Z E S Z Y T Y N A U K O W E P O L I T E C H N I K I P O Z N A Ń S K I E J

Nr Seria (10 pkt.) Rok

Paweł WOJDYLAK*

ROLA ULICY ŚRÓDMIEJSKIEJ W STRUKTURZE

FUNKCJONALNOPRZESTRZENNEJ PRZEMYŚLA.

TOŻSAMOŚĆ ULICY A JEJ FIZJONOMIA, MORFOLOGIA I

FIZJOLOGIA

Przedmiotem artykułu jest rola ulicy śródmiejskiej w przebudowie miasta Przemyśla (w tym

jego układu transportowego). Do analizy wybrano przykłady ulic, które mają silną tożsamość i

wymagają rewitalizacji. Przebudowa układu komunikacyjnego jest szansą radykalnego ograni-

czenia ruchu samochodowego w śródmieściu i w konsekwencji ożywienia jego ulic. Zakłada

się, że porównanie typów wybranych ulic z typami tkanki miejskiej, w której się znajdują oraz

towarzyszące temu analizy funkcjonalne, pomogą w zrozumieniu roli ulicy śródmiejskiej w

życiu miasta. To z kolei jest okolicznością wyznaczającą rolę jaką ulice odgrywają w strategii

rewitalizacji.

Słowa kluczowe:tożsamość miasta, ulica, rewitalizacja, śródmieście

1. WPROWADZENIE

1.1. Ulica jako tworzywo budujące tożsamość miasta

Ulica i jej architektura mają decydujące znaczenie dla tożsamości miasta. Na

podstawie analizy historycznego rozwoju struktury funkcjonalno-przestrzennej

wybrałem dwa typy ulic w obrębie śródmieścia, które świadczą o jego tożsamości.

Przyjęta metoda ma swoje źródła w traktacie urbanistycznym A. Rossiego „Archi-

tektura miasta”1. Z. Zuziak zwraca uwagę, że teoria ta jest „doskonałym przykła-

dem tego, jak twórcze może okazać się dla teorii urbanistyki przeniesienie na

przestrzeń miejską istotnych elementów definicji architektury”2. Ulica jako ele-

* Studium doktoranckie, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej

1 Rossi A.: L’architettura della citta, Padua – Marsilio 1966, Wyd ang. The Architecture of the City, Cambridge, Massachusetts and London 1984, The MIT Press 2 Zuziak Z., O tożsamości urbanistyki, op. cit., s. 52

Paweł Wojdylak 2

ment struktury funkcjonalno-przestrzennej jest elementem budującym tożsamoś ć

miasta. Świadomość tożsamości jak pisał Rossi rozumiana jako „relacja społe-

czeństwa do własnego miejsca jest tym co pozwala uchwycić znaczenie struktury

miasta, jego indywidualność i jego architekturę, która jest formą tej indywidualno-

ści” 3. Analogia miasta do organizmu żywego i relacja pomiędzy układem krwio-

nośnym (ulice), a sercem (centrum i śródmieście) i całym organizmem (miasto)

skłania do zbadania ulicy poprzez pryzmat trzech aspektów: fizjonomii, morfolo-

gii oraz fizjologii4. Różnice na tych polach pozwoliły wydobyć indywidualność i

znaczenie poszczególnych przykładów w strukturze funkcjonalno-przestrzennej

Przemyśla.

Na podstawie historycznego rozwoju miasta zaobserwowano mechanizmy kry-

stalizacji śródmiejskich ulic. Rossi zwraca uwagę na ciągłe przemiany w nim za-

chodzące5. Postrzega on je jako miejsce zbiorowej pamięci jego mieszkańców,”

która pomaga zrozumieć znaczenie tożsamości jego struktury. Historia jako „pro-

ces rzeczywistego kształtowania i tworzenia miejskiego artefaktu”6, jest istotna w

wyjaśnieniu mechanizmu ewolucji jego organizmu.

1.2. Cele artykułu

Celem artykułu jest porównanie wybranych ulic śródmiejskich z typami tkanki

miejskiej, w której się znajdują oraz towarzyszące temu analizy funkcjonalne, które

pomogą w zrozumieniu roli ulicy w życiu miasta.

2. ŚRÓDMIEŚCIE PRZEMYŚLA

2.1. Śródmieście. Rys historyczny

Jak podaje J. Mach7, rozwój struktury funkcjonalno-przestrzennej dzisiejszego

śródmieścia Przemyśla ma swoją genezę w II poł. XVIII w. Po utracie niepodległo-

ści (1772 r.) wzrosła strategiczna pozycja miasta (położenie na trasie Kraków –

Lwów), w związku z tym nastąpił jej rozwój poza ówczesnymi obwarowaniami

miejskimi, związany z budową głównych wylotowych arterii komunikacyjnych do

3 Cyt. za: Kuryłowicz E.: Miasto jako przedmiot badań architektury, 2008, [w:] materiały z konferencji naukowej „Miasto jako przedmiot badań naukowych”, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG, Warszawa 2008, 4 Por. Zuziak Z., Forma metropolitalna a zrównoważona mobilność[w:] Czasopismo Tech-niczne Z. 3, 1-A/2010, Kraków 2010, s. 79 5 Zagadnienie “metabolizmu urbanistycznego” Zuziak Z., O tożsamości urbanistyki, op. cit., s. 52 i “cykli miejskich, por. Rossi A.: The Architecture of the City, op. cit., s. 22, 96 6 Rossi A.: The Architecture of the City, op. cit.,s. 127 7 Mach J.:Studium historyczno-urbanistyczne, Rozdział 2: Analiza wartości kulturowych, Rzeszów 1979, s. 65

Ulica w strukturze funkcjonalno-przestrzennej śródmieścia miasta... 3

w/w ośrodków. W I poł. XIX w. nastąpiło zanikanie murów obronnych oraz rozwój

miasta wzdłuż szkieletu arterii komunikacyjnych, przy równoczesnej integracji prze-

strzennej lewo- i prawobrzeżnej części miasta8. W II poł. XIX w. w związku z czę-

ściowym odzyskaniem niepodległości9, dzięki budowie linii kolejowej10oraz realiza-

cji Twierdzy Przemyśl nastąpiło dogęszczanie zabudowy zespołu staromiejskiego

oraz dalsza obudowa głównych ulic i tras wylotowych W I poł. XX w. powstająca

zabudowa „wskazuje na bardziej planistyczny i zorganizowany charakter 11. Działa-

nia wojenne przyczyniły się do „znacznej szkody w substancji zabytkowej, a nawet

w strukturze przestrzennej”12, uległo zniszczeniu 40 % budynków w mieście13. Po II

wojnie światowej wraz z rozwojem komunikacji kołowej nastąpiła zmiana funkcjo-

nowania układu komunikacyjnego. Place śródmiejskie uformowane u zbiegu głów-

nych arterii wylotowych stały się uciążliwymi węzłami komunikacyjnymi.Miasto od

drugiej połowy XIX w. rozwijało się w oparciu o rozbudowę układu komunikacyj-

nego (tras wylotowych) z miasta, fakt ten wpłynął na kształt struktury funkcjonalno-

przestrzennej Przemyśla. Główne arterie komunikacyjne są wciąż ulicami przeloto-

wymi, ich śródmiejskie odcinki obudowane są zabytkową zabudową wymagającą

ochrony.

2.2. Śródmieście. Komunikacja

Układ ulic w Przemyślu jest mieszany, ma charakter promienisto rusztowy14, któ-

ry wynika z dostosowania się układu historycznego miasta średniowiecznego do

potrzeb wynikających z postępującej urbanizacji i ruchu pojazdów. Istotnym pro-

blemem jest natężenie ruchu kołowego. Przeciążenie układu komunikacyjnego w

śródmieściu może być rozwiązane przez stworzenie zamkniętej obwodnicy miej-

skiej. Jednakże obecna sytuacja ekonomiczna jest niesprzyjająca takim komplekso-

wym rozwiązaniem. Powstanie północno-wschodniej drogi obwodowej, zrealizowa-

nej pod koniec 2012r.15 przyczyniło się do częściowego rozwiązania problemów

komunikacyjnych śródmieścia.

8 1865 r.- budowa stałego mostu na rzece San. 9 1861 r. - powstanie Autonomii Galicyjskiej 10 Linia kolejowa łącząca Kraków i Lwów 11 Studium historyczno-urbanistyczne, Mach J.:Studium historyczno-urbanistyczne, Roz-dział 2: Analiza wartości kulturowych, Rzeszów 1979, s. 65 12 Wyburzenie dzielnicy żydowskiej z synagogą przy ulicy Jagiellońskiej. [przyp. aut.]Cytat za: Praca zbiorowa, Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja. Miasta historyczne, Arkady, Warszawa 1986, s. 386 13 http://www.kki.pl/pioinf/przemysl/dzieje/dzieje3.html 14 Lokalny Program Rewitalizacji 2009 – 2015, s. 50 15 Planowane ukończenie: III kwartał 2012 r.

Paweł Wojdylak 4

Rys.1. Przemyśl – schemat– droga obwodowa a śródmieście i stare miasto.

Oprac. autor

3. ANALIZA WYBRANYCH PRZYKŁADÓW

3.1. Metoda, kryterium wyboru przykładów

Z. Zuziak proponuje klasyfikację materii miejskiej pod kątem morfologicznym,

„fizjologicznym” i fizjonomicznym16.Analiza ww. aspektów w odniesieniu do

tkanki konstytuującej poszczególne ulice umożliwia wyodrębnienie podobieństw,

jak i różnic, które składają się na ich tożsamość. Aspekty fizjonomiczne i „fizjolo-

giczne” podporządkowane są cechom formy urbanistycznej, które wyróżnia Z.

Zuziak (m. in.: intensywność i zwartość zabudowy, wzorce użytkowania terenu,

geometria siatki ulic)17. W wyodrębnieniu różnic morfologicznych18 dokonałem

porównania szczegółowych elementów krajobrazu ulicy (streetscape), szukając

inspiracji w nostalgicznym języku G. Cullena19. Nadrzędną rolę w przyjętej meto-

dzie odegrała teoria „architektury miasta” A. Rossiego, którego skłania do refleksji

o mieście w kontekście związku pomiędzy historycznym rozwojem struktury funk-

cjonalno-przestrzennej a jakością jego architektury. Jak podaje J. Gyurkovich o

atrakcyjności ulicy miejskiej „decyduje oferta funkcjonalna obudowujących ją

16 Zuziak Z., O tożsamości urbanistyki, op. cit., s. 53 17 Zuziak Z., Forma metropolitalna a zrównoważona mobilność[w:] Czasopismo Technicz-ne Z. 3, 1-A/2010, Kraków 2010, s. 79 18 Przez różnice morfologiczne rozumiem różnice w formie, budowie i strukturze 19 Por. Cullen G., Obraz miasta. Wydanie skrócone, Lublin 2011, Ośrodek „Brama Grodz-ka – Teatr NN”

Ulica w strukturze funkcjonalno-przestrzennej śródmieścia miasta... 5

budynków, przede wszystkim parterów udostępnionych przechodniom, tworzących

półpubliczne aneksy rozszerzające publiczną ulicy”20. Aspekt funkcjonalny ulicy

miał znaczenie w wyborze omawianych przykładów.Wybrana metoda jest próbą

oceny poszczególnych aspektów budujących przestrzeń ulicy oraz wpływających

na jej żywotność. Poszczególne rozważania na temat charakteru ulic podano w

zestawieniu tabelarycznym umożliwiającym porównanie 3 omawianych ulic.

Rys. 2. Śródmieście i stare miasto. 1. ul. Jagiellońska, 2. ul. K. Wielkiego, 3. ul. Francisz-

kańska, 4. Rynek, 5. pl. Niepodległości, 6. pl. na Bramie, 7. pl. Dworcowy Oprac. autor

ULICA JAGIELLOŃSKA KAZIMIERZA

WIELKIEGO FRANCISZKAŃSKA

FIZ

JO

NO

MIA

TYP ULICY śródmiejska staromiejska staromiejska

ZAPIS W SUIKZP //

MPZP

Klasa drogi głównej i

zbiorczej

ciąg pieszo-jezdny ciąg pieszo-jezdny

GEOMETRIA

Nieregularna – powstała po

wewnętrznej stronie murów

miejskich

Regularna – ulica lokacyjna

(1389 r.)

Nieregularny- prawdopo-

dobnie łukowy przebieg

(wcześniejsza owalnica) +

wprowadzenie układu

szachownicowego

ORIENTACJA ULICY

Ulica biegnie w kierunku

mostu łączącego prawo- I

lewo- brzeżną część Sanu

Wyprowadzona z naroża

północno-wschodniego

Rynku w kierunku wschod-

nim

Wyprowadzona z połu-

dniowo-wschodniego

naroża Rynku w kierunku

wschodnim

MORFOLOGIA

TKANKI //

STRUKTURA

ZABUDOWY

Zabudowa pierzejowa -

kamienice II – IV kondy-

gnacyjne

Zabudowa pierzejowa -

przeważają kamienice III

kondygnacyjne

Zabudowa pierzejowa –

kamienice III kondygnacyj-

ne, w pierzei kościoł oo.

Franciszkanków

Tab. 1.Analiza wybranych ulic – fizjonomia. Oprac. Autor

ULICA JAGIELLOŃSKA KAZIMIERZA

WIELKIEGO FRANCISZKAŃSKA

MO

RF

OL

OG

IA

(EL

EM

EN

TY

KR

AJO

BR

AZ

U

UL

ICY

)

ARCHITEKTURA

Niejednorodna stylistycz-

nie, bogata ornamentyka

fasad, uskoki gzymsów,

Większość obiektów

jednorodna stylistycznie,

bogata ornamentyka fasad

Większość obiektów

jednorodna stylistycznie,

mniej ornamentu na fasa-

dach, barokowy kościół oo.

Franciszkanów

PIERZEJE Ulica symetryczna, Ulica symetryczna Ulica symetryczna

RODZAJ

NAWIERZCHNI

Kostka betonowa typu

Bauma

Kostka granitowa/brukowa

+ płyty granitowe (ulica

przebudowana w 2003 r.)

Kostka granitowa/brukowa

+ płyty granitowe (ulica

przebudowana w 2004 r.)

OŚWIETLENIE Lampy uliczne, tradycyjne

oprawy

Lampy uliczne, stylizowane

na historyczne

Lampy uliczne, stylizowane

na historyczne

DRZEWA / ZIELEŃ Skwer, zielen nieurzadzona Pojedyncze drzewa. Pojedyncze drzewa.

Nowe nasadzenia

20 Gyurkovich J., Miejskość miasta, [w:] Czasopismo Techniczne Z. 2-A/2007, Kraków 2007, s. 109

Paweł Wojdylak 6

UMEBLOWANIE

Słupki uniemożliwiące

parkowanie na chodniku

Betonowe kosze na odpady

– brak umeblowania

Betonowe kosze na odpady,

siedziska wokół nowych

nasadzeń

Tab.2.Analiza wybranych ulic – morfologia. Oprac. autor

ULICA JAGIELLOŃSKA KAZIMIERZA

WIELKIEGO FRANCISZKAŃSKA

FIZ

JO

LO

GIA

TRANSPORT/KOMUNI

KACJA

Ulica dwukierunkowa.,

trzypasmowa

Ulica wyłączona z ruchu

kołowego

Ulica wyłączona z ruchu

kołowego

PARKOWANIE

Niedozwolone,

Dozwolone na środkowy-

cm odcinku południowej

pierzei

Niedozwolone Niedozwolone

WZORCE

UŻYTKOWANIA

TERENU

Partery użytkowe, wejścia

do kamienic mieszkalnych

Partery użytkowe, wejścia

do kamienic mieszkalnych

Partery użytkowe, wejścia

do kamienic mieszkalnych

SPOŁECZNOŚĆ

Wysoki poziom ubóstwa,

wysoka stopa trwałego

bezrobocia

Wysoki poziom ubóstwa,

wysoka stopa trwałego

bezrobocia

Wysoki poziom ubóstwa,

wysoka stopa trwałego

bezrobocia

PRZESTRZEŃ

PUBLICZNA

Potencjał w wytworzeniu

przestrzeni publicznej –

konieczna przebudowa

Ulica stanowi kręgosłup

śródmiejskiej sieci prze-

strzeni publicznych

Ulica stanowi kręgosłup

śródmiejskiej sieci prze-

strzeni publicznych

CENTRA

AKTYWNOŚCI

Główna ulica handlowa,

obiekty generujące prze-

strzeń publiczną

Ulica handlowa, połączenie

z Rynkiem

Ulica handlowa, połączenie

z Rynkiem

Tab.3.Analiza wybranych ulic – fizjologia. Oprac. autor

3.2. Ulica Jagiellońska

Ulica Jagiellońska w XIX wieku funkcjonowała jako obwodnica północno-

wschodnia, prowadząca w kierunku Krakowa21. Wzdłuż niej, w miejscu po zasy-

panej fosie po wewnętrznej stronie murów miejskich powstawała zabudowa miesz-

czańska oraz ważne obiekty administracyjne. Jagiellońska stanowiła północną gra-

nicę Miasta Żydowskiego, które zostało całkowicie zniszczone podczas II wojny

światowej. Jagiellońska utraciła wtedy znaczną część swojej obudowy, obowiązu-

jący MPZP przewiduje odbudowę w oparciu o historyczną strukturę zabudowy.

Obecnie jest uciążliwą arterią komunikacyjną, równocześnie posiadając bogatą

ofertę funkcjonalną. Na podstawie przeprowadzonej analizy wnioskuję, że istnieje

konieczność przywrócenia jej krajobrazu, przy założeniu zredukowania uciążliwe-

go ruchu tranzytowego, np. poprzez wprowadzenie elementów bujących krajobraz

ulicy (mała architektura, nawierzchnia, zieleń miejska, itp.).

21 Ulica łączyła tzw. przedmieście lwowskie z przedmieściem zasańskim pełniąc rolę ob-wodnicy staromiejskiej (ulica omijała zespół staromiejski i dzielnicę żydowską

Rys.4 Rys.3

Ulica w strukturze funkcjonalno-przestrzennej śródmieścia miasta... 7

Rys. 3. Ulica Jagiellońska-odcinek pomiędzy Placem na Bramie a Kamiennym Mo-

stem, Rys. 4: Ulica Kazimierza Wielkiego-widok w stronę Rynku. Fot. autor

3.3. Ulica. Kazimierza Wielkiego i ulica. Franciszkańska

Ulica Kazimierza Wielkiego to regularna ulica lokacyjna wyprowadzona z na-

roża północno-wschodniego Rynku w kierunku wschodnim do Placu na Bramie. W

2003 r. została wymieniona nawierzchnia z asfaltowej na kamienną i betonową

oraz wyłączono ulicę z ruchu samochodowego. Krajobraz ulicy jest silnie zdefi-

niowany, posiada ona bogatą ofertę funkcjonalną, co sprawia, że jest ona ważnym

ogniwem w śródmiejskiej sieci przestrzeni publicznych.

Ulica Franciszkańska wyprowadzona z południowo-wschodniego naroża Rynku

na wschód w kierunku Placu na Bramie, przylega do niej Plac Niepodległości.Ulica

Franciszkańska w latach 1998 -2004 r. została prze budowana. Obecnie posiada

reprezentacyjny charakter (nawierzchnia, mała architektura) i jest wyłączona z

ruchu kołowego.

Rys. 5:ulica Franciszkańska-widok w stronę Rynku. Po lewej stronie Plac Niepodległości,

w tle kościół oo. Franciszkanów i Wieża Katedralna Rys. 6: Przekroje

4. PODSUMOWANIE

Śródmieście Przemyśla wymaga kompleksowej rewitalizacji. W jego obrębie

jest kilka typów ulic, które stanowią o jego tożsamości. Architektura ulicy, jej kra-

jobraz, generują wzorce życia miejskiego. Dokumenty planistyczne powinny regu-

lować zmiany zachodzące w strukturze funkcjonalno-przestrzennej, tak aby osią-

gnąć kompromis pomiędzy dostępnością ulicy dla różnych jej użytkowników.

„Jakość architektury, jakość ludzkiego stworzenia, jest sensem miasta”22. Pro-

blematyka jakości architektury w kontekście tożsamości miasta nie znajduje od-

zwierciedlenia w dokumentach planistycznych oraz technikach zapisu planistycz-

nego. Przestrzeń ulicy, którą buduje architektura miasta, tworzy sieć przestrzeni

publicznych integrujących jego strukturę funkcjonalno-przestrzenną.

22 Rossi A.: The Architecture of the City, op. cit.,s. 127

Rys.5 Rys.6

Paweł Wojdylak 8

LITERATURA

[1] Cullen G., Obraz miasta. Wydanie skrócone, Lublin 2011, Ośrodek „Brama Grodzka –

Teatr NN”

[2] Gehl J., Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych, Kraków 2009,

Wydawnictwo RAM

[3] Gyurkovich J., Miejskość miasta, [w:] Czasopismo Techniczne Z. 2-A/2007, Kraków

2007,

[4] Kuryłowicz E.: Miasto jako przedmiot badań architektury, 2008, [w:] Materiały z kon-

ferencji naukowej „Miasto jako przedmiot badań naukowych”, Centrum Europejskich Stu-

diów Regionalnych i Lokalnych EUROREG, Warszawa 2008, [dostęp 5 lipca

2012],<www.euroreg.uw.edu.pl%2Findex.php%2Fdokumenty%2Fdoc_download%2F123-

egkurylowicz-miasto-jako-przedmiot-badan-architektury.html>

[5] Lynch K., Obraz miasta, Kraków 2011, Wydawnictwo Archiwolta

[6] Mach J., Piątek A., Przemyśl (s. 383-392) [w:] Zabytki urbanistyki i architektury w

Polsce. Odbudowa i konserwacja. Miasta historyczne, Arkady, Warszawa 1986,

[7] Rossi A.: L’architettura della citta, Padua – Marsilio 1966, Wyd ang. The Architecture

of the City, Cambridge, Massachusetts and London 1984, The MIT Press

[8] Zuziak Z., Forma metropolitalna a zrównoważona mobilność[w:] Czasopismo Tech-

niczne Z. 3, 1-A/2010, Kraków 2010,

[9] Zuziak Z., O tożsamości urbanistyki, Kraków 2008, Wydawnictwo PK

THE ROLE OF A STREET IN THE REDEVELOPMENT OF FUNCTIONAL AND

SPATIAL STRUCTURE OF MIDTOWN PRZEMYŚL THE IDENTITY OF THE

STREET AND ITS PHYSIOGNOMY, MORPHOLOGY AND PHYSIOLOGY

Summary

The paper focuses on the role of a street in the process of redevelopment the city

of Przemysl (including the transport system). For the analysis I have selected examples of

streets that have a strong identity and need revitalization. Reconstruction of the communi-

cation system is a chance to drastically reduce car traffic in the city center and thus revive

the streets. It is assumed that a comparison between selected types streets and the urban

fabric in which they are located and the associated functional analysis will help in under-

standing the role of the street in the city's midtownn. This in turn is a factor defining the

role that streets play in the revitalization strategy.