Rodzinne, edukacyjne i psychologiczne wyznaczniki rozwoju

Rodzinne, edukacyjne i psychologicznewyznaczniki rozwoju

Bogdanowicz i Lipowska_Rodzinne,1 1Bogdanowicz i Lipowska_Rodzinne,1 1 2009-03-04 10:34:022009-03-04 10:34:02

Kraków 2008

Rodzinne, edukacyjne i psychologicznewyznaczniki rozwoju

pod redakcją naukową

Marty Bogdanowicz i Małgorzaty Lipowskiej


© Copyright by Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2008© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008

Recenzenci:prof. dr hab. Ewa Pisula

prof. dr hab. Barbara Kajaprof. dr hab. Mieczysław Plopa

Korekta:Aleksandra Bylica

Projekt okładki:Ewa Beniak-Haremska

Uniwersytet Gdańskiul. Bażyńskiego 1A

80-952 Gdańsk

ISBN 978-83-7587-112-8ISBN 978-83-7326-595-0

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel. (012) 422-41-80, fax: (012) 422-59-47www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl

Wydanie I, Kraków 2008


Spis treści

Wstęp ............................................................................................................. 9

Część IRodzinne wyznaczniki rozwoju

Maria Straś-RomanowskaSzanse i zagrożenia rozwoju człowieka we współczesnym świecie ............. 15

Roman OssowskiCzłowiek niepełnosprawny w rodzinie – dylematy rozwoju i wsparcia ..... 25

Teresa RostowskaPsychologiczne determinanty jakości życia rodzinnego.Pojęcie jakości życia i kierunki badań ...................................................... 39

Barbara Harwas-NapierałaKomunikacja wewnątrzrodzinna a jakość życia rodziny ........................... 49

Maria KaźmierczakEmpatia w związkach małżeńskich .......................................................... 61

Iwona JanickaDynamika związku a wzajemna zależność partnerów kohabitujących ....... 71

Aleksandra NowakowskaJakość życia w związkach marynarskich ................................................... 83

Piotr PołomskiJedynactwo w perspektywie XXI wieku ................................................... 97

Aleksandra Lewandowska-WalterPsychospołeczne uwarunkowania adaptacji dzieci do życia w rodziniezrekonstruowanej .................................................................................... 113

Agnieszka MiłkowskaLęk i depresyjność u młodzieży w świetle systemowych zasobówrodzinnych .............................................................................................. 123

Bożena Petrykowska, Monika ZielińskaPostawy rodziców dziecka autystycznego ................................................. 129

Grażyna PorajRodzina jako środowisko stymulujące agresywne zachowanie dziecina różnych etapach rozwoju .................................................................... 135


6 Spis treści

Część IIEdukacyjne i psychologiczne wyznaczniki rozwoju

Alina KolańczykNieuświadamiana kontrola afektu. Od pierwszeństwa afektudo kontroli działania (czy eksperymentator powinien rozumiećosobę badaną?) ........................................................................................ 145

Grażyna Krasowicz-KupisŚwiadomość językowa a komunikowanie się za pomocą pisma ................ 159

Izabela PietrasMłodzież z dysortografi ą – próba typologii .............................................. 167

Krystyna SochackaZnaczenie płci w procesie nauki czytania ................................................. 175

Celestyna GrzywniakPrzetrwałe odruchy a powstanie trudności szkolnychu dzieci w wieku szkolnym ...................................................................... 181

Irena SorokoszRadzenie sobie ze stresem szkolnym a osobowość uczniów z dysleksją ..... 191

Urszula Oszwa Od agnozji liter i cyfr do dyskalkulii rozwojowej. Neuropsychologiazaburzeń liczenia wczoraj, dziś, jutro ....................................................... 199

Aneta R. BorkowskaOblicza impulsywności w zespole ADHD ............................................... 207

Małgorzata Lipowska, Leszek BulińskiWspółczesne koncepcje współwystępowania dysleksji rozwojowej i zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z defi cytem uwagi ................ 215

Dorota KalkaPrzyszłość w oczach młodzieży – jak i co planują adolescenci z nadpobudliwością psychoruchową, dysleksjąoraz młodzież uzależniona? ...................................................................... 225

Marta Łockiewicz, Dorota KalkaEfektywność Metody Dobrego Startu M. Bogdanowiczwe wspomaganiu rozwoju psychomotorycznego dzieciw okresie wczesnego dzieciństwa ............................................................. 231

Marta BogdanowiczRozwój i edukacja dzieci z dysleksją w Europie pod ochroną prawną– dane Kwestionariusza Europejskiego Towarzystwa Dysleksji (EDA) ..... 237


7Spis treści

Paulina Petrus, Katarzyna Jaroszewska, Anna Konopacka-Rzepiak,Joanna Lewańczyk, Natalia Rybak

Wartość różnorodności – obcojęzyczna szkołaa czytanie w języku ojczystym .................................................................. 259

Monika Zielińska, Aneta Bagińska, Beata KubiakFunkcjonowanie poznawcze wysokofunkcjonujących osób z autyzmem wczesnodziecięcym i zespołem Aspergera ................................................. 271

Henryk OlszewskiPsychologia wobec starzenia się i starości: o paradoksach związanychz pojęciem adaptacji do wieku ................................................................. 277


Wstęp

Wypowiedziane przez M. Montessori na przełomie XIX i XX wieku przesłanie, jakie dziecko kieruje do dorosłego, zawarte w słowach: „Pomóż mi to zrobić samodzielnie”, w XXI wieku pozostaje wciąż aktualne. „Pomóż” – bo jesteś starszy, mądrzejszy, opiekuńczy i odpowiedzialny, lecz nie rób tego za mnie. „Pomóż mi”, a więc naucz mnie, abym nie musiał więcej prosić o pomoc. Słowa te wyrażają podstawową zasadę, która rządzi mądrym wychowaniem rozumia-nym jako pełne miłości, lecz rozsądne towarzyszenie dziecku we wzrastaniu ku samodzielności. Obecnie są one bardziej niż kiedykolwiek „na czasie” – w do-bie pośpiechu, biegu do mety, gdy wszystko ma się odbywać „szybko, łatwo i przyjemnie”, a każdy z nas ma wykupiony bilet na życie w „zdrowiu, szczęściu i pomyślności”.

Aby pomóc bezbronnemu i niesamodzielnemu dziecku dorosnąć do samo-stanowienia, twórczej aktywności oraz osiągnąć optymalny poziom funkcjono-wania w życiu prywatnym i społecznym, potrzebne jest stworzenie mu sprzyjają-cego rozwojowi środowiska, które pozwoli mu wykorzystać własne możliwości. Może je zapewnić najpierw tzw. dobra rodzina, a potem „dobre” przedszkole i szkoła. Na pytanie, czym powinny się cechować te środowiska, aby dorastanie spełniło oczekiwania samego dziecka, jego rodziców i opiekunów, starają się odpowiedzieć autorzy książki Rodzinne, psychologiczne i edukacyjne wyznaczniki rozwoju. Szczególnie ważne jest stawianie takich pytań i poszukiwanie odpo-wiedzi w przypadku dziecka, którego rozwój przebiega w sposób nietypowy, mającego specjalne potrzeby edukacyjne. Pytania o najkorzystniejsze warunki do rozwoju i egzystencji dotyczą także człowieka dorosłego, skoro ujmujemy rozwój jako proces ciągły.

Pierwszą część książki, zatytułowaną Rodzinne wyznaczniki rozwoju, otwiera artykuł Marii Straś-Romanowskiej: „Szanse i zagrożenia rozwoju człowieka we współczesnym świecie”. Problematykę rodziny jako środowiska wsparcia, szczególnie w przypadku niepełnosprawności jednego z jej członków, omawia Roman Ossowski, odwołując się do dokonań prof. Józefa Rembowskiego, twórcy Instytutu Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego (w 1975 roku) i pre-kursora rozwoju psychologii rodziny. W tej części publikacji podejmowane są zagadnienia: jakości życia w rodzinie (Teresa Rostowska), komunikacji we-wnątrzrodzinnej (Barbara Harwas-Napierała). Tematyka psychologii związków partnerskich znajduje wyraz w artykułach dotyczących: empatii w małżeństwie (Maria Kaźmierczak), dynamiki związków kohabitujących (Iwona Janicka)


10 Wstęp

oraz jakości życia w związkach marynarskich (Aleksandra Nowakowska). Dwa kolejne poruszają nader aktualne problemy: rodziny zrekonstruowanej (Alek-sandra Lewandowska-Walter) i jedynactwa (Piotr Połomski). Pozostałe teksty z tej części publikacji dotyczą zagadnień funkcjonowania rodzin mających do czynienia z młodzieżą stwarzającą problemy i z dzieckiem z zaburzeniami roz-woju, takimi jak: autyzm (Bożena Petrykowska, Monika Zielińska), agresja (Grażyna Poraj), lęk i depresyjność (Agnieszka Miłkowska).

Druga część niniejszej publikacji, zatytułowana Edukacyjne i psychologiczne wyznaczniki rozwoju, zawiera artykuły o zróżnicowanej tematyce. Najbardziej ogólne zagadnienia dotyczące kontroli afektu i działania, które podlegają prawom rozwoju i uczenia się omawia Alina Kolańczyk. Rozdziały na te-mat rozwoju, edukacji, profi laktyki oraz pomocy dzieciom ze specyfi cznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu, czyli dysleksją rozwojową, stanowią część najobszerniejszą ze względu na niemal 40-letnią tradycję badań nad tym za-gadnieniem w Instytucie Psychologii, prowadzonymi pod kierunkiem prof. Marty Bogdanowicz. Autorami tekstów są jej doktorzy: Małgorzata Lipowska, Dorota Kalka, Urszula Oszwa, Aneta R. Borkowska, Irena Sorokosz, Celestyna Grzywniak; doktorantki: Paulina Petrus, Marta Łockiewicz, Monika Zielińska; oraz wieloletni współpracownicy: Grażyna Krasowicz-Kupis, Izabela Pietras, Krystyna Sochacka. W tematykę dysleksji rozwojowej wprowadza artykuł Gra-żyny Krasowicz-Kupis, który dotyczy podstawowego zagadnienia dla patome-chanizmu tych zaburzeń: rozwoju funkcji językowych oraz kształtowania się świadomości językowej. Problemy patomechanizmu i typologii specyfi cznych trudności młodzieży w opanowaniu poprawnej pisowni porusza Izabela Pie-tras. Krystyna Sochacka skupia się na kwestii znaczenia czynnika płci w nauce czytania. Rola przetrwałych odruchów wrodzonych w genezie trudności szkol-nych pozostaje w kręgu zainteresowań Celestyny Grzywniak, a radzenie sobie ze stresem szkolnym przez uczniów z dysleksją stanowi przedmiot analiz Ireny Sorokosz.

Dysleksja rozwojowa nierzadko występuje jednocześnie z innymi zabu-rzeniami, do jakich należy mało poznana dyskalkulia, o której pisze Urszula Oszwa. Coraz częściej podejmowanym zagadnieniem jest współwystępowanie dysleksji rozwojowej i ADHD oraz związane z tym problemy, o czym prze-czytamy w artykułach: Anety R. Borkowskiej, Małgorzaty Lipowskiej, Leszka Bulińskiego, Doroty Kalki. Zbiór tekstów dotyczących dysleksji rozwojowej uzupełniają artykuły Marty Łockiewicz i Doroty Kalki na temat profi laktyki niepowodzeń szkolnych dzięki wspomaganiu rozwoju psychomotorycznego dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa oraz Marty Bogdanowicz o stanie praw-nym w Europie w zakresie udzielania specjalistycznej pomocy, dostosowania warunków nauczania i wymagań do specjalnych potrzeb uczniów z dysleksją.


11Wstęp

Pewnym rozszerzeniem tej tematyki jest relacja Pauliny Petrus, Katarzyny Ja-roszewskiej, Anny Konopackiej-Rzepiak, Joanny Lewańczyk i Natalii Rybak z badań nad kształceniem funkcji językowych i umiejętności czytania w wyniku uczenia się języka obcego. Odmienną problematykę wprowadza tekst poświę-cony poznawczemu funkcjonowaniu osób z autyzmem dziecięcym i zespołem Aspergera autorstwa: Moniki Zielińskiej, Anety Bagińskiej, Beaty Kubiak. Książkę kończą rozważania Henryka Olszewskiego nad zagadnieniem adapta-cji do starości.

Druga część tomu obejmuje zatem problematykę całego okresu ontogene-zy: od omówienia znaczenia przetrwałych odruchów wrodzonych z okresu pre-natalnego i pierwszego roku życia dla dalszego rozwoju, poprzez wspomaganie rozwoju psychomotorycznego w wieku przedszkolnym, specyfi czne trudności w uczeniu się dzieci w wieku szkolnym i młodzieży, aż do problemów podej-mowanych przez psychologię starzenia się i starości.

Książka stanowi pokłosie Jubileuszowej Konferencji z okazji 30-lecia In-stytutu Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego. Uczestniczyły w niej nie tylko kolejne pokolenia psychologów pracujących w Instytucie oraz praktykujących zawód psychologa, lecz także wielu kolegów, którzy wśród nas wyrośli i obecnie pracują na innych uczelniach w Polsce. Konferencja stworzyła możliwość spo-tkania mistrzów w dziedzinie psychologii, a także naszych współpracowników, kolegów i przyjaciół z niemal wszystkich polskich uczelni wyższych.

Do rąk Czytelników oddajemy ostatni – trzeci tom publikacji z tej kon-ferencji. Zachęcamy do zapoznania się z dwoma poprzednimi: Współczesny człowiek w świetle dylematów i wyzwań: perspektywa psychologiczna pod redakcją Mieczysława Plopy i Magdaleny Błażek (2008); Kliniczne i sądowo-peniten-cjarne aspekty funkcjonowania człowieka pod redakcją Gabrieli Chojnackiej--Szawłowskiej i Beaty Pastwy-Wojciechowskiej (2007). Życzymy ciekawej lek-tury i mamy nadzieję, że każdy znajdzie w nich zarówno interesujące syntezy dotychczasowych dokonań, nowe informacje, jak i inspiracje do działań na przyszłość.


Część I

Rodzinne wyznaczniki rozwoju


Maria Straś-Romanowska

Instytut Psychologii Uniwersytet Wrocławski

Szanse i zagrożeniarozwoju człowieka we współczesnym świecie

Artykuł zawiera refl eksje na temat kondycji człowieka w obliczu cywilizacyj-nych przemian. Opiera się głównie na wiedzy psychologicznej, ale odwołuje także do myśli antropologicznej, socjologicznej, kulturoznawczej, literackiej oraz do potocznych obserwacji życia codziennego – w celu zwrócenia uwagi na złożoność tytułowego problemu oraz rozległość tła, na jakim on występuje.

Ogólne założenia na temat ludzkiego rozwoju

Rozwój człowieka jest złożonym, wielokierunkowym i nieodwracalnym proce-sem przekształcania się struktur życia psychicznego, mającym charakter funk-cjonalny. Polega on, najogólniej ujmując, na różnicowaniu się i wyodrębnianiu z całościowej struktury życia psychicznego struktur cząstkowych (np. percepcji, myślenia, emocji), na ich doskonaleniu oraz integrowaniu w jakościowo nowe, złożone struktury, takie jak: poczucie tożsamości, postawy, charakter. Funkcjo-nalność rozwoju rozumiana jest zasadniczo jako powodowanie zmian psychicz-nych, mających na celu optymalizowanie przystosowania jednostki zarówno do otoczenia (przystosowanie zewnętrzne), jak i do standardów własnej psychiki (przystosowanie wewnętrzne). Przypisując rozwojowi funkcję adaptacji ze-wnętrznej, mamy na uwadze dostrajanie się jednostki do środowiska, nadążanie za zachodzącymi w nim zmianami i wyzwaniami, co przejawia się w odpowied-nim odgrywaniu związanych z wiekiem jednostki i społeczną organizacją życia ról, w skutecznym realizowaniu zadań, przezwyciężaniu trudności, trafnym an-tycypowaniu wymagań itp. Natomiast przystosowanie wewnętrzne to osiąganie integracji Ja, zapewniającej poczucie autonomii, tożsamości i autentyczności (poczucie bycia tym, kim się jest w istocie) oraz sensu życia. Teza, że ludzki rozwój jest procesem złożonym i wielokierunkowym zakłada, iż obejmuje on


16 Część I. Rodzinne wyznaczniki rozwoju

jakościowo różne struktury życia psychicznego, których funkcjonowaniem rządzą odrębne, specyfi czne prawa, oraz to, że zachodzące w tych strukturach zmiany rozwojowe zmierzają w różnych kierunkach. Rozwój jednych struktur nie zawsze współwystępuje z rozwojem innych (tak zdarza się np. w odniesieniu do inteligencji i moralności); bywa też, że w obrębie tej samej ogólnej struktury następuje równocześnie progresja jednych funkcji (np. inteligencji skrystalizo-wanej) i zatrzymanie się lub regresja innych (np. inteligencji płynnej). Niekie-dy brak postępów w rozwoju pewnych jakości psychicznych stanowi warunek zdynamizowania rozwoju innych, tak jest np. w odniesieniu do mądrości, która – jak głosi sanskrycki tekst – „zaczyna się tam, gdzie kończy się rozum”.

Ogólnie można więc powiedzieć, że rozwój człowieka to proces zmian funkcjonalnych psychiki, prowadzący do coraz lepszego przystosowania i tym samym do coraz głębszego poczucia jakości życia.

Główne orientacje w badaniach nad ludzkim rozwojem

We współczesnej psychologii rozwojowej można wskazać dwie główne orienta-cje badawcze: orientację na rozwój procesów psychicznych (function-centered) oraz orientację na człowieka jako osobę (person-centered) (Baltes, Baltes, 1993; Straś-Romanowska, 2002). Rozwój funkcji psychicznych, zarówno kierunko-wych (emocji, motywacji), jak i instrumentalnych (percepcji, uwagi, myśle-nia, mowy), decyduje o kompetencjach, posiadanej wiedzy oraz o poziomie umiejętności i sprawności działania. Służy więc przystosowaniu jednostki do wymagań świata, podnoszeniu jej pozycji społecznej, poczucia bezpieczeństwa psychologicznego i samooceny. Z kolei rozwój osobowy odnosi się do życia psychicznego traktowanego jako indywidualna, całościowa i nieredukowalna struktura. Jej specyfi cznymi atrybutami są: świadomość, głównie świadomość refl eksyjna, stanowiąca warunek rozumienia świata i siebie w świecie; wola, pojmowana jako intencjonalne zaangażowanie o charakterze autodeterminacji, u której podstaw tkwią nie tylko cele, lecz także nadrzędne racje (intencje) uzasadniające sens podejmowanych działań; i wreszcie sumienie, czyli wraż-liwość na uniwersalne wartości stanowiące źródło poczucia powinności i od-powiedzialności moralnej (Straś-Romanowska, 1999). Rezultatem rozwoju człowieka w wymiarze osobowym jest mądrość pozwalająca rozumieć (sensow-nie interpretować) rzeczywistość w jej złożoności, niedookreśloności i absurdal-ności, ponadto postawy życiowe, wyrażające ustosunkowania i zaangażowanie jednostki wobec świata, innych ludzi i własnej osoby, wobec wartości i sytuacji granicznych: śmierci i cierpienia, oraz moralność, cnoty charakteru (m.in. ho-


17M. Straś-Romanowska. Szanse i zagrożenia rozwoju człowieka we współczesnym świecie

nor i godność). Rozwój osobowy jest ukierunkowany na przystosowanie we-wnętrzne, na osiąganie równowagi i jedności psychicznej, spokoju duchowego, poczucia godności i sensu życia.

O ile głównymi czynnikami rozwoju funkcji psychicznych są: dojrzewanie, uczenie się, otwartość poznawcza, stymulacja zewnętrzna i wymagania otoczenia związane z historycznym i cywilizacyjnym kontekstem, o tyle warunkami rozwoju osobowego są: wyrażająca się w myśleniu postformalnym dojrzałość poznawcza (Harwas-Napierała, Trempała, 2000), otwartość na świat wewnętrzny, zdolność do refl eksji, a także doświadczenie życiowe, w tym szczególnie doświadczenie o charakterze egzystencjalnym (m.in. związane z przemijaniem, utratą „statusów życiowych”, cenionych dóbr). Nie bez znaczenia są: zaspokojenie podstawowych potrzeb, stabilizacja życiowa oraz prosty, uporządkowany tryb życia, sprzyjający wyciszeniu umysłu i refl eksji, a także, pośrednio, kultura dostarczająca wzorców interpretacji i wartościowania zdarzeń (Straś-Romanowska, 2000). Protoplaści i klasycy psychologii całożyciowego rozwoju (np. Dąbrowski, Frankl, Jung) podkreślają znaczenie własnej woli jako niezbywalnego czynnika decydującego o ukierunkowaniu, dynamice i rezultatach rozwoju osobowego.

Czy współczesna kultura sprzyja rozwojowi człowieka?

Odpowiedź na pytanie o rolę kultury w indywidualnym rozwoju nie jest jed-noznaczna. Można wskazać zarówno takie jej cechy, które wydają się sprzyjać rozwojowi, jak i inne, których wpływ jawi się raczej jako niekorzystny. Najogól-niej i nieco schematycznie rzecz ujmując, wielu obecnym w dzisiejszym świecie tendencjom należy przypisać pozytywny wpływ na rozwój instrumentalnych funkcji psychicznych (mechanizmów adaptacji zewnętrznej), a więc na rozwój wiedzy, umiejętności i sprawności. Są wśród nich przede wszystkim: postęp gospodarczy, rozwój technologii informatycznych, zmuszających jednostkę do uczenia się nowych umiejętności, a ponadto takie zjawiska, jak: powszechność edukacji i łatwy dostęp do informacji, wielość i różnorodność bodźców środo-wiskowych, m.in. za sprawą środków masowego przekazu, procesów globali-zacyjnych i kultury popularnej. Dzięki powyższym tendencjom odnotowuje się przyspieszone tempo rozwoju poznawczego dzieci, co stało się podstawą obniżenia wieku szkolnego, a także wydłużenia okresu edukacji na poziomie wyższym (kształcenie trzystopniowe, studia podyplomowe), oraz popularności idei uniwersytetu trzeciego wieku i tzw. kształcenia ustawicznego („życie jako nieustające studia podyplomowe”).


Rodzinne, edukacyjne i psychologiczne wyznaczniki rozwoju

Documents

Transcript of Rodzinne, edukacyjne i psychologiczne wyznaczniki rozwoju