Rocznik XVII (LVIII) Nr 2–3 (256–257) - wbh.wp.mil.pl · Rocznik XVII (LVIII) Nr 2–3...

WOJSKOWE BIURO HISTORYCZNEim. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego

2016 Warszawa

Rocznik XVII (LVIII)Nr 23 (256257)

Rada Naukowa PHW

dr hab. prof. WSKSiM w Toruniu Sawomir Cenckiewicz (przewodniczcy RN PHW)prof. Marek Chodakiewicz (USA)

dr hab. prof. UWr. Piotr Cichorackidr hab. prof. Uczelni azarskiego Marek Gazowski

dr hab. Tomasz Gowiskidr hab. prof. UWr. Grzegorz Hryciuk

ppk dr Lech Kowalskidr hab. prof. UMCS Robert Litwiski

prof. Jerzy Maroprof. Mirosaw Nagielski

dr hab. prof. IH PAN Przemysaw Olstowskiprof. Iwan Patrylak (Ukraina)

prof. Waldemar Rezmerprof. Matthew Schwonek (USA)

prof. Wojciech Skradr hab. prof. UWM Tomasz Strzeek

dr hab. Mirosaw Szumiopk dr hab. prof. ASzW Juliusz S. Tym

prof. Jonas Vaicenonis (Litwa)prof. Mariusz Woos

Kolegium redakcyjne

dr Daniel Kore redaktor naczelny e-mail: [email protected]

dr Jerzy Kirszak zastpca red. naczelnego e-mail: [email protected]

mgr Krzysztof Widziski sekretarz redakcji e-mail: [email protected]

dr Konrad Paduszek czonek redakcji e-mail: [email protected]

dr Jacek Jdrysiak czonek redakcji e-mail: [email protected]

dr Pawe Skubisz czonek redakcji e-mail: [email protected]

dr Arkadiusz Tuliski czonek redakcji i redaktor jzykowy e-mail: [email protected]

WOJSKOWE BIURO HISTORYCZNEim. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego

2016Warszawa

Rocznik XVII (LVIII)Nr 23 (256257)

Wojskowe Biuro Historyczne 2016. Wszelkie prawa zastrzeone.

Recenzenci naukowi tomu:dr hab. prof. UWr. Piotr Cichoracki, dr hab. Tomasz Gowiski,

dr hab. prof. UWr. Grzegorz Hryciuk, dr hab. prof. UMCS Robert Litwiski, prof. Jerzy Maro, prof. Mirosaw Nagielski,

dr hab. prof. IH PAN Przemysaw Olstowski, prof. Waldemar Rezmer, prof. Wojciech Skra, dr hab. prof. UWM Tomasz Strzeek, pk dr hab. prof. ASzW Juliusz S. Tym, prof. Mariusz Woos

Zdjcie pk. dypl. Ignacego Matuszewskiego pochodzi ze zbiorw Instytutu Jzefa Pisudskiego w Ameryce (Nowy Jork).

ISSN 1640-6281

Redakcja Przegldu Historyczno-Wojskowego informuje, e wszelkie wnioski, opinie i refleksje sformuowane

w opublikowanych tekstach s wyrazem pogldw ich autorw.

Redakcja techniczna i skad:System-Graf Drukarnia

www.systemgraf.pl

Druk:System-Graf Drukarnia

Wersj pierwotn (referencyjn) czasopisma Przegld Historyczno-Wojskowy jest wersja papierowa.

Adres redakcjiul. Pontonierw 2A00-910 Warszawa 72

fax 261-813-144e- mail: [email protected]

Dedykujemy ten numer pamici pk. dypl. Ignacego Matuszewskiego (18911946) oficera I Korpusu Polskiego i Polskiej Organizacji Wojskowej,

szefa wywiadu II Rzeczypospolitej, dyplomaty i ministra skarbu, wybitnego publicysty i wsporganizatora polskiego wychodstwa

w USA, niezomnego patrioty, ktrego doczesne szcztki spoczy na Cmentarzu Wojskowym na Powzkach w dniu 10 grudnia 2016 roku

Spis treciPrzedmowa dyrektora Wojskowego Biura Historycznego 11Od redaktora naczelnego 13ARTYKUY I STUDIAZ big n iew Hu nder t , Repartycja jednostek wojska koronnego wedug komisji

lwowskiej w 1679 roku 17Ja ros aw Sz y ma sk i , Zachowania honorowe podczas dziaa wojennych

na lsku w latach 18061807 i 1813 na wybranych przykadach 35Jacek J d r ysia k , Pogldy Hermanna von Boyen na problem systemu

obronnego zachodniej granicy Krlestwa Prus 51St a n is aw Piek a rsk i , Oficerski Yacht Klub Rzeczypospolitej Polskiej

w Warszawie w dwudziestoleciu midzywojennym 85Jer z y Gr z y bowsk i , Prawosawne duszpasterstwo wojskowe

w Okrgu Korpusu nr I w latach 19221939. Wybrane zagadnienia 119Sz y mon Kucha rsk i , Ostatni fort zachodu ku wschodnim rubieom

Wilno jako obz i obszar warowny w latach 19221939 145Wojc iech Ma z u r, II Rzeczpospolita w planach koalicyjnych

dziaa lotniczych przeciw Niemcom (19211939) 201Pr z emys aw Ols towsk i , Wok genezy i formy cywilnej obrony

Bydgoszczy we wrzeniu 1939 r. Przyczynek do wydarze bydgoskich 34 IX 1939 i polskich dziaa nieregularnych w kampanii polskiej 223

Gr z egor z l i ewsk i , Pocztki I Polskiego Skrzyda Myliwskiego. Powstanie i dziaalno jednostki w kwietniu 1941 r. 295

MISCELLANEA BIOGRAFICZNEGr z egor z Sojd a , Porucznika pil. Zdzisawa Radomskiego dzieje niezwyke 373MATERIAY RDOWE I RELACJEIg nac y Mat u sz ewsk i , O Ludowym Wojsku Polskim

(wybra i do druku poda S awom i r C enck iew icz) 393Pawe Wrona , Zwizek Strzelecki wobec nadchodzcej wojny trzy dokumenty 407Kon r ad Padu sz ek , Polska a Zwizek Sowiecki i Niemcy w czerwcu 1940r.

Memoriay rosyjskie pk. Aleksandra Kdziora oraz pk. Ignacego Matuszewskiego i ppk. Jana Kowalewskiego dla Naczelnego Wodza 429

W od z i m ier z Duch nowsk i , 2. Puk Rozpoznania Radioelektronicznego w latach 19741991 we wspomnieniach zastpcy dowdcy puku ds. operacyjnych. Cz.1 Organizacja i charakterystyka dziaalnoci puku 449

RECENZJE, OMWIENIA I POLEMIKITadeu sz u n iewsk i , W hodzie onierzom Grupy Operacyjnej Wyszkw 471Piot r St aweck i , Hen r yk Bu ha k , O Pisudskim, Dmowskim

i zamachu majowym. Dyplomacja sowiecka wobec Polski w okresie kryzysu politycznego 19251926 476

A nd r z e j Pep osk i , Polski wywiad wojskowy w 1939 roku. Struktura organizacyjna, skady osobowe, personel, budet, mob. 480

u k a sz U latowsk i , Andrzejowi Peposkiemu w odpowiedzi, czyli o zleceniu na Ulatowskiego 485

St a n is aw M . Ja n kowsk i , O wacicielach katyskiej tajemnicy 499Gr z egor z G or y sk i , Jerzemu Prochwiczowi w odpowiedzi na jego mao

przekonujce argumenty 502NOTY O AUTORACH 519

CONTENTS Foreword from the director of the Military Historical Office 11Prefrace from the editor in chief 13ARTICLESZ big niew Hu nder t , Force distribution of crown army units according

to the Lww committee of 1679 17Ja ros aw Sz y ma sk i , Selected examples of honorable behavior

during wartime activities in Silesia in 18061807 and 1813 35Jacek Jd r ysia k , Hermann von Boyens views upon the issue

of the defense system of the Kingdom of Prussias western border 51Sta n is aw Piek a rsk i , Officer Yacht Club of the Second Polish Republic

in Warsaw during the interwar period 85Jerz y Grz y bowsk i , Orthodox military ministry in 1st Corps District

in 19221939. Selected issues 119Sz y mon Kucha rsk i , The last western fort on the eastern frontier

Wilno as a fortified camp and area in 19221939 145Wojc iech Ma zu r, The Second Polish Republic in the Allied plans

of aerial defense against Germany (19211939) 201Prz emysaw Ols towsk i , On the origin and shape of the civil self-defence in

Bydgoszcz in September 1939. Contribution to the Bydgoszcz events of 34 September 1939 and Polish irregular operations in the polish campaign 223

Grz egorz l i ewsk i , The beginnigs of the 1st Polish Fighter Wing. Origins and activity of the unit in April 1941 295

BIOGRAPHIES Grzegorz Sojda , The unsual fates of Air Force Lieutentant Zdzisaw Radomski 373SOURCE MATERIALS AND ACCOUNTSIg nac y Mat usz ewsk i , On Polish Peoples Army

(selection by Sawomir Cenckiewicz) 393Pawe Wrona , Riflemens Association (Zwizek Strzelecki)

on the coming war three documents 407Konrad Paduszek, Poland vs. Soviet Union and Germany in June 1940.

Russian memorials to the Commander in Chief by Colonel Aleksander Kdzior, Colonel Ignacy Matuszewski and Lieutenant Colonel Jan Kowalewski 429

W od zi m ierz Duch nowsk i , 2nd Radio-electronic Reconnaissance Regiment in 19741991 in the memories of the deputy commander for operations. Part I. Organization and characteristics of the regiments activity 449

REVIEWS, NOTES AND DISCUSSIONS Tadeusz uniewski, Tribute to the soldiers of the Operational Group Wyszkw 471Piot r Staweck i , Henr yk Bu ha k, On Pisudski, Dmowski and the May Coup.

Soviet diplomacy towards Poland during the 19251926 political crisis 476A nd rz ej Pep osk i , Polish military intelligence in 1939.

Organizational structure, personnel, budget, mobilization 480u k a sz U latowsk i , To Andrzej Peposki in response on the contract on

Ulatowski 485Sta n is aw M. Ja n kowsk i , On the keepers of the Katy secret 499Grz egorz Gor y sk i , To Jerzy Prochowicz in response

to his rather unconvincing arguments 502NOTES ABOUT THE AUTHORS 519

- 11 13 ,

1679 17 ,

18061807 1813 . 35 ,

51 , -

85 ,

1- 19221939 119 ,

19221939 145 , 2-

(19211939) 201 ,

1939 . 34 1939 . 223

, I- . 1941 . 295

,

373 ,

( ) 393 , 407 , , 1940 .

429

, 2. 19741991 . .1 449

, , , 471 , , ,

. 19251926 476

, 1939 . , , , 480

, , 485

. , 499 , 502 519

Przedmowa dyrektora Wojskowego Biura Historycznego

Po stokro haniebniej przestpi prawo Boe ten z Polakw, kto kama bdzie sobie, czy innym, e Pastwem Polskiem jest sowiecki zabr, e wojskiem polskim s niewolnicy ymierskie go, e rzdem polskim jest Osbka i Mikoajczyk, e opini polsk s wymuszone sowa spta nych

grob i przymusem nie szczliwych politykw polskich w kraju. Ci Polacy, co tak kama bd ci wasn mao i podo przerzuca

bd nikczemnie na nard polski

Ignacy Matuszewski, Samotni. II. Kraj, Nowy wiat, 9 VII 1945 r.

Powysze sowa pk. Ignacego Matuszewskiego skrelone w lipcu 1945r., w czasie kolejnej zdrady Aliantw uznajcych sowieck agentur Bieruta, Osbki-Morawskiego i ymierskiego za legalny rzd polski, s dla nas niczym testament do realizacji. Takie mamy bowiem pogldy historyczne! I z takimi wanie pogldami dokonujemy zmian w caej wojskowej sieci archiwalnej oraz w redakcji Przegldu Historyczno-Wojskowego.

Chcemy kontynuowa dobre tradycje naszych poprzednikw, ale zarazem chcemy zerwa z apologi tradycji zdrady narodowej, z apologi ludowego Wojska Polskiego przedstawianego nierzadko jako cz tradycji polskiego ora. Wyjanienie tej kwestii na tych amach wydaje si dla nas kluczowe.

Nasze stanowisko i pogld na LWP najlepiej precyzuj publikowane w tym numerze Przegldu Historyczno-Wojskowego teksty publicystyczne Ignacego Matuszewskiego z roku 1943 i 1945. Nie uwaamy a priori wszyst-kich sucych w LWP za zdrajcw. Zwaszcza w okresie tworzenia armii Berlinga w 1943 r. i podczas wojennego szlaku bojowego 1. i 2. Armii WP znalazo si w tej formacji wojskowej wielu onierzy chccych wyrwa si z nieludzkiej ziemi lub wcielonych do niej si. Ich szanujemy szczegl-nie i cytujc Matuszewskiego powiemy za nim, e niewolnikami byli tylko zdraj cami nigdy! Ci niewolnicy rwali si ku wol noci. Pragnli odej stamtd, zerwa z moskiewskim przymu sem. Pragnli odej, aby z nim wal-czy pisa w nowojorskim Nowym wiecie. Jednak zdajc sobie spraw z tego jaka bya geneza, formacja ideowa, podlego, tradycje i doktryna wojenna armii Berlinga, ymierskiego, Rokossowskiego, Spychalskiego i Jaruzelskiego, nie moemy jej uzna za polskie wojsko.

Pisa chcemy o wszystkim! Idee ktre wyznajemy nie oznaczaj jakiej-kolwiek cenzury. Zapraszamy zatem do dyskusji i polemik. Pragniemy by pismem otwartym na rne pogldy, ale zarazem powanym o wyranym

profilu naukowym. Zapraszamy do wsppracy nie tylko badaczy woj-skowoci, za nasz ofert kierujemy zwaszcza do historykw modszego pokolenia.

Nasz pierwszy numer starego/nowego Przegldu Historyczno-Wojskowego dedykujemy pk. dypl. Ignacemu Matuszewskiemu w 70. rocznic jego zgonu i w roku jego pomiertnego powrotu do Ojczyzny razem ze swoim przyjacielem, legionist I Brygady Legionw mjr. dypl. Henrykiem Floyar-Rajchmanem. Cze ich pamici!

dr hab. Sawomir Cenckiewiczdyrektor Wojskowego Biura Historycznego im. gen. broni K. Sosnkowskiego

przewodniczcy Rady Naukowej Przegldu Historyczno-Wojskowego

Od redaktora naczelnego

Szanowni Pastwo,

W czerwcu tego roku spotka mnie wielki zaszczyt dyrektor Wojskowego Biura Historycznego im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, dr hab. Sawomir Cenckiewicz, powierzy mi stanowisko redaktora naczelnego Przegldu Historyczno-Wojskowego, czasopisma naukowego z ogromny-mi tradycjami sigajcymi 1929 roku. Kontynuowanie dziea zainicjowanego przez gen. bryg. Juliana Stachiewicza jest wielk odpowiedzialnoci mamy tego pen wiadomo! Wraz zespoem redakcyjnym oraz przy wsparciu czonkw Rady Naukowej, bdziemy starali si podoa obowizkom i sprosta licznym wyzwaniom! Niestety, w kocu 2015 r., przez zaniedbanie poprzed-niej redakcji Przegld Historyczno-Wojskowy utraci wwczas posiadane 6 punktw i miejsce na licie czasopism punktowanych. Zobligowao nas to w pierwszej kolejnoci do stara w kwestii kluczowej dla kadego periody-ku naukowego: przywrcenia utraconych punktw i ponownego wpisania na list B czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego. Dziaania w tym kierunku zostay ju podjte, lecz na ich efekt, niestety, trze-ba bdzie poczeka do przyszego roku. Zapewniam jednak, e dooymy wszelkich stara, by w 2017 r. za opublikowanie tekstu w naszym czasopimie ponownie byy przyznawane punkty w liczbie nie mniejszej ni w latach ubie-gych. Prawdziwym wyzwaniem bdzie jednak zbudowanie wok Przegldu Historyczno-Wojskowego oraz Wojskowego Biura Historycznego jedne-go z wiodcych orodkw bada nad histori wojskowoci, z naciskiem na histori wojskowoci polskiej w obszarach posiadajcych najwicej biaych plam; za takie pole badawcze naley uzna np. okres po 1945 roku zwizany z, jak najszerzej pojtymi, dziejami ludowego Wojska Polskiego. Wierz, e historycy starszego i modszego pokolenia czy to zwizani zawodowo ze rodowiskiem akademickim, Instytutem Pamici Narodowej lub innymi pla-cwkami badawczymi, czy te amatorzy, ktrzy czsto na wasn rk prowa-dz kwerendy, choby w Centralnym Archiwum Wojskowym bd chcieli publikowa efekty swoich bada na amach naszego czasopisma. Redakcja ze swojej strony zapewnia, e zrobi wszystko, aeby presti periodyku osi-gn poziom odpowiadajcy jego bogatej tradycji. Obecnie widoczn emanacj prestiu czasopisma jest m.in. zadbanie o obecno tekstw opublikowanych na jego amach w najwaniejszych bazach cytowa (np. POL-index prowa-dzonej w ramach Polskiej Bibliografii Naukowej) teksty zamieszczone w Przegldzie Historyczno-Wojskowym bd dostpne w POL-index oraz w Bazhum, najwikszych indeksach cytowa polskiej humanistyki.

Obecnie oddajemy w Pastwa rce numer czony 23 (2016) Przegldu Historyczno-Wojskowego, w nowej szacie graficznej, z zupenie zmienio-nym layoutem. Z czasopisma znikny pewne dziay, a pojawi si nowy: Miscellanea biograficzne, gdzie bdziemy zamieszcza rne formy (arty-kuy, szkice, biogramy) z zakresu biografistyki wojskowej. Wyjanienia wymaga jedna kwestia: numer ten skadany by w specyficznej sytuacji i dla-tego wyjtkowo publikujemy w nim bardzo obszerne artykuy, co raczej nie jest normaln praktyk dla periodykw naukowych; od 2017 roku bdzie-my przyjmowa do druku teksty o maksymalnej objtoci dwch arkuszy wydawniczych.

yczc ciekawej lektury prosz wszystkich chtnych do publikowania na amach Przegldu Historyczno-Wojskowego o wysyanie tekstw na adres: [email protected]. Zachcam take do odwiedzania strony internetowej Wojskowego Biura Historycznego (www.wbh.wp.mil.pl), gdzie w odpowied-niej zakadce pojawia si bd komunikaty redakcji Przegldu Historyczno-Wojskowego; ju w najbliszym czasie pojawi si tam szczegowa instrukcja wydawnicza dla autorw.

Z wyrazami szacunkudr Daniel Kore

redaktor naczelny Przegldu Historyczno-Wojskowego

Artykuy

Z bigniew Hundert

Repartycja jednostek wojska koronnego wedug komisji lwowskiej w 1679 roku

Po zakoczeniu wojny z Imperium Osmaskim w 1676r. wojsko koronne przeszo na etat pokojowy, co oznaczao jego redukcj. Jej szczegy wraz z opracowaniem nowego komputu (etatu wojska) ustalono 28 kwietnia 1677r., zgodnie z uchwa sejmu nadzwyczajnego w Warszawie z 14 stycz-nia27 kwietnia 1677r.1 Mimo zmniejszenia liczebnoci nie zmieniono dotychczasowego systemu finansowania. Jednostki wojska koronnego, za asygnacjami podskarbiego koronnego, nadal miay odbiera od poborcw rodki na od, egzekwowane z podatkw uchwalonych na sejmie zgodnie z postanowieniami trybunaw skarbowych zwoywanych na mocy uchwa parlamentu. W 1679r. przywrcono system repartycji, ktry obowizywa w latach 16671673, gdy wojsko koronne take byo objte etatem pokojo-wym2. Repartycja polegaa na przydzieleniu poszczeglnych oddziaw woj-ska do konkretnych wojewdztw i ziem, ktre bezporednio bez nadzoru organw centralnych miay zaj si opaceniem chorgwi i regimentw. Do niedawna nie tylko repartycja wprowadzona w 1679r., ale rwnie sama

1 Zob. Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie, Akta Skarbowo-Wojskowe (dalej AGAD, ASW), dz. 86, sygn. 61, Komputy wojska koronnego z 28 IV 1677r. w opracowaniu hetmana wielkiego koronnego Dymitra Winiowieckiego oraz krla Jana III, k. 3133v, 3840v; J. Wimmer, Materiay do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16731679, Studia i Materiay do Historii Wojskowoci 1961, t. 7, cz. 2, s. 394437; Z. Hundert, Dyslokacja partii wojska koronnego w 1677 roku. Przyczynek do bada pogranicza polsko-tureckiego oraz organizacji armii w dobie pokoju 16771683, Klio 2016, t. 36, z. 1, s. 4167. O sejmie 1677r. zob. K. Matwijowski, Pierwsze sejmy z czasw Jana III Sobieskiego, Wrocaw 1976, s. 150238.2 J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej poowie XVII wieku, Warszawa 1965, s. 255256; Z. Hundert, Husaria koronna w wojnie polsko-tureckiej 16721676, wyd. 2, Owicim 2014, s. 132. Na temat wprowadzenia repartycji i jej funkcjonowania w latach 16671673 zob. idem, Midzy buaw a tronem. Wojsko koronne w walce stronnictwa malkontentw z ugrupowaniem dworskim w latach 16691673, Owicim 2014, s. 3483, 198202.

18 Przegld Historyczno-Wojskowy 2-3/2016. Art ykuy

problematyka organizacji wojska w dobie pokoju 16771683 nie cieszya si zainteresowaniem badaczy. Udao si wprawdzie wypeni historiograficz-n luk i zrekonstruowa skad jednostkowy wojska koronnego w okresie suby od 1 maja 1679 do 30 kwietnia 1683r., gdy w ramach etatu pokojowe-go funkcjonowaa repartycja (1 maja 1683r. wprowadzono etat wojenny)3, nadal jednak nie znamy przydziau poszczeglnych chorgwi i regimentw do wojewdztw i ziem zgodnie z postanowieniami trybunau lwowskiego z 1679r. Celem niniejszej publikacji jest zatem przedstawienie na podstawie dokumentacji wspomnianego trybunau przydziau poszczeglnych jedno-stek wojska koronnego do okrelonych sejmikw, ktre miay je opaca4.

Dotychczas znamy dokadny przydzia oddziaw wojska do wojewdztw i ziem tylko w okresie suby 1 sierpnia 166730 kwietnia 1673r. wraz ze zmia-nami, jakie si wwczas dokonay zarwno w samej repartycji, jak i w skadzie armii koronnej5. Zachowana dokumentacja pozwala przedstawi take inne repartycje: obowizujc od 1 maja 1679r. oraz z lat 168316966. Dotd nikt nie pokusi si jednak o sporzdzanie wykazu repartycji z lat 16791696, pomi-mo e skad jednostkowy wojska koronnego w tym okresie doczeka si takiego opracowania7. Informacje na temat wojewdztw i ziem, do ktrych przynalea-y poszczeglne chorgwie i regimenty, moemy odnale wycznie w niewy-danej drukiem dokumentacji skarbowej oraz czciowo w aktach sejmikw, na

3 Z. Hundert, Wykaz koronnych chorgwi i regimentw w okresie od 1 V 1679 do 30 IV 1683. Przyczynek do organizacji wojska koronnego w dobie pokoju 16771683, Studia Historyczno-Wojskowe 2015, t. 5, s. 274287.4 Biblioteka XX Czartoryskich w Krakowie (dalej BCzart), rkps 426, Podzia wojska JKM i Rzptej obojga zacigw na wojewdztwa i ziemie na trybunale skarbowym lwowskim in anno 1679 uczyniony, s. 173176. Dotychczas jest to jedyny znany dokument, ktry pokazuje podzia wojska koronnego na poszczeglne wojewdztwa i ziemie w 1679r. Znajduje si on wrd innych aktw, ktre zostay wytworzone podczas prac komisji wojskowej lwowskiej, poczonej z obradami trybunau skarbowego.5 Z. Hundert, Midzy buaw a tronem, s. 4968.6 AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 6775, Rachunki skarbowo-wojskowe z lat 16831696. Zob. te BCzart, rkps 2656, Podzia wojska JKM i Rzptej koronnego starego i nowego zacigu ad proportionem podatkw na sejmie anni 1683 uchwalonych na wojewdztwa i ziemie uczyniony, Warszawa 10 V 1683, s. 127138; rkps 2562, Podzia wojska JKM i Rzptej z komputu na sejmie teraniejszym anni 1690 postanowionego w skrypcie ad Archivum danym wyraonego, ad proportionem no. 45 podymnych na tyme sejmie in vim pacy wojsku pomienionemu deklarowanych uczyniony, s. 1144. Repartycja w okresie funkcjonowania etatu wojennego 16831696, wedug uchwa sejmowych z lat 1683, 1685 i 1690, w przeciwiestwie do repartycji z okresu pokojowego bya przedmiotem obrad trybunaw skarbowych, dlatego zachoway si dla niej rachunki skarbowo-wojskowe, ktrych to rachunkw nie ma z kolei dla lat 16671673 oraz 16791683. Zob. Z. Hundert, Wykaz koronnych chorgwi, s. 275276.7 J. Wimmer, Materiay do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16831689, Studia i Materiay do Historii Wojskowoci 1962, t. 8, s. 243279; idem, Materiay do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16901696, ibidem 1963, t. 9, cz. 1, s. 237275; Z. Hundert, Wykaz koronnych chorgwi, s. 279287.

19Z bigniew Hundert: Repartycja jednostek wojska koronnego

ktrych podejmowano uchway poborowe w celu dotacji jednostek przynale-nych danym samorzdom. Przedstawienie repartycji z 1679r., a w przyszoci tej z lat 16831696 bdzie doskonaym materiaem do prowadzenia bada nad m.in. kryteriami przydziau poszczeglnych chorgwi i regimentw do okrelo-nych wojewdztw i ziem, relacji samorzdw z onierzami oraz ich orodkami dyspozycyjnymi (krl, hetmani, wysza kadra dowdcza), a take moliwoci patniczych samorzdw i ich rzetelnoci w dotowaniu wojska. Zidentyfikowanie przydziau do wojewdztw uatwi take prac badaczom zainteresowanym losa-mi konkretnych oddziaw pozwoli odwoa si do uchwa waciwych sejmi-kw. Signicie do tego typu akt jest z kolei nieodzowne, moemy w nich bowiem znale wiele poytecznych informacji, np. przydatnych do identyfikacji z imie-nia i nazwiska grupy onierzy czy oficerw jednostki opacanej przez sejmik.

Wojsko koronne zgodnie ze skryptem ad Archivum z sejmu 1677r. miao zosta zredukowane do 12 tys. etatw: 2150 koni husarii, 3 tys. koni jazdy pancernej, 800 koni lekkiej jazdy wooskiej, 4500 porcji piechoty oraz 1500 dragonii8. Faktyczny skad oraz wielko zredukowanej armii byy inne ni zapisano to w przyjtej uchwale. Wojsko koronne, ktre 1 maja 1677r. rozpoczo sub, zgodnie z nowym komputem liczyo 12150 koni i porcji (cznie z zaogami Krakowa i Lubowli 12250)9. W tej wielkoci etatowej w 1679r., w II kwartale rozliczeniowym, czyli od 1 maja, zostao ono objte systemem repartycji. Wojsko koronne wwczas liczyo:

21 chorgwi husarskich, 2100 koni; 49 chorgwi pancernych, 3130 koni; 14 chorgwi wooskich, 680 koni; kompani arkabuzerii, 100 koni; 20 regimentw pieszych, 4340 porcji; 4 regimenty dragoskie, 1500 porcji; 2 roty piechoty wgierskiej, 300 porcji10.Postulat wprowadzenia repartycji mia by odpowiedzi na legacj krlewsk

przed sejmem grodzieskim 1678/1679. Jan III wnosi w niej o wypracowanie

8 Biblioteka Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu (dalej BZNO), rkps 305/II, Na sejmie warszawskim anni 1677 redukcja liczby i pacy wojska in futurum, s. 317; BCzart, rkps 426, Skrypt dany na sejmie ad Archivum in Anno 1677, s. 538.9 AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 65, Rachunki skarbowo-wojskowe za okres suby II kwarta 1677I kwarta 1679, Archiwum Skarbu Koronnego (dalej ASK), dz. II, sygn. 65, Rachunki sejmu 1681r. z rozliczeniem wojska za okres suby omiu kwartaw w czasie 1 V 167730 IV 1679, k. 41v77; BCzart, rkps 426, Komput wojska JKM i caej Rzptej a die 1ma maj in anno 1679, s. 535538; Z. Hundert, Wykaz koronnych chorgwi, s. 279287. Ustalenia Jana Wimmera (Materiay 16731679, s. 394437; Wojsko polskie, s. 196197) nieco odbiegaj od wyej zaprezentowanych.10 W rachunkach skarbowych widniej wprawdzie 4 chorgwie piechoty wgierskiej, ale 2 z nich nie s na og uwzgldniane w osobnych komputach wojska. Mowa tu o rotach z obsady garnizonu krakowskiego oraz zamku w Lubowli, ktre to roty przez wszystkie kwartay suby od 1 V 1677 do 30 IV 1679 liczyy po 50 porcji (AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 65, k. 128, 130). Wprawdzie w rnych wykazach byy one czsto pomijane, ale spotkamy si z nimi w repartycji z 1 V 1679r.


lepszego sposobu podatkowania i sprawniejszego regulowania pacy onierzom. Swoje stanowisko w tej kwestii wyrazia choby szlachta ruska zgromadzona na sejmikach wiszeskim i halickim. Na wiszeskim panowie bracia wnosili o przywrcenie systemu pacy z lat 16671673, poniewa dotychczasowe metody wypacania pienidzy wojsku wielkie incommoda przyniosy Rzptej11. Podobnie uwaali Haliczanie, ktrzy w swojej instrukcji poselskiej zapisali: eby wicej Rzpta z wojskiej nie trudnia si i ekstraordynaryjnych na traktamenty i komisje sobie umniejszya kosztw, wojsko aby po wojewdztwach na pac rozebrane byo ()12. Szlachta halicka konieczno przywrcenia repartycji motywowaa obnieniem kosztw. Doranie powoywana administracja skarbowa miaa by, jej zdaniem, o wiele drosza ni ta funkcjonujca z ramienia sejmikw.

Podstaw prawn przywrcenia repartycji bya konstytucja sejmu gro-dzieskiego Zapata wojsku, w ktrej czytamy Na przysze za wierci, ktre si a prima maj poczyna bd, wojewdztwa i ziemie, wojsko, jaki go nume-rus zostawa bdzie, na zapat rozbior, ktremu paci te wojewdztwa i ziemie bez adnej od skarbu dependecyi powinne bd, podug popisw i ich regestrw ur. pisarza polnego koronnego. Deputaci za od chorgwi i regimentw takowe regestra, ktrychby ur. pisarz polny koronny przy wiel-monych hetmanach sam personaliter nie popisywa, przy odbieraniu pa-cy poprzysic bd powinni. Ktr to repartycj wojska trybuna skarbowy na wojewdztwa i ziemie koekwujc, tyle, ile ex iusto et aequo przychodzi bdzie nikogo nie agrawujc ante omnia uczyni, miarkujc t repartycj woj-ska wedug deklaracji wojewdztw i ziem na sejmie teraniejszych danych13.

Zgodnie z t konstytucj repartycja miaa obowizywa od 1 maja 1679r. Paca wojsku od tamtej pory powinna odbywa si bez nadzoru podskarbie-go, zgodnie z popisami przeprowadzonymi w obecnoci pisarza polnego albo zaprzysionymi przez deputatw opacanych oddziaw. Szczegowy podzia wojska na wojewdztwa mia wykona zwoany na 3 padziernika 1679r. do Lwowa trybuna skarbowy, ktrego zadaniem oprcz wprowadzenia repartycji byo take opacenie wojska za osiem kwartaw suby, tj. od 1 maja 1677 do 30 kwietnia 1679r., a take zrealizowanie rodkw niezapaconych przez komisj

11 Instrukcja dla posw na sejm z wojewdztwa ruskiego, Wisznia 7 XI 1678 [w:] Akta grodzkie i ziemskie z czasw Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyskiego we Lwowie, t. 22, Lauda wiszeskie 16731732, Lww 1914, s. 98.12 Instrukcja dla posw na sejm z ziemi halickiej, Halicz 28 XI 1678 [w:] ibidem, t. 24, Lauda sejmikowe halickie 15751696, Lww 1931, s. 413; J. Stolicki, Wobec wolnoci i krla. Dziaalno polityczna szlachty ruskiej, ukrainnej i woyskiej w latach 16731683, Krakw 2007, s. 181210. Zob. te K. Matwijowski, Sejm grodzieski 16781679, Wrocaw 1985, s. 112, 126 i n.; R. Koodziej, Ostatni wolnoci naszej klejnot. Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana III Sobieskiego, Pozna 2014, passim.13 Konstytucje sejmu grodzieskiegor. 1678 [w:] Volumina Legum, t. 5, Petersburg 1860, s. 267. Zob. te M. Jemioowski, Pamitnik dzieje Polski zawierajcy (16481679), oprac. J. Dzigielewski, Warszawa 2000, s. 502.


sandomiersk z 1677r.14. Podzia wojska na wojewdztwa i ziemie mia dokona si zgodnie z deklaracjami szlachty zoonymi na sejmie grodzieskim.

Trybuna lwowski, ktrego marszakiem zosta wojewoda ruski i hetman polny koronny Stanisaw Jan Jabonowski15, w swoim postanowieniu uj kwe-sti wprowadzenia repartycji nastpujco Stosujc si do uchway Rzptej o rozebraniu wojsk Rzptej na wojewdztwa i ziemie na przysz pac a prima maj 1679 zaczt, sd nasz najjaniejszy rozebrania wojska na pac przysz do wojewdztw rozebra nakazuje i realiter dziki i rozebraniu wedug propory-cjej i wystarczenia summy ptora pogwnego na takowe rozebranie wojska uchwalonego. A wielmoni ichmo panowie komisarze wojewdztw i ziem fide publica kady za swoje wojewdztwo i ziemie waruj i submituj si, e wedug prawa i deklaracjej onego wojewdztwa i ziemi ad iuxta ordinationem Rzptej odu 1677 paca wojska utriusque authoramenti dojdzie16. Przydzia wojska mia zosta dokonany zgodnie z moliwociami patniczymi danych wojewdztw i ziem, zawartymi w deklaracjach podatkowych. Generalnie woje-wdztwa miay przyj na swoj list pac tyle etatw, na ile starczyoby ptora pogwnego, zgodnie z taryf tego podatku z 1673r.17.

Jedyny dotychczas znany dokument, ktry ilustruje peny przydzia poszczegl-nych oddziaw wojskowych do wojewdztw i ziem z 1679r., rozrnia nastpuj-ce jednostki administracyjne: wojewdztwo krakowskie (sejmik w Proszowicach), ziemia zatorsko-owicimska (sejmik zatorski), wojewdztwa poznaskie i kaliskie (sejmik w rodzie Wielkopolskiej), wojewdztwo sandomierskie z ziemi radomsk (sejmik w Opatowie), wojewdztwo sieradzkie (sejmik w Szadku), ziemia wieluska, wojewdztwo czyckie, wojewdztwo brzesko-kujawskie i wojewdztwo inowro-cawskie (sejmik w Radziejowie), ziemia dobrzyska (sejmik w Lipnie), ziemie woje-wdztwa ruskiego: lwowska, przemyska, sanocka (sejmik w Wiszni), halicka oraz chemska, wojewdztwo beskie, wojewdztwo woyskie (sejmik w ucku), woje-wdztwo lubelskie z ziemi ukowsk, wojewdztwo mazowieckie, wojewdztwo

14 Konstytucje sejmu grodzieskiegor. 1678 [w:] Volumina Legum, t. 5, s. 267268. 15 Zob. BCzart, rkps 426, Konotacyja sum tak na zapat wojskow i inne publiczne ekspensa na sejmie grodzieskim anni 1678 uchwalonych, tudzie na wypacenie dugu temu wojsku i innym per declarationem publicam naznaczonych, s. 553554.16 BCzart, rkps 426, Deklaracja wojsku, s. 543. Zgodnie z ordynacj odu z 1677r. husarii przysugiwao kwartalnie po 51 z od konia, jedzie pancernej 41 z, a jedzie lekkiej 31 z. Roty pancerne i wooskie miay te dodatkowo otrzymywa co rok od konia 4-zotowy dodatek na dzidy, co faktycznie oznaczao o zotwk wikszy od kwartalny (odpowiednio 42 z i 32 z). Piechocie i dragonii powinno przysugiwa 36 z od porcji, z tym, e piechocie przeznaczono jeszcze raz na rok 40 z od porcji na barw i moderunek, a dragonii 80 z na moderunek oraz konie. Zob. BZNO, rkps 305/II, Na sejmie warszawskim anni 1677 redukcja liczby i pacy wojska in futurum, s. 317; BCzart, rkps 426, Skrypt dany na sejmie ad Archivum in Anno 1677, s. 538. Niewymieniona w tych kalkulacjach arkabuzeria za sub od 1 V 1677 do 30 IV 1679r., zgodnie z rachunkami skarbowo-wojskowymi, otrzymywaa kwartalnie 42 z. Zob. AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 65, Rachunki kompanii arkabuzerii JKM pod Janem Grzyskim 16771679, k. 79.17 Deklaracje wojewdztw i ziem koronnych [w:] Volumina Legum, t. 5, s. 292299.


pockie (sejmik w Raciu), ziemie wojewdztwa rawskiego: rawska, sochaczew-ska i gostyniska, ziemie wojewdztwa podlaskiego: mielnicka, drohicka i bielska oraz wojewdztwa Prus Krlewskich. Kilka kwestii w tym rozrnieniu z pewno-ci zasuguje na uwag. O ile wojewdztwa poznaskie i kaliskie, ktre odbyway wsplny sejmik, nie s podane oddzielnie, o tyle wojewdztwa brzesko-kujawskie i inowrocawskie (wsplny sejmik w Radziejowie) ju tak. Wojewdztwa: ruskie, rawskie i podlaskie zostay wymienione za pomoc swoich partykularnych ziem (niektre z nich, przede wszystkim ziemie lwowska, przemyska oraz sanocka, odby-way wsplne sejmiki), dziwi za brak rozrnienia ziem wojewdztwa mazowiec-kiego (byo ich a 10: warszawska, czerska, raska, liwska, nurska, wyszogrodzka, wiska, ciechanowska, zakroczymska oraz omyska, i kada dotowaa cz przy-nalenych sobie onierzy we wasnym zakresie). Podobna sytuacja wystpuje w wojewdztwach Prus Krlewskich, repartycja z 1679r. nie podaje jednostek maj-cych przynalee do wojewdztwa malborskiego, pomorskiego i chemiskiego.

Wiele w kwestii podziau wojska w 1679r. moe nam wyjani porwnanie z repartycj z lat 1667167318. Wwczas nie wszystkie jednostki rozoono na poszczeglne wojewdztwa. Pi chorgwi husarskich oraz garnizony takich twierdz, jak: Puck, Lubowla czy zamek krakowski miay by opacane ze sta-ego dochodu skarbu koronnego, tj. z kwarty, a same prezydia take z innych prowentw koronnych (stay dochd skarbu oprcz kwarty pogwne ydow-skie, skadne winne, ca ruskie i inne). Ponadto w ramach etatu pokojowego z 1667r. oprcz repartycji utrzymywano jeszcze inne oddziay, ktrym przy-znawano ze skarbu tzw. asekuracj finansow. W wypadku podziau z 1679r. wszystkie jednostki wojska koronnego oprcz zaogi Pucka, ktra pozostawa-a na utrzymaniu skarbu koronnego19, rozoono na wojewdztwa i ziemie. W 1667r. najwicej oddziaw przypado wojewdztwom: krakowskiemu, sandomierskiemu, poznaskiemu z kaliskim oraz ruskiemu. W 1679r. tenden-cja bya podobna, aczkolwiek nie w wypadku ziemi lwowskiej, sanockiej oraz przemyskiej. W 1667r. dotoway one 24 chorgwie kozackie (pancerne) w sile 1860 koni (najwicej etatw spord innych sejmikw), a w omawianej reparty-cji na od dostay tylko kilka jednostek: po jednej rocie husarskiej (100 koni), pancernej (80 koni), wooskiej (40 koni), trzy regimenty piesze (480 porcji) oraz drobn cz jednej z chorgwi pancernych (9 konia z 50-konnej jednostki). Niewtpliwie wynikao to ze zniszcze ostatniej wojny z Turcj (16721676), zie-mie wojewdztwa ruskiego byy bowiem jednym z gwnych obszarw dziaa

18 Bez wtpienia sama komisja lwowska bazowaa na poprzedniej repartycji, wrd jej akt bowiem moemy znale tabel z kalkulacj kosztw utrzymania wojska przez samorzdy lokalne z 1667r. Zob. BCzart, rkps 426, Podzia wojska ad proportionem podymnego cum abiuratis an. 1661, ktrych na 12000 wojska przyjdzie, s. 532533.19 Wydatki ze skarbu koronnego na zaog Pucka w pierwszych latach funkcjonowania repartycji z 1679r. zostay uwzgldnione w rachunkach sejmowych z 1683r. (za lata 16791681). Zob. AGAD, ASK, dz. II, sygn. 66, k. 18. Por. J. Wimmer, Wojsko polskie, s. 198.


zbrojnych tego konfliktu20. W 1679r. o wiele wicej jednostek ni w 1667r. na swj od przyjy pnocne wojewdztwa Korony, przede wszystkim z Prus Krlewskich. W ich repartycji moemy zreszt znale oddziay nalece do przedstawicieli lokalnych elit z wojewdztwa ruskiego, a to niewtpliwie potwierdza tez o prbie odcienia sejmiku wiszeskiego, i nie tylko, w spra-wie wiadcze na wojsko21.

Zgodnie z poprzedni repartycj, wikszo jednostek wojska miaa by opa-cana przez dany sejmik w caoci. Jeeli byy jednak one dzielone, to wycznie na dwie czci wyraone liczbami cakowitymi. W 1679r. sprawa przedstawiaa si inaczej. Wiele oddziaw byo na odzie kilku wojewdztw i ziem. Rekordzist by niewtpliwie regiment pieszy Jana Dennemarka w sile 180 porcji, ktry po stypendia mia zgasza si do trzech wojewdztw (sieradzkie, inowrocawskie, pockie) i dwch ziem (dobrzyska i bielska). Byo to niewtpliwie kopotliwe, gdy oddzia Dennemarka musia delegowa deputatw a do piciu jednostek administracyjnych, w tym takich, ktre opacay bardzo niewielk jego cz, jak np. ziemia bielska, dotujca zaledwie 6 etatu. Dua parcelacja wystpia take w wypadku 40-konnej roty wooskiej Szymona Zawiszy, skierowanej do odbioru swych nalenoci do wojewdztw: woyskiego na 28 etatu, lubelskiego 5, i pockiego 4, oraz ziemi chemskiej 2 konia. Problem parcelacji dotyczy jeszcze kilku innych chorgwi i regimentw, cho w kilku wypadkach nie by a tak kopotliwy, dokonany by bowiem on w ramach ziem jednego wojewdztwa, np. rota Stanisawa Karola ueckiego w wojewdztwie podlaskim, bd nawet jednego sejmiku, np. rota Tomasza Karczewskiego opacana przez wojewdztwa brzeskie i inowrocawskie. Niektrych parcelacji, jak na razie, nie bdziemy w sta-nie wskaza. Za przykad niech posuy regiment pieszy wojewody kijowskiego Andrzeja Potockiego; 19 etatw z tego oddziau oddano na od ziemi halickiej, a 161 wojewdztwu mazowieckiemu. Wiemy jednak, e w ramach tego ostatnie-go musiaa wystpi kolejna parcelacja, gdy puk pieszy Potockiego by opacany przynajmniej przez dwie ziemie, tj. rask oraz zakroczymsk22. Na razie nie jestemy w stanie wykaza, ile porcji przypadao na poszczeglne ziemie.

System repartycji z 1679r. funkcjonowa w etacie pokojowym do 30 kwiet-nia 1683r. Zaczone poniej: wykaz podziau wojska oraz tabela wielkoci obcie samorzdw repartycj, nie odnosz si do caego okresu obowi-zywania omawianego systemu, a jedynie do postanowie trybunau (komisji) lwowskiej z 1679r. Repartycja i komput w okresie suby od 1 maja 1679 do 30

20 O wojnie polsko-tureckiej 16721676 zob. M. Wagner, Wojna polsko-turecka 16721676, t. 12, Zabrze 2009.21 Porwnania do repartycji z lat 16671673 na podstawie: Z. Hundert, Midzy buaw a tronem, s. 4970.22 Zob. Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejtnoci i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, rkps 8353, Laudum sejmiku ziemi zakroczymskiej, Zakroczym [20?] V 1683r., k. 182; rkps 8337, Lauda sejmiku ziemi raskiej, Ran 16 XII 1682r., 20 V 1683r., k. 275v276, 279.


kwietnia 1683r. w zasadzie nie ulegy powaniejszym zmianom. Miao jednak miejsce kilka zmian kadrowych na szczeblu szefw chorgwi i regimentw, ale te zostay ju wykazane w osobnym opracowaniu. Na razie nie wiemy tyl-ko, czy byy wypadki zmian przynalenoci oddziaw wojska koronnego do wojewdztw i ziem, jak np. w latach 1667167323. Odpowied na to pytanie wymaga analizy akt sejmikowych z lat 16791683, naley wic j traktowa jako postulat badawczy.

REPARTYCJA WOJSKA KORONNEGO ZGODNIE Z POSTANOWIENIAMI KOMISJI LWOWSKIEJ 1679r.24

Wojewdztwo krakowskieChorgwie husarskie: Stanisawa Warszyckiego, kasztelana krakowskiego, koni 80, Jana Andrzeja Morsztyna, podskarbiego wielkiego koronnego, koni 100, Jzefa Karola Lubomirskiego, starosty sandomierskiego, koni 100, Marcina Cieskiego, chorego sieradzkiego, koni 80.Chorgwie pancerne: krla Jana III Sobieskiego pod Aleksandrem Wronowskim, mieczni-

kiem latyczowskim, koni 120, Stanisawa Koniecpolskiego, wojewody podolskiego, koni 60, Mikoaja Sapiehy, kasztelana woyskiego, koni 50, Hieronima Augustyna Lubomirskiego, chorego koronnego, koni 100, Jzefa Bogusawa Suszki, chorego wielkiego W. Ks. Lit., koni 50, Jana Opaliskiego, czenika koronnego, koni 50, Jzefa Karola Lubomirskiego, starosty sandomierskiego, koni 60, Dominika Potockiego, podkomorzego halickiego, koni 50, Jana Stanisawa Lipskiego, starosty sdeckiego, koni 50, Wadysawa Morsztyna, starosty kowalskiego, koni 50, Mikoaja Daniowicza, starosty boreckiego, koni 50, Marcjana cibora Chemskiego, podstolego sandomierskiego, koni 50, Bogusawa Potockiego, podkomorzyca halickiego, koni 50.Piechota niemiecka: z regimentu krlowej Marii Kazimiery pod Stanisawem Morsztynem,

chorym zatorskim, porcji 96 (cao oddziau 280 porcji), Wacawa Leszczyskiego, wojewody podlaskiego, porcji 175 (cao

oddziau 180 porcji), Hieronima Augusta Lubomirskiego, chorego koronnego, porcji 180.

23 Zob. Z. Hundert, Midzy buaw a tronem, s. 4968, 200202.24 Kolejno wojewdztw i ziem oraz oddziaw jak w akcie repartycji z 1679r. (BCzart, rkps 426, Podzia wojska JKM i Rzptej obojga zacigw na wojewdztwa i ziemie na trybunale skarbowym lwowskim in anno 1679 uczyniony, s. 173 - 176.


Piechota wgierska: Praesidium Krakowa, porcji 50, Praesidium Lubowli, porcji 50.

Ksistwo Zatorsko-OwicimskiePiechota niemiecka: z regimentu krlowej Marii Kazimiery pod Stanisawem Morsztynem,

chorym zatorskim, porcji 183 (cao oddziau 280 porcji).

Wojewdztwa poznaskie i kaliskieChorgwie husarskie: Stanisawa Jana Jabonowskiego, hetmana polnego koronnego, wojewo-

dy ruskiego, koni 150, Wacawa Leszczyskiego, wojewody podlaskiego, koni 100, Rafaa Leszczyskiego, krajczego koronnego, koni 80.Chorgwie pancerne: Stanisawa Jana Jabonowskiego, hetmana polnego koronnego, wojewo-

dy ruskiego, koni 120, Wadysawa Skoraszewskiego, chorego poznaskiego, koni 50.Piechota niemiecka: z regimentu Stanisawa J. Jabonowskiego, hetmana polnego i wojewody

ruskiego, porcji 226 (cao oddziau 280 porcji), Ernesta Rappe (zaoga Biaej Cerkwi), porcji 280.Dragonia: Gwardia JKM pod Franciszkiem Zygmuntem Gaeckim, generaem

adiutantem, porcji 600.

Wojewdztwo sandomierskie i ziemia radomska25Chorgwie husarskie: ks. Dymitra Winiowieckiego, hetmana wielkiego koronnego, wojewody

krakowskiego, koni 150, Szczsnego Kazimierza Potockiego, wojewody sieradzkiego, koni 100, Andrzeja Potockiego, wojewody kijowskiego, koni 100, Marcina Zamoyskiego, wojewody bracawskiego, koni 100, Jana Cetnera, starosty lwowskiego, koni 8026.Chorgwie pancerne: ks. Dymitra Winiowieckiego, hetmana wielkiego koronnego, wojewody

krakowskiego, koni 120,

25 Por. BCzart, rkps 426, Partia wojska na wojewdztwo sandomierskie wedug konstytucjej sejmu grodzieskiego przy rozebraniu tego wojska na komisjej lwowskiej anni 1679 wzita , s. 534.26 Z. Hundert, Wykaz koronnych chorgwi, s. 279, przyp. 16 tu bdna informacja, e rota husarska Jana Cetnera naleaa w 1679r. do repartycji wojewdztwa krakowskiego.


Szczsnego Kazimierza Potockiego, wojewody sieradzkiego, koni 60, Andrzeja Potockiego, wojewody kijowskiego, koni 60, Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego, marszaka wielkiego koronne-

go, koni 60, Mikoaja Hieronima Sieniawskiego, marszaka nadwornego koronnego,

koni 70, Stefana Bidziskiego, stranika koronnego, koni 100, Stanisawa Opaliskiego, starosty nowomiejskiego, koni 50, Stefana Branickiego, starosty braskiego, koni 50, Remigiana Strzakowskiego, starosty lityskiego, owczego lwowskiego,

koni 50.Chorgiew wooska: Stefana Bidziskiego, stranika koronnego, pod Janem Bruckim, koni

40.Piechota niemiecka: z regimentu pieszego Szczsnego K. Potockiego, wojewody sieradzkiego,

porcji 10 (cao oddziau 180 porcji).Dragonia: Stefana Bidziskiego, stranika koronnego, porcji 300.Piechota wgierska: ks. Dymitra Winiowieckiego, hetmana wielkiego i wojewody krakow-

skiego, porcji 200.

Wojewdztwo sieradzkieChorgwie husarskie: z chorgwi Stanisawa Koniecpolskiego, wojewody podolskiego, koni 77

(cao oddziau 80 koni), Stefana Grudziskiego, podstolego koronnego, koni 80.Chorgwie pancerne: Gabriela Silnickiego, kasztelana kamienieckiego, porcji 80, Andrzeja Modrzewskiego, podczaszego sieradzkiego, koni 50, Franciszka Kobyeckiego, podczaszego mielnickiego, sdziego wojsko-

wego, koni 60.Piechota niemiecka: z regimentu pieszego generaa majora Jana Dennemarka, porcji 30

(cao oddziau 180 porcji), z regimentu Wacawa Dobszyca, porcji 13 (cao oddziau 180 porcji).Dragonia: z regimentu ks. Dymitra Winiowieckiego, hetmana wielkiego i woje-

wody krakowskiego, porcji 89 (cao oddziau 300 porcji).


Ziemia wieluskaPiechota niemiecka: z regimentu pieszego Wacawa Dobszyca, porcji 167 (cao oddziau 180 porcji).

Wojewdztwo czyckieDragonia: z regimentu ks. Dymitra Winiowieckiego, hetmana wielkiego i woje-

wody krakowskiego, porcji 211 (cao oddziau 300 porcji).Wojewdztwo brzesko-kujawskie

Chorgwie pancerne: Andrzeja Rzeczyckiego27, starosty rzeczyckiego, koni 50, Michaa Zbroka, stranika wojskowego, koni 100, z chorgwi Tomasza Karczewskiego, obonego wojskowego i chorego

sanockiego, koni 23 (cao oddziau 100 koni).

Wojewdztwo inowrocawskieChorgwie pancerne: z chorgwi Tomasza Karczewskiego, obonego wojskowego i chorego

sanockiego, koni 76 (cao oddziau 100 koni).Piechota niemiecka: z regimentu pieszego generaa majora Jana Dennemarka, porcji 23

(cao oddziau 180 porcji).

Ziemia dobrzyskaPiechota niemiecka: z regimentu pieszego generaa majora Jana Dennemarka, porcji 93

(cao oddziau 180 porcji).Ziemia lwowska (wojewdztwo ruskie)

Chorgwie pancerne: z chorgwi ks. Konstantego Winiowieckiego, wojewody beskiego, koni

21 (cao oddziau 80 koni), z chorgwi Aleksandra Chodorowskiego, stolnika lwowskiego, koni 9

(cao oddziau 50 koni).Chorgiew wooska: Stefana Nickiego, koni 40.Piechota niemiecka: Jana Cetnera, starosty lwowskiego (zaoga zamku lwowskiego), porcji 120.

27 Rachunki skarbowo-wojskowe z lat 16741679 (AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 63, s. 52; sygn. 65, k. 42) rotmistrza tego oddziau identyfikuj jako Jana. Nie mg on peni tej godnoci, poniewa zgin w bitwie pod Chocimiem 11 XI 1673r., a dowdztwo roty obj jego syn Andrzej. Zob. np.: Jan Sobieski do sejmiku lubelskiego, Lww 20 XII 1673, [w:] Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, t. 1, cz. 2, Krakw 1881, s. 13551356; Rzeczycki Andrzej, [w:] M. Wagner, Sownik biograficzny oficerw polskich drugiej poowy XVII wieku, t. 2, Owicim 2014, s. 214215.


Ziemia przemyska (wojewdztwo ruskie)Chorgiew husarska: Mikoaja Hieronima Sieniawskiego, marszaka nadwornego koronnego,

koni 100.Piechota niemiecka: Mikoaja H. Sieniawskiego, marszaka nadwornego koronnego, porcji

180, z regimentu ks. Konstantego Winiowieckiego, wojewody beskiego,

porcji 105 (cao oddziau 180 porcji).

Ziemia sanocka (wojewdztwo ruskie)Chorgwie pancerne: z chorgwi ks. Konstantego Winiowieckiego, wojewody beskiego, koni

58 (cao oddziau 80 koni).Piechota niemiecka: z regimentu ks. Konstantego Winiowieckiego, wojewody beskiego,

porcji 74 (cao oddziau 180 porcji).

Ziemia chemska (wojewdztwo ruskie)Chorgwie pancerne: Stefana Stanisawa Czarnieckiego, pisarza polnego koronnego, koni 100, Michaa Floriana Rzewuskiego, starosty chemskiego, koni 50.Chorgiew wooska: z chorgwi Szymona Zawiszy, koni 2 (cao oddziau 40 koni).Piechota niemiecka: Marcina Zamoyskiego, wojewody bracawskiego, porcji 180.

Ziemia halicka (wojewdztwo ruskie)Piechota niemiecka: z regimentu Andrzeja Potockiego, wojewody kijowskiego, porcji 19

(cao oddziau 180 porcji).Wojewdztwo woyskie

Chorgwie pancerne: ks. Michaa Czartoryskiego, wojewody woyskiego, koni 50, Jerzego Wielhorskiego, kasztelana bracawskiego, koni 70, Stefana Zahorowskiego, starosty wodzimierskiego, koni 50, Stanisawa Morsztyna, chorego czernihowskiego, koni 50, Marcina Bogusza, podstolego nowogrodzkiego, koni 50, Stanisawa Sariusza aziskiego, skarbnika halickiego, koni 60.Chorgwie wooskie: ks. Dymitra Winiowieckiego, hetmana wielkiego i wojewody krakow-

skiego, pod rotmistrzem Andrzejem Dobraczyskim, koni 60,


ks. Dymitra Winiowieckiego pod rotmistrzem Danielem Zarudnym, koni 60, ks. Dymitra Winiowieckiego pod rotmistrzem Aleksandrem

Zahorowskim, koni 60, z chorgwi Szymona Zawiszy, koni 28 (cao oddziau 40 koni).

Wojewdztwo lubelskie i ziemia ukowskaChorgwie husarskie: krla Jana III pod Aleksandrem Polanowskim, stolnikiem koronnym, koni 150, krlewicza Jakuba Sobieskiego pod Mikoajem Zotnickim, czenikiem

poznaskim, koni 150.Chorgwie pancerne: Jana Karola Daniowicza, podskarbiego nadwornego koronnego, koni 50, Jana Bogusawa Zbskiego, podkomorzego lubelskiego, koni 50.Chorgiew wooska: z chorgwi Szymona Zawiszy, koni 5 (cao oddziau 40 koni).Piechota niemiecka: Eliasza ckiego, generaa majora, chorego ziem pruskich, porcji 180, z regimentu Szczsnego K. Potockiego, wojewody sieradzkiego, porcji

26 (cao oddziau 180 porcji).

Wojewdztwo beskieChorgiew husarska: Jana Aleksandra Myszkowskiego, kasztelana beskiego, koni 80.Piechota niemiecka: z regimentu Szczsnego K. Potockiego, wojewody sieradzkiego, porcji

143 (cao oddziau 180 porcji).

Wojewdztwo pockieChorgwie pancerne: Atanazego Miczyskiego, starosty krzepickiego, koni 70, Andrzeja Miczyskiego, koni 50, Stanisawa Miczyskiego, koni 50.Chorgiew wooska: z chorgwi Szymona Zawiszy, koni 4 (cao oddziau 40 koni).Piechota niemiecka: z regimentu Jana Dennemarka, porcji 27 (cao oddziau 180 porcji).

Wojewdztwo mazowieckieChorgiew husarska: Samuela Pramowskiego, wojewody pockiego, koni 80.Chorgiew pancerna: Wojciecha Pramowskiego, chorego nadwornego koronnego, koni 50.


Chorgiew wooska: z chorgwi Felicjana Biaogowskiego, koni 25 (cao oddziau 40 koni).Piechota niemiecka: gwardia Jana III pod generaem majorem Ernestem Denhoffem, porcji 380, krlewicza Jakuba pod oberszterem Otto Seswegenem, porcji 280, z regimentu Andrzeja Potockiego, wojewody kijowskiego, porcji 161

(cao oddziau 180 porcji), z regimentu Wacawa Leszczyskiego, wojewody podlaskiego, porcji 4


Ziemia drohicka (wojewdztwo podlaskie)Piechota niemiecka: z regimentu ks. Dymitra Winiowieckiego, hetmana wielkiego, wojewo-

dy krakowskiego, porcji 211 (cao oddziau 280 porcji).

Ziemia mielnicka (wojewdztwo podlaskie)Chorgiew pancerna: z chorgwi Stanisawa Karola ueckiego, kasztelana podlaskiego, koni

49 (cao oddziau 80 koni).Piechota niemiecka: z regimentu ks. Dymitra Winiowieckiego, hetmana wielkiego, wojewo-

dy krakowskiego, porcji 69 (cao oddziau 280 porcji).

Ziemia bielska (wojewdztwo podlaskie)Chorgiew pancerna: z chorgwi Stanisawa Karola ueckiego, kasztelana podlaskiego, koni

31 (cao oddziau 80 koni).Arkabuzeria: kompania gwardii JKM pod Janem Grzyskim, starost starogardz-

kim, koni 100.Chorgwie wooskie: ks. Dymitra Winiowieckiego pod rotmistrzem Mikoajem Zbrokiem,

koni 50, Andrzeja Jeowskiego, koni 40, Pawa Drozdowskiego, koni 40, Jerzego Frckiewicza, koni 50, z chorgwi Felicjana Biaogowskiego, koni 15 (cao oddziau 40 koni), Andrzeja Dymideckiego, koni 40.Piechota niemiecka: z regimentu pieszego generaa majora Jana Dennemarka, porcji 6



Ziemia rawska (wojewdztwo rawskie)Chorgiew husarska: z chorgwi Stanisawa Koniecpolskiego, wojewody podolskiego, koni 3

(cao oddziau 80 koni).Piechota niemiecka: z regimentu pieszego Marcina Ktskiego, generaa artylerii i kasztelana

lwowskiego, porcji 100 (cao oddziau 280 porcji).

Ziemia sochaczewska (wojewdztwo rawskie)Piechota niemiecka: z regimentu pieszego Marcina Ktskiego, generaa artylerii i kasztelana


Ziemia gostyniska (wojewdztwo rawskie)Piechota niemiecka: z regimentu pieszego Marcina Ktskiego, generaa artylerii i kasztelana


Wojewdztwa pruskie (pomorskie, chemiskie, malborskie)Chorgwie husarskie: Jana Gniskiego, wojewody chemiskiego, koni 80, Jana Ignacego Bkowskiego, wojewody malborskiego, koni 80.Chorgwie pancerne: Franciszka Dzieduszyckiego, starosty ydaczewskiego, koni 50, z chorgwi Aleksandra Chodorowskiego, stolnika lwowskiego, koni 40

(cao oddziau 50 koni), Jana Andrzeja Sierakowskiego, stolnika beskiego, koni 50.Chorgwie wooskie: Stanisawa J. Jabonowskiego, hetmana polnego i wojewody ruskiego,

koni 80, Demiana Ruszczyca, koni 40.Piechota niemiecka: z regimentu Stanisawa J. Jabonowskiego, hetmana polnego i wojewody

ruskiego, porcji 54 (cao oddziau 280 porcji), Wadysawa Denhoffa, wojewody pomorskiego, porcji 180, Jana Fryderyka von der Groebena, generaa kwatermistrza, porcji 180.Piechota wgierska: Stanisawa J. Jabonowskiego, hetmana polnego i wojewody ruskiego,

porcji 100.Dragonia: Stanisawa J. Jabonowskiego, hetmana polnego i wojewody ruskiego,

porcji 300.


Tab. 1. Obcienie repartycj wojewdztw i ziem koronnych zgod-nie z podziaem komisji lwowskiej w 1679r.

Wojewdztwo,ziemia

Hus

aria

Jazd

a pa

ncer

na

Ark

abuz

eria

Jazd

a le

kka

Piec

hota

ni

emie

cka

Dra

goni

a

Piec

hota

w

gie

rska

cz

nie

wie

lko

et

atow

a

woj. krakowskie 360 790 452 100 1702ziemia zatorsko-owicimska 183 183

woj. poznaskie i kaliskie 330 170 506 600 1606

woj. sandomierskie i ziemia radomska 530 620 40 10 300 200 1700

woj. sieradzkie 157 190 43 89 479ziemia wieluska 167 167woj. czyckie 211 211woj. brzesko-kujawskie 173 173

woj. inowrocawskie 76 23 99ziemia dobrzyska 93 93ziemia lwowska 30 40 120 190ziemia przemyska 100 285 385ziemia sanocka 58 74 133ziemia chemska 150 2 180 332ziemia halicka 19 19woj. woyskie 330 208 538woj. lubelskie i ziemia ukowska 300 100 5 206 611

woj. beskie 80 143 223woj. pockie 170 4 27 201woj. mazowieckie 80 50 25 825 980ziemia drohicka 211 211ziemia mielnicka 49 69 118ziemia bielska 31 100 235 6 372ziemia rawska 3 100 103ziemia sochaczewska 88 88ziemia gostyniska 91 91wojewdztwa pruskie 160 140 120 414 300 100 1234RAZEM: 2100 3130 100 680 4340 1500 400 12 250

rdo: BCzart, rkps 426, s. 173176.


STRESZCZENIE

Z big n iew Hu nder t , Repartycja jednostek wojska koron-nego wedug komisji lwowskiej w 1679 roku

Sejm grodzieski, ktry obradowa na przeomie lat 1678 i 1679 postanowi, e zredukowane w 1677r. do poziomu etatu pokojowego (12 250 koni i porcji) kompu-towe wojsko koronne od 1 maja 1679r. zostanie objte systemem pacy w ramach tzw. repartycji. W ten sposb powrcono do metody opacania wojska koronne-go, ktr stosowano w latach 16671673. Chorgwie i regimenty armii koronnej ponownie miay by finansowane przez sejmiki wojewdztw i ziem z pominiciem skarbu centralnego. Opracowanie i wprowadzenie w ycie tego systemu nastpio podczas trybunau skarbowego poczonego z komisj wojskow we Lwowie, zwo-anych w padzierniku 1679r. Repartycja ta obowizywaa do 30 kwietnia 1683r., kiedy rozbudowano wojsko koronne do etatu wojennego na potrzeby kampanii wiedeskiej.

Sowa kluczowe: wojsko koronne w dobie pokoju 16771683, repartycja 16791683, Trybuna Skarbowy, Komisja Wojskowa we Lwowie 1679

SUMMARY

Z big n iew Hu nder t , Force distribution of the Polish Kingdom army units according to the 1679 Lviv committee

The parliament session in Grodno (Sejm Grodzieski) which debated at the turn of 1678 and 1679 ruled that the the Crown comput army (wojsko komputowe), redu-ced in 1677 to peacetime footing (12 250 horses and financing units [porcja]), star-ting from 1 May 1679 would be included in the payment system within the so called force distribution (repartycja). In this way the method that was used for financing the Crown army in 16671673 was restored. The banners (chorgwie) and regiments of the Crown army were again to be funded by local parliaments of lands (ziem) and voivodeships , omitting the central treasury. Drawing up and implementing this system took place during the treasure tribunal session joint with the army commit-tee in Lww, called in October 1679. This force distribution had been in effect up to 30 April 1683, when the Crown army was put on wartime footing for the Vienna campaign.

Keywords: Army of the Kingdom of Poland, Army of the Kingdom of Poland in the period of peace of 16771683, Distribution of forces 16791683, Treasure Tribunal, Lww Army Committee of 1679.

, 1679

, 1678 1679 , , 1677 . (12250 ) , 1 1679 . , 16671673 . , . , 1679 . 30 1683 ., .

: 16771683, -, 16791683, , 1679

Jarosaw Szymaski

Zachowania honorowe podczas dziaa wojennych na lsku w latach 18061807

i 1813 na wybranych przykadach

Honor suby jest jak sztandar,z ktrym onierz rozstaje si wraz z yciem.

Jzef Pisudski

Wojsko jest instytucj szczeglnie powizan z honorem. Wyrazi to naj-dobitniej mia sam Napoleon twierdzc, e Honor to bg wojska. Honor onierski polega na poczuwaniu si do obowizku postpowania w sposb okrelony przez pogldy i nakazy moralne uznawane i funkcjonujce w rodo-wisku wojskowych, a zarazem na przestrzeganiu w stosunku do siebie ustalo-nych zwyczajowo norm, bdcych wyrazem uszanowania godnoci wasnej1. Pojcie honoru wojskowego podlegao ewolucji i uzalenione byo od grupy spoecznej i epoki, w ktrej funkcjonowao, cho pewne zasady, takie jak lojal-no, odwaga, wierno, dyscyplina, powicenie pozostay niezmienne. Jak pisa Jan Maria Bocheski: czowiek honorowy to ten, kto nigdy nie plami swojego honoru, czyli nigdy nie postpuje sprzecznie z ideaem rycerskim. Do posiadania tego honoru nie wystarczy tylko dotrzymywa sowa, ale trzeba poza tym posi jeszcze peni mstwa, prawoci onierskiej itd. (...) onierz powinien zawsze dziaa ze wzgldu na swj honor2.

W okresie od XVI do XIX w. nie byo znaczcej rnicy pomidzy honorem a obowizkiem3. Budzenie poczucia honoru byo sposobem, by przeforsowa

1 S. Jarmoszko, Kultura honoru w procesie socjalizacji zawodowej wojskowych, Colloquium 2014, nr 2, s. 130133.2 J. M. Bocheski, De virtute militari. Zarys etyki wojskowej, Krakw 1993, s. 19.3 Zob. L. Pelizaeus, Die zentraleuropische Entwicklung der Begriffe Ehre, Disziplin


dyscyplin w oddziaach oraz podnie ich morale, suyo take zintegro-waniu grupy wojskowych4. Znamienny jest przykad Francji, gdzie w prze-ciwiestwie do wczeniejszego mechanicznego szkolenia onierzy (emprise millimtrique), od drugiej poowy XVIII w. ich wyksztacenie moralne oraz budzenie poczucia honoru miao umocni wi pomidzy jednostk, wojskiem i narodem. Suy temu miay takie wartoci jak religia, mstwo, mio chway i duch powicenia, co prowadzio do rozwijania poczucia obowizku5.

W niniejszym tekcie chciabym przeledzi wybrane zachowania hono-rowe, ktre miay miejsce na lsku w czasie wojen napoleoskich. Dla okresu tego trudno jednak o szczegow definicj zachowania honorowe-go, brakuje bowiem rde normatywnych niezbdnych dla precyzyjnych rozwaa nie istniay wwczas kodeksy honorowe, jakie znamy z XX w., za regulaminy wojskowe i zbiory praw kwestie te traktoway marginal-nie, a z czasem zbyt szeroko. Ogln definicj honoru da austriacki kodeks wojskowy z 1808r., w ktrym art. 216 powicony jest pojedynkom, czyli sytuacji honorowej (point dhonneur). W artykule tym znalaza si infor-macja, e pojcie honoru moe by rozumiane subiektywnie i obiektywnie. Subiektywnie rozumiany honor to wiadomo wasnej moralnej wartoci, ktra powinna by szanowana przez innych. Obiektywnie jest to zewntrzne uznanie wartoci czowieka, ktre jest wynikiem zgodnej opinii publicznej. Std te czowiek, ktry ma wtpliwoci co do swej pozycji honorowej opiera si na opinii innych i wyrok opinii publicznej nie jest dla jego zachowania obojtny6. Jak wida, jest to definicja zarwno nieprecyzyjna, jak i uniwer-salna, odnoszca si do kasty honoru, ktrej czonkowie decyduj co jest zachowaniem honorowym, a co nim nie jest7.

Pruskie ustawodawstwo wojskowe, takie jak Verordnung wegen der Militairstrafen i Verordnung betreffend Bestrafung der Offiziere z 3 sierpnia 1808r. powicaj honorowi wojskowemu jeszcze mniej miejsca, wspomi-najc tylko o pojedynku jako przestpstwie oficerskim8. Podobnie skromny

und Pflicht im Spigel von Militrschriftstellern und Reglements 15001808 [w:] Ehre und Pflichterfllung als Codes militrischer Tugend (Krieg in der Geschichte, t. 69), red. U. von Ludwig,M. Phlmann,J. Zimmermann, Paderborn 2014, s. 3140; F. Zielsdorf, Militrische Erinnerungskulturen in Preuen im 18. Jahrhundert:Akteure Medien Dynamiken, Gttingen 2016, s. 248.4 Zob. rozwaania U. Ludwig iJ. Zimmermanna, Ehre und Pf lichterfllung als Codes militrischer Tugend. Einfhrende Bemerkungen [w:] Ehre und Pflichterfllung..., s. 1128.5 Zob. A. Guinier, Lhonneur du soldat: Ethique martiale et discipline guerrire dans la France des Lumires, Champ Vallon 2014, s. 134.6 I. F. Bergmayr, Kriegsartikel fr die kaiserlich knigliche Armee mit allen brigen sterreichischen Militr Strafgesetzen, Wien 1835, s. 236.7 A. Tarczyski, Kodeks i pistolet. O niektrych przejawach honoru w midzywojennej Polsce, Bydgoszcz 1997, s. 24.8 Constitutionum Prussico-Brandenburgensium praecipue Marchicarum oder Neue Sammlung Knigl. Preu. und Churfrstl. Brandenburgischer sonderlich in der Chur und Mark-

37Jaros aw Szymaski : Zachowania honorowe podczas dziaa wojennych na lsku

zapis uchybie honoru znalaz si we francuskim Memoiral de lofficier de lInfanterie opublikowanym w 1813r., gdzie w art. 51 informacja, e niezgod-na z dyscyplin i oficerskim honorem jest grabie (maraude)9, za w odnie-sieniu do pojedynkw art. 150 zalicza je obok samobjstw do gwatownej mierci (mort violente), nakazujc niezaznaczanie tego w akcie zgonu10.

Skonkretyzowanie pojcia honoru wojskowego przynosz w Prusach instytucje sdw honorowych (Ehrengericht), ktre maj swoje pocztki w prawodawstwie lat dwudziestych XVIII w11. Kodeks zr. 1843 definiowa, e sdom honorowym podlegaj wszystkie dziaania i zaniechania, ktre nie s okrelone jako przestpstwo. Niemniej jednak s sprzeczne z waciwym poczuciem honoru albo przynalenoci do stanu oficerskiego, gdy ostrze-enia i kary dyscyplinarne pozostaj bezskuteczne12. Wymienione zostay te honorowe przewinienia, m.in.: brak zachowania tajemnicy urzdowej, tendencja do pijastwa i gier, niewaciwe zachowania w miejscach publicz-nych, zaduanie si ze zej wierze, nienaleyte wykonywanie obowizkw subowych etc13. Jak wida, regulacje te zmierzay do uznania za honorowe po prostu przestrzeganie regulaminu oraz norm ycia spoecznego14.

Skoro wic epoka napoleoska nie znaa precyzyjnej definicji zachowania honorowego, a zasady honorowe nie byy skodyfikowane, wic takie zachowa-nia wojskowych wynikay raczej z obyczaju, oczekiwa ludzi kasty honoru, szlachecko-rycerskich wzorcw, w kocu z elementarnej ludzkiej przyzwoitoci.

W literaturze historycznej funkcjonuj liczne przykady sytuacji hono-rowych, z ktrych te najbardziej znane dotycz bitew. Tak sytuacj opisa Wolter, kiedy pod Fontenoy w 1745r. dowdcy wrogich angielskich i fran-cuskich pukw gwardii czynic sobie uprzejmoci zachcali si wzajem-nie do oddania salwy: Wwczas kapitan gwardii angielskich, lord Charles Hay, zawoa: Niechaj panowie gwardzici francuscy strzelaj pierwsi! Hrabia dAuteroche odpowiedzia: Ech, panowie, my nigdy nie strzela-my pierwsi. To wy zaczynajcie. I Anglicy wystrzelili pierwsz salw, kt-ra kosztowaa ycie trzech oficerw i kilkudziesiciu onierzy francuskich15.

Brandenburg publizirten und ergangenen Verordnungen, Berlin 1822, k. 389404; zob. Handbuch der preussischen Geschichte: Vom Kaiserreich zum 20. Jahrhundert und grosse Themen der Geschichte Preussens, t. 3, red. W. von Neugebauer, Berlin-New York 2001, s. 386.9 Memoiral de lofficier de lInfanterie, t. 1, Paris 1813, s. 68; zob. T. Crowdy, Napoleons Infantry Handbook. An Essential Guide to life in the Grand Army, Barnsley 2015, s. XI.10 Memoiral de lofficier..., s. 456.11 F. von Seelhorst, Das Heerwesen des Preussischen Staats, Erfurt 1841, s. 164166.12 Gesetz-Sammlung fr die kniglichen preussischen Staaten 1844, Berlin 1845, s. 299.13 Ibidem, s. 299, 300.14 W osiemnastowiecznym pruskim regulaminie piechoty znajduje si informacja, e nawet uzupenianie kompanii chorymi ze szpitala polowego jest spraw honoru (i sumienia) dowdcy; zob. Reglement fr die knigl. preuische Infanterie, Wien 1785, s. 309.15 Inny opis daje wdz armii francuskiej, marsz. Maurycy Saski: Hay doby srebrn


Z kolei jedn z najbardziej heroicznych kreacji okresu napoleoskiego stwo-rzy gen. Pierre Cambronne, dowdca 1. Puku Strzelcw Pieszych Starej Gwardii. Przypisywane s mu sowa, ktre mia wypowiedzie w czasie bitwy pod Waterloo, kiedy tu przed zagad swoich oddziaw na wezwanie Brytyjczykw do zoenia broni mia odpowiedzie: Gwardia umiera, ale nie poddaje si. Wiktor Hugo w Ndznikach napisa, e odpowiedzia po pro-stu: Merde! (cholera, dos. gwno!)16. Z kolei w polskiej wiadomoci do rangi symbolu urosa mier ksicia Jzefa Poniatowskiego w nurtach Elstery opi-sana przez Klemensa Koaczkowskiego: Wkrtce odzyska jednak przytom-no i z pomoc adiutanta dosiad z trudnoci konia, lecz ju si chwia na siodle. Zaczto go ze wszystkich stron zaklina, aby si da opatrzy i oddaw-szy komend innemu generaowi, zachowa si dla Ojczyzny. Lecz odwaga ksicia z niebezpieczestwem wzmaga si zdawaa, nie! nie! zawoa Bg mi powierzy honor Polakw. Bogu tylko go oddam17. Sytuacje powysze s zapewne dalekie od prawdy historycznej, a w najlepszym razie podkolorowa-ne i udramatyzowane, jednak stay si trwaym elementem mitu, wic istotne s choby jako jego przejaw oraz wyraz spoecznych wyobrae, e sytuacja honorowa musi (a przynajmniej powinna) by irracjonalna.

Dziaania honorowe sprawiaj czasem takie wraenie irracjonalnoci, jednak nabieraj sensu przy zaoeniu oczekiwania wzajemnoci, ktr gwa-rantuje przede wszystkim status honorowy drugiej strony. Da temu wyraz dowdca puku pruskiej Landwehry, ppk. Potuliski, ktry przy okazji zaatakowania w 1814r. przez jego onierzy konwoju ze zwokami ks. Jzefa Poniatowskiego w okolicach Rogonicy (Rosen) na lsku wygosi nast-pujce sowa: W kadym wojsku naley czci waleczno i czyny wielkie w tych, ktrzy sobie na to zasuyli, chociaby to byli nieprzyjaciele, bo oni to nawzajem dla nas uczyni18. Kiedy onierz mia do czynienia z regular-nymi formacjami przeciwnika, przyjmowa wobec niego postaw profesjo-nalnego dystansu, czasami wrcz szacunku, prowadzcego do okazywania wrogowi podziwu, cho bywao te odwrotnie, zwaszcza kiedy zapano-wa bitewny amok. Trudno jednak byo zastosowa reguy kodeksu wobec ludzi nieprzestrzegajcych zasad, tzn. pozbawionych zdolnoci honorowej,

piersiwk, zoy ukon oficerom francuskim, pocign z rozmachem i wykrzykn: Mam nadziej, panowie, e dzi bdziecie askawi na nas poczeka i nie odpyniecie Scheldtem jak odpynlicie Menem pod Dettingen. Za jeden z sierantw mrukn: Za co bylibymy prawdziwie wdziczni Panu Bogu; zob. R. Jarymowicz, Historia kawalerii. Od jazdy klasycznej do pancernej, Warszawa 2012, s. 99.16 P. F. Boller, Jr., J. George, They never said it: a book of fake quotes, misquotes, and misleading attributions, New York 1989, s.1112.17 Wspomnienia Jeneraa Klemensa Koaczkowskiego, ks. 2, od roku 1813 do 1820, Krakw 1899, s. 96.18 A. Biakowski, Pamitniki starego onierza (18061814), wyd. W. Tokarz, Warszawa 1903, s. 486488; B. Szyndler, Pojedynki, Warszawa 1987, s. 80.


w ktrej to grupie znajdowali si przede wszystkim partyzanci, dezerterzy i buntownicy19. Podmiotem zachowa honorowych byli gwnie oficerowie i to przede wszystkim od nich, bardzo czsto jeszcze wwczas wywodzcych si ze szlachty, oczekiwano przestrzegania kodeksu honorowego.

Okres napoleoski na lsku, tzn. lata 18061807 i 1813, to niezwykle barwna epoka obfitujca w liczne wydarzenia. Zaliczaj si do nich zarwno oblenia omiu fryderycjaskich twierdz, kiedy po klsce wojsk pruskich pod Jen i Auerstaedt w 1806r. operowa na lsku IX Korpus bawarsko--wirtemberski dowodzony przez Hieronima Bonaparte (Festungskrieg), jak i wielkie starcia w polu podczas odwrotu Wielkiej Armii ze wschodu, kiedy po zwyciskich bitwach pod Ltzen i Budziszynem w maju 1813r. Francuzi przeszli do kontrofensywy zajmujc lewobrzeny lsk. Dla Prus, ktre doczyy wwczas do VI koalicji, bya to tzw. wojna wyzwolecza (Befreiungskrieg), ktrej lskim apogeum bya francuska klska nad Kaczaw 26 sierpnia 1813r. Okres ten zosta te w porwnaniu z innymi militarnymi epizodami lskiej historii nader rzetelnie opracowany20, opublikowano rw-nie sporo pamitnikw oraz innych rde i relacji, przede wszystkim w serii Kriegs-Geschichten, ktre pozwalaj przedstawi przykady zachowa hono-rowych (bd niehonorowych) podczas dziaa na lsku we wspomnianym okresie. Wynikaj z tych opracowa liczne przykady odwagi, szacunku dla przeciwnika, wiary w sowo honoru, ale te okruciestwa bitewnego, grabie-y etc., zwaszcza po francuskiej klsce 1812r.

Jeli chodzi o starcia zbrojne, honorowe byy momenty bohaterstwa i powi-cenia, mstwa i nieustpliwoci. Za taki uchodzi pruska obrona twierdzy Kole w roku 1807. Znana jest odpowied, jak 24 stycznia 1807r. da jej dowdca pk David von Neumann na wezwanie do kapitulacji wystosowane przez bawarskiego

19 Przykadem traktowania buntownikw byy dziaania w Hiszpanii, gdzie wysana zostaa w 1808r. sformowana na lsku Legia Nadwilaska, by walczy z antyfrancuskim powstaniem. Ta okrutna wojna zyskaa okrelenie brudnej, na co przykady mona mnoy. Jednym z bardziej znanych byo zdobycie Malagi w lutym 1810r., co zrelacjonowa Stanisaw Broekere: Uzbrojeni mieszkacy walczyli na ulicach, a z okien domw rzucano na nas kamieniami lub palcemi si gowniami, ale bylimy nieustraszeni i nic w wiecie niezdolnem byo powstrzyma naszego zapau i rozjtrzenia [...]. Kogo tylko spotkalimy na ulicy, czy to starca, modzieca, kobiet lub dziecko wszystko padao trupem. [...] Ciaa zabitych Hiszpanw przez 6 dni leay na ulicach wystawione na widok publiczny dla przykadu mieszkacw innych miast; zob. S. Broekere, Pamitniki z wojny hiszpaskiej 18081814, Warszawa 1877, s. 101.20 Dla lat 18061807 naley wymieni opracowanie P. Malickiego, Wielka Armia Napoleona na lsku 18061808, Racibrz 2009, natomiast dla roku 1813 M. Olczaka: Kampania 1813. lsk i uyce, Warszawa 2004. Ostatnio ukazay si jeszcze A. Olejniczaka, Wielka Armia na Dolnym lsku w 1813 roku, Owicim 2014 oraz M. Bujko, Kampania na lsku i bitwa nad Kaczaw, Owicim 2014. Nakadem wydawnictwa Napoleon V wydawane jest te tumaczenie epokowej pracy Eduarda von Hpfnera powiconej wojnom napoleoskim: Wojna lat 18061807. Cz pierwsza. Kampania 1806 roku, t. 1 i 2, Owicim 20132014; Wojna lat 18061807. Cz druga. Kampania 1807 roku, t. 3, Owicim 2015.


gen. Erasmusa von Deroya Mam zaszczyt na skierowane do mnie wezwanie odpowiedzie unienie Waszej Ekscelencji, co nastpuje: Daem swojemu monar-sze sowo honoru, e bd broni powierzonej mi twierdzy do ostatniej kropli krwi, e nie bd kierowa si sytuacj zewntrzn, lecz bd y i umr za utrzy-manie mojej twierdzy21. Co te si stao. Przykadem bohaterstwa podczas dzia-a na lsku, tego na miar opisu Victora Hugo, bya postawa francuskiego 154. Puku Piechoty, ktrego onierze otoczeni 27 sierpnia 1813r. pod Wilcz Gr odpierali gwatowne ataki, a parlamentariusza wysanego przez Rosjan powitali wystrzaami karabinowymi. W kocu, jak to okreli dowdca rosyjskiego kor-pusu gen. Aleksander Langeron, 500 onierzy zostao w przecigu piciu minut posiekanych i pado na polu walki22. Podobna katastrofa spotkaa 29 sierpnia 1813r. pod Pakowicami 17. Dywizj gen. Jacquesa Puthod. Jej dowdca zosta pochwalony przez gen. Langerona oraz marsz. Gebharda Blchera za podejmo-wane dziaania i nieustpliw walk. Sam Puthod napisa do dowdcy francuskiej Armii lskiej, marsz. Etienne Macdonalda: Wolabym by sam w liczbie mar-twych, lecz los zdecydowa inaczej i tracc swoj wolno zachowaem honor23.

Sytuacj, kiedy nie zawsze dao si zastosowa zasady honorowe by sza bitewny. Jak pisa uan Legii Nadwilaskiej Wojciech Dobiecki podczas zwyci-skiej dla wojsk napoleoskich bitwy pod Strug 15 maja 1807r.: Przeszli uani przez t pokonan rzucajc bro kolumn, kolc opierajcych si, dajc pardon jecom zabranym; ale gdy ju j wyminli, Prusacy chwytali znowu za karabiny i strzelali w plecy uanom, wtedy odwrciwszy si uani, niemao trupa poo-yli24. Mamy wic przykad niehonorowego zabijania jecw, ktrzy jednak wczeniej niehonorowo strzelali w plecy tym, ktrzy dali im pardon. Natomiast dowdca 23. Puku Strzelcw Konnych 4 Dywizji Kawalerii, pk Jean-Baptiste de Marbot opisywa zachowanie rozbitej nad Kaczaw 26 sierpnia 1813r. kawa-lerii francuskiej: Nic nie jest tak okropnego jak pokonane oddziay, ktrych onierze przystpuj do ofensywy; kawalerzyci dywizji Excelmansa i Urbala zniszczyli wszystko to, co mogli dosign25, co oznacza mniej wicej, e zabili wszystkich nieprzyjaci, nawet tych chccych zoy bro. Zupenie niepojty jest rozkaz gen. Henryka von Horna, dowdcy pruskiej 7. Brygady, wydany 30 sierpnia 1813r. podczas potyczki pod Bolesawcem, aby nie bra jecw, tylko wrzuca ich do poncych zabudowa26. Koresponduje z tym pene satysfakcji,

21 Wojna twierdz na lsku 18061807 w wietle pamitnikw, red. J. Szymaski, Katowice 2008, s. 180, 181.22 M. Olczak, Kampania..., s. 500.23 Ibidem, s. 520, 521.24 W. Dobiecki, Pismo pukownika Wojciecha Dobieckiego do .p. jeneraa Kazimierza Taskiego jako pamitnik o puku jazdy Legionw, 18081812, Czas: dodatek miesiczny 1859, t. XV, z. 2, s. 227.25 Cyt. za: M. Olczak, Kampania, s. 474.26 O. Koischwitz, Sacken und Horn. Die Kmpfe der Russen und Preuen vor und nach der


cho niezbyt prawdziwe stwierdzenie marsz. Blchera po bitwie nad Kaczaw: Liczba jecw niewielka, gdy wszystko wybito27. Wydaje si, e w dziaaniach 1807r. takie stwierdzenie byoby niemoliwe.

Zdarzay si jednak i czyny niehonorowe (haniebne), np. wedug rela-cji Heinricha Laube podczas potyczki pod Szprotaw 27 maja 1813r. o-nierze napoleoscy zabili rosyjskiego kanoniera, ktry zagwodzi kilka dzia28. Podobny charakter miao ograbienie rannego Schreinera, onierza Wschodniopruskiego Narodowego Puku Kawalerii, ktrego jeden z fran-cuskich oficerw po zabraniu obrczki z litoci nawet postrzeli, jednak uratowa go inny oficer dajc wino i ciasto29. Natomiast nie musiao ozna-cza dyshonoru wycofanie si z walki. Jak napisa rosyjski oficer artylerii por. Raboycki: Stwierdziwszy, e zosta tutaj niebezpiecznie i niezrcznie, wycofaem si z honorem, nie chcc zgin bez sensu30. Tchrzostwo jednak byo najwyszym przykadem dziaania niehonorowego.

Niektre zachowania nawet wspczesnym wydaway si niezrozumiae, np. gubernatora Nysy, gen. Georga von Steensena, ktry podczas oblenia w 1807r. poleci potrci z magazynu 600 cetnarw prochu, ktre rzeko-mo musiay pozosta w razie kapitulacji. Porucznik artylerii Johann Carl Theodor Doercks by tym oburzony i napisa: A wic wrg musia znale proch. Ale ja uwaam, e gdyby wcale prochu nie znalaz, tym wiksza chwa-a byaby dla gubernatora31.

Za honorowe uchodziy samobjstwa, bd ich prby, np. wg relacji marsz. Augusta de Marmonta, dowdcy VI Korpusu, po przegranej pod Chojnowem dowdca 16. Dywizji, gen. Nicolas Maison posdzajc si o dyshonor [...] chcia paln sobie w eb. Uspokoi go gen. Lagrange32.

Z sytuacj honorow w sposb chyba najmocniejszy kojarz si poje-dynki33. Spord wielu opisw przedstawi dwa, ktre miay miejsce po

Katzbachschlacht bei Bunzlau am Bober, Buntzlau 1913, s. 74; M. Olczak, Kampania, s. 529.27 M. Olczak, Kampania, s. 484.28 H. Laube, Erinnerungen 18101840, t. 1, Wien 1875, s. 9.29 Zur Geschichte des ehemaligen ostpreuischen National-Kavallerie-Regiments in den Feldzgen von 1813 und 1814. Mittheilungen aus den Tagebchern und Erinnerungen eines freiwilligen, Leipzig 1846, s. 4547.30 Cyt. za: M. Olczak, Kampania, s. 390.31 Wojna twierdz, s. 160.32 Cyt. za M. Olczak, Kampania, s. 118.33 Pojedynek zdefiniowany zosta przez Francois Billacois, wybitnego znawc tych kwestii na gruncie francuskim jako: walka midzy dwoma lub kilkoma jednostkami (zawsze w tej samej liczbie po obu stronach), w rwnym stopniu uzbrojonych, w celu udowodnienia prawdziwoci spornych kwestii i walecznoci, odwagi i honoru kadego walczcego [...]. Decyzja o pojedynku musiaa zosta podjta decyzj wspln przez obie strony, ktre musiay przestrzega pewnych regu formalnych, czy to milczcych, ustnych lub pisemnych, ktre dadz mu ciar postpowania prawnego, przynajmniej w oczach przeciwnikw; zob. J. R. Ruff, Violence in Early Modern Europe 15001800, Cambridge 2006, s. 77.


kapitulacji Nysy, a ktre pozostawi wspomniany ju por. Doercks. Pierwszy dotyczy chorego Engela, ktry otar si o pewnego polskiego oficera, za co ten wyzwa go na pojedynek. Jak pisze Doercks: Chcc temu zapobiec, poszedem do oficera na warcie, Bawarczyka, opowiedziaem mu o zdarze-niu i zadaem, eby przeszkodzi w pojedynku. Ten by od razu gotw to zrobi i w imieniu cesarza dajc zoenia broni wszed pomidzy ju roze-branych oficerw stajcych do walki. Na szczcie Bawarczyk ten i Polak mwili po francusku i okazao si, e ten ostatni uwaa si za obraone-go potrceniem przez pruskiego oficera i da satysfakcji. Poniewa jednak Engel zoy owiadczenie, e nie mia najmniejszego zamiaru nikogo obra-a, a potrcenie byo przypadkowe, co my te potwierdzilimy, to oficer na warcie zadecydowa, e w adnym razie nie moe dopuci i nie dopuci do pojedynku, po czym Polak pozornie uspokoi si. W ten sposb uratowaem niemal nieopierzonego jeszcze syna muz przed krzyw szabl masywnego podstpnego Polaka34. Inny przykad dotyczy por. von Schultza, ktry nader czsto wika si w bjki i prowokowa konflikty. Jak pisze o nim Doercks: by bardzo dobrym koleg i niezwykle dzielnym onierzem, ale nie znosi absolutnie niczego, co byo francuskie lub polskie. W tamtym czasie byem z nim na balu w resursie wojskowo-cywilnej. Tutaj w izbie jadalnej, gdzie pili-my poncz, znalaz si nieszczliwym trafem lokaj komendanta, ktrego nie moglimy si pozby. Rozmow z nim prowadzi bdcy tam z nami porucz-nik von Goldstein, ktry dobrze mwi po francusku i grzecznie zaproszony przyj od niego szklank wina. To wzburzyo ju von Schultza, ktry nazwa Goldsteina nikczemnikiem, jak okrela kadego, kto zadawa si z takim pucybutem. Goldstein wyzwa Schultza na pojedynek i zada mu ostre cicie w twarz. Musiaem niestety by przy tym jako sekundant i poniewa taka przysuga jest bardzo nieprzyjemna, to na przyszo w takich okoliczno-ciach wycofywaem si35.

Wyrazem szacunku dla przeciwnika by stosunek do po wziciu do niewoli. Zwaszcza w 1807r. mona mwi o obowizywaniu w tym wzgldzie daleko posu-nitego zaufania w oficerskie sowo honoru. Pojmanych oficerw traktowano z szacunkiem, pozostawiano im znaczna swobod, puszczano do domw

34 Wojna twierdz, s. 169, 170.35 Ibidem, s. 171. Doercks by zdecydowanym przeciwnikiem pojedynkw, czego wyraz da wrd regu postpowania, ktre pozostawi synom: I w kocu strzecie si przed pojedynkami, ktre wprawdzie s surowo karane przez pastwo, ale ktrym chyba nigdy nie bdzie koca. Jeeli jednak nie dajc ku temu przyczyny mielibycie zosta skonieni do pojedynku, ktrego mimo wszystkich stara nie moecie unikn nie wychodzc na tchrzy, wtedy wezwijcie kolegw na wiadkw i uywajcie szpady spokojnie i swobodnie oraz wedug regu sztuki, brocie si i oszczdzajcie zwykle rozgorczkowanego przeciwnika, a gdybycie musieli go jednak zrani, to zachowujc si w ten sposb bdziecie mogli oczekiwa wyrozumiaoci od waciwego urzdu (tumacz. L. Szybkowski); zob. Schlesische Kriegstagebcher aus der Franzosenzeit, 18061815, red. H. von Granier, Breslau 1904, s. 7.


na parol, czyli sowo honoru, e nie wezm udziau w kolejnych walkach. Instytucj winia honoru doskonale ilustruje nieoceniony Doercks. Dosta si on do niewoli pod koniec 1806r. koo Oawy, zosta ograbiony przez wir-temberskich kawalerzystw gen. Louisa Montbruna, a nastpnie zaproszony na niadanie i obiad oraz chwalony przez generaa za swoj postaw w walce. Nastpnego dnia Wirtemberczycy wycofali si i pozosta dylemat co czy-ni. Jak pisze: Nasze poczucie honoru nie pozwalao nam uciec, chocia jako jecy nie dawalimy sowa honoru, e tu pozostaniemy. Postanowilimy wysa zaraz konnego posaca do Brzegu, eby ten przekaza istotne infor-macje o sytuacji i prosi o oddzia kawaleryjski, ktry mgby nas uwolni36. Wieczorem przyby por. von Koekritz i trafili do Brzegu, gdzie kilka dni pniej odnalaz ich jednak rozkaz gen. Montbruna, ktry nakaza im stawi si w Oawie. Jak pisze Doercks: Odpowiedzielimy, e nie poczuwamy si do obowizku wykonania tego rozkazu, bo zostalimy uwolnieni w sposb odpowiadajcy dobrym zwyczajom wojennym. Jednake komendant, stary prawie 70-letni mczyzna37, z oczywistej strachliwoci i mimo wszelkich argumentw znalaz jednak zastrzeenia co do naszej ponownej suby jako oficerw wczeniej wzitych do niewoli i zamierza zapyta najpierw o to ksicia pszczyskiego38. Ostatecznie Doercks pozosta w twierdzy brzeskiej, skd po kapitulacji 16 stycznia 1807r. zosta zwolniony na sowo honoru, a nastpnie wymieniony na wirtemberskiego por. Schneidera i trafi do Nysy 11 maja, gdzie po kapitulacji po raz trzeci dosta si do niewoli39. Przy okazji nasz bohater napisa co myli o francuskich obietnicach: Okres ten sprowa-dzi na nas godny ubolewania los. Zgodnie z moim proroctwem, aden z ofi-cerw nie otrzyma odu przez 18 kolejnych miesicy, bo jakie te pojcie mogli mie Francuzi o dotrzymywaniu sowa40.

Inn kwesti honorow by stosunek do polegych wrogw. Mona tu mwi o skrajnociach, jak w przypadku pruskiego por. Detlefa von Lehstena, ktry dowodzi wypadem z oblonego Wrocawia na pozycje wirtemberskie 16 grudnia 1806r. i poleg w trakcie wycieczki. W wyniku stara guber-natora dzie pniej nastpio przekazanie ciaa polegego porucznika do twierdzy. Przerwano ogie, zwoki zoone na drabinie niesionej przez 12 jegrw wirtemberskich przy dwikach muzyki aobnej zostay przetrans-portowane do palisad tamburowych przed Bram Mikoajsk, gdzie prze-jli je onierze garnizonu41. Mniejsz trosk otoczono wirtemberskiego kpt. Bruxelli, ktry ranny dosta si do niewoli podczas pruskiego wypadu

36 Wojna twierdz, s. 134136.37 Gen. mjr Franz Peter von Cornerut (17341808).38 Wojna twierdz, s. 139.39 Ibidem, s. 142144, 168.40 Ibidem, s. 169.41 P. Malicki, Wielka Armia, s. 105, przyp. 142; Wojna twierdz, s. 7984.


przeprowadzonego z Nysy 8 marca 1807r. Kapitan pomimo opieki chirurga pukowego zmar w wyniku odniesionej rany rankiem 10 marca, a pogrze-bany zosta dwa dni pniej42. Wirtemberczycy nie domagali si zwrotu jego ciaa podczas wymiany jecw, jaka miaa miejsce 18 marca. Inn skrajnoci z kolei jest sytuacja, jaka miaa miejsce podczas starcia o Gryfw we wrzeniu 1813r., kiedy to polegych Francuzw Rosjanie mieli wrzuca do Kwisy43.

Kolejnym wymiarem tego typu dziaa by stosunek wojskowych wobec ludnoci cywilnej, ktra powinna by pod opiek armii i nie ponosi krzyw-dy. Jednak wczesna wojna nie moga by prowadzona bez angaowania ludnoci cywilnej, przede wszystkim jeli chodzio o prowiantowanie i kwa-terowanie onierzy, dlatego czsto sigano do miejskich kas i zapasw miesz-kacw, a ich domy zamieniano na kwatery. Jak pisa kpt. Pawe Fdzielski z 1. Puku Legii Nadwilaskiej: ycie nas niedrogo kosztuje, bo nikomu nic nie pacimy, taka tu jest moda, ktra mi si bardzo spodobaa44.

Bez wtpienia rekwizycje, kontrybucje i kwaterunki byy duym obcieniem dla ludnoci lska45, jednak byy legalnymi dziaaniami zwizanymi z prowianto-waniem armii. Nader czsto jednak towarzyszyy im wymykajce si spod kontroli gwaty i rabunki, ktre mogy by traktowane w kategorii zachowa haniebnych, zwaszcza, kiedy byy udziaem oficerw. Wadze wojskowe staray si przeciwdzia-a naduyciom, jednak raczej bezskutecznie46. W 1807r. w rachunkach kosztw

42 P. Malicki, Wielka Armia, s. 204.43 Zob. Kriegs-Geschichten aus den Jahren 1812, 1813 oder Darstellungen und Schilderungen aus den Feldzgen der Franzosen und der verbndeten Truppen, Sitten und Characterzge aus Schlachten und Belagerungen, t. 3, Breslau 1815, s. 535.44 Zob. jadospis polskich lansjerw w Kliczkowie w czerwcu i lipcu 1813r., wedug ktrego zwyky onierz da na niadanie chleb, maso, czasem te miso i alkohol; na obiad zup, woowin, piecze i piwo. Na kolacj oczekiwa to samo, co na obiad. Korpus oficerski dodatkowo yczy sobie: przy kadej okazji wino albo kaw, natomiast na deser oczekiwa smakoykw, lodw, malin, poziomek, jagd z cukrem; zob. Kriegs-Geschichten, t. 4, Breslau 1815, s. 797. Jeszcze wiksze wymagania mieli wysi oficerowie, np. stacjonujcy w 1808r. wraz ze sztabem w paacu Schaffgotschw w Cieplicach gen. Auguste de Colbert, albo marsz. Marmont stacjonujcy w 1813r. w paacu Bissinga w Tomaszowie Bolesawieckim, ktrych karty zamwie zawieray kilkadziesit pozycji; zob. A. Olejniczak, Obcienia wojenne w zachodniej czci Dolnego lska podczas kampanii 1806/07 i 1813 roku, Bolesawiec 2009, s. 27, 36. Trzeba przyzna jednak, e kiedy na zamku w Tomaszowie odkryto zamurowan piwnic z winami i cay ich zapas zosta rozdany onierzom, to jednak dziki interwencji marsz. Marmonta pozostawiono wacicielowi 150 butelek, co z pewnoci byo honorowym zachowaniem, zob. M. Olczak, Kampania, s. 238.45 Np. koszt utrzymania krla Hieronima i jego sztabu we Wrocawiu w okresie 9 I do 16 VII 1807r. sign 93 tys. talarw; miasto musiao m.in. dostarcza dziennie ok. 240 butelek wina. Przykadem opilstwa moe by gen. Baptiste Bisson, ktry kwaterowa w Legnicy we wrzeniu 1807r. i wraz ze swym najbliszym otoczeniem oprni 1097 butelek wina, zob. P. Malicki, Wielka Armia, s. 312314; A.H. Kraffert, Chronik von Liegnitz. Th. 3, Von Beginn der sterreichisch-bhmischen Periode bis zum Ende der Freiheitskriege 16751815, Liegnitz 1872, s. 249.46 W styczniu roku 1807 chcc zapanowa nad samowol w subach zaopatrzeniowych,


wojennych niektrych miast wystpowaa specjalna kategoria wydatkw okrelona mianem wymuszenia (Erpressungen). Dziaaniami takimi odznaczay si przede wszystkim wojska wirtemberskie, a szczeglnie ich dowdca, znany z zamiowania do upw gen. Dominik Vandamme, ktry tu po kapitulacji Gogowa zada 25 tys. talarw, w dniu kapitulacji Wrocawia 125 tys., za po kapitulacji Nysy 50 tys. frankw, powoujc si przy tym na tzw. prawo do dzwonw zdobytej twier-dzy47. Codzienn praktyk na lsku byy wymuszenia dokonywane przez oddziay i patrole wojsk napoleoskiego IX Korpusu, np. 11 stycznia 1807r. jego onierze obrabowali mieszkacw wiebodzic48, 1 i 2 lutego Wabrzycha49, za 10 lutego trzy tysice onierzy wirtemberskich i bawarskich z grupy gen. Charlesa Lefebvrea-Desnouettesa pldrowao Now Rud. Jak wspomina kronika noworudzka ca noc nie dziao si nic innego nad arcie i chlanie50. Tego typu przykady mona mnoy, cho w wikszoci przypadkw dziaania takie byy udziaem niewielkich samowolnych grup. Czasem do rabunkw dochodzio w odwecie za sprzyjanie wrogowi; w ten sposb spldrowane zostay Zielona Gra, aga i Bolesawiec51. Co istotne jednak, nie ma informacji o stratach wrd ludnoci cywilnej (nie liczc mieszkacw obleganych miast-twierdz), ktra w tym czasie moga obawia si raczej o mienie ni o ycie i zdrowie. Wydaje si, e ciary nakadane na miesz-kacw lska w tym czasie nie powodoway zdecydowanie wrogich nastrojw ludnoci, ktra spord onierzy dziaajcych tu w ramach IX Korpusu najmniej-sz sympati darzya Wirtemberczykw52.

W 1813r. sytuacja bya bardziej napita choby z tego powodu, e na lsku stacjonowao wicej wojska, std zarwno wicej przypadkw rabun-kw i napaci, jak i interwencji dowdcw, ktrzy mieli obowizek zwalcza

sztab IX Korpusu wyda komisarzom wojennym rozkaz zabezpieczenia materialnego swych dywizji oraz umiarkowanego cigania rekwizycji w sposb legalny i za porednictwem starostw powiatowych. Nastpnie 28 II 1807r. Hieronim powoa trzy komisje wojskowe, ktre zobowizano do kontrolowania wojskowych, dokonujcych rekwizycji, zob. P. Malicki, Wielka Armia, s. 305, 306, 312. Natomiast w 1813r. by usprawni zaopatrzenie w ywno, a take powstrzyma bezprawne rekwizycje powoane zostay komisje dostawcze, a przy kadym korpusie dziaa komisarz wojenny, zob. M. Olczak, Kampania, s. 262. Skuteczno tych dziaa zarwno w 1807, jak i w 1813r. bya poowiczna, choby z tego powodu, e zaledwie skromna cz rekwirowanej ywnoci trafiaa do onierzy, ktrzy dopuszczali si rabunkw ywnoci nierzadko z godu, zob. A. Olejniczak, Wielka Armia, s. 161, 162, 193.47 P. Malicki, Wielka Armia, s. 310.48 Zob. J.F.E. Wrffel, Erste vollstndige Chronik der Stadt Freiburg alter und neuer Zeit, Freiburg 1841, t. 2, s. 8.49 Zob. Wabrzych. Zarys monografii miasta na tle regionu, red. S. Michalkiewicz, Wrocaw 1993, s. 89.50 Cyt. za P. Malicki, Wielka Armia, s. 17951 Ibidem, s. 311.52 A. Olejniczak, Ludno zachodniej czci Dolnego lska wobec postawy onierzy uczestniczcych w kampaniach 1806/07 i 1813 roku, Rocznik Jeleniogrski 2006, t. 38, s.77; idem, Obcienia, s. 53


wykroczenia dokonywane przez swych podkomendnych. Np. francuski komendant Lwwka Riminie kaza aresztowa onierzy przyapanych na rabunkach. Wsppraca z mieszkacami bya na tyle dobra, e 17 sierpnia inny francuski komendant Lwwka poleci aresztowa nawet dowdc bata-lionu westfalskiego, ktry oddzia dopuci si rabunkw w tym miecie53.

Ale te nie brak byo przypadkw, kiedy w rabunkach brali udzia ofi-cerowie54, a nawet generaowie, jak np. dowdca 19. Dywizji, gen. Donatien de Rochambeau, ktry dopuci si rabunkw w podbolesawieckim Godnowie55. Bez wtpienia takie zachowanie byo niezgodne z oficerskim honorem. To obnienie poziomu byo spowodowane m.in. stratami w korpu-sie oficerskim, jakie armia napoleoska poniosa podczas kampanii rosyjskiej oraz obnieniem morale. Nowo mianowani oficerowie wczeniej byli podofi-cerami, a nawet zwykymi onierzami, ktrym nierzadko obcy by rycerski etos i oficerski honor56.

Wiksze miasta mogy liczy na cywilizowane zaatwienie kwestii kon-trybucji, np. wadze Legnicy w 1813r. same uchwaliy na rzecz Francuzw kontrybucj ywnoci i pienidzy, co sprawio, e obyo si bez rabunkw57. Specjalnie potraktowan

Rocznik XVII (LVIII) Nr 2–3 (256–257) - wbh.wp.mil.pl · Rocznik XVII (LVIII) Nr 2–3...

Documents

Transcript of Rocznik XVII (LVIII) Nr 2–3 (256–257) - wbh.wp.mil.pl · Rocznik XVII (LVIII) Nr 2–3...