Rodowód i Przemiany Symboliki Lotniczej

Rodowód I pRzemIanysymbolIkI lotnIczej

Wojskowe StowarzyszenieSpołeczno-Kulturalne

Rodowód I pRzemIanysymbolIkI lotnIczej

warszawa 2013

Wojskowe Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „SWAT”

Arkadiusz CIEŚLIK

Tekst i dobór zdjęć: Arkadiusz CieślikZdjęcia: Tomasz J. Kopański, Arkadiusz Cieślik, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Mirosław C. Wójtowicz, Grzegorz Jodłowski, 23 Baza Lotnictwa TaktycznegoProjekt graficzny, skład i łamanie: Adam i Katarzyna Mojscy (Adart-Project) Projekt okładki: Adart-ProjectKorekta: Dorota Kanabus Druk i oprawa: Adart-Project, [email protected]© Copyright by: Wojskowe Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „SWAT” Wszelkie prawa zastrzeżone.Wydawca: Wojskowe Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „SWAT” Klub Sił Powietrznych

ISBN: 978-83-933529-3-7

Publikacja dofinansowana ze środków Ministerstwa Obrony Narodowej

od autoRa

Służba wojskowa w Siłach Powietrznych to niezapomniane przeżycie, które umożliwiło mi zdobycie gruntownej wiedzy z historii symboliki lotniczej. Stała się ono inspiracją dla stworzenia podstawowego zbioru wiadomości dotyczących tej dziedziny, rodowodu poszczególnych jej kategorii, a także-

procesów przeobrażeń, jakim symbolika lotnicza była poddawana na przestrzeni wieków.

Zamysłem autora nie było zatem przedstawienie szczegółowego opisu procesu powstawania i przekształceń wszystkich elementów symboliki lotniczej, ponieważ wymagałoby to drobiazgowego opracowania poszczególnych zagadnień składa-jących się na opisywaną problematykę, ale pokazanie rodowodu poszczególnych rodzajów znaków lotniczych (orzeł lotniczy, sztandary, szachownica lotnicza, flagi lotnicze, godła lotnicze, odznaki i oznaki).

Autor ma świadomość, że niniejsze opracowanie nie wyczerpuje w pełni zagad-nienia. Jest to spowodowane dużą liczbą wzorów znaków własnych poszczególnych jednostek wojskowych, które funkcjonowały w przeszłości (odznak, oznak i godeł lotniczych) oraz trudnościami w pozyskaniu informacji o wielu znakach jednostek, które obecnie nie istnieją.

Opracowania skierowane jest do szerokiego kręgu osób zainteresowanych histo-rią wojskowości, a szczególnie lotnictwem wojskowym.

Aby ułatwić poznanie opisywanej problematyki, autor zamieścił wiele elemen-tów graficznych (rysunków i zdjęć), które obrazują procesy przemian. Rysunki zo-stały wykonane w większości samodzielnie na podstawie własnych materiałów, gromadzonych przez lata.

Autor serdecznie dziękuje następującym osobom za pomoc w pozyskiwaniu ma-teriałów do niniejszego opracowania:– panu ppłk. dr. Tomaszowi J. Kopańskiemu;– panu Tadeuszowi Jeziorowskiemu; – zastępcy dyrektora Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie – panu dr. Henrykowi

Latkowskiemu oraz pracownikom Muzeum – Iwonie Sobierajskiej, Ewie Wartal-skiej, Maciejowi Skoczniowi, Jarosławowi Pychowi i Andrzejowi Cichalowi;

– panu Mirosławowi C. Wójtowiczowi; – panu Grzegorzowi Jodłowskiemu;– panom: Mirosławowi Guzielowi i Tomaszowi Jazgarskiemu z 23. Bazy Lotnictwa

Taktycznego.

Rodowód, nArodzIny I przEobrAżEnIA

orłA LotnICzEgo

Rozdział I

Jednym z naczelnych znaków Sił Zbrojnych Rzeczy-pospolitej Polskiej jest orzeł wojskowy stanowiący stylizowaną odmianę godła państwowego. Znak orła towarzyszył przez stulecia polskiemu żołnie-

rzowi w spełnianiu jego obywatelskich powinności. Orzeł lotniczy jest jednym z wzorów godła wojskowego. Chociaż pojawił się stosunkowo późno, to jego historia ma ścisły związek z rodowodem orła wojskowego.

Narodzin orła jako godła wojskowego noszonego przez pojedynczego żołnierza można doszukiwać się w czasach panowania króla Augusta II Sasa. Wtedy to obok białej ko-kardy na czarnych fi lcowych kapeluszach pojawił się wi-zerunek orła na kaszkietach grenadierów gwardii pieszej koronnej. Był to mały biały orzeł na niebieskim okrągłym tle widniejący na dużej blasze czołowej (fot. 1.1).

Sylwetka orła wzbogacona była regaliami (korona, ber-ło, jabłko) uosabiającymi postać króla oraz symbolizującymi panowanie, rządzenie i dowodzenie. Oprócz orła widniały (nad nim) inicjały królewskie „AR” (Augustus Rex) mające uwidaczniać zwierzchność królewską nad wojskiem1. Nie był to jednak orzeł wojskowy, tylko osobisty znak króla. Przeniesienie owego specjalnego godła królewskiego do armii nieprzypadkowo dokonało się za czasów Augusta II. Sprzyjały temu zainteresowania militarne króla; między in-nymi przeprowadzone zmiany w umundurowaniu części wojska tzw. autoramentu cudzoziemskiego – ujednolicono

je wówczas na wzór zachodni. Chociaż orły gwardii kró-lewskiej nie zostały upowszechnione, to jednak odegrały znaczną rolę w dalszym rozwoju żołnierskiego emblematu. Wśród wielu eksperymentów i prób przeprowadzenia re-form przez Augusta II umieszczenie orła na czapce prze-trwało do naszych czasów.

W ramach następnej reformy mundurowej zapoczątko-wanej w 1764 r. wprowadzono oznaki metalowe w formie tarcz z inicjałami królewskimi „SAR” (Stanislaus Augustus Rex) noszone na czapkach, pasach, ładownicach, czapra-kach, które często były zastępowane wizerunkiem krzyża kawalerskiego (fot. 1.2) jako znaku nawiązującego do daw-nej świetności oręża polskiego, a szczególnie epoki husarii, której zbroje i proporce zdobił taki właśnie znak.

Narodowy charakter wojska podkreślono wprowadze-niem w marcu 1791 r., na blachy kaszkietów gwardii pieszej koronnej i niektórych regimentów piechoty2, orła odmien-nego kształtu niż ówczesne godło państwowe. Cechą cha-rakterystyczną owych orłów było nieregularne rozwarcie ich skrzydeł i przegięcie szyi w lewą stronę. Ponadto różni-ły się kształtem skrzydeł i regaliami (por. rys. 1.1 i fot. 1.3).

Umieszczenie na żołnierskich czapkach orła doprowadziło do zmiany pewnych form ceremoniału wojskowego. Zaczęto oddawać honory poprzez prezentowanie broni i przykładanie ręki do daszka czapki3. Oprócz czapek wizerunki orła umiesz-czano na bandolierach, ryngrafach (fot. 1.4)4, klamrach pasów,

Fot. 1.1 Wizerunek orła na kaszkiecie oficera grenadierów gwardii pieszej koronnej z 1732 r. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.2 Pokrywa ładownicy oficera kawalerii narodowej wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego z lat 1785-1794. Ze zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego. Fot. Arkadiusz Cieślik

Fot. 1.3 Orzeł żołnierzy piechoty według przepisów z 11 marca 1791 r. Według L. Ratajczaka „Historyczny rodowód polskiego ceremoniału wojskowego”. Wizerunek tego orła widnieje w Katedrze Polowej Wojska Polskiego

Fot. 1.4 Ryngraf oficera piechoty koronnej z pierwszej połowy XVIII wieku. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Rys. 1.1 Wzór orła piechoty w dobie Sejmu Czteroletniego Według B. Królikowskiego „Dwa stulecia polskiego orła wojskowego”

1 K. Madej, Polskie symbole wojskowe 1943-1978, Warszawa 1980, s. 11.2 K. Madej, op. cit. s.12 oraz Opr. zbior., Historyczny rodowód polskiego ceremoniału wojskowego, s. 20, 21. 3 Do tego czasu honory oddawano poprzez ukłon i uchylenie kapelusza.4 Na piersi orła widnieje herb Saksonii.

RODOWÓD, NARODZINY I PRZEOBRAŻENIA ORŁA LOTNICZEGO

9

przykrywkach ładownic, na czaprakach, guzikach mundurów generalskich oraz później – na grotach sztandarów.

Dalszy rozwój wizerunku orła wojskowego przypada na okres Księstwa Warszawskiego. Jest to czas narodzin współ-czesnego wzoru orła wojskowego. Do sylwetki orła dodana została tzw. tarcza amazonek (właściwie pelta – tarcza lekkiej piechoty greckiej) przejęta z armii francuskiej, gdzie nosiły ją niektóre formacje5. Tarczę noszono w różny sposób: niekie-dy bez orła jako blachę do numeru pułkowego i czasami wraz z orłem (ale wykonywaną osobno), wreszcie łączo-ną z nim, a także tłoczoną w całości6. Funkcjonalnie tarcza amazonek stanowiła tło numeru pułkowego zamkniętego wężem okólnym. Pierwotnie rogi tarczy zakończone były dwiema głowami lwów, a z obu stron numeru pułkowego znajdowały się dwie gałązki lauru (fot. 1.5).

W późniejszym czasie tarcza amazonek częścio-wo zmieniła swój kształt i wielkość (uległa zmniejsze-niu). Rogi tarczy zakończone zostały rozetami, natomiast w polu tarczy pojawiła się wypukła wewnętrzna tarczka, na której widniał numer pułku lub znak broni, np. arty-lerii (dwie skrzyżowane lufy) lub grenadierów (pękający

granat). Tarcza nie miała dekoracji w formie gałązek lauru i była zespolona na stałe z orłem. Z czasem tarcza amazo-nek przestała być elementem funkcjonalnym, ze względu na zaniechanie umieszczania na niej numerów pułków czy symboli przynależności do danej formacji, to jednak do dziś stanowi ona element wizerunku orła wojskowego.

Zaznaczyć przy tym należy, że w okresie Księstwa War-szawskiego istniała duża różnorodność wzorów orłów no-szonych przez poszczególne oddziały i formacje, np. orzeł łączony był z blachą naczolną, (fot. 1.6), na której tłoczono numer pułku lub znak broni z emblematem artyleryjskim (rys. 1.2), albo tłoczono go w blasze mosiężnej w kształcie rombu7.

Dalsze zmiany kształtu orła wojskowego nastąpiły w czasach Królestwa Polskiego8. Wprowadzony wzór orła był znacznie większy od dotąd używanych (15,0–20,0 cm wysokości). Bardzo ładny w rysunku posiadał na głowie ko-ronę zamkniętą (typu jagiellońskiego) zwieńczoną krzyżem i połączony był na stałe z tarczą amazonek, którą znacznie uproszczono. Wokół tarczy pozostawiono ornament przy-pominający metalowe okucie brzegów gwoździami.

Fot. 1.5 Orzeł 17. pułku ułanów Księstwa Warszawskiego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.6 Wizerunek orła posadowionego na blasze naczolnej na czapce fizyliera 8. pułku piechoty Księstwa Warszawskiego 1807-1815. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik.

Fot. 1.7 Orzeł z kaszkietu żołnierza gwardii Królestwa Polskiego. Ze zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.8 Orzeł na czapkę batalionu saperów z okresu Królestwa Polskiego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.9 Orzeł z okresu Królestwa Polskiego z cyfrą „4” na czapce

fizyliera 4. pułku piechoty liniowej Królestwa Polskiego 1815-1831.

Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

5 Historyczny rodowód... , op. cit. s. 21-22.6 B. Królikowski, Polski orzeł wojskowy 1807-1978, Lublin 1978, s. 12.7 K. Madej, Polskie symbole wojskowe, s. 14.8 Historyczny rodowód... , op. cit. s. 22 i K. Madej, op. cit. s. 15.

Rys. 1.2 Orzeł noszony w oddziałach artylerii Księstwa Warszawskiego. Według B. Królikowskiego „Dwa stulecia polskiego orła wojskowego”

RODOWÓD I PRZEMIANY SYMBOLIKI LOTNICZEJ

10

Fot. 1.15 Wizerunek orła na odznace Polskich Drużyn Strzeleckich. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Przy zakończeniu tarczy umieszczono dwie rozetki, a na środku tarczkę ze znakiem formacji (pękający granat – fot. 1.7 lub skrzyżowana łopata, topór i kilof – fot. 1.8) albo nume-rem pułku (fot. 1.9).

Jedynie artylerzyści żandarmi i kadeci nosili orły bez tar-czy amazonek.

Odrębne wzory orłów mieli członkowie Korpusu Inwali-dów Królestwa Kongresowego9 (fot. 1.10) i Korpusu Wetera-nów Królestwa Polskiego10 (fot. 1.11).

Opisane wzory orła wojskowego obowiązywały tak-że podczas powstania listopadowego, chociaż wytworzono wiele nowych odmian jego wizerunku (bez korony, bez we-wnętrznej tarczki na tarczy amazonek, ze skrótami nazwy oddziału – fot. 1.1311). Dostosowywano je zwłaszcza do wiel-kości nakryć głowy. Piechota nosiła na stosunkowo niskich czapkach niewielkie orły na biało-czerwonych kokardach (fot. 1.12) bądź też w innych oddziałach umieszczano go na szwoleżerskim półsłońcu (rys. 1.3).

Fot. 1.10 Orzeł na czapkę Korpusu Inwalidów z okresu Królestwa Kongresowego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Fot. 1.11 Orzeł na czapkę Korpusu Weteranów Królestwa Polskiego i powstania listopadowego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Fot. 1.12 Orzeł z okresu powstania listopadowego na biało-czerwonej kokardzie. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.13 Orzeł na czapkę 2. pułku Mazurów z okresu powstania listopadowego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Rys. 1.3 Orzeł oficerski 2. pułku Mazurów z powstania listopadowego. Według B. Królikowskiego „Dwa stulecia polskiego orła wojskowego”

Fot. 1.14 Orzeł na czapce oficera pułku Żuawów Śmierci powstania styczniowego. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.14.1 Orzeł na czapce ochotnika powstania styczniowego. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.15.1 Wizerunek orła na odznace Drużyn Bartoszowych wzorowany na orle z tronu w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

9 W Królestwie Polskim w 1815 r. utworzony został Korpus Inwalidów. Inwalidzi zorganizowani byli w dwie kompanie stacjonujące w Warszawie. Na tarczy amazonek widnieje litera „I” będąca identyfi katorem przynależności do formacji. (Za Marcinem Ochmanem z Muzeum Wojska Polskiego).

10 Prezentowany orzeł był noszony w Korpusie Weteranów, do którego należeli wysłużeni, ale sprawni żołnierze i ofi cerowie. Pełnili oni funkcje pomocnicze przy ochronie magazynów, twierdz, więzień wojskowych i w szpitalach wojskowych. W Królestwie Polskim korpus tworzyły trzy bataliony. W trakcie powstania listopadowego weterani byli instruktorami w nowo tworzonych jednostkach oraz uczestniczyli w działaniach bojowych. (Za Marcinem Ochmanem z Muzeum Wojska Polskiego).

11 2. pułk Mazurów sformowany został w trakcie powstania listopadowego z ochotników. (Za Marcinem Ochmanem z Muzeum Wojska Polskiego).


11

Fot. 1.16 Orzeł Związku Strzeleckiego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.17 Czapka z orłem Związku Strzeleckiego. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.18 Orzeł noszony przez legionistów. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

12 B. Królikowski... s. 24. 13 W dolnej części odznaki znajduje się prostokąt przeznaczony na wybicie rzymskiej cyfry stanowiącej numer drużyny. 14 Członkowie Drużyn Bartoszowych nosili na miękkich rogatywkach wypukłą odznakę średnicy 33 mm z posrebrzanym orłem na tle ciemnoczerwonego

sukna, otoczonym wieńcem stylizowanych liści lauru. Ofi cerowie nosili niekiedy ww. odznakę haftowaną białą nicią na ciemnoczerwonym suknie. 15 W kwietniu 1913 r. na polecenie Komendanta Głównego Związku Strzeleckiego J. Piłsudskiego, Czesław Jarnuszkiewicz opracował projekt orła na

czapki, wykorzystując XIX-wieczną sztancę do bicia orłów z czasów Królestwa Polskiego, przechowywaną w Krakowie przez p. Marię Jarnuszkiewicz. Orzeł został zmniejszony (do 40 mm), aby mógł się zmieścić na noszonej przez członków Związku Strzeleckiego czapce typu maciejówka. Istnieją trzy uzasadnienia braku korony u tego orła. Według relacji Cz. Jarnuszkiewicza projekt orła uległ zmianie w zakładzie grawerskim Czaplickiego w Krakowie, gdzie odcięto mu koronę. Mjr. Kazimierz Wiśniewski, w oparciu o ustną relację twórcy projektu z 1917 r., twierdził, że wykonany projekt orła z wosku posiadał koronę, ale w trakcie dostarczania do zatwierdzenia przez J. Piłsudskiego ukruszyła się i taki wzór zatwierdził Komendant, mając na względzie podpis Jarnuszkiewicza. Według trzeciej wersji, brak korony uzasadniany jest zamiarem nawiązania do XIX-wiecznego rewolucyjno--patriotycznego nurtu, którego symbole narodowe – orły – nie posiadały korony. Orły z literą „S” noszone były długo w I Brygadzie Legionów Polskich, a J. Piłsudski nosił do końca życia orła strzeleckiego na swojej maciejówce. (Za Piotrem Dąbrowskim z Muzeum Wojska Polskiego).

Fot. 1.19 Orzeł 3. pułku piechoty Legionów z 1916 r. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.20 Czapka z orłem 1. pułku ułanów Legionów. Na wewnętrznej tarczy widoczna cyfra „1”. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Z chwilą upadku powstania orły wojskowe stały się symbolami polskich tradycji narodowych. Umieszczano je sporadycznie, częściej na emigracji niż w kraju.

W czasie Wiosny Ludów noszono na czapkach orły (czę-sto bez korony lub tarczy) zbliżone kształtem do tych z po-wstania listopadowego.

Powstanie styczniowe nie było istotnym okresem w dziejach munduru polskiego, a tym bardziej orła woj-skowego. Powstańcy nosili na ogół kokardy o barwach na-rodowych. Zdarzały się jednak przypadki noszenia orłów z poprzednich okresów, a także haftowanych srebrną nicią bądź koralikami na kokardzie lub wprost na suknie oraz

małych srebrnych orzełków na biało-czerwonych lub czer-wonych kokardach (fot. 1.14, 1.14.1)12.

Po 1864 roku orzeł zniknął na prawie pięćdziesiąt lat. Przechowywany w kufrach i szufl adach, wraz z innymi pa-miątkami, czekał na czasy, kiedy znów będzie mógł wrócić na nakrycie głowy żołnierza polskiego.

W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej orzeł pojawił się jako znak organizacji niepodległościowych Polskich Drużyn Strzeleckich13 (fot. 1.15), Drużyn Bartoszo-wych14 (fot. 1.15.1) i Związku Strzeleckiego15 (fot. 1.16, 1.17).

Tworzone regularne oddziały wojskowe przyjęły wzór orła z okresu Królestwa Kongresowego, lecz znacznie mniej-

Fot. 1.21 Orzeł artyleryjski. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.22 Orzeł saperów. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie


12

szych rozmiarów (do 5 cm wysokości). Orzełki strzeleckie i w I Brygadzie Legionów były bez korony. Na tarczy amazo-nek wytłaczano literę „S” (Strzelec) (fot. 1.17) lub „L” (Legion) (fot. 1.18).

Od 1916 r. funkcjonowały orzełki wzorowane na orłach Wojska Polskiego z lat 1815-1831 (niewiele większe i z koro-ną). Na wewnętrznych tarczach miały najczęściej numer od 1–7 (fot. 1.19, 1.20), a nawet do 12, w Polskiej Sile Zbroj-nej, lub oznakę artylerii (fot. 1.21) albo saperów (fot. 1.22) rzadziej literę „S” lub „L”16. Orły z koroną nosili przeważnie żołnierze II i III Brygady Legionów.

16 K. Madej, Polskie symbole wojskowe, op. cit., s. 18. 17 Tamże.

Inne wzory orłów noszone były na pasach legionistów (patrz fot. 1.24).

Oprócz tych zasadniczych wzorów orła na uwagę zasłu-guje odmienny wzór godła w Legionie Wschodnim (fot. 1.25).

Orły wówczas noszone przypinane były niekiedy do czapek nie bezpośrednio, lecz na podkładce z ciemnoczer-wonego lub amarantowego sukna albo aksamitu, o kontu-rach orła bądź w formie kokardy17.

Również żołnierze formacji polskich utworzonych na Wschodzie nosili ponad sto odmian orła. Na ogół nawiązywa-ły one do znaku wojskowego z lat Królestwa Kongresowego.

Fot.1.23 Orzeł 2. pułku ułanów Legionów wykonany w Wiedniu w 1914 r. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.24 Orzeł na klamrze pasa podoficera 2. pułku ułanów (z lewej) i 4. pułku piechoty Legionów (z prawej). Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.25 Orzeł Legionu Wschodniego z „Polski orzeł wojskowy 1807-1978”

Fot. 1.26, 1.27, 1.28 Orły oficerskie Polskiej Dywizji Strzelców w Rosji z emaliowanymi tarczkami na tarczy amazonek. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.29, 1.30 Orzeł na czapce szeregowego 5. Dywizji Strzelców Polskich w Rosji. Litery „WSP” na tarczy amazonek są skrótem „Wojsko Polskie na Syberii”. Poniżej napis „ZA OJCZYZNĘ I WOLNOŚĆ”. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie i Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.31, 1.32 Orły żołnierskie formacji polskich w Rosji wykonane z cynowej blachy. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie


13

Fot. 1.33 Orzeł 4. Dywizji w Odessie. Na wewnętrznej tarczce oko opatrzności, a poniżej napis: „ZA OJCZYZNĘ I WOLNOŚĆ”. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.34 Orzeł II Korpusu Polskiego w Rosji. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.35 Orzeł 1. pułku ułanów tzw. krechowiecki. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.36 Orzeł artyleryjski formacji polskich w Rosji. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Często wykonane z dużą starannością przez grawerów w Kijowie, Bobrujsku, Mińsku i Odessie na indywidualne zamówienie oficerów (fot. 1.26, 1.27, 1.28).

Orły dla żołnierzy były wykonane mniej starannie, we-dług uproszczonych rysunków (fot. 1.29, 1.31, 1.32).

Ich wspólne ich cechy stanowią: wysmukłe sylwetki, korony otwarte lub zamknięte, skrzydła uniesione wysoko, o bogatej linii piór, tarcze uproszczone, często bez gwoździ i ozdób na rogach, z wewnętrzną gładką tarczką (fot. 1.31, 1.32) lub bez niej (w II Korpusie) (fot. 1.34)18. Funkcjono-wały także orły bez tarczy amazonek, tzw. krechowiecki (fot. 1.35) czy artyleryjski (fot. 1.36).

W I Polskim Oddziale Awiacyjnym sformowanym w I Korpusie gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego noszono najpierw wizerunek orła (jak na fot. 1.37) na lewej górnej

kieszeni munduru, a od kwietnia 1918 r. – na środkowej części otoku czapki (rys. 1.4).

W I Polskim Oddziale Awiacyjnym-Bojowym noszono orły II Korpusu Polskiego gen. Hallera (fot. 1.34).

Na wzór orła krechowieckiego bito w 1919 r. orły Wojsk Wielkopolskich, które z kolei noszono również w po-wstaniach śląskich.

W armii polskiej we Francji, zwanej błękitną od ko-loru munduru, noszono pięć zasadniczych wzorów or-łów. Na czapkach z daszkiem noszonych w kawalerii, artylerii, lotnictwie i przez oficerów widniał orzeł me-talowy z otwartą koroną oraz liczbą pułkową, znakiem broni lub inicjałami „WP” na tarczy amazonek (fot. 1.38, 1.39), natomiast na rogatywkach bez daszka noszonych w piechocie przyszywano owalną naszywkę z czerwo-

18 B. Królikowski, op. cit, s. 35-36.

Fot.1.37 Orzeł noszony w I Polskim Oddziale Awiacyjnym. Ze zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego. Fot. A. Cieślik

Rys. 1.4 Oficer Awiacji I Korpusu Polskiego w Rosji z końca 1917 r. Z Encyklopedii Lotnictwa Wojskowego. Mundury lotnicze, tom 9

Fot. 1.38 Orzeł oficerów sztabowych armii gen. Hallera. Ze zbiorów Muzeum Wojska

Polskiego w Warszawie

Fot. 1.39 Czapka oficera sztabowego armii gen. Hallera. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.40 Wizerunek orła na mundurze podchorążego Armii Polskiej we Francji. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.41 Orzeł noszony na naramiennikach kurtek i płaszczy w armii gen. Hallera. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Rodowód i pRzemiany symboliki lotniczej

14

nego sukna z haftowanym orłem wzorowanym na orle epoki jagiellońskiej. Takiego orła nosili również pod-chorążowie (fot. 1.40). Tego typu godło nosili wszyscy żołnierze na naramiennikach kurtek i płaszczy (fot. 1.41); srebrno haftowane – oficerowie i wyszywane białą nicią – szeregowi19.

Zaprojektowany we Francji orzeł oficerski na czap-kę – autorstwa por. Jana Henryka Rosena – noszony był w eskadrach lotniczych „błękitnej armii”. Orzeł ten miał skrzydła składające się z trzech warstw piór, uniesionych ponad koronę (otwartą). Nogi proste, w pozycji stojącej na niewielkiej tarczy amazonek. Na tarczy widniały litery „WP” oraz uskrzydlona gwiazda (patrz fot. 1.42)20.

Żołnierze armii gen. Hallera we Francji nosili także wi-zerunek orła na hełmach (patrz fot. 1.43).

19 H. Wielecki, Polski mundur wojskowy 1918-1939, Warszawa 1995, s. 18. 20 J. Zieliński, Orzeł lotnictwa wojskowego, [w:] „Przegląd Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej”, marzec 1992 r., s. 85. 21 K. Madej, op. cit. s. 18 oraz B. Królikowski, op. cit. s. 50, 54.

W czasie powstań śląskich oraz w początkowym okre-sie powstania wielkopolskiego noszono orzełki różnych typów, sprowadzane z innych ziem polskich lub wyrabia-ne przez powstańców. Dla regularnej armii wielkopolskiej przyjęto w styczniu 1919 r. wzór orła zbliżonego kształtem do orła noszonego w I Korpusie gen. J. Dowbora-Muśnic-kiego (rys. 1.5, fot. 1.44). Sylwetka orła wielkopolskiego charakteryzuje się brakiem tarczy amazonek, otwartą koro-ną na głowie, szyszkowatym tułowiem i wachlarzowatym ogonem21. Takie orły nosili lotnicy eskadr wielkopolskich oraz szkoły lotniczej na Ławicy (fot. 1.45, 1.46, 1.46.1).Zaznaczyć przy tym należy, że nie wszyscy uczestnicy po-wstania wielkopolskiego nosili opisane orły na nakryciach głowy. Żołnierze Straży Ludowej mieli nakrycia głowy bez daszka, na których widniała biało-czerwona rozeta

Fot. 1.44 Wizerunek tego orła ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Rys. 1.5 Orzeł Wojsk Wielkopolskich. Według H. Wieleckiego „Polski mundur wojskowy 1918-1939”

Fot. 1.46.1 Płk Gustaw Macewicz, dowódca lotnictwa wielkopolskiego w czapce z orłem z okresu powstania wielkopolskiego. W: „Ku czci poległych lotników”

Fot. 1.45 Lotnicy 4. eskadry wielkopolskiej. Na czapkach widnieją orły noszone w wojskach wielkopolskich. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Fot. 1.46 Czapka oficera wojsk wielkopolskich. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.42 Orzeł oficerski lotnictwa „błękitnej armii”. W: „Polski orzeł wojskowy 1807-1978” B. Królikowskiego

Fot. 1.43 Wzór orłów na hełmie w armii gen. Hallera. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Rodowód, naRodziny i pRzeobRażenia oRła Lotniczego

15

Fot. 1.47 Nakrycie głowy żołnierza Straży Ludowej powstania wielkopolskiego. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.48 Kokarda na czapce i kurtce ochotnika powstania wielkopolskiego. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Rys. 1.6. Fot. 1.50. Wzór orła z 1919 r. według H. Wieleckiego „Polski mundur wojskowy 1918-1939” (z lewej) i wizerunek tego orła ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.49 Czapka podoficera kawalerii z 1919 r. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.51 Czapka oficera 8. pułku ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego z orłem wz. 1919. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

(patrz fot. 1.47), natomiast ochotnicy nosili biało-czerwone kokardy na czapce i kurtce (patrz fot. 1.48).

W pierwszym okresie niepodległości Polski istniała duża różnorodność wzorów orła wojskowego. Dopiero dokonu-jący się w 1919 r. proces integracji Wojsk Wielkopolskich i „Błękitnej Armii” z Wojskiem Polskim sprawił, że w ra-mach unifi kacji umundurowania wprowadzono wzór godła dla Wojsk Lądowych, w tym i lotnictwa (rys. 1.6).

Do tego czasu zarówno wielu lotników, jak i pozostałych żołnierzy nosiło orły formacji, w których uprzednio służyli. Nowy orzeł nawiązywał kształtem do tradycji wojska z cza-sów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Miał tarczę amazonek, na której był tłoczony numer pułku lub oddziału albo inicjał służby, koronę na głowie (zamkniętą)

22 Trzeba byłoby produkować ok. 250 wersji tego orła. 23 H. Wielecki, Polski mundur wojskowy 1918-1939, s. 70 oraz Dziennik Rozkazów M.S.Wojsk. nr 9/1919 poz. 4139.

i uniesione do góry skrzydła. Na uwagę zasługuje fakt, że już w latach dwudziestych zrezygnowano z umieszczenia na tarczy amazonek liczb stanowiących numer pułku albo sym-boli pokazujących rodzaj służby (fot. 1.50, 1.51)22.

W 1922 r. wprowadzono do wojska orły do furażerek, proste w rysunku, z gładką wewnętrzną tarczką na tarczy amazonek tłoczone z blachy ciemno oksydowanej (fot. 1.52).

Pomimo przyjętych ustaleń występowało w wojsku wie-le wizerunków orła różniących się szczegółami (kształtem głowy, ułożeniem piór, ustawieniem łap na tarczy, liczbą gwoździ na obrzeżu tarczy oraz dodatkowymi elementami na tarczy amazonek. W 1933 r. godło zostało ujednolicone,poprawiono rysunek i opracowano warunki techniczne wykonania23 (rys. 1.7, fot. 1.53, 1.54).

Fot. 1.52 Furażerka do ubioru polowego podoficera. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Rys. 1.7. Fot. 1.53 Wzór orła z 1933 r. według H. Wieleckiego „Polski mundur wojskowy 1918-1939” (z lewej) i wizerunek tego orła ze zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.54 Czapka oficera 1. pułku szwoleżerów Józefa Piłsudskiego z orłem wzór 1933. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.55 Czapka żołnierza Obrony Narodowej. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik.


16

Orła wzór 1933 nosili także żołnierze Obrony Narodo-wej z tą różnicą, że był on umieszczony na biało-czerwonej rozecie (fot. 1.55).

Natomiast odrębny wzór orła nosili ochotnicy Wojska Polskiego podczas kampanii wrześniowej 1939 r. wywo-dzący się z Ligi Przysposobienia Wojskowego (patrz fot. 1.56). Sylwetka orła była podobna do herbu państwowego, który był posadowiony na tarczy amazonek, na którą była nałożona dodatkowa tarczka z kompozycją liter „PW”.

Lotnictwo nosiło orła ogólnowojskowego aż do 1936 r., tj. do czasu, kiedy wprowadzono nowy rodzaj umunduro-wania (koloru stalowoniebieskiego). Godłem lotnictwa no-szonym na czapkach stał się (od maja 1936 r.) orzeł ogól-nowojskowy w obramowaniu skrzydeł, husarskich hafto-wany bajorkiem koloru srebrnego (na czarnym sukiennym podkładzie) dla ofi cerów, chorążych i podofi cerów starszych (rys. 1.8 i fot. 1.57) i metalowy (oksydowany na stare srebro)

24 Dziennik Rozkazów M.S. Wojsk. nr 8/1936 poz. 98.

Fot. 1.59 Personel 141. eskadry myśliwskiej. Na zdjęciu widoczne nowe wzory orła lotniczego na nakryciach głowy lotników. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Fot. 1.60 Nowo promowani w 1937 r. absolwenci SPL, w mundurach nowego wzoru po złożeniu wieńców na stopniach Belwederu. Ze zbiorów ADM

dla podofi cerów młodszych (zawodowych) oraz metalowy matowany dla szeregowców (rys. 1.9, fot. 1.58)24. Zarówno barwa, jak i krój munduru oraz godło weszły na trwałe do tradycji polskiego wojskowego ubioru lotniczego i z pewny-mi zmianami co do szczegółów, obowiązują do dziś.

Lata II wojny światowej to osobny rozdział w historii znaku polskiego żołnierza. Objętość opracowania nie po-zwala na szczegółowe opisanie wszystkich wzorów orłów. W tamtym okresie dominował orzeł na tarczy amazonek, w większości przypadków wyraźnie nawiązujący do przed-wojennego, choć niekiedy pozbawiony korony. Występowa-ły także całkiem nowe, dotychczas nie funkcjonujące wzory.

W Polskich Siłach Powietrznych we Francji, a potem w Wielkiej Brytanii, obowiązywał zasadniczo wzór orła z 1936 r. o nieco zmienionym rysunku. Używane w lotnictwiepolskim we Francji orły pochodziły z kraju bądź były wy-konywane na miejscu (fot. 1.61). Noszono je na okrągłych

Rys. 1.8. Fot. 1.57. Wzór orła z 1936 r. dla oficerów, chorążych i podoficerów starszych lotnictwa. Według H. Wieleckiego „Polski mundur wojskowy 1918-1939” oraz haftowany bajorkiem. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.58 Wizerunek tego orła tłoczonego w blasze. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Rys. 1.9 Wzór orła lotniczego dla szeregowych ustanowionego w 1936 r. według H. Wieleckiego „Polski mundur wojskowy 1918-1939”

Fot. 1.56 Furażerka ochotnika Wojska Polskiego z 1939 r. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik


17

Fot. 1.62 Lotnicy polscy z „Grupy Montpellier” w bazie Lyon-Bron, marzec 1940 r. Na zdjęciu widoczne orły lotnicze na czapkach. Ze zbiorów ADM

Fot. 1.63 Orzeł lotniczy tłoczony w metalu w Wielkiej Brytanii w 1940 r. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.64 Orzeł oficerski PSP na Zachodzie według wzoru z 1941 r., noszony przez gen. Stanisława Skalskiego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.65 Czapka gen. bryg. Stanisława Ujejskiego,

Inspektora Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii. Ze zbiorów

Muzeum Sił Powietrznych. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.66 Czapka mjr. E. Prusieckiego z 300. dywizjonu bombowego PSP. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

czapkach lotniczych koloru szarego, (fot. 1.62), mimo że mundury były koloru granatowego (takiego jak francuskie)25. Orzeł ten różnił się od wzoru z 1936 r. linią zewnętrzną skrzydeł (na planie okręgu), wyglądem nóg (oryginalnie zwinięte pióra i innym układem pazurów) oraz węższymi skrzydłami husarskimi. Na wyspach brytyjskich, w pierw-szym okresie, zezwolono polskim lotnikom na noszenie pol-skiego orła lotniczego tylko na lewych górnych kieszeniach mundurów. Dopiero umowa lotnicza z Wielką Brytanią przywróciła polskiego orła lotniczego na czapki. W począt-kowym okresie odbudowy i rozbudowy PSP noszono wie-le odmian orłów zarówno haftowanych, jak i metalowych, mimo że opierano się na wzorze z 1936 r. (patrz fot. 1.57, 1.58). Ofi cerowie nosili orły przywiezione z kraju oraz ha-ftowane w Wielkiej Brytanii. O noszeniu przez ofi cerów

Rys. 1.10. Fot. 1.67 Orzeł dla podoficerów i szeregowych PSP według wzoru z 1941 r. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.68 Czapka sierż. E. Dutki z 300. dywizjonu bombowego PSP. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik.

lotnictwa orłów haftowanych wspomina także Wacław Król w swojej książce pt. „Walczyłem pod niebem Lon-dynu”. Podofi cerowie i szeregowcy nosili orły wykonane z posrebrzanej i oksydowanej blachy. W 1940 r. wykonano w Wielkiej Brytanii około tysiąca orłów metalowych ma-jących fakturę orłów haftowanych dla ofi cerów (fot. 1.63).Dopiero w marcu 1941 r. zostały określone wzory orłów na nakrycia głowy żołnierzy lotnictwa26. Orzeł ofi cerski był haftowany dwoma kolorami bajorka na czarnej podkładce. Srebrnym – orzeł i pióra zewnętrzne w skrzydłach, złotym –pióra wewnętrzne skrzydeł, korona, szpony, tarcza amazo-nek i skrzydła husarskie (fot. 1.64). Orzeł dla podofi cerów i szeregowych był tłoczony w metalu (rys. 1.10, fot. 1.67, 1.68). Wyróżniał się spośród innych starannością wykonania i oryginalnością rysunku, nawiązując kształtem do czasów

25 J. Murgrabia, Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939-1946, Warszawa 1990, s. 22. 26 Tamże, op. cit., s. 23, 24.

Fot. 1.61 Orzeł lotniczy noszony przez lotników polskich we Francji. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie


18

Fot. 1.74 Orzeł 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Orzeł ten

widnieje w Katedrze Polowej Wojska Polskiego. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Królestwa Kongresowego. Rysunek tego orła charakteryzuje szczupła sylwetka, delikatniejsze skrzydła i prążkowana pio-nowo tarcza amazonek.

Opisane wzory orłów noszono na czapkach garnizono-wych, natomiast na furażerkach obowiązywało noszenie orła metalowego Wojsk Lądowych (fot. 1.69, 1.70, 1.71). W praktyce nie przestrzegano tego przepisu. Występowały różne odmiany orłów: Wojsk Lądowych oraz orły lotnicze metalowe lub haftowane (patrz fot. 1.71, 1.72).

W 663. dywizjonie samolotów artylerii nie noszono orłów opisanego wzoru. Lotnicy tego dywizjonu nosili umundurowanie koloru ogólnowojskowego (khaki), a na zielonych beretach widniały orły Wojsk Lądowych (fot. 1.73).

Lotnicy 1. pułku lotnictwa myśliwskiego „Warszawa” i in-nych jednostek lotniczych utworzonych na terytorium Związku Radzieckiego nosili na czapkach orła potocznie zwanego ko-ściuszkowskim. Orzeł ten został opracowany pierwotnie dla 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki przez Janinę Bro-niewską, która wzorowała się na wizerunkach orłów z grobow-ców Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego27. Był to orzeł różniący się zasadniczo od wzorów przedwojennych brakiem tarczy amazonek i korony na głowie oraz kształtem skrzydeł, tułowia i nóg (fot. 1.74). Orzeł był wykonywany z bla-chy miedzianej patynowanej na brąz. Po otrzymaniu (w lipcu 1944 r.) mundurów koloru stalowego, w celu upodobnienia tego orła do mundurów lotniczych, praktykowano malowanie go na kolor szary, srebrzenie lub oksydowanie (fot. 1.75).

27 K. Madej... op. cit. s. 26, 27 oraz Historyczny rodowód ceremoniału... s. 24, 25.

Fot. 1.69 Furażerka mjr. E. Prusieckiego z 300. dywizjonu bombowego PSP. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik Fot. 1.70 Orzeł na furażerce lotnika Polskich

Sił Powietrznych. Ze zbiorów Muzeum Sił Powietrznych. Fot. A.Cieślik

Fot. 1.71 Mechanik PSP w furażerce z orłem Wojsk Lądowych. Ze zbiorów WAF

Fot. 1.72 Piloci PSP (od lewej) ppłk Mieczysław Mumler w furażerce z orłem lotniczym, ppłk Jerzy Bajan w czapce, kpt. Jan Zumbach w czapce, kpt. Stanisław Skalski w furażerce. Ze zbiorów WIH

Fot 1.73 Orzeł ogólnowojskowy na berecie oficera 663. dywizjonu samolotów artylerii. Ze zbiorów Muzeum Sił Powietrznych Fot. A. Cieślik.


19

Fot. 1.76 Lotnicy 1. pułku lotnictwa myśliwskiego „Warszawa” na lotnisku w Zadybiu Starym. Na zdjęciu widoczne dwa wzory orłów na nakryciach głowy. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.77 Orzeł lotniczy noszony do 1949 r. Według B. Królikowskiego „Polski orzeł wojskowy 1807-1978”

Fot. 1.78 Czapka podoficera 1. pułku lotnictwa myśliwskiego „Warszawa” z 1945 r. Ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. A. Cieślik

Później, po wkroczeniu na ziemie polskie, pojawiły się na czapkach lotniczych przedwojenne metalowe orły z hu-sarskimi skrzydłami, z koroną28 oraz produkowane w opar-ciu na stary matrycach (ale bez korony).

Po zakończeniu działań wojennych, wraz z lotnikami przy-byłymi z W. Brytanii, pojawiły się orły haftowane i metalowe noszone w Polskich Siłach Powietrznych na Zachodzie.

W Wojskach Lotniczych do 1949 r. noszono orły me-talowe według wzoru przedwojennego (z 1936 r.), lecz bez korony (fot. 1.77, 1.78).

Jedynie oficerowie przybyli z W. Brytanii nosili orły haftowane. Brak przepisów mundurowych sankcjono-wał różnorodność noszonych godeł lotniczych do 1949 r. Wydane 1 marca 1949 r. przepisy ubiorcze wprowadziły

Fot. 1.81 Mechanik samolotu w czapce z orłem wzoru z 1949 r. Ze zbiorów własnych

Fot. 1.82 Orzeł ogólnowojskowy z lat 1952-1958 na czapce podchorążego Oficerskiej Szkoły Lotniczej z lat pięćdziesiątych. Ze zbiorów Muzeum Sił Powietrznych. Fot. A. Cieślik

nowy wzór godła i umundurowania lotniczego. Godło to składało się z dwóch elementów: orła ogólnowojskowego (bez korony) siedzącego na tarczy amazonek i girland z liści laurowych (fot. 1.79, 1.80) (okalających orła)29. Orzeł był tło-czony z blachy koloru srebrnego (dla szeregowych) i hafto-wany srebrnym bajorkiem (dla oficerów), natomiast girlandy były tłoczone z metalu koloru złocistego (dla szeregowych) i haftowane złotym bajorkiem (oficerskie). Liście wawrzynu zapożyczono z emblematu lotnictwa radzieckiego, umieszcza-jąc w nim zamiast gwiazdy – polskiego orła wojskowego30.

Po wprowadzeniu (w 1952 r.) mundurów barwy khaki dla lotnictwa, orły te zastąpiono ogólnowojskowymi31 (fot. 1.82).

Dla rozróżnienia żołnierzy poszczególnych rodzajów wojsk wprowadzono barwne otoki, wypustki oraz meta-

28 Encyklopedia lotnictwa wojskowego, t. 9. Mundury lotnicze, Warszawa 1995 r., s. 112. 29 Dziennik Rozkazów MON nr 4 /1949 poz. 30. 30 Encyklopedia lotnictwa, t. 9 s. 112. 31 Rozkaz nr 73/MON z 18.12.1950 r.; Dziennik Rozkazów MON 1952 nr 27, poz. 137.

Fot. 1.75 Orzeł „kościuszkowski” oksydowany do mundurów lotniczych. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Fot. 1.79, 1.80 Orzeł lotniczy noszony w latach 1949-1952, z lewej podoficerski, z prawej oficerski. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie


20

lowe oznaki służb i broni na sukiennych patkach, na koł-nierzach kurtek noszonych przez kadrę. Lotnicy nosili otoki i wypustki koloru chabrowego oraz oznakę metalową na chabrowych patkach zwaną potocznie „mewką”. Jedy-nie generałowie nosili na czapkach garnizonowych orły haftowane bajorkiem koloru matowosrebrnego i złotego (szpony) na suknie koloru chabrowego. Rozkaz nr 73/MON dopuszczał noszenie na czapkach polowych i furażerkach zamiast orzełka metalowego, orzełka haftowanego nićmi koloru matowoniebieskiego na podkładce koloru khaki.

W 1958 r. przywrócono tradycyjny kolor munduru lot-niczego – stalowoszary dla żołnierzy pełniących służbę w jednostkach wojskowych wchodzących w skład Wojsk Lot-niczych i Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju, oprócz żołnierzy z jednostek artylerii przeciwlotniczej WLiOPlot. OK oraz wzór orła niemal identyczny jak w 1936 r., ale bez korony32. Orzeł lotniczy wykonywany był w trzech wer-sjach: tłoczony z blachy (rys. 1.11, fot. 1.83), haftowany ba-jorkiem (fot. 1.84) i białą nicią jedwabną (fot. 1.85).

32 Dziennik Rozkazów MON nr 24 z 1958 r. poz. 123 oraz B. Królikowski... op. cit., s. 70 i Encyklopedia Lotnictwa t. 9, s. 112.3 3 Dziób i szpony orła haftowano bajorkiem koloru złotego.

Zróżnicowanie technik wykonania wizerunku orła wynikało z przeznaczenia go na określone nakrycie gło-wy. Orzeł haftowany srebrnym bajorkiem33 na podkładce koloru czarnego był noszony na czapkach garnizonowych kadry, ofi cerów rezerwy odbywających ćwiczenia, żołnie-rzy nadterminowych oraz słuchaczy akademii wojskowych, a także na furażerkach generalskich. Wersja (orła) haftowa-na białą nicią jedwabną noszona była na czapkach polo-wych, furażerkach i beretach (czarnych). Orły noszone na furażerkach były haftowane maszynowo na czarnym mate-riale. Spotkać można kilka odmian tego znaku różniących się głównie kształtem sylwetki orła oraz starannością wy-konania i wymiarami. Natomiast orły metalowe noszone były na czapkach garnizonowych żołnierzy służby zasadni-czej oraz czapkach zimowych wszystkich żołnierzy.

W 1970 r., w ramach nowelizacji przepisów ubiorczych, wprowadzono nową wersję orła haftowanego bajorkiem (rys. 1.12 i fot. 1.86) oraz tłoczonego z tworzywa sztucznego (rys. 1.13). Różni się on od poprzedniego wzoru przede

Rys. 1.11. Fot. 1.83 Orzeł lotniczy wykonany w metalu, wprowadzony w 1958 r. Według „Przepisów ubiorczych żołnierzy Wojska Polskiego” tom II-A. Ze zbiorów własnych

Fot. 1.84 Orzeł na czapkę haftowany bajorkiem. Ze zbiorów własnych

Fot 1.85 Orzeł na furażerkę, czapkę polową i beret wyszywany białą nicią jedwabną. Według „Encyklopedii lotnictwa wojskowego”, tom 9 – Mundury lotnicze. Ze zbiorów własnych

Rys. 1.12. Fot. 1.86 Orzeł z 1971 r. haftowany bajorkiem. Według „Przepisów ubiorczych żołnierzy Wojska Polskiego”, tom II-A. Ze zbiorów własnych

Rys 1.13 Orzeł tłoczony z plastiku na furażerkę. Według „Przepisów ubiorczych żołnierzy Wojska Polskiego”, tom II-A. Ze zbiorów własnych

Fot. 1.87 Czapka gen. bryg. pil. Franciszka Kamińskiego, komendanta Oficerskiej Szkoły Lotniczej w latach 1957-1959. Ze zbiorów Muzeum Sił Powietrznych. Fot. A. Cieślik


21

Fot. 1.88 Orzeł z tworzywa sztucznego noszony na czapkach polowych (z lewej) i beretach (z prawej) od 1970 r. Według „Przepisów ubiorczych żołnierzy Wojska Polskiego”, tom II-A oraz B. Królikowskiego „Polski orzeł wojskowy 1807-1978”. Ze zbiorów własnych

Rys. 1.14 Podoficer lotnictwa w ubiorze polowym z orłem z tworzywa sztucznego na czapce polowej. W: „Przepisy ubiorcze żołnierzy Wojska Polskiego” tom II-A

Fot. 1.89. Rysunek uproszczony orła Wojsk Lądowych na hełmie. Fot. A. Cieślik

Rys. 1.15 Żołnierz lotnictwa w ubiorze ćwiczebnym z orłem Wojsk Lądowych na hełmie . W: „Przepisy ubiorcze żołnierzy Wojska Polskiego”, tom II-A

Fot. 1.90 Rysunek uproszczony orła lotniczego na hełmie stalowym. Fot. M.C. Wójtowicz

wszystkim kształtem ogona i nóg (długie, szeroko rozsta-wione oparte szponami o rozety tarczy amazonek).

Uległy również częściowej zmianie zasady noszenia or-łów. Orły haftowane bajorkiem noszone były po 1970 r. na czapkach żołnierzy zawodowych i furażerkach do ubio-ru służbowego, natomiast na furażerkach wchodzących w skład ubioru specjalnego personelu latającego i bere-tach noszono orły wykonane metodą natrysku z tworzywa sztucznego, na podkładce koloru nakrycia głowy.

Identyczny wzór orła, ale bez skrzydeł husarskich, był noszony na czapkach polowych na podkładce z materia-

Fot. 1.91 Obsługa wyrzutni pocisków przeciwlotniczych Strzała 2M w hełmie z orłem lotniczym. Ze zbiorów własnych

łu koloru moro (fot. 1.88, rys. 1.14). Początkowo tworzywo sztuczne miało kolor szary, następnie biały.

W Wojskach Lotniczych i w Wojskach Obrony Po-wietrznej Kraju (od 1990 r. w Wojskach Lotniczych i Obro-ny Powietrznej) funkcjonowały do 1993 r. dwa wzory orłów na hełmach. Zasadniczym wzorem widniejącym na heł-mach koloru khaki był orzeł Wojsk Lądowych (fot. 1.89), natomiast na hełmach koloru szarego były namalowane orły lotnicze (patrz fot. 1.90, 1.91). Oba wzory orłów miały uproszczony zarówno rysunek sylwetki orła, jak i tarczy amazonek.

Fot. 1.92 Piloci z orłem lotniczym na kombinezonie. Ze zbiorów własnych

Rys. 1.16 Orzeł lotniczy z 1993 r., wzór ustawowy

Fot. 1.93 Orzeł tłoczony w metalu.Ze zbiorów własnych


22

W 1982 r. wizerunek orła lotniczego, wykonanego me-todą natrysku (wg rys. 1.13), zaczęto umieszczać na prawym rękawie kombinezonów personelu latającego (fot. 1.92)34.

W 1993 r. został wprowadzony znowelizowany wzór orła lotnictwa wojskowego (razem z orłami Wojsk Lądo-wych i Marynarki Wojennej) różniący się przede wszystkim od dotychczasowych koroną na głowie oraz układem piór w skrzydłach (rys. 1.16). Wzór tego znaku został prawnie usankcjonowany przez Sejm RP ustawą z 19 lutego 1993 r.35 Nowy wzór orła lotnictwa był tylko tłoczony w metalu (fot. 1.93) i noszony na czapkach garnizonowych oraz tło-czony w plastiku na furażerkach i beretach (fot. 1.94).

W celu zapobieżenia dowolności posługiwania się po-wyższymi wzorami orłów wojskowych, w tym lotniczego, Minister Obrony Narodowej określił szczegółowe zasady ich użycia36: 1. Znak orła lotnictwa wojskowego może być używany:

1) na wojskowych nakryciach głowy;2) na proporcach, odznakach, oznakach, godłach i in-

nych znakach używanych wyłącznie w Siłach Zbroj-nych Rzeczypospolitej Polskiej;

3) na płomieniach do sygnałówek oraz fartuchach do werbli, tarabanów i kotłów marszowych;

4) na guzikach mundurów wyjściowych i galowych żoł-nierzy Sił Zbrojnych RP (z wyjątkiem Marynarki Wo-jennej);

5) jako materiał ilustracyjny;6) na drukach i wydawnictwach wojskowych;

7) w winietach wydawnictw i publikacjach naukowych;8) w innych przypadkach w jednostkach wojskowych –

za zgodą Ministra Obrony Narodowej.W zarządzeniu tym zawarte jest zastrzeżenie zabrania-

jące deformacji ustawowych wzorów orłów wojskowych. Dopuszczalna jest natomiast ich modyfikacja za zgodą Mi-nistra ON, polegająca na wprowadzeniu dodatkowej sym-boliki do ustawowych wzorów, np. symboli lub napisów na tarczy amazonek.

W przepisach przejściowych i końcowych tego zarzą-dzenia zawarty został zapis ograniczający używanie dotych-czasowych znaków (sprzed 1993 r.), w tym orłów lotnictwa wojskowego do końca 1996 r.

Pomimo powyższych ustaleń lotnicy nosili na czapkach orły haftowane bajorkiem (wz. 1971) z dohaftowaną koroną na głowie orła (patrz fot. 1.95). Był to wyraz przywiązania do wieloletniej tradycji lotniczej.

Zasady noszenia nowego wzoru znaku orła lotnictwa wojskowego na nakryciach głowy żołnierzy zawodowych i kandydatów na żołnierzy zawodowych zostały uregulowa-ne w Rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z 2 grud-nia 2004 r. w sprawie wzorów oraz noszenia umunduro-wania i oznak wojskowych przez żołnierzy zawodowych i kandydatów na żołnierzy zawodowych37. W paragrafie 14. niniejszego dokumentu normatywnego zawarte zosta-ły m.in. uregulowania dotyczące rodzajów orła lotniczego na poszczególnych nakryciach głowy, a mianowicie: – na czapkach wojskowych garnizonowych – znak orła

Fot. 1.95 Czapka oficera starszego z orłem starego wzoru, z dohaftowaną koroną. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.96 Orzeł tłoczony w blasze na czapce oficera starszego. Fot. A. Cieślik

Fot. 1.94 Orzeł tłoczony z plastiku na berecie (z lewej) i na furażerce. Ze zbiorów własnych oraz Muzeum Sił Powietrznych. Fot. A. Cieślik

34 Zarządzenie MON nr 71 z 21.12.1982 r. 35 Dziennik Ustaw nr 34 z 30 kwietnia 1993 r. 36 Monitor Polski nr 14 z 28 lutego 1996 r. oraz Dziennik Ustaw nr 82 poz. 690 z 2009 r. 37 Dziennik Ustaw z 2005 r. nr 7, poz. 53 z późn. zm.

Rodowód, naRodziny i pRzeobRażenia oRła Lotniczego

23

Rys. 1.27 Orzeł na czapce zimowej do ubioru wyjściowego (z lewej) i polowego39

Fot. 1.97 Orzeł haftowany bajorkiem na czapce oficera starszego. Fot. M.C. Wójtowicz

38 Z rozporządzenia MON z 14 kwietnia 2013 r. Dz. U. 2013 poz. 466. 39 Tamże

lotnictwa wojskowego o wysokości 60 mm haftowany srebrzystym bajorkiem na podkładce barwy czarnej; ko-rona, dziób i szpony haftowane złocistym bajorkiem;

– na czapkach futrzanych – znak orła lotnictwa wojskowe-go wykonany w metalu;

– na furażerkach – wykonany metodą haftu komputero-wego (tłoczone z tworzywa lub termo nadruku).Natomiast na hełmach bojowych i ćwiczebnych zna-

ków orłów wojskowych nie umieszcza się.Ponadto na guzikach kurtek mundurów wyjściowych,

galowych i wieczorowych, płaszczy sukiennych i letnich oraz czapek garnizonowych żołnierzy Sił Powietrznych umieszcza się znak orła lotniczego.

Ponadto dowódca Sił Powietrznych nakazał, aby wszy-scy podlegli żołnierze do 31 października 2012 r. na czap-

kach garnizonowych nosili znak orła lotnictwa wojskowe-go haftowanego bajorkiem (fot. 1.97).

Wcześniej żołnierze Sił Powietrznych na czapkach gar-nizonowych mieli umieszczony znak orła lotniczego zgod-nie z wzorem ustawowym z 1993 r., tłoczony w blasze (patrz fot. 1.96 ).

Nowe uregulowania kwestii wzoru orła lotnictwa woj-skowego są ewidentnym nawiązaniem do przedwojennej i wojennej historii tego znaku, z uwzględnieniem współcze-snych uwarunkowań i możliwości technicznego wykonania tego znaku.

W niniejszym rozdziale autor podjął próbę pokazania ro-dowodu orła lotniczego oraz procesu przemian tego znaku na przestrzeni prawie stuletniej historii lotnictwa polskiego.

Rys. 1.26 Orzeł na furażerce pilota (z lewej) i furażerce polowej38


24

Rodowód i Przemiany Symboliki Lotniczej

Documents

Transcript of Rodowód i Przemiany Symboliki Lotniczej