sposób nietypowy lub z głową skierowaną w dół, zaburzone wydalanie z otworów ciała, trudności w oddychaniu, kaszel, dyszenie, zapalenie błon śluzowych w jamie ustnej, zapalenie spojówek lub warg sromowych, które mogą być blade i suche w przypadku bydła, podniesiona lub obniżona temperatura ciała, inne niż zawsze wydzieliny, zbyt twarde, zbyt wodniste lub pokryte śluzem albo krwią. Poważnie zainfekowane zwierzęta mogą być oddzielone od innych lub, jako środek ostateczny, zostać uśpione, żeby nie zainfekowały innych. Mięso powinno być konsumowane tylko jeśli temperatura ciała zwierzęcia jest normalna i nie istnieją żadne zaburzenia, w przeciwnym razie powinno ono zostać usunięte.

Szczepienie Szczepienie zaleca się zwłaszcza w przypadku chorób, które są trudne lub niemożliwe do wyleczenia, a które wywołują duże straty spowodowane wysokim wskaźnikiem umieralności. Przykłady takich chorób obejmują choroby stóp i jamy ustnej, wąglik, zapalenie płuc, afrykański pomór świń i ptasią grypę. W celach certyfikacyjnych użycie szczepień powinno być ograniczone. Oznacza to, że nie zaleca się ich rutynowego stosowania i jest dozwolone tylko jeśli rolnik ekologiczny może udowodnić, że dana choroba jest endemiczna w regionie lub w gospodarstwie ekologicznym albo jeśli ich zastosowanie jest wymagane przez prawo lub jeśli weterynarz zaleci szczepienie. Osoby wydające certyfikaty będą wymagały pisemnej weryfikacji od weterynarza potwierdzającej obecność lub zagrożenie infekcją. Zastosowanie szczepień w takich okolicznościach nie narusza certyfikatu i nie wymaga procedury kwarantanny, ale należy prowadzić pełną dokumentację. Zapewnienie korzystnych warunków rozwojowych Ekologiczne zarządzanie zwierzętami kładzie nacisk na zapewnieniu odpowiednich i korzystnych warunków rozwojowych w celu poprawienia odporności zwierząt na choroby. Obejmują one zbilansowaną karmę dla zwierząt, odpowiednie budynki i przyjazne dla zwierząt praktyki. Chociaż zwierzęta mają różny stopień naturalnej odporności na infekcje, rolnicy mogą wspomóc tę zdolność. Młode zwierzęta otrzymują tę zdolność z wyssaną siarą, która zawiera przeciwciała, zwłaszcza w ciągu pierwszych 6 godzin po narodzinach. Rutynowo i zapobiegawczo stosowane antybiotyki nie są zalecane w rolnictwie ekologicznym, ponieważ zakłócają zdolność zwierząt do rozwijania naturalnej odporności na choroby. Patogeny chorobowe, w długim okresie czasie, mają tendencję do rozwijania odporności na te leki.

Odpowiednie odżywianie Karmienie zwierząt powinno zapewnić zbilansowaną dietę i prawidłowe proporcje, paszę wysokiej jakości i świeżą, niski poziom koncentratów dla przeżuwaczy i mineralną suplementację w celu uniknięcia niedoborów. Potencjalnie

91

trujący pokarm, taki jak bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium), zapleśniałe jedzenie lub stosowanie bobków drobiowych, łajna i innego obornika, jako karmy powinno być unikane. Pastwiska powinny być dobrze utrzymywane stosując odpowiedni płodozmian, by uniknąć rozwoju pasożytów wewnętrznych, takich jak nicieni żołądkowo-jelitowych.

Odpowiednie budynki i higiena Regularne czyszczenie budynków dla zwierząt, koryt z karmą i wodą oraz otoczenia pomaga zredukować ryzyko dla zdrowia. Każdy obornik zwierzęcy powinien być kompostowany, a materiał, który nie może być kompostowany powinien zostać odpowiednio zebrany i spalony lub usunięty w celu uniknięcia potencjalnych źródeł zranień zwierząt.

Unikanie stresujących warunków Rolnicy ekologiczni mają na celu zmniejszenie fizycznego i psychologicznego stresu u zwierząt w celu promowania ich dobrobytu i normalnego rozwoju. Stresujące warunki osłabiają ciała zwierząt sprawiając, że stają się one podatne na infekcje. Czasami mogą wyrządzić one bezpośrednią krzywdę ich organom. Stres może być spowodowany warunkami pogodowymi, takimi jak nadmierny gorąc, światło słoneczne, deszcz, wiatr lub przez zamknięcie powodujące, że zwierzęta nie mogą zaspokoić swoich potrzeb, takich jak chodzenie, bieganie, latanie lub odpoczywanie. Surowe obchodzenie się ze zwierzętami obejmujące bicie, wiązanie lub pozbawianie dostępu do wody i pokarmu również wywołuje stres. Łagodne obchodzenie się sprawia, że zwierzęta są oswojone, spokojne i zdrowe. Bezpośrednia kontrola i leczenie infekcji Chociaż ekologiczne zarządzanie zwierzętami kładzie nacisk na dobrą opiekę i praktyki zapobiegawcze, jako preferowaną metodę utrzymania zdrowia żywego inwentarza, czasem bierze ono pod uwagę, że środki te mogą być niewystarczające dla ochrony przez chorobami. W takich przypadkach można włączyć leczenie lekami chemicznymi i antybiotykami. Jednakże, kiedy stosuje się takie leczenie, powinno się przestrzegać zasady wycofania, zwłaszcza w przypadku ekologicznej hodowli zwierząt. Stosowanie takich zabiegów nie kończy się utratą certyfikatu, ale wymaga wycofania leczonych zwierząt ze sprzedaży lub uśpienia wskutek długotrwałego leczenia substancjami. Także produkty zwierząt leczonych w ten sposób nie mogą być sprzedawane, jako ekologiczne przez pewien czas.

92

Z drugiej strony, istnieją naturalne leki ziołowe i tradycyjne metody stosowane w leczeniu zwierząt. Środki te są łatwo dostępne i tanie. Obejmują one:

Dodatki dietetyczne, takie jak witaminy i minerały Botaniczne środki na odrobaczanie, takie jak czosnek, nasiona dyni i piołun (Artemisia spp.), które mogą

zostać dodane do karmy zwierzęcej przeciw nicieniom żołądkowo-jelitowym oraz pasożytom płuc i wątroby. Olej z nasion miodli indyjskiej, tephrosia lub pyrethrum przeciw kleszczom.

Jednakże, rolnicy muszą wziąć pod uwagę, że kiedy leczenie ekologiczne nie przynosi efektów, należy włączyć leczenie konwencjonalne, żeby zapewnić dobrobyt zwierzętom.

Przeciwdziałanie kleszczom i innym pasożytom zewnętrznym Poza wszami i roztoczami, kleszcze to bardzo niebezpieczne pasożyty zewnętrzne atakujące prawie wszystkie typy zwierząt, w tym drób. Wysysają one krew ze zwierząt powodując dyskomfort, a w ekstremalnych przypadkach anemię, co wpływa na rozwój. Mogą też przenosić choroby i uszkodzić skórę zwierzęcia. Istnieją dwa główne typy kleszczy: miękkie i twarde. Miękkie kleszcze, obrzeżkowate, wyróżniają się miękkim ciałem i posiadaniem części jamy ustnej wewnątrz ciała. Jedzą szybko i puchną, jak balon, kiedy pożerają krew. Twarde kleszcze, Ixodidae, mają twardy pancerz na górnej powierzchni ciała i mają aparat gębowy, którym mogą wkuć się i przyczepić do żywiciela. Jedzą wolno i zajmuje im kilka dni, aby zakończyć posiłek. Inne pasożyty zewnętrzne, jak pchły powodują dużo dyskomfortu zwierzętom i mogą przenosić choroby.

93

Zrozumienie cyklu życiowego kleszczy Kleszcze mogą mieć jednego, dwóch lub trzech żywicieli. Wszystkie stadia gatunków posiadających jednego żywiciela żyją i linieją na jednym żywicielu, następnie składają jaja na ziemi. Larwy i poczwarki gatunków posiadających dwóch żywicieli mają jednego żywiciela, ale osobniki dorosłe rozmnażają się na innym żywicielu. Wszystkie stadia rozwojowe gatunków posiadających trzech żywicieli mają innego żywiciela, a ich jaja składane są na ziemi. Większość kleszczy ma trzech żywicieli, a żywiciele mogą lub nie mogą być tego samego gatunku (Rysunek 12).

Rysunek 12 – Cykl życia kleszczy posiadających trzech żywicieli

94

Kleszcz pospolity (Ixodes ricinus) zazwyczaj żywi się raz na każde stadium, na różnych żywicielach z szerokiego zakresu gatunków podczas swojego cyklu życiowego. Jest jednym z najbardziej powszechnych kleszczy atakujących zwierzęta gospodarskie, zwierzęta domowe i ludzi. Inne gatunki żywicieli obejmują: myszy, szczury, wiewiórki, gady, bydło, konie, owce, świnie, psy, koty i ludzi. Cykl życia kleszczy obejmuje cztery stadia rozwojowe: jajo, larwę, poczwarkę i osobnika dorosłego. Kiedy z jaj wylęgnie się larwa, szuka ona żywiciela, żywi się a następnie odpada, aby wylinieć do stadium poczwarki. Następnie poczwarka szuka innego żywiciela, żywi się, odpada i linieje do stadium dorosłego. Osobnik dorosły (męski lub żeński) szuka innego żywiciela, żywi się, a następnie składa jaja na ziemi. Kleszcze różnią się w zależności od długości trwania cyklu i liczby żywicieli. Zalecenia dla rolników dotyczące odpowiedniej kontroli nad kleszczami i innymi ektopasożytami Kleszcze i inne pasożyty zewnętrzne mogą być w sposób zrównoważony kontrolowane poprzez stosowanie szeregu praktyk.

Wybór zwierząt o ograniczonej podatności na kleszcze, na przykład gatunki przystosowane do warunków lokalnych.

Ścisła obserwacja i monitoring zwierząt, aby mieć pewność, że infekcja zostanie zidentyfikowana we wczesnym stadium w celu wykonania szybkiej interwencji.

Stawianie pułapek na pasożyty używając pułapek strategicznie umieszczonych wokół padoków lub miejsc odpoczynku dla zwierząt.

Stosowanie środków kontroli biologicznej, na przykład, trzymając i dopuszczając kurczaki do pasz dla zwierząt, żeby mogły dziobać i zjadać kleszcze.

Stosowanie zabiegów organicznych, jako środków odstraszających. Na przykład, siarki, oleju z melii indyjskiej lub z eukaliptusa (E. globulus) oraz naturalnego pyretrum. Preparaty z roślin takich jak Tephrosia, Lantana camara, Tagetes minuta, Urtica dioica i Azadirachta indica mogą być używane przeciw kleszczom. Liście eukaliptusa umieszczone w legowiskach zwierząt odstraszają kleszcze i inne pasożyty. Istnieje wiele lokalnych roślin leczniczych, a doświadczenia związane z ich stosowaniem mogą być dzielone z innymi rolnikami ekologicznymi.

Podwójne ogrodzenie, głównie między sąsiadującymi gospodarstwami, może pomóc w zapobieganiu rozprzestrzenianiu się kleszczy i wszy od sąsiadujących, zarażonych zwierząt.

Odpowiednie pastwiska i zarządzanie wypasem wraz z okresem wycofania zwierząt przekraczającym 3 miesiące w przypadku starych zwierząt do 6 miesięcy w przypadku młodych zwierząt przerwie cykl życiowy

95

większość pasożytów zewnętrznych i ograniczy napór pasożytów. Częste zmiany padoków, nawet między różnymi gatunkami, również pomoże dalszemu ograniczeniu naporu pasożytów.

96

Krótkie uwagi dotyczące pasożytów wewnętrznych Pasożyty wewnętrzne, powszechnie zwane robakami, atakują większość zwierząt i mogą poważnie wpłynąć na produkcję i zdrowie pasących się zwierząt. Na wyższe ryzyko narażone są zwłaszcza zwierzęta o słabym układzie odpornościowym. Większość robaków rozwija się w paszy, co oznacza, że zwierzęta zarażają się poprzez wypas. Kiedy robaki już się zasiedlą, produkują jaja, które wydostają się razem z odchodami. Jaja rozwijają się w zakaźne larwy pasożytnicze, które są zjadane wraz z paszą. Wysokie wskaźniki obsadu i niedostateczne okresy wypasu rotacyjnego przyczyniają się do częstych inwazji. Większość rolników polega w dużej mierze na lekach antypasożytniczych (środkach odrobaczających), zwanych lekami przeciwrobaczymi w celu kontroli pasożytów wewnętrznych u zwierząt. Ale długotrwałe stosowanie, a w niektórych przypadkach nadużywanie tych leków doprowadziło do powstania robaków, które są niezwykle odporne. Dlatego rolnicy ekologiczni nie powinni stosować środków odrobaczających rutynowo, ale jedynie w razie potrzeby i w zależności od intensywności inwazji i jeśli inne dozwolone substancje nie są wystarczające, by wyleczyć zwierzę. Przykłady powszechnych pasożytów wewnętrznych bydła to trychiny (robaki żołądkowe/jelitowe), robaki płucne, motylica wątrobowa i kokcydia. U owiec i kóz to robaki żołądkowe i jelitowe (nicienie, glisty), tasiemce, motylica wątrobowa i kokcydia. U świń duże glisty (Ascaris), włosogłówki, robaki płucne, kuliste, brzuszne, owsiki oraz robaki nerkowe.

97

Ogólne zalecenia dla rolników dotyczące odpowiedniej kontroli pasożytów wewnętrznych Ogólnie kontrola ekologiczna pasożytów polega na utrzymywaniu dobrych praktyk kontrolnych i ograniczenia ryzyka infekcji poprzez zapewnienie dobrego pożywienia i minimalnego stresu. Pomocne powinny być następujące praktyki:

Dobre praktyki kontroli paszy mające na celu przerwanie cyklu życiowego pasożytów. Zwierzęta powinny zostać przemieszczone na czyste pastwisko zwłaszcza po deszczach, kiedy pasożyty rozmnażają się intensywnie. Stare pastwiska mogą zostać przekopane/przeorane, żeby wyeksponować jaja i larwy na światło słoneczne i ciepło, oraz użyte do produkcji roślinnej lub innych gatunków zwierzęcych.

Dobre odżywianie się zwierząt sprawia, że zwierzęta są silne i odporne na pasożyty wewnętrzne. Odpowiednie planowanie wypasu jest bardzo ważne w kontrolowaniu pasożytów, na przykład poprzez wypas

rotacyjny. Starsze, mniej podatne zwierzęta powinny paść się pomiędzy młodymi w rotacji. Mniejsza liczba zwierząt na danym obszarze do wypasu połączona z dobrą rotacją również w dużym stopniu zmniejsza populacje pasożytów.

Niektóre rośliny na paszę, jak na przykład Sericea lespedeza wykazują bardzo dobre właściwości przeciwrobacze. Karmienie kóz lub owiec Sericeą znacznie zmniejsza ilość pasożytów wewnętrznych, takich jak nicienie. Odrobaczanie roślinami na paszę jest bardzo korzystne, ponieważ zwierzęta są równocześnie odpowiednio karmione i leczone.

Rolnicy stosują zabiegi ekologiczne, takie jak stosowanie naturalnych produktów wykonanych z czosnku, melasy, oleju warzywnego, aloesu i wielu innych środków roślinnych. Siarczan miedzi (CuSO4) w bardzo rozcieńczonych dawkach jest również dozwolony do stosowania przez rolników ekologicznych. Jednakże, istnieją inne substancje wymienione, jako dozwolone według różnych standardów ekologicznych.

98

Inne zalecenia i wymagania hodowlane w produkcji zwierzęcej Ból wywołany przez praktyki okaleczające, takie jak kastracja, oznakowanie, dekornizację, skracanie dziobów, ogonów musi być ograniczony do minimum. Według niektórych standardów ekologicznych dekornizacja oraz skracanie dziobów i ogonów są zakazane. Ważna jest dobra relacja między ludźmi, a zwierzętami: częsty i łagodny kontakt oraz rozmawianie ze zwierzętami sprawia, że zwierzęta są oswojone i spokojne, dają się leczyć, przewozić i traktować bez stresu, hałasu i zranień. Wszystkie narzędzia i sprzęt techniczny, takie jak grabie, ogrodzenia, studnie oraz narzędzia do okaleczania muszą być utrzymywane w odpowiednich i czystych warunkach, bo w przeciwnym razie zwierzęta można zranić narzędziami, które nie są aktualnie używane. Lokalne standardy ekologiczne istniejące w niektórych krajach mogą mieć szczególne wymagania odnośnie produkcji zwierzęcej. Niemniej jednak, poniższe wymagania są wspólne dla wszystkich:

Odpowiedni dobór ras Niedozwolone jest klonowanie i transfer embrionów Stosowanie pokarmu pochodzącego jedynie z naturalnych lub ekologicznych, certyfikowanych źródeł Ograniczone stosowanie koncentratów, jako karmy dla przeżuwaczy Leczenie i terapia środkami chemicznymi nie jest dozwolona, poza terapiami zaleconymi przez weterynarza

w celu uniknięcia niebezpiecznych infekcji, których nie można uleczyć metodami, ani produktami naturalnymi Stałe uwiązanie zwierząt jest niedozwolone

Ostatnie reguły dla Krajów Członkowskich UE dotyczące dobrobytu zwierząt rozszerzyły te zalecenia i wymagania do produkcji zwierzęcej ogólnie.

99

Odpowiednie obchodzenie się, zabijanie i przygotowywanie produktów zwierzęcych Wraz z pojawieniem się chorób, takich jak choroba szalonych krów, ptasia grypa i problemy zdrowotne spowodowane takimi bakteriami, jak Salmonella i Escherichia coli, świadomość społeczna na temat zdrowia zwierząt i bezpieczeństwa ludzkiego. Produkty zwierzęce są szybko psujące się i są dobrym nośnikiem dla wielu patogenów chorobotwórczych. Jeśli nie są dobrze zarządzane, mogą być poważnym źródłem infekcji dla konsumentów produktów zwierzęcych. Obowiązkiem związanym z przetwarzaniem zwierząt w produkty spożywcze i pożyteczne produkty uboczne jest zabijanie zwierzęcia w humanitarny sposób i przetwarzanie zwłok w sposób higieniczny. W momencie zabijania zwierzę musi być zdrowe i normalne fizjologicznie. W czasie przygotowania do zabicia zwierzę musi być wypoczęte, szczególnie jeśli podróżowało na dużą odległość. Jednakże, świnie i drób zwykle zabijane są po przyjeździe, jako że czas transportu jest zwykle stosunkowo krótki, a trzymanie ich w przegrodach jest dla nich stresujące. W czasie przetrzymywania zwierzętom powinno się podać wodę i nakarmić jeśli trzeba. Okres przechowywania pozwala na identyfikację zranionych i chorych zwierząt. Certyfikacja ekologiczna i marketing produktów zwierzęcych Produkty zwierzęce zwykle są kierowane na rynki lokalne do krajów, w których popyt przewyższa podaż. W takich sytuacjach zawsze jest miejsce na zwiększenie produkcji w celu spełnienia rosnących wymagań. Jednakże, w niektórych przypadkach konsumenci wymagają produktów takich jak jaja, mleko i mięso pochodzących z rynków lokalnych. Dlatego zawsze jest szansa dla produktów pochodzących z gospodarstw ekologicznych, które mogą zostać sprzedane po wysokich cenach. Decyzja o przyznaniu certyfikatu dla produkcji zwierzęcej powinna być oparta na dostępności rynku lub chęci producentów do promowania zwierzęcych produktów z gospodarstw ekologicznych lub zrównoważonych. Istnieje wiele metod zabijania zwierząt, ale bez względu na użytą metodę, powinna ona przynosić jak najmniej bólu i stresu zwierzętom dzięki traktowaniu ich w sposób łagodny, niehałaśliwy lub zostawiając razem zwierzęta, które się znają. Zwłoki muszą zostać zabezpieczone przed zakażeniem, a odpady muszą zostać zebrane i bezpiecznie usunięte.

100

Ogólne zalecenia dla rolników dotyczące obchodzenia się z produktami zwierzęcymi Do konsumpcji przez ludzi należy zabijać jedynie zdrowe zwierzęta Należy przestrzegać okresu wycofania zwierząt leczonych w sposób konwencjonalny zanim zostaną zabite i

sprzedane, jako produkty ekologiczne. Należy przestrzegać odpowiednich procedur sanitarnych w celu utrzymania higieny osobistej oraz żywności

oraz zminimalizowania zakażenia środowiska Zwłoki muszą zostać schłodzone w czasie pierwszego dnia po zabiciu Należy przestrzegać poszczególnych ekologicznych standardów rynkowych w trakcie całego procesu

zabijania, aby mieć pewność, że produkty będą dostosowane do rynków ekologicznych Minimalizacja zanieczyszczenia środowiska poprzez odpowiednie i bezpieczne usuwanie odpadów po

zabiciu.

101

1.5 Przetwarzanie żywności ekologicznej

1.5.1 Przetwarzanie żywności ekologicznej (ogółem)

Rolnictwo ekologiczne, jako holistyczna metoda produkcji Rolnictwo ekologiczne to holistyczna metoda zarządzania produkcją, która promuje i ulepsza rolniczy i ekologiczny system zdrowia poprzez bioróżnorodność, cykle biologiczne i biologiczną aktywność gleby. Człowiek jest wpisany w cykl planety, jako bardzo mała część Wszechświata, w równowadze z nim, utrzymując źródło życia, jak zostało to przedstawione przez koncepcję człowieka witruwiańskiego Leonarda (Rysunek 13).

Rysunek 13 – Podejście holistyczne: Człowiek witruwiański Leonarda

To holistyczne podejście kładzie nacisk na stosowanie praktyk zarządzania lokalnych i wewnątrzgospodarskich, a nie wkładu spoza gospodarstwa. Udaje się to osiągnąć przez stosowanie, tam, gdzie jest to możliwe, metod kulturowych, biologicznych i mechanicznych w przeciwieństwie do materiałów syntetycznych w celu spełnienia poszczególnych funkcji systemu. Produkt rolniczy oraz produkt pochodzenia rolniczego jest definiowany, jako produkt lub towar, surowy lub przetworzony, który jest udostępniony do konsumpcji przez ludzi (np. woda, sól i dodatki) lub do pokarmu dla zwierząt.

102

Przetworzone rolnicze produkty roślinne i zwierzęce przeznaczone do konsumpcji przez ludzi należy pozyskać z surowców ekologicznych; jedynie niektóre składniki niedostępne, jako ekologiczne i wpisane na listę składników dozwolonych, mogą zostać dodane. Odniesienia do produkcji ekologicznej Oznakowanie produktu może odnosić się do metod produkcji ekologicznej tylko jeśli:

Oznaczenie takie jasno pokazuje związek z ekologiczną metodą produkcji rolniczej oraz zawiera nazwę produktu ekologicznego;

Wszystkie składniki pochodzenia organicznego są otrzymane, lub pochodzą, z produktów pozyskanych zgodnie z wymaganiami ekologicznej metody produkcji;

Produkt nie może zawierać żadnych składników pochodzenia pozarolniczego niewymienionych na liście, jako dozwolone;

Te same składniki nie mogą pochodzić zarówno ze źródeł ekologicznych, jak i nieekologicznych;

Produkt lub jego składniki nie zostały poddane podczas przygotowywania zabiegom związanym ze stosowaniem promieniowania jonizującego lub substancji niewymienionych, jako dozwolone;

Produkt został przygotowany lub sprowadzony przez operatora podlegającego regularnemu systemowi inspekcji, jak określono w przepisach europejskich i Codex Alimentarius;

Oznakowanie odnosi się do nazwy i/lub numeru kodu oficjalnego lub oficjalnie uznawanego organu certyfikującego, któremu podlega operator, który przeprowadził operacje przetwarzania.

Derogacja wyżej wymienionych przepisów następuje, kiedy:

Pewne składniki pochodzenie organicznego, które nie spełniają przepisów, mogą być stosowane w ilości nieprzekraczającej 5% wszystkich składników poza solą i wodą produktu końcowego

Składniki pochodzenia organicznego nie są dostępne lub w niewystarczającej ilości. Odniesienia oparte na Rozp. WE 834/07 dotyczące oznakowania produktów ekologicznych obejmują trzy formy:

Odniesienie do metody produkcji organicznej; Odniesienie do certyfikacji; Logo na produktach organicznych (prywatne, krajowe i UE).

Odniesienia do metody produkcji organicznej mogą być napisane, różnymi sposobami, na etykietach następujących kategorii żywności:

Ekologiczne rośliny surowe lub żywy inwentarz;

Organiczne produkty przetworzone;

103

Produkty ze składnikami ekologicznymi i nieekologicznymi w zmiennych proporcjach;

Produkty pochodzące z polowań i rybołówstwa;

Produkty pochodzące z produkcji wina z winogron ekologicznych lub przechodzących przez okres konwersji na rolnictwo ekologiczne;

Produkty pochodzące z gospodarstw przechodzących przez okres konwersji;

Produkty organiczne importowane z krajów trzecich;

Produkty organiczne z akwakultury. Nieprzetworzone produkty roślinne i zwierzęce do konsumpcji ludzkiej mogą zacytować na etykiecie i w reklamach odniesienia do metody organicznej jeśli:

Produkt i wszystkie jego składniki zostały pozyskane zgodnie z Rozp. WE 834/07; Produkt został sprowadzony z miejsca poddanego kontrolom przewidzianym przez Rozp. WE 834/07; Cały łańcuch dostaw od produkcji do dystrybucji musi być kontrolowany przez autoryzowany Kontrolny

Organ Certyfikujący; Produkt i jego składniki nie są pozyskiwane bez GMO i produktów ubocznych GMO; Produkt i jego składniki nie są traktowane promieniowaniem jonizującym

Szczególny przepis zostanie przyjęty dla produktów pochodzących z produkcji wina. Drożdże i produkty oparte na drożdżach podlegają Rozp. WE 1254/08.

104

Przetworzone produkty żywnościowe, na których można umieścić odniesienia do produkcji organicznej muszą przestrzegać przepisów art. 19 Rozp WE 834/07 i art. 26, 27 oraz 28 Rozp WE 889/08. Poza wymogami przewidzianymi dla nieprzetworzonych organicznych produktów roślinnych i zwierzęcych należy przestrzegać następujących przepisów:

Przetworzone produkty organiczne są przygotowywane w odizolowaniu od produktów nieorganicznych; Produkt jest „złożony głównie ze składników rolniczych” oznacza procent wyższy od 50% z całości po

wykluczeniu soli i wody Substancje techniczne do przywracania utraconych właściwości z powodu błędów w przetwarzaniu lub w

zapasach nie są używane Stosowane są jedynie następujące substancje:

Dodatki zawarte w Załączniku VII Rozp. WE 889/08;

Substancje oparte na mikroorganizmach i enzymach normalnie stosowane w przetwórstwie żywieniowym i wymienione w Załączniku 7 Rozp. WE 889/08;

Naturalne olejki smakowe zdefiniowane w Art. 2 paragrafy 8 i 9 Dyrektywy 88/388/EWG, oznaczone, jako naturalne substancje smakowe w tej samej Dyrektywie, Art.9 paragrafy 1 i 2;

Barwniki spożywcze do pieczątek na mięso i skorupki jajek, jak w Dyrektywie 94/36/WE, Art. 2 paragrafy 8 i 9;

Woda i sole mineralne (oparte o chlorek sodu i chlorek potasu) zwykle stosowane w przetwórstwie żywności;

Substancje mineralne, witaminy, aminokwasy i inne mikroskładniki zatwierdzone jeśli ich stosowanie zostało przewidziane przez prawo dot. przetwórstwa żywności

105

1.5.2 Przetwarzanie żywności ekologicznej (zarządzenia)

Przetwarzanie żywności organicznej i HACCP Przetwarzanie żywności ekologicznej podlega, tak jak i konwencjonalne produkty żywnościowe, zarządzeniom HACCP (System Analizy Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontroli). HACCP zapewnia stałe środki jakości, które odkrywają problemy i zmiany w momencie, w którym się pojawią i zanim produkt zostanie sprowadzony. Dlatego HACCP jest bardziej natychmiastowym i ciągłym sposobem na kontrolę jakości i ryzyka związanego z przetwarzaniem żywności od badań standardowych. Zarządzenia HACCP wyznaczają wszystkie środki potrzebne, aby zapewnić bezpieczeństwo i zdrowie produktów żywnościowych. Środki HACCP obejmują wszystkie etapy produkcji podstawowej, przygotowanie, przetwarzanie, wytwarzanie, pakowanie, przechowywanie, transport, dystrybucję, zarządzanie i wystawianie na sprzedaż dla konsumentów. Wszystkie główne zarządzenia dotyczące higieny obejmują:

Ryzyko biologiczne spowodowane zanieczyszczeniem czynnikiem biologicznym (pleśnie lub toksyny z materiałów surowych, sprzętu, itp.);

Ryzyko chemiczne spowodowane zanieczyszczeniem czynnikiem chemicznym (metale ciężkie, pozostałości pestycydów, ślady odczynników, środki czyszczące, itp.);

Ryzyko fizyczne spowodowane zanieczyszczeniem czynnikiem fizycznym (części drewniane, plastikowe, metalowe lub szklane pochodzące z surowców naturalnych i sprzętu).

Procedury HACCP opierają się na Krytycznych Punktach Kontroli, czyli punktach wyznaczających moment, w którym można zacząć stosować kontrolę w celu zapobieganiu lub eliminowaniu ryzyka dotyczącego bezpieczeństwa żywności lub ograniczenia go do poziomu akceptowalnego. Środki zapobiegawcze lub korekcyjne stosuje się w celu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa produktów. Reguły HACCP z Codex Alimentarius oparte są na siedmiu zasadach:

Zasada 1: przeprowadź analizę ryzyka;

Zasada 2: wyznacz CCP (Krytyczne Punkty Kontroli,) ;

Zasada 3: wyznacz limity kontroli

Zasada 4: określ system do monitoring CCP;

Zasada 5: wyznacz działania korekcyjne, które zostaną podjęte jeśli monitoring wskaże, że dany CCP nie jest pod kontrolą;

Zasada 6: wyznacz procedury weryfikujące, czy system HACCP działa odpowiednio

106

Zasada 7: określ dokumentację dotyczącą wszystkich procedur i zapisów, które zagwarantują, że stosowane są zasady systemu HACCP

Nawet jeśli ekspert zewnętrzny zapewni Instrukcję HACCP, bardzo ważnym jest, aby wyznaczyć odpowiednie osoby do wykonywania kontroli wewnętrznej, odpowiedzialne za poszczególne punkty krytyczne oraz osobę odpowiedzialną za ogólne procedury kontrolne. Wszystkie te osoby muszą zostać przeszkolone zanim obejmą obowiązki danego poziomu kontroli. Instrukcja HACCP zostanie wydana przez eksperta dla danego gospodarstwa lub przedsiębiorstwa wraz opisem wszystkich procedur przetwórczych, od materiałów surowych do produktów żywnościowych. Produkt należy opisać według cech dotyczących:

Opisu opakowani ;

Okresu ważności (Najlepiej spożyć przed..) ;

Składu ;

Struktury fizycznej/chemicznej ;

Zabiegów przetwórczych ;

Danych o składnikach odżywczych ;

Warunków przechowywania ;

Metody dystrybucji. Należy również określić zamierzone zastosowanie, takie jak oczekiwane wykorzystanie przez konsumentów (tj. brak pozostałości) oraz zalecenia dla osób wrażliwych (tj. niemowląt, osób nietolerujących laktozy lub osób z celiakią). Schemat proceduralny zawarty w instrukcji HACCP identyfikujący Krytyczne Punkty Kontroli w trakcie różnych etapów jest przedstawiony na rysunku 14.

107

Rysunek 14 Schemat proceduralny HACCP

STOP

Tak

Tak Nie To nie CCP

Tak

Czy istnieją

zapobiegawcze środki

kontrolne?

Tak

Tak

Nie

Czy kontrola na tym etapie jest niezbędna

dla bezpieczeństwa?

Modyfikacja etapu,

procesu lub produktu

To nie

CCP STOP

Czy etap jest specjalnie zaprojektowany do eliminacji

lub ograniczania prawdopodobieństwa wystąpienia

ryzyka do poziomu akceptowalnego?

Nie

Czy może wystąpić nadmierne zakażenie zagrożeniami na poziomie nieakceptowanym lub czy może ono urosnąć do poziomu

nieakceptowanego?

Nie

Czy następny krok wyeliminuje zagrożenie lub ograniczy

jego występowanie do akceptowalnego poziomu? Nie PUNKT

KRYTYCZNY

To nie

CCP STOP

108

Na podstawie monitoringu określona zostaje procedura dla każdego CCP:

Zebrane dane są oceniane przez wyznaczoną osobą odpowiadającą za przeprowadzenie działań korekcyjnych;

Działanie korekcyjne muszą zostać podjęte tak szybko, jak to tylko możliwe;

Wszystkie dokumenty muszą być podpisywane przez osoby przeprowadzające monitoring i przez odpowiedzialnego rewidującego urzędnika.

Plan HACCP musi być regularnie weryfikowany i rewidowany poprzez:

Formalny wewnętrzny plan audytowy;

Certyfikację;

Analizowanie reklamacji klientów;

Prowadzenie dokumentacji. Obejmie on:

Opis gospodarstwa/fabryki z:

Nazwą, adresem, numerem rejestracyjnym przedsiębiorstwa i rodzajem działalności;

Danymi personalnymi właściciela;

Opisem działań, takich jak przetwarzanie i/lub sprzedaż, organizacja personelu oraz opis pracy. Opis obszaru przetwórczego:

Plan fabryki wraz z działami odpowiedzialnymi za poszczególne etapy przetwórcze;

Czyszczenie (schemat, narzędzie i procedura);

Plan konserwacji w celu uniknięcia zakażenia od narzędzi;

Kontrola szkodników Ogólne wymagania dla obszaru przetwórczego:

Łatwość czyszczenia i dezynfekcji ścian i podłóg;

Odpowiednie oświetlenie i wentylacja;

Regularnie przeprowadzany monitoring szkodników i środki kontrolne;

Osobne pomieszczenia na toalety i produkty czyszczące. Opis sprzętu przetwórczego:

Opis sprzętu wraz z etapami przetwórczymi powiązanymi z działami;

Czyszczenie (schemat, narzędzie i procedura);

Plan konserwacji w celu uniknięcia zakażenia od narzędzi;

109

Kontrola szkodników Sprzęt i narzędzia do czyszczenia

Szczegółowy plan zwykłych czynności związanych z czyszczeniem;

Szczegółowy opis procedur czyszczenia nadzwyczajnego w razie długiej przerwy;

Narzędzia używane do każdej operacji. Zarządzanie personelem:

Higiena osobista

Szkolenie w ramach procedur HACCP Derogacja dla tradycyjnego żywienia w Unii Europejskiej Unia Europejska uznaje tradycyjne produkty spożywcze, jako wartościowe i niezastąpione dziedzictwo Krajów Członkowskich i, w konsekwencji, również dziedzictwo Unii Europejskiej. Dlatego Przepisy dotyczące Higieny uwzględniają elastyczność, zwłaszcza dla tego typu produktów, pod warunkiem, że produkt jest bezpieczny. Żywność o cechach tradycyjnych to żywność wytwarzana tradycyjnie w Krajach Członkowskich, która jest:

Uznana za produkty historycznie tradycyjne, lub

Wytwarzana według technik, procesów lub metod tradycyjnych, lub

Jest chroniona, jako tradycyjny produkt żywnościowy (PDO, PGI, TSG) przez EU, krajowe, regionalne lub lokalne prawo.

Dla tego typu żywności przepisy UE pozwalają Krajom Członkowskim na przydzielanie derogacji od:

Ogólnych wymogów higieny na obszarze, na którym produkty są wystawione na działanie środowiska niezbędnego do rozwoju ich cech (zwłaszcza niegładkich ścian sufitów i drzwi, nieprzepuszczalnych, nienasiąkliwych i odpornych na korozję materiałów oraz naturalnych geologicznych ścian, sufitów i podłóg);

Środków czyszczenia i dezynfekcji takich miejsc oraz częstotliwości z jaką są one przeprowadzane mając na uwadze otaczającą florę;

Wymogów dotyczących materiałów i sprzętu używanego do przygotowywania, pakowania oraz zawijania tych produktów.

Sprzęt oraz narzędzia musza być utrzymywane zawsze w satysfakcjonującym stanie sanitarnym i muszą być regularnie czyszczone oraz dezynfekowane. Zobacz także http://ec.europa.eu/food/food/biosafety/hygienelegislation/guide_en.htm

110

Rolnictwo ekologiczne i identyfikowalność W prawie UE termin „identyfikowalność” oznacza możliwość śledzenia każdej żywności, pokarmu, zwierząt produkujących żywność oaz substancji, które będą używane do konsumpcji w trakcie wszystkich etapów produkcji, przetwarzania i dystrybucji. Identyfikowalność jest sposobem reagowania na potencjalne ryzyko, które może zagrażać żywności i pokarmom w celu zapewnienia, że wszystkie produkty żywnościowe w UE są bezpieczne dla obywatelu europejskich. Ważnym jest, żeby organy krajowe lub przedsiębiorstwa spożywcze w momencie zidentyfikowania ryzyka mogły prześledzić źródła tego ryzyka w celu szybkiej izolacji problemu i zapobieżeniu dostania się zakażonego produktu do konsumentów. Ponadto, identyfikowalność pozwala udostępnić publicznie dokładne informacje, co minimalizuje zakłócenia w handlu. Skoro rynek wewnętrzny oznacza, że żywność i produkty spożywcze mogą swobodnie krążyć między krajami UE, identyfikowalność może być skuteczna tylko gdy spełnione są wymagania we wszystkich Krajach Członkowskich. Ogólne zasady prawa żywnościowego UE weszły w życie w 2002 i czynią identyfikowalność obowiązkową dla każdego przedsiębiorstwa związanego z żywnością i pokarmem. Wymaga ona, żeby każdy operator żywności i pokarmu wdrożył specjalny system identyfikowalności. Producent/dostawca musi potrafić zidentyfikować pochodzenie produktów, dokąd zostaną one przekazane oraz móc szybko udostępnić taką informację odpowiednim władzom. UE opublikowała przewodniki (dostępne na stronie internetowej Komisji Europejskiej), które wymagają od operatorów dokumentowania nazw i adresów dostawców oraz konsumentów oraz charakteru produktu wraz z datą dostarczenia. Operatorów zachęca się również do przechowywania informacji na temat masy oraz ilości produktów, numeru partii jeśli istnieje oraz bardziej szczegółowego opisu produktu dotyczącego przykładowo tego, czy jest on surowy, czy przetworzony. Poza ogólnymi wymaganiami, niektórym kategoriom produktów przypisuje się ponadto przepisy dotyczące danego sektora produktów spożywczych (owoce i warzywa, wołowina, ryby, miód, olej z oliwek) tak żeby konsumenci mogli zidentyfikować ich pochodzenie i autentyczność. Istnieją również specjalne reguły identyfikowalności dla genetycznie modyfikowanych organizmów (GMO), które zapewniają, że zawartość GM produktu może zostać prześledzona i wymagają dokładnego oznakowania, żeby konsumenci mogli dokonać świadomego wyboru. W przypadku zwierząt producenci muszą oznakować każde i zawrzeć informację o ich pochodzeniu oraz kiedy zwierzęta zostaną zabite, ostemplować je kodem identyfikacyjnym rzeźni. Użyte narzędzia (kolczyki, paszporty, kody kreskowe) mogą różnić się między krajami, ale większość z nich zawiera te same informacje. http://ec.europa.eu/food/food/foodlaw/index_en.htm

111

1.5.3 Przetwarzanie żywności ekologicznej (pakowanie i oznakowanie)

W oparciu o ogólne zasady opisane w Rozdziale 1.5.1, żywność może być oznaczona, jako „ekologiczna” jeśli składa się z 95% składników pochodzących z gospodarstwa ekologicznego. Dodatki z gospodarstw nieekologicznych mogą być dodane tylko jeśli wymienione są w Załączniku IX Rozp. WE 889/2008 lub są tymczasowo uznane przez Kraj Członkowski. Na Rysunku 15 widnieje próbka etykiety zawierająca wszystkie wymagane informacje: Nazwę firmy i aktualny adres, nazwę produktu, składniki, ekologiczne logo UE (prywatne lub krajowe logo może zostać opcjonalnie dodane, zobacz Rysunek 15)

Rysunek 15 – Próbka etykiety produktu ekologicznego

112

Produkty żywnościowe z gospodarstwa w trakcie konwersji na rolnictwo ekologiczne mogą również zostać oznaczone wraz z odpowiednim odniesieniem. Nie dotyczy to produktów zwierzęcych (jaj, mleka, mięsa, …), które nie mogą zostać oznakowane w czasie przechodzenia przez konwersję. Okres konwersji różni się w zależności od rodzaju produktu:

Warzywa mogą być komercjalizowane, jako ekologiczne po 24-miesięcznym okresie konwersji, przed siewem;

Pastwiska stałe mogą być używane, jako pasza organiczna po po 24-miesięcznym okresie konwersji;

Stałe uprawy poza pastwiskami mogą produkować w sposób ekologiczny po 3 latach okresu konwersji od pierwszych zbiorów.

Rysunek 16 przedstawia próbkę etykiety dla produktów z gospodarstwa w trakcie konwersji na rolnictwo ekologiczne. Rysunek 16 - Próbka etykiety dla produktów z gospodarstwa w trakcie konwersji na rolnictwo ekologiczne.

113

Rozp. WE 834/07 zawiera (Art. 23, paragraf 4,a) obowiązkowy przepis dotyczący umieszczania logo ekologicznego Unii Europejskiej na etykiecie produktów pakowanych wytwarzanych w UE. Przepis ten jest opcjonalny dla produktów niepakowanych, wytwarzanych w UE lub importowanych z krajów trzecich. Przepisy techniczne dotyczące powielania loga ekologicznego UE są opisane w Rozp. WE 271/2010, Załącznik XI, we wszystkich językach UE (zob. http://ec.europa.eu/agriculture/organic/eu-policy/logo_en ). Według Rozp. WE 834/07 również krajowe i/lub prywatne logo może być zawarte na etykiecie wraz z oficjalnym logiem UE. Najbardziej znanymi na świecie, ze względu na ich najczęstsze zastosowanie w Europie, są:

”Agricolture Biologique” (AB-France), jest własnością Ministra ds. Rolnictwa, Żywności, Rybołóstwa i Rozwoju i jest bardzo popularne we Francji, więc wygodnie jest łączyć go razem z logo UE. Obliguje ono również do przestrzegania francuskich przepisów ekologicznych, które zawierają pewne różnice dotyczące produkcji zwierzęcej. W przypadku win ekologicznych obowiązkiem jest dodanie „Vin d e s raisins biologiques”. Informacje na www.agencebio.org .

”BIOSIEGEL” jest oficjalną żywnością organiczną pochodzącą z gospodarstw w Niemczech. Jest opcjonalne i uzupełniające dla logo UE. Należy wysłać pisemną prośbę do centrum certyfikacyjnego BioSiegel, aby uzyskać autoryzację na używanie ich logo. Zobacz także www.bio-siegel.de .

114

Poza Europa najbardziej popularne logo, to:

(Rynek Szwajcarski) Certyfikat BioSuisse jest oparty na prywatnym szwajcarskim posiadaniu standardu przez stowarzyszenie producentów ekologicznych. Producentów obejmują specjalne, surowe reguły, dotyczące również trwałości środowiska naturalnego, takiego jak niedozwolony transport surowców i składników organicznych drogą powietrzną, należy przestrzegać kryterium bliskości (najbliższego kraju, w którym składniki te są dostępne).

Japanese Agricultural Standards (Rynek Japoński). Certyfikat ten jest obowiązkowy przy eksporcie do Japonii zarówno surowych materiałów warzywnych oraz produktów przetworzonych; jest opcjonalny dla produkcji i karm zwierzęcych. Certyfikat nie jest konieczny jeśli japoński importer jest certyfikowany przez JAS.

Canada Organic Regime (Rynek Kanadyjski). COR rozpoczął działalność certyfikującą w lipcu 2009 i jest obowiązkowy od lipca 20122 dla produktów organicznych przeznaczonych na Rynek Kanadyjski. Istnieją dwie kategorie:

„ekologiczny” (przynajmniej 95% ekologiczne);

„zawiera X% składników ekologicznych” (między 70% a 95% składników ekologicznych). Cały łańcuch dostaw musi być certyfikowany przez COR. Na mocy Umowy między COR a USA, produkty certyfikowane przez COR, z niektórymi dodanymi wymaganiami, mogą być akceptowane na ekologicznym rynku USA.

115

National Organic Program (Rynek USA). Certyfikacja NOP jest obowiązkowa przy eksporcie produktów ekologicznych do USA. Istnieją 4 kategorie:

„100% ekologiczny”;

„ekologiczny” (przynajmniej 95% składników ekologicznych);

„wytworzony ze składników ekologicznych” (przynajmniej 70% składników ekologicznych);

„mniej niż 70% ekologiczna” (produkty z mniejszą zawartością niż 70% składników ekologicznych).

116

1.6 Marketing i komercjalizacja żywności ekologicznej Marketing oraz rolnictwo i żywność organiczna Marketing jest narzędziem stosowanym w zarządzaniu każdym przedsiębiorstwem mającym na celu zwiększenie sprzedaży i dochodów. Marketing rozpoczyna się od podjęcia decyzji, co produkować w oparciu o wymagania rynkowe. Rynek, w tym przypadku, odnosi się do osób lub organizacji, wśród których jest popyt na produkty oferowane do konsumpcji oraz do dalszej sprzedaży lub przetwarzania. Znajomość rynku lub rynków docelowych jest niezwykle ważnym czynnikiem dla pomyślnego marketingu. Tradycyjnie, rolnik lub rolnicy oraz ich doradcy skupiają się na zwiększeniu produkcji w gospodarstwie, a następnie szukają rynków do sprzedaży produktów zamiast produkowania tego, co potrzebuje rynek. Przyjęcie strategii marketingowej wymaga od rolników zmiany nastawienia z „produkcji dla rynku” na „produkcję tego, co chce klient docelowy”. Decyzja o produkowaniu zgodnie z wymaganiami rynku jest ważnym krokiem marketingowym, jako że wymaga dostosowania się do specyficznych potrzeb klienta, takich jak typ produktu, jakość i ilość, oraz wyznacza kilka celów strategicznych:

Zrozumienia istoty marketingu Wiedzy, gdzie znaleźć potrzebne informacje o możliwościach rynkowych, cenach, wymogach co do jakości,

standardu i know how dotyczącego tego, jak spełnić te standardy Rozpoznania tego, kto jest zaangażowany w rynek organiczny i wiedzy na temat tego, jak zorganizować

rynki organiczne Nauczenia się, jak oceniać potencjał rynkowy produktów organicznych Nauczenia się, jak rozwijać koncepcje rynkowe, definiować strategię marketingową oraz stosować techniki

marketingowe Zrozumienia, jak rozwój rynku organicznego może zostać wypromowany poza przedsiębiorstwa

indywidualne Określenia, kiedy certyfikacja organiczna jest potrzebna i wiedzy, jak ją zdobyć. Proces marketingowy rozpoczyna się od badania mającego na celu zrozumienie, czego potrzebuje klient oraz przejścia przez proces opracowania i oferowania produktów, które spełnią oczekiwania klientów. Należy pokonać kilka przeszkód, takich jak ograniczony dostęp do szczegółowych informacji, szkoleń, usług wsparcia

117

rynkowego oraz ekspertyzy dotyczącej marketingu produktów organicznych. Ponadto, większość rolników produkuje na małą skalę i pracuje niezależnie wytwarzając bardzo małe ilości danego produktu. Koszt zebrania i konsolidacji tak małych ilości do ilości zbywalnych jest także ograniczeniem dla zdrowego podejścia rynkowego. Rolnicy często mają do czynienia z różnymi nabywcami, w tym nabywcami hurtowymi, detalicznymi, brokerami oraz klientami bezpośrednimi, od których mogą nie otrzymać żadnej reakcji, w takich przypadkach istnieją ograniczone możliwości dla polepszenia i przyjęcia rozwoju strategii marketingowej.

Marketing produktów organicznych Rolnicy organiczni, którzy produkują na potrzeby rynku chcą znać potencjał rynku oraz wiedzieć, jak uzyskać dostęp do rynków organicznych. Wysoka jakość produktów organicznych jest głównym zadaniem rolników organicznych i wymaga specyficznych technik. Marketing produktów określanych, jako organiczne wymaga certyfikacji gospodarstwa. Certyfikacja nie jest potrzebna jeśli przedsiębiorstwo nie sprzedaje produktów, jako organiczne. Decyzja o certyfikowaniu gospodarstwa, jako organiczne powinna łączyć się z możliwością marketingu danego części produktów gospodarstwa, jako organiczne oraz po wyższych cenach. Wyższa cena powinna pokrywać przynajmniej koszty certyfikacji. Certyfikacja może zostać dokonana jeśli całe gospodarstwo lub jego określona część wyznaczona pod rolnictwo organiczne jest zarządzana w sposób organiczny. W zależności od standardów organicznych istnieje określony okres przejściowy lub okres konwersji obejmujący od jednego do trzech lat. W tym czasie, w zależności od standardów, produkty rolne muszą być albo promowane, jako nieorganiczne albo jako produkty organiczne pochodzące z gospodarstwa przechodzącego przez etap konwersji. Większość klientów na rynkach eksportowych wymaga produktów organicznych pochodzących z gospodarstw, które przeszły już etap konwersji. Marketing produktów organicznych wiąże się ze znaczną inicjatywą osobistą. W celu uzyskania dostępu do lokalnych i rodzimych rynków rolnicy muszą poinformować lokalnych handlarzy i klientów o wartości produktu, który oferują. Może wiązać się to z zaproszeniem ich do gospodarstwa i wytłumaczeniem zasad produkcji organicznej oraz pokazaniu zalet podejścia organicznego dla przyrody oraz pozytywnego wpływu na jakość produktu. Handlarze i klienci kupują produkty organiczne opierając się na certyfikacie wydanym przez organiczny organ certyfikujący uznany na skalę krajową. Lokalne supermarkety mogą wymagać rejestracji, jako członek stowarzyszenia rolnictwa organicznego, jako dodatkowej gwarancji zaangażowania rolnika w rolnictwo organiczne. Jeśli rolnicy chcą sprzedawać na rynkach eksportowych poprzez handlowca, mogą istnieć specyficzne regulacje, do których należy się dostosować. Produkty organiczne są zwykle kierowane na rynki lokalne krajów, w których lokalny popyt przekracza podaż. W takiej sytuacji istnieje możliwość zwiększenia produkcji w celu dostosowania się do wzrastającego zapotrzebowania. Niemniej jednak, w niektórych przypadkach, klienci nawet na rynkach rodzimych

118

Produkcja Odbiór i transport Pakowanie i magazynowanie

Dystrybucja do detalistów,

dostawa do domu, sprzedaż

bezpośrednia

Przygotowanie informacji o

popycie dla rolników i

producentów

wymagają produktów wytwarzanych w sposób przyjazny środowisku, takich jak jaja, mleko, mięso. Istnieje zatem możliwość marketingu produktów wytwarzanych w sposób przyjazny środowisku oraz organicznych, które mogą mieć wyższe ceny. Decyzja o certyfikacji produkcji organicznej powinna być przede wszystkim oparta na dostępności rynku lub chęci klientów detalicznych do promowania produktów wytwarzanych w sposób przyjazny środowisku oraz organicznych. Rysunek 17 przedstawia diagram przepływu obrazujący cykl od produkcji do sprzedaży. Rysunek 17 – Diagram przepływu, cykl produkcja-sprzedaż

119

Możliwości rynkowe dla produkcji organicznej w ciągu ostatnich lat Popyt na produkty organiczne wzrasta od ponad dwudziestu lat i kreauje wysoki potencjał dochodowy dla producentów, przetwórców i firm handlowych na całym świecie. Certyfikowane produkty organiczne stwarzają dostęp do atrakcyjnych rynków lokalnych i międzynarodowych, na których możliwe są wyższe ceny i przychody. Rynki organiczne rozwijały się szybko w ubiegłych dekadach, zwłaszcza w krajach bogatszych. Przyczyny tego wzrostu obejmują:

Zwiekszony popyt klientów na zdrową żywność produkowaną w sposób przyjazny dla środowiska, co dało początek ważnym inwestycjom ze strony detalistów w zwiększanie świadomości na temat tych produktów.

Zwiększone wsparcie publiczne dla sektora organicznego mające na celu ustalenie schematu regulacyjnego, z którego korzystać mogą zarówno rolnicy, jak i konsumenci i jednostki powiązane oraz mechanizmy kontrolne zapewniające ochronę konsumenta.

Wsparcie dla rolnictwa organicznego jest bardzo wysokie w Europie i Ameryce Północnej, gdzie konsumenci są dobrze poinformowani o rolnictwie organicznym i korzyściach płynących z produktów organicznych. Dlatego Ameryka Połnocna, Unia Europejska, Szwajcaria i Japonia są największymi rynkami produktów organicznych, jak jest to pokazane na rysunkach w Module 1.2; ich przepisy pełnią ważną rolę nie tylko w kraju, ale również w krajach, do których eksportują. Czynnik związany z transportem na rodzimych rynkach produktów organicznych w ubiegłych latach przyczynił się do szybkiego rozwoju dużych łańuchów detalicznych. Kraje te coraz bardziej starają się wyjść naprzeciw oczekiwaniom konsumentów dotyczących najlepszej jakości kierując swoje produkty do konsumentów z wyższych klas. Jako że wzrasta konkurencja miedzy różnymi łańcuchami detalistów, coraz bardziej angażują się oni w promocję produktów organicznych, jako część ich strategii mającej na celu zainteresowanie konsumentów i stworzenie korzystnego wizerunku w porównianiu z ich głównymi konkurentami. Jako że świeżość jest głównym czynnikiem jakości dla konsumentów, zwłaszcza świeże warzywa i owoce, rynki uliczne mogą również zostać ważnymi promotorami żywności organicznej jeśli mają dobrą lokalizację, w pobliżu konsumentów z wyższych klas i jeśli są dobrze zarządzane oraz zapewniają jakość poprzez higienę i rzetelnych sprzedawców. Popyt na produkty organiczne Popyt na produkty organiczne wzrasta niemalże we wszystkich krajach świata dzięki wzrastającej świadomości i lepszej dostępności produktów organicznych. Konsumenci kupują coraz więcej produktów organicznych ponieważ:

Chcą kupić bezpieczną żywność, która jest produkowana bez pestycydów; Chcą kupować żywność, która promuje praktyki rolnicze przyjazne środowisku, a zwłaszcza bioróżnorodność

(np. promuje rzadkie gatunki roślinne i zwierzęce, różnorodność roślin i zwierząt);

120

Dbają o dobrobyt zwierząt; Chcą kupować żywność, której pochodzenie znają i wiedzą, że jej produkcja sprzyja producentom i

środowisku; Wolą produkty, które przyczyniają się do łagodzenia efektów zmian klimatu.

Większość konsumentów oczekuje wielorakich korzyści z produktów organicznych, które różnią się w zależności od grupy konsumenckiej i kraju. Nie wszyscy konsumenci są zgodni co do swoich zachowań konsumenckich i spostrzeżeń: oczekują zakupu organicznego produktu wysokiej jakości, ale nie płacąc wystarczająco wysokiej ceny za takie produkty. Informacje dotyczące rynku organicznego muszą być aktualizowane każdego roku. Dlatego rolnicy, przetwórcy, handlarze, organizacje pozarządowe i zainteresowane strony muszą wiedzieć, gdzie uzyskać dostęp do istotnych informacji i jak interpretować te informacje.

Organy certyfikujące. Certyfikacja jest narzędziem marketingowym: jej rolą w łańcuchu organicznym jest zagwarantowanie jakości organicznej jeśli produkt jest oznakowany, jako organiczny. Organy certyfikujące co roku przeprowadzają inspekcję i certyfikują produkcję, przetwórstwo i handel produktami organicznymi na wszystkich poziomach łańcucha. Odgrywają ważną rolę w budowaniu zaufania i gwarantowaniu jakości produktu. W wielu przypadkach osoba certyfikującą jest również źródłem interpretacji standardów i informacji na etapie rozpoczęcia projektu.

Krajowe ruchy i stowarzyszenia organiczne wchodzące w skład czterech regionalnych grup IFOAM zlokalizowanych w Azji, basenie Morza Śródziemnego (AgriBio Mediterraneo), Ameryce Łacińskiej oraz Unii Europejskiej oraz dwie grupy krajowe w Japonii i Francji działają w celu skoordynowania rolnictwa organicznego na poziomie regionalnym. Grupy krajowe są samoozorganizowane i działają niezależnie nad danymi zadaniami badawczymi, standardami i rozwojem certyfikacji oraz budowania możliwości poprzez zapewnianie takich usług, jak szkolenia. Świadczą oni również takie usługi, jak doradztwo, informacje rynkowe i koordynacja rynkowa, organizacja grup rolników i grup osób zainteresowanych. Dostarczają adresów osób prywatnych, instytucji i organów zaangażowanych w sektor organiczny i mogących pokierować rolnikami w trakcie procesu konwersji na rolnictwo organiczne.

Organizacje pozarządowe zaangażowane w rozwój lokalnego rynku są również dobrym adresatem. Organizacje pozarządowe mogą również asystować w zasięganiu pierwszych informacji na temat rynków rodzimych i eksportowych

121

Strony internetowe. Na poziomie międzynarodowym najważniejszymi z nich są:

International Federation of Organic Agriculture Movements (IFOAM) http://www.ifoam.org

Organic market http://www.organic-market.info

Organic Monitor http://www.organicmonitor.com

European Commission organic agriculture http://ec.europa.eu/agriculture/organic/home_en Ministrowie Rolnictwa we wszystkich Krajach Członkowskich Unii, jak również Regiony, dostarczają wielu informacji, w tym dotyczących prawa krajowego i możliwości uzyskania dotacji. Na poziomie lokalnym, producenci, handlarze, jednostki świadczące usługi (organizacje pozarządowe i badacze) oraz detaliści zarządzają bardzo ważnymi informacjami, które przekraczają informacje statystyczne. Wymogi dotyczące jakości produktów organicznych Zarządzanie łańcuchem dostaw jest jednym z kluczowych zagadnień mającym na celu osiągnięcie sukcesu rozwoju rynku organicznego na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym i międzynarodowym. Efektywność i zarządzanie jakością są czynnikami mającymi decydujące znaczenie i wymagają szczególnej uwagi. Kluczową kwestią w rozwoju jakości jest stworzenie systemu zapewnienia jakości w całym łańcuchu dostaw. Wiąże się to z jakością surowców, systemem kontroli zamówień, jakością przetwarzania, pakowania oraz zarządzania zapasami. Zarówno organizacje marketingowe, jak i producenci muszą stosować Total Quality Management (TQM) w swoim działaniu, tak aby jakość produktu mogła być stale utrzymywana. Różne rynki mają różne wymagania co do jakości, certyfikacji i dokumentacji produktów ekologicznych. Dlatego w procesie planowania organicznego przedsiębiorstwa i odpowiednich działań marketingowych, producenci muszą podjąć decyzję, dla których rynków chcą produkować. Część tych decyzji wiąże się z dowiedzeniem się, które przepisy są obowiązujące dla danych krajów i jakie są możliwości marketingowe. Konsumenci oczekują określonej jakości od konkretnych produktów. Poznanie oczekiwań co do jakości i wdrożenie ich w projekt produktu i marketing ma podstawowe znaczenie dla sukcesu działalności ekologicznej. Jednocześnie, producenci muszą upewnić się, że są w stanie zagwarantować taką jakość w ramach całego łańcucha produktów. Jakość odnosi się do wielu aspektów, które definiują zbywalność danego produktu pod względem:

Wartości odżywczej produktu, zawartości witamin, przeciwutleniaczy, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, itp.

Bezpieczeństwa żywności: braku pozostałości i zanieczyszczeń Naturalnego smaku i zapachu

122

Wyglądu zewnętrznego: koloru, zdrowego wyglądu (braku skaz, chorób) Odpowiedniego opakowania; reprezentacyjnego i higienicznego opakowania dla rynków konsumenckich Środowiskowych korzyści produktu dla zasobów naturalnych i klimatu Spójności i ciągłości dostaw Usług komunikacyjnych, takich jak etykietowanie, informujące o jakości Certyfikacji ekologicznej popierającej tę jakość.

Różnice między rynkiem organicznym a pozostałymi rynkami

Cele firmy. Oprócz celów ekonomicznych, takich jak wzrost wolumenu sprzedaży i przychodów, należy również rozważyć aspekty odpowiedzialności ekologicznej i społecznej. Oznacza to, na przykład: oszczędzanie i recykling energii, minimalne uczciwe wynagrodzenie dla wszystkich pracowników gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa handlowego i uczciwy podział korzyści dla wszystkich partnerów biznesowych. Aspekty te są wysoko cenione i zwiększają wiarygodność w oczach klientów.

Ograniczenia związane z transportem. Żywnościokilometry i emisja dwutlenku węgla w transporcie stają się coraz bardziej istotnymi kwestiami w branży ekologicznej. Niektóre prywatnie kontrolowane normy ekologiczne, takie jak Soil Association (UK) i Bio Suisse (Szwajcaria) nie pozwalają na import drogą powietrzną. Przewożone towary mogą być jedynie spryskiwane pestycydami lub środkami myjącymi, które zostały specjalnie dopuszczone do stosowania w produktach ekologicznych.

Pakowanie i oznakowanie. Opakowania muszą być wolne od pestycydów, barwników, rozpuszczalników lub środków czyszczących, które mogłyby skazić produkty ekologiczne. Produkty ekologiczne muszą być oznakowane zgodnie z przepisami ustanowionymi przez ustawodawstwo ekologiczne kraju, w którym produkty są sprzedawane.

Normy i ustawodawstwo ekologiczne. W celu sprzedawania produktów ekologicznych na rynku i oznaczania ich jako ekologiczne, producenci i handlowcy muszą spełniać określone przepisy. Głównym celem norm i przepisów ekologicznych jest regulowanie produkcji ekologicznej (w gospodarstwie), przetwórstwa organicznego (przemysł spożywczy) i handlu.

Prywatne standardy w rolnictwie ekologicznym były najpierw ustanawiane przez stowarzyszenia rolników ekologicznych na poziomie prywatnym, jako zasady produkcji wiążące dla ich członków. Pierwszymi prywatnymi normami i etykietami ekologicznymi były Demeter (międzynarodowa), Bioland i Naturland (Niemcy), Bio Suisse (Szwajcaria), Nature et Progrès (Francja) oraz Soil Association (UK).

123

Od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego tysiąclecia, ponad 60 rządów opracowało i wprowadziło w życie organiczne przepisy publiczne lub są w trakcie ich wprowadzania. Na poziomie rządowym, organiczne regulacje istnieją w UE, USA (NOP), Japonii (JAS), Szwajcarii i wielu innych krajach.

Na poziomie międzynarodowym Komisja Codex Alimentarius (CAC) publikuje "Wytyczne Dotyczące Produkcji, Przetwarzania, Oznakowania i Marketingu Żywności Produkowanej Ekologicznie", na których rządy krajowe opierają swoje regulacje prawne. Na poziomie międzynarodowym w sektorze prywatnym, normy IFOAM obejmują globalny standard ekologiczny zatwierdzony przez przedstawiciela ruchu organicznego. Standardy te zawierają wytyczne dotyczące zasad zarządzania produkcją produktów rolnych, przeładunku, przechowywania, przetwarzania, pakowania i transportu produktów, jak również listę substancji dozwolonych.

Możliwości rynkowe W procesie identyfikowania możliwości rynku, najważniejsze jest to, aby określić, w jaki sposób dany pomysł na biznes może wygenerować wymierne korzyści dla określonej grupy konsumentów. W kategoriach "myślenia marketingowego", sprowadza się do tworzenia zdrowej "koncepcji marketingowej", która odnosi wartość, która jest postrzegana przez konkretną konsumencką grupę docelową do kosztów, które występują w przypadku zapewniania określonego dobra. Dla producentów staje się to atrakcyjne w momencie, w którym wartość, którą konsumenci przypisują danemu dobru jest znacznie wyższa niż koszty zapewnienia tego dobra. Tak jest w przypadku wielu producentów organicznych, ale oczywiście należy każdy przypadek przeanalizować indywidualnie, na przykład w trakcie trwania procesu konwersji na rolnictwo ekologiczne. Metodologia głosi, że koncepcja marketingu jest określona przez zasadę 5 „P”, które odnoszą się do tego, jak konsumenci postrzegają i wartościują określone dobro: produkt (Product), opakowanie (Packaging), cena (Price), miejsce (Place) i promocja (Promotion):

Produkt: innowacyjny produkt wysokiej jakości jest podstawą sukcesu w działalności ekologicznej. Miejsce: miejsce, w którym produkt jest sprzedawany jest bardzo istotne w celu zapewnienia, że

konsumenci, dla których przeznaczony jest produkt rozpoznają go i będą mieli do niego dostęp. Ważne jest, aby upewnić się, że produkt można łatwo znaleźć w sklepie i na półce, gdzie powinien być umieszczony w logiczny sposób.

Cena: każdy produkt wiąże się z kosztami produkcji i marketingu. Jednak cena produktu to znacznie więcej niż "tylko" pokrycie tych kosztów: należy zobrazować konsumentowi wartość jaką ma dany produkt. Dlatego cena jest ważnym atutem, który pomaga konsumentom zrozumieć wartość produktu i powinna być wyznaczona wiedząc, ile konsumenci są skłonni zapłacić za ten produkt.

124

Opakowanie: opakowanie jest wielokrotnie pierwszą rzeczą, którą konsument zauważa patrząc na produkt. Opakowanie musi być nie tylko atrakcyjne, ale również komunikować w sposób optymalny, co produkt oferuje, spełniając życzenie konsumenta. W tym sensie, opakowanie z etykietą musi ustalić jasną hierarchię jakie cechy są najważniejsze dla konsumenta i odpowiednio je zwizualizować.

Promocja: jest tak wiele produktów, że konsumenci nie mają czasu na wyszukiwanie produktów i dowiadywanie się informacji na ich temat. Dlatego tak ważna jest promocja, aby pomóc przedstawić produkt odbiorcom docelowym w odpowiedni sposób: w odpowiednim czasie, w odpowiednim miejscu i w najlepszy sposób, aby konsument zrozumiał cenne wartości, które się mu oferuje. Ważne jest, by przekazać wyraźne, dobrze rozmieszczone i dostępne wiadomości, które pomagają konsumentom zrozumieć, dlaczego ten produkt jest dla nich korzystny.

Ponieważ głównym wyzwaniem dla prawidłowego rozwoju koncepcji marketingowych jest dobre zrozumienie potencjalnych konsumentów i rynku, rozwój koncepcji marketingowej musi iść w parze z badaniami jakościowymi, które dostarczą i dokonają analizy istotnych informacji. Dokonując szybkiej oceny rynku produktów rolnych można w skuteczny sposób uzyskać informacje o każdym sektorze i towarach, które mają potencjał rynkowy, na przykład na temat produktów organicznych. Ma ona na celu szybki dostęp do informacji, które są przydatne do identyfikacji i analizy możliwości rynkowych. Źródła informacji mogą być różne, w tym: Analiza specjalistycznych stron internetowych Dostępne statystyki Wizyty w placówkach: supermarketach, targach ulicznych, małych sklepach detalicznych Interakcja face to face z przetwórcami, handlarzami, detalistami, konsumentami Kupowanie, testowanie i porównywanie różnych produktów.

Wdrożenie możliwości rynkowych i planowanie biznesu Przed rozpoczęciem działalności gospodarczej, większość osób przeszła proces ostrożnego myślenia o podjęciu decyzji o wdrożeniu możliwości rynkowych. W tym celu opracowali oni już biznes plan, przynajmniej w swojej głowie. Kiedy myślą o rynku lub rynkach sprzedaży, mają na myśli wyraźne "rynki docelowe", które wyznaczają to, co ma być uprawiane, kiedy, i w jakich ilościach, itp. W tym sensie obowiązuje jasna idea, dlaczego i jak cenny jest dany produkt dla grupy konsumentów, do których jest kierowany. Biznes plan przedstawia wszystkie aspekty nowej firmy w prosty i kompleksowy sposób. Po umieszczeniu na papierze, biznes plan jest dokumentem strategicznym, który opisuje wszystkie aspekty rozwoju możliwości rynkowych:

Określa cele biznesowe i plan, jak je osiągnąć.

125

Jasno określa wszystkie istotne działania gospodarcze i w jaki sposób są one powiązane ze sobą. Określa obowiązki podmiotów bezpośrednio i pośrednio zaangażowanych w działalność. Pokazuje przykłady jak sprawić, aby interes przynosił zyski poprzez planowanie kosztów, tworzenie dochodu

i marketing biznesu. Zawiera prognozy przedstawiające, jaki wpływ mogą mieć różne scenariusze na oczekiwane zyski. To pokazuje kroki, które należy podjąć w celu wdrożenia operacji i określenia ról jakie powinni pełnić

partnerzy. Biznes plan może służyć różnym celom:

Służy jako narzędzie planowania i podejmowania decyzji, zapewniając jasną koncepcję i dowód chęci prowadzenia działalności przed jej uruchomieniem.

Służy przekonaniu nowych podmiotów do zaangażowania się, zwłaszcza nowych partnerów finansowych. Służy lepszemu zarządzaniu nieoczekiwanymi sytuacjami, które można przewidzieć, ale nie szczegółowo.

Podsumowując, przy planowaniu nowego przedsięwzięcia, takie jak przedsiębiorstwo organiczne, lub gdy istniejące przedsiębiorstwo ma być opracowane w sposób innowacyjny, planowanie biznesu jest niezbędne. Struktura biznes planu dla rynku ekologicznego W celu przygotowania biznes planu firmy na rynku ekologicznm, ważne jest, aby rozpocząć od opisu firmy, produktów i potencjalnego rynku przed określeniem danych gospodarczych reprezentujących różne pozycje bilansu.

Streszczenie Ta sekcja podsumowuje zwięźle ogólne aspekty biznes planu i zawiera informacje na temat firmy, takie jak krótki zarys jej historii, główne zmiany w przeszłości i bieżące działania, nazwy produktów i ich krótki opis. Wyjaśnia również, do jakich konsumentów będą skierowane produkty i dlaczego produkty te są dla nich cenne.

Opis potencjału handlowego produktu Sekcja ta zawiera szczegółowy opis rynku, na którym produkty zostaną umieszczone i jak będą one konkurować z swoimi konkurentami. Zawiera jakościowe lub ilościowe badanie konkurentów rynkowych w celu wskazania, dlaczego produkty są odpowiednie do zaspokojenia wybranych grup odbiorców oraz oszacowania wielkości potencjalnego rynku.

Opis procesu produkcyjnego i jego zalety Ten rozdział opisuje wszystkie etapy procesu od produkcji do konsumpcji, jak również wszystkich podmiotów, które będą uczestniczyć w działalności w łańcuchu rynkowym. Informacja pokazuje, jak proces wykorzystuje synergię

126

łańcucha rynkowego i w jaki sposób proces jest uzupełniany przez inne działania, które utrzymują koszty na niskim poziomie. We wszystkich punktach tej oceny produkt musi być porównany z konkurentami.

Opis zalet dla społeczeństwa i środowiska Ta sekcja nie jest częścią zwykłego planu biznesowego. Jednakże, jest ona zawarta, aby wyraźnie pokazać, jakie korzyści odniesie sektor publiczny, społeczeństwo i środowisko (np. poprzez zwalczanie wyludnienia, wspieranie rozwoju obszarów wiejskich, ochronę różnorodności biologicznej, itd.).

Opis zaangażowanych podmiotów i ich role Sekcja ta prezentuje podmioty, które będą uczestniczyć w działalności (tj. zasoby ludzkie przedsiębiorstwa i partnerzy biznesowi), podkreślając szczególną rolę każdego z nich i umiejętności, jakie posiadają. Należy również wskazać, jak podmioty będą pracować jako zespół, utrzymując koszty interakcji na jak najniższym poziomie.

Ocena czynników krytycznych W tej części, na podstawie analizy SWOT, przedstawia czynniki krytyczne, które mogą stymulować lub zagrozić sukcesowi biznesowemu. Czynniki te mogą być wewnętrzne (pod kontrolą osób zaangażowanych w działalność) lub zewnętrzne (poza kontrolą). Czytelnik musi zrozumieć stopień niepewności związany z tymi czynnikami, jak są one wzajemne powiązane i jaki wpływ mogą mieć na nie partnerzy biznesowi.

Rentowność oszacowana na podstawie firmowych zasobów ekonomicznych, marketingu, organizacji handlowych i różnych scenariuszy

Ta sekcja rozważa ekonomiczną stronę działalności. Kiedy dokładna wielkość rynku jest niepewna, muszą zostać rozważone odpowiednie scenariusze. Jeśli biznes plan jest prosty, oczekiwane poziomy rentowności mogą być oparte na dochodzie oraz szacunkowych kosztach. Jeśli znaczące wstępne inwestycje są niezbędne do uruchomienia działalności, strumień przepływów pieniężnych musi pochodzić z planowanych rocznych dochodów i wydatków, uwidaczniając potrzeby kapitałowe na różnych etapach działalności. Główne pozycje bilansowe są jasno opisane z odpowiednimi wartościami.

Plan inwestycyjny i strategia promocji Ta sekcja zawiera informacje finansowe dotyczące wymogów kapitałowych oraz określa potrzeby inwestycyjne, w tym na promocję. Jeśli spółki strategiczne są ustalone jako część strategii marketingowej, zostaną one szczegółowo opisane w tej sekcji. Jeżeli produkt stwarza korzyści dla społeczeństwa w tej części należy również wyjaśnić, jak gałęzie rządu, instytucji naukowych i stowarzyszeń zawodowych będą wspierać firmę i jej działania promocyjne.

127

2.6 Certyfikacja żywności organicznej i kontrola Ponieważ istnieje wiele kampanii 'eco-friendly’, certyfikacja jest jedynym sposobem, na którym konsumenci mogą polegać. Certyfikacja organiczna jest narzędziem marketingowym i jest szczególnie ważna, jeśli produkty są eksportowane, a wymaga tego większość rynków. Jest to proces, który sprawdza systemy rolnicze pod kątem nieuczciwych praktyk i, w związku z tym, zapewnia, że wszyscy w łańcuchu dostaw postępują zgodnie z zasadami i praktykami produkcji ekologicznej. Dlatego certyfikacja ekologiczna dostarcza potwierdzenia, że organiczny łańcuch dostaw jest zgodny z normami ekologicznymi, a tym samym może na nim być umieszczona ekologiczna etykieta lub nalepka. Nalepka organiczna potwierdza, że produkt został wyhodowany zgodnie z normami i przepisami organicznymi. Organiczna certyfikacja chroni zatem rolników ekologicznych i produkcję ekologiczną, poprzez zapewnienie, że producenci przestrzegają norm ekologicznych i zapobiega nieuczciwym przedsiębiorcom, zwłaszcza, gdy konsument jest bardzo daleko od producenta. Tak więc, budowane jest zaufanie konsumenta do produktu, które w inny sposób trudno jest budować. Aby być uzyskać certyfikację ekologiczną, gospodarstwo musi przejść inspekcję dokonaną przez przedstawiciela organizacji certyfikującej i zostać poddane ocenie pod kątem standardu organicznego lub rozporządzenia. Istnieje kilka etykiet, które odpowiadają różnym normom i przepisom i mogą być umieszczane na produktach, gdy są one odpowiednie certyfikowane. Często jest to ważne, aby wybrać certyfikat, który umożliwo wykorzystanie logo lub etykiety, która jest uznana przez końcowych konsumentów docelowych. Unia Europejska przyjęła etykietę, pokazaną w Module 1.2, Rysunek 2, dla certyfikowanych producentów. Istnieją dwa główne rodzaje certyfikacji odnoszące się do rolników ekologicznych:

Certyfikacja partycypacyjna poprzez Partycypacyjny System Gwarancyjny: jest to przede wszystkim istotne na rynku lokalnym lub krajowym.

Certyfikacja przez jednostkę niezależną przeprowadzoną przez stronę niezależną (trzecią), zwaną także organem certyfikującym. Jest to istotne w przypadku niektórych rynków krajowych, ale przede wszystkim rynków eksportowych.

Partycypacyjny System Gwarancyjny (PGS) IFOAM definiuje Partycypacyjny System Gwarancyjny (PGS), jako lokalnie skoncentrowany system zapewnienia jakości, który certyfikuje producentów w oparciu o aktywny udział osób zainteresowanych i jest budowany na

128

zaufaniu, wymianie wiedzy poprzez powiązania społeczne. Gwarancyjne Systemy Partycypacyjne są czasami określane jako " certyfikacja partycypacyjna". PGS umożliwia bezpośredni udział producentów, konsumentów i innych zainteresowanych stron w:

wyborze i określeniu standardów (które mogą być prostszą wersją normy krajowej, ale czasem też mogą zawierać dodatkowe wymogi przewidziane przez grupę);

opracowaniu i wdrożeniu procedur weryfikacyjnych;

decyzji o certyfikacji.

Rysunek 18 przedstawia schemat Partycypacyjnego Systemu Gwarancyjnego (PGS).

129

Rysunek 18 - Schemat PGS

130

PGS’y rozwinęły się niezależnie w różnych krajach i kontynentach, a zatem każdy system PGS jest inny i dostosowany do lokalnych warunków. Niemniej jednak, istnieją wspólne podstawowe elementy i cechy wśród wszystkich systemów PGS: Kluczowe elementy PGS:

Wspólna wizja Podstawowym atutem Partycypacyjnego Systemu Gwarancyjnego jest wspólna świadoma wizja, którą dzielą rolnicy i konsumenci dotycząca podstawowych zasadach rządzących programem. Wizja może objąć ekologiczne cele produkcyjne, a także cele dotyczące sprawiedliwego handlu, poszanowania ekosystemów, autonomii społeczności lokalnych i różnic kulturowych.

Uczestnictwo Uczestnictwo jest niezbędną i dynamiczną częścią PGS. Kluczowe podmioty (producenci, konsumenci, detaliści i sprzedawcy oraz inne, takie jak organizacje pozarządowe) są zaangażowane w początkowym etapie projektowania, a następnie funkcjonowania PGS. W trakcie działania PGS, zainteresowane strony (w tym producenci) są zaangażowane w proces podejmowania decyzji niezbędnych do funkcjonowania PGS. Poza udziałem w mechanice PGS, zainteresowane strony, w szczególności producenci są zaangażowani w zorganizowany proces ciągłego uczenia się, co pozwala im poprawić to, co robią.

Przejrzystość Przejrzystość jest tworzona poprzez wszystkie zainteresowane strony, w tym rolników i konsumentów, świadomych, jak dokładnie działa system gwarancji, w tym jak tworzone są standardy, proces gwarancyjny (normy) i jak podejmowane są decyzje. To nie znaczy, że każdy szczegół jest znany przez wszystkich, ale raczej że mają oni przynajmniej podstawową wiedzę o tym, jak system działa lub mają możliwość dowiedzenia się.

Zaufanie (podejście integralne) Integralna podstawa, na której PGS jest budowany zakorzeniona w idei, że do producentów można mieć zaufanie i że organiczny system gwarancyjny jest wyrazem i weryfikacją tego zaufania. Podstawa tego zaufania jest oparta na idei, że kluczowe podmioty zainteresowane wspólnie opracowują wizję, a następnie nadal wspólnie kaształtują i wzmacniają swoją wizję przez PGS.

Proces uczenia się Efektywne zaangażowanie rolników, sprzedawców detalicznych i konsumentów w opracowywanie i weryfikację zasad i przepisów prowadzi nie tylko do tworzenia wiarygodności produktów ekologicznych, ale także do stałego procesu uczenia się, który rozwija możliwości w zaangażowanych społecznościach.

131

Horyzontalność Horyzontalność oznacza dzielenie się energią. PGS ma być nie-hierarchiczne. Weryfikacja ekologicznej jakości produktu lub procesu, nie jest skoncentrowana w rękach nielicznych. Wszyscy zaangażowani w proces certyfikacji partycypacyjnej mają ten sam poziom odpowiedzialności i zdolności do stworzenia ekologicznej jakości produktu lub procesu. Typowy PGS obejmuje rolników ekologicznych, konsumentów i ewentualnie inne zainteresowane strony, takie jak pracowników wspierających organizacji pozarządowych, konsultantów, przedstawicieli władz, pracowników uczelni, itd. Rolnicy są zazwyczaj zorganizowani w lokalnych grupach, które są odpowiedzialne za zapewnienie, że wszyscy rolnicy z grupy przestrzegają standardów i procesów PGS. Każdy rolnik jest odwiedzany raz w roku w swoim gospodarstwie przez co najmniej jednego innego rolnika z grupy, czasem w towarzystwie innych zainteresowanych stron (np. konsumenta). Wyniki wizytacji gospodarstw są dokumentowane i służą jako podstawa do podejmowania decyzji przez grupę w sprawie statusu certyfikacji każdego członka grupy. Streszczenia dokumentacji i decyzji certyfikacyjnych są zazwyczaj przekazywane na wyższy poziom, na przykład do sejmiku lub Krajowej Rady reprezentującej interesariuszy PGS. Rada ta czasami popiera decyzje certyfikacyjne podjęte przez grupę lub, bardziej ogólnie, zatwierdza każdą grupę lokalną i udziela jej pozwolenia na korzystanie z logo PGS, jeśli takowe istnieje. Wyższy poziom podejmuje również decyduje dotyczące norm ekologicznych, których należy przestrzegać i reprezentuje PGS wobec podmiotów zewnętrznych, takich jak rząd i IFOAM. W porównaniu do certyfikacji trzeciej strony, PGS zapewnia następujące korzyści dla drobnych rolników:

Zapewnia kompleksowe wsparcie, które pomoże rolnikowi w jego codziennym życiu. Na przykład, grupa może zapewnić wsparcie dla swoich członków w zakresie produkcji, marketingu i finansów. Mogą oni być doskonale zintegrowani w grupy samopomocy i szkolne systemy rolnicze.

Wymaga mniej formalności i jest zazwyczaj tańszy niż niezależna certyfikacja.

Ułatwia tworzenie powiązań z miejscowymi konsumentami, a tym samym przyczynia się do wzrostu popytu na lokalne produkty ekologiczne.

Jednak certyfikacja PGS nie zawsze jest akceptowana przez wszystkich kupujących. Niektórzy nabywcy, tacy jak supermarkety lub eksporterzy wymagają niezależnej certyfikacji, by zaakceptować produkty jako ekologiczne. Ponadto PGS zobowiązuje rolników do aktywnego udziału w grupie (tj. regularnego udziału w spotkaniach grupowych i kontrolę gospodarstwa przez innych rolników).

132

Certyfikacja przez jednostkę niezależną Certyfikacja przez jednostkę niezależną jest usługą zwykle zapewnioną klientom przez organ certyfikujący za opłatą. Usługa składa się z rewizji praktyk rolniczych w gospodarstwie oraz odpowiedniej dokumentacji prowadzonej przez rolnika w celu dokonania weryfikacji zgodności z odpowiednimi standardami ekologicznymi. Inspekcja ta jest dokonywana raz w roku przez inspektora ekologicznego zatrudnionego przez organ certyfikujący. Istnieją dwa scenariusze certyfikacji przez jednostkę niezależną:

Indywidualna certyfikacja przez jednostkę niezależną, w której rolnik podpisuje umowę z organem certyfikującym sam i uzyska swój własny certyfikat.

Grupowa certyfikacja, w której grupa rolników (zorganizowanych, jako grupa współpracowników lub jako kupiec) zarządza Wewnętrznym Systemem Kontroli (ICS) i prosi o certyfikat dla grupy.

Certyfikacja grupowa składa się z systemu połączonej kontroli wewnętrznej i zewnętrznej dla grupy niewielkich producentów. Oznacza to, że:

Wewnętrzny System Kontroli (ICS) jest zarządzany przez grupę i zapewnia, że indywidualne inspekcje wewnętrzne każdego rolnika są przeprowadzane corocznie oraz, że jest prowadzony jeden system dokumentacji dla całej grupy.

Zewnętrzny organ certyfikujący analizuje dokumentację i dobre funkcjonowanie ICS oraz przeprowadza re-inspekcje rolników w celu zbadania jakości inspekcji wewnętrznych.

133

Relacje związane z certyfikacją przez jednostkę niezależną dla żywności organicznej pokazuje Rysunek 19. Rysunek 19 - Certyfikacja przez jednostkę niezależną

134

Organ certyfikujący dostarcza grupowy certyfikat ekologiczny, który jest własnością grupy, a nie poszczególnych rolników. Koszty grupowej certyfikacji są dzielone przez członków grupy (co znacznie obniża koszty), ale certyfikowane produkty mogą być sprzedawane jedynie, jako organiczne poprzez grupę. Celem ICS jest obniżenie kosztów organicznej certyfikacji dla małych przedsiębiorców poprzez ustanowienie grupy, która może sama wykonać dużą część monitoringu. Wtedy zadaniem organu certyfikującego jest sprawdzenie, czy procesy grupowe i zbieranie danych dobrze funkcjonują i sprawdzenie małej ilości gospodarstw. Celem nie jest zapewnienie „łatwej” certyfikacji; należy przestrzegać tych samych reguł organicznych. Ale poprzez uważne ustanawianie grupy i jej zasad, przepisy mogą zostać uproszczone do tego stopnia, że nawet rolnicy o niskim poziomie edukacji mają jasność reguł, których muszą przestrzegać oraz danych, które muszą przechowywać i przez kogo. Certyfikacja grupowa jest zwykle stosowana w przypadku grup małych przedsiębiorców produkujących jeden lub kilka dóbr na eksport. Wymagana jest homogeniczność grupy: złożenie z pobliskich gospodarstw o podobnych systemach produkcji oraz ze wspólnym kanałem marketingowym dla produkcji, którą chcą certyfikować, jako organiczną. Samoocena dla certyfikacji Przed rozpoczęciem starań o certyfikat rolnik, lub grupa rolników, powinien spróbować dokonać samooceny, jak opisano poniżej:

Pełne zastosowanie praktyk organicznych było przeprowadzane przez przynajmniej rok i rozwinęła się wiedza oraz doświadczenie;

Istnieje rynek docelowy, który wymaga certyfikacji organicznej (jakiego typu?) i oferuje wystarczająco dużo, by zrekompensować czas i koszty poświęcone certyfikacji;

Rolnik lub grupa rolników posiada dany produkt organiczny, które jest wymagany przez rynek organiczny w wystarczającej ilości;

Rolnik lub grupa rolników posiada źródła finansowe do pokrycia przynajmniej dwuletnich kosztów certyfikacji zanim zacznie sprzedawać produkty, jako organiczne.

135

Okres konwersji na rolnictwo ekologiczne Ważnym aspektem procesu certyfikacji jest to, że rolnicy, którzy chcą zaangażować się w certyfikowaną produkcję ekologiczną muszą przejść przez okres konwersji. Odnosi się on do czasu, kiedy rolnik musi stosować wszystkie praktyki produkcji ekologicznej zanim uzyska certyfikat. Okres konwersji zwykle rozpoczyna się z datą rejestracji i podpisania umowy zobowiązującej do przestrzegania standardów ekologicznych. Okres konwersji może zostać zakończony w okresie 1-3 lat. Jeśli w ciągu poprzednich 3 lat nie były używane żadne rolnicze środki chemiczne, to konwersję będzie można ukończyć w jeden rok. W gospodarstwach lub w miejscach, gdzie intensywnie stosowano wkład zewnętrzny, okres konwersji będzie trwał 3 lata. Organ certyfikujący ustali plan konwersji dla każdego gospodarstwa, którego należy przestrzegać. Dlatego ważnym jest, żeby odpowiednio wcześnie skontaktować się z organem certyfikującym, by poznać aktualne podejście do konwersji oraz poszczególne wymagania. Okres konwersji jest często kosztowny dla producenta, ponieważ pojawiają się dodatkowe koszty, głównie związane z certyfikacją, podczas gdy producent nie może jeszcze używać certyfikatu, co zwiększyłoby jego wartość rynkową.

Proces indywidualnej certyfikacji przez jednostkę niezależną Jeśli dany rynek wymaga certyfikatu wydanego przez jednostkę niezależną w związku z poszczególnym standardem lub przepisem, to rolnik powinien:

Zidentyfikować organ certyfikujący, który może wydać taki certyfikat. Zaleca się wybór lokalnego organu certyfikującego pod warunkiem, że może on wydać wymagany certyfikat. Lokalne organy certyfikujące znają lokalne warunki lepiej i prawdopodobnie są tańsi, ponieważ zatrudniają lokalny personel. Powinno się porównać ceny i usługi kilku organów certyfikujących zanim podejmie się decyzję.

Złóż początkowy wniosek organowi certyfikującemu i uiść opłatę aplikacyjną.

Do wniosku należy dołączyć opis historii upraw, plan konwersji gospodarstwa lub plan zarządzania żywym inwentarzem w przypadku posiadania zwierząt gospodarskich.

Inspektor przeprowadza inspekcję w gospodarstwie i przygotowuje raport do zatwierdzenia przez członka organu certyfikującego

Należy prowadzić dokumentację wkładów i co roku rolnik (lub grupa w przypadku certyfikacji grupowej) musi przedstawić roczny raport opisujący wszystkie działania, włącznie ze stosowanym wkładem, jak i zbiorami/sprzedażą

Inspekcje przeprowadzane są co roku, a certyfikat jest wydawany na rok. Rolnicy uiszczają coroczną opłatę dla organu certyfikującego na tę usługę.

Proces grupowej certyfikacji dokonywanej przez jednostkę niezależną

136

Jeśli grupa rolników (na przykład, współpracujących ze sobą), chciałaby uzyskać certyfikat, jako grupa, na jedną lub kilka roślin, które sprzedają razem, powinni oni:

Skontaktować się z krajową federacją rolnictwa ekologicznego (NOAM), jeśli istnieje, a w przeciwnym przypadku skontaktować się z organizacją pozarządową lub z instytucją zwiększającą potencjał związaną z rolnictwem ekologicznym, aby rozpocząć współpracę i uzyskać informacje dotyczące certyfikacji grupowej. Organizacja ta może polecić organizację szkoleniową, która może udzielić pomocy. Organ certyfikujący nie może przeprowadzać szkoleń na własną rękę, jako że jest to uznawane za konflikt interesów.

Pierwsze upewnij się, że wszyscy członkowie grupy produkują w sposób ekologiczny i w zgodzie z odpowiednimi standardami.

Następnie ustal proces dokumentacji wraz z rolnikami, rozwiń i udokumentuj metody, których używają. Ujmij zasady konwersji, zasady przyjmowania nowych rolników oraz minimalnymi wymogami dla nich (np. docelowa roślina). Opracuj kontrakt, który każdy rolnik musi podpisać, aby dostać się do grupy. Skontaktuj się z organem certyfikującym i poproś o wzorce, których potrzebuje grupa do spełnienia wszystkich wymagań.

Wybierz lub wyznacz kompetentnego urzędnika, który wykona wewnętrzną inspekcję przynajmniej raz w roku. Czasami mogą to być urzędnicy, którzy przeprowadzają też szkolenia dla rolników. W tym przypadku nie mogą oni dokonywać inspekcji w gospodarstwie, które szkolili.

Wybierz lub wyznacz Wewnętrzny Komitet Zarządzania ICS, prawdopodobnie z jakimiś kierownikami stowarzyszenia;

Złóż wniosek o certyfikat do zidentyfikowanego organu certyfikującego i wdroż wszystkie wymagania

Certyfikacja grupowa może okazać się skomplikowana dla grup, które nie są dobrze zorganizowane. Jedynie silne i dobrze zorganizowane grupy mają możliwość zarządzania Wewnętrznym Systemem Kontroli i mogą odnieść sukces w zdobywaniu certyfikatu. Potrzebują też znacznych środków finansowych, aby dokonać inwestycji w ustanawianie systemu oraz przejście przez okres konwersji zanim koszty się zwrócą.

137

Inspekcja i certyfikacja Wiele kroków należy podjąć, żeby uzyskać certyfikat dla gospodarstwa, firmy przetwórczej lub handlowej. Wszystko rozpoczyna się od etapu nauki, który wiąże się z zainwestowaniem czasu w zapoznanie się z istotnymi przepisami ekologicznymi oraz wdrożeniem różnym metod rolniczych, które są zgodne z tymi przepisami. Procedura kończy się wydaniem certyfikatu przez agencję certyfikującą weryfikującą zgodność gospodarstwa lub firmy z przepisami ekologicznymi. Poniżej opisano kroki, które należy podjąć, które łączą się z inspekcją i certyfikacją gospodarstwa. Przetwórca, firma handlowa, dystrybutor muszą wziąć pod uwagę następujące kwestie:

Planowanie konwersji Pierwszy krok to zapoznanie się z przepisami i standardami ekologicznymi oraz nauczenie się co jest, a co nie jest, dozwolone przy każdej czynności rolniczej, przetwarzaniu żywności, oznakowaniu oraz handlu. Gospodarstwo musi, w oparciu o te wymagania, nauczyć się nowych technologii oraz adekwatnie do nich zmodyfikować metody rolnicze. Typowym przykładem jest używanie kompostu zamiast nawozów syntetycznych lub używanie naturalnych drapieżników zamiast chemicznych środków przeciwko szkodnikom. Jest to część planowania konwersji, którą należy opracować korzystając ze wsparcia doświadczonego doradcy przynajmniej rok przed pierwszą inspekcją. Plan konwersji powinien zawierać następujące informacje.

Które rośliny będą uprawiane organicznie

Jak zarządzać roślinami i zwierzętami w sposób ekologiczny

O wkładzie organicznym i gdzie go pozyskać

Jak produkty gospodarskie będą zbierane i przechowywane

Jak i gdzie sprzedawać produkty gospodarskie

O kosztach certyfikacji

O inwestycjach w sprzęt i narzędzia

O zasobach ludzkich i finansowych Rodzina rolnika podejmuje decyzje o tym, czy starać się o certyfikat ekologiczny czy też nie w oparciu i analizę planu konwersji. Ważnym jest, aby przedyskutować rezultaty planu konwersji z kolegami rolnikami oraz z partnerami rynkowymi, zwłaszcza z potencjalnymi klientami, doradcą doświadczonym w rolnictwie ekologicznym, jak i z organem certyfikującym. Rolnicy muszą przede wszystkim rozważyć potrzeby dochodowe oraz osobiste zainteresowania wszystkich członków rodziny. Jak ze wszystkimi decyzjami dotyczącymi zarządzaniem większym gospodarstwem , decyzja o konwersji do gospodarstwa ekologicznego powinna być podjęta w sposób rozważny w celu zabezpieczenia przyszłości gospodarstwa.

138

Wniosek i zgoda. Kiedy decyzja o staraniu się o certyfikat zostaje podjęta, rolnik/producent musi złożyć wniosek do wybranej agencji certyfikującej. Wraz z podjęciem tego kroku, rolnik wyraża zgodę na:

Produkcję zgodną z przepisami ekologicznymi

Prowadzenie odpowiedniej dokumentacji

Przeprowadzanie corocznych inspekcji w gospodarstwie

Dołączanie odpowiedniej deklaracji i oznakowania podczas sprzedaży produktu

Zapłacenie za inspekcję i certyfikację Rolnicy muszą prowadzić codzienną dokumentację na temat:

Powierzchni gospodarstwa (z mapą gospodarstwa) Listy roślin posadzonych w gospodarstwie Szczególnego zarządzania roślinami (plan konwersji) Poddawania wkładu i zakupu wkładu (np. do kontroli szkodników i chorób, nawozów i nasion) (spis) Zwierząt w gospodarstwie, zakupionych zwierzęta, paszy (spis) Wyników sprzedaży (spis) Inspekcji

Przedstawiciel organu certyfikującego odwiedzi gospodarstwo przynajmniej raz w roku w celu dokonania inspekcji. Inspekcja obejmuje:

Fizyczną wycieczkę na pola, do stajni, magazynów i punktów sprzedaży

Wywiad ustny

Badanie dokumentacji

Raport z inspekcji do podpisania przez rolnika W przypadku wątpliwości lub specjalnych potrzeb, inspektor może dokonać dodatkowej, niezapowiedzianej wizyty w gospodarstwie, żeby sprawdzić poszczególne kwestie, takie jak stosowanie pestycydów, uzyskanie dodatkowej dokumentacji lub odwiedzić gospodarstwo w trakcie zbiorów.

Certyfikacja Inspektor sporządza raport z inspekcji i dostarcza go organowi certyfikującemu. Organ ten dokonuje analizy raportu wraz ze wszystkimi załącznikami (mapą, dokumentami i planem konwersji). Organ ten ustala, czy gospodarstwo może uzyskać certyfikat, czy też nie. Jeśli tak, organ wydaje certyfikat z zaznaczeniem produktów, które mogą być sprzedawane, jako organiczne. Gospodarstwo może teraz sprzedawać te produkty, jako ekologiczne i używać

139

oznaczeń uzgodnionych z organem certyfikującym. Etykiety na produkcie muszą określać, kto wydał certyfikat oraz zawierać informację o producencie.

Identyfikowalność Wszyscy uczestnicy łańcucha produkcji ekologicznej muszą uzyskać certyfikat ekologiczny: producenci, przetwórcy, handlarze i sprzedawcy detaliczni. Przepisy wymagają, żeby wszystkie etapy produkcji żywności były monitorowane w celu ochrony konsumentów przed oszustwem. Systemy identyfikowalności są stosowane do identyfikowania produktów, ich pochodzenia oraz ich lokalizacji w łańcuchu. Systemy te umożliwiają również przedsiębiorstwu wycofanie produktu w razie podejrzenia oszustwa lub zanieczyszczenia produktu. W przypadku eksportu ekologicznego, organy certyfikujące monitorują każdy etap łańcucha dostaw i muszą dokumentować identyfikowalność potwierdzoną certyfikatem transakcyjnym, który eksporter musi przedstawić importerowi.