Robert ~rownin~Justynian i ~eodocdf'rzufr>vo !~'1m~ia lioduszvska-l3onow ikowuBiografie Sawnych l~uclzi ~ Pastwowy Instytut Wydawniczy:.,..~~0..~,Tytu oryginau .Iustinian and Thcodora Konsultacja naukowa i przypisy Malina F:vcrt-Kappesowa Wyber ilustracjiEwa BalickaIndeks zestawia Zofia 'l. inserlinOpracowanie graficzne Jolanta t3arcz1'N'/,(~;l)M()WANapisano wiele ksiek o czasach Justyniana. Niniejsz prac moe usprawiedliwia to, e jest prb odmalowania wydarze w taki sposb, jak zapewne patrzy na nie sam cesarz i jego zadziwiajca maonka. Cesarze rzymscy nie byli samowadnymi dyktatorami. Zarwno w zakresie informacji o biecych sprawach, jak wprowadzania w ycie swych decyzji byli uzalenieni od osobistych doradcw i od cikiej machiny biurokratycznej. Zasig ich decyzji bywa czsto bardzo ograniczony. .Teli jednak w ogle podejmowano jakie decyzje, mg tego dokona wycznie cesarz. Justynian i Teodora byli autokratami, ktrzy wiedzieli, czego chc, trwali uporczywie przy swoim pomimo nie koczcych si przeszkd i niepowodze, odcisnli na epoce pitno swych osobowoci mocniej ni ktrykolwiek z ich poprzednikw, poczynajc od Augusta przed piciu i p wiekami.Do powstania tej ksiki przyczynio si wiele osb. Szczegln wdziczno winien jestem Patranags za to, e pierwsza podsuna mi myl napisania jej, nastpnie Susan Phillpott za gotowo, z jak wspieraa mnie swym dowiadczeniem i sdem, Colleen Cheste:rman za pomoc w gromadzeniu i doborze ilustracji, wreszcie Susan Archer za przepisanie rkopisu na maszynie, w znacznej czci dwukrotnie.Polskie wydanie nie mogoby si ukaza bez wspudziau tumaczki, Marii Boduszyskiej-Borowikej, i profesor Haliny EvertKappesowej, ktra suya rad w niezliczonych wypadkach. Autor pragnie wyrazi obu Paniom najserdeczniejsze podzikowania.Robert Browning 1971 Robert BrowningTABLICA CHRONOLOGICZNATABLICA CHRONOLOGICZNAI ZACH6D518 Koniec schizmy midzy papieem i Kocioem wschodnim.I 519Konsulat Eutaryka, zicia i nastpcy krla Teodoryka.522 mier Eutaryka. Konsulat Boecjusza i Symmachusa.523 Hilderyk zostaje krlem Wandalw i rozpoczyna polityk procesarsk,antyostrogock.524 Teodoryk skazuje na mier Boecjusza i Symmachusa.KONSTANTYNOPOL. I CESARSTWOWSCHODNIEok. 482Urodzi si Justynian. ok. 500 ('').lustynian przybyl do Konstantynopola, aby si ksztaci.518 mier Anastazjusza. Justyn I zostaje cesarzem. Awans Justyniana. Pocztek przeladowa monofizytw.520 Konsulat Witaliana. Zamordowanie Witaliana na rozkaz Justyna I i Justyniana.521 Konsulat Justyniana.ok. 523Germanus odnosi zwycistwo nad Antami.1'IIONT WSCHODNI523 Dhu-Nuwas dokonuje masakry chrzecijan w .Jemenie. Przy poparciu cesarza krcSl Etiopii Elesboas okupuje Jemen.524 Kr61 perski Kaw~ad wypiera Rzymian z Iberii.52b 30 sierpnia: mier Teodoryka. Amalasunta zostaje regentk w imieniu swego syna Atalaryka.530 Obalenie wandalskiego krla Hilderyka przez Gelimera, ktry wznawia polityk przeciw cesarstwu.533 Czerwiec: Belizariusz odpywa na Sycyli, lduje w Afryce pnocnej.Wrzesie: Belizariusz zwycia Gelimera przy525 Justyn I wyznacza na nastpc tronu Justyniana. Maestwo Justyniana i Teodory.J2VWielkie trzsienie ziemi w Antiochii.527 Justynian zostaje wspcesarzem. mier Justyna I. Objcie tronu przez Justyniana.528 Pocztek kodyfikacji praw.529 7 kwietnia: ukazanie si pierwszej wersji Kodeksu. Zamknicie Akademii w Atenach. Rewolta Samarytan.530 Nominacja Jana z Kapadocji na Praefecta Praetorium. Mundus odpiera zwycisko zagony Sowian na Bakanach.532 Stycze: powstanie Nika. Masakra powstacw przez Belizariusza i Mundusa.533 Grudzie: ogoszenie Digesta.525 Etiopia podbija Jemen.526 Wojna w Persji. Belizariusz dowdc frontu wschodniego.527 Belizariusz prowadzi dalej dziaania przeciwko Persji.530 Belizariusz zwycia Persw pod Dara.531 Persowie zadaj klsk Belizariuszowi pod Callinicum. mier krla Kawada i objcie tronu przez Chosroesa I.532 Podpisanie wieczystego pokoju z krlem Chosroesem.6TABLICA CFIRONOLOGICZNADziesitej Mili i zajmuje Kartagin.Grudzie: rozgromienie wojsk wandalskich pod Tricamarum.534 Gelimer poddaje si Belizariuszowi. Salomon zostaje w Afryce jako gwny dowdca. Amalasunta prowadzi tajemne rokowania z Justynianem.Padziernik: mier Atalaryka. Amalasunta polubia krla Teodahada.535 Uwizienie i zamordowanie Amalasunty przez Teodahada.Najazd Mundusa na Dalmacj. Belizariusz zajmuje Syrakuzy i rozpoczyna okupacj Sycylii.5.i6 Bunt w Afryce. Teodahad pertraktuje z Justynianem. Ostrogoci odzyskuj Dalmacj i zabijaj Mundusa. Belizariusz dokonuje najazdu na Itali, zdobywa Neapol. Obalenie Teodahada, obranie krlem Witigesa.Grudzie: Belizariusz zajmuje Rzym.539 Germanus tumi bunt w Afryce. Witiges oblega Belizariusza w Rzymie. Witiges rezygnuje z oblenia Rzymu. Narses przybywa do Italii. Liguria i Mediolan okupowane.534 Uroczysty triumf Belizariusza z okazji podboju Afryki. Ogoszenie drugiej wersji Kodeksu Justyniana.539 26 grudnia: powicenie katedry Mdroci Boej.'i'ARLICA CIiRONOLOGICZNA539 Ostrogoci odzyskuj Mediolan i wyrzynaj ludno. Odwoanie Narsesa. Witiges pertraktuje u Nuici~j.540 Belizariusz przyjmuje kapitulacj Ostrogotw i wkracza do Rawenny. 541.Jesie: Totila obrany krf>1em Gotw; wszczyna na nowo wojn przeciw cesarstwu.542 Totila zdobyte a wiele twierdz w Italii.543 Totila zdobywa Neapol.544 Belizariusz powraca do Italii, by obj gwne dowdztwo.545 Grudzie: Totila rozpoczyna oblenie Rzymu. 546Nowy bunt w Afryce. Zamordowanie Areobindusa. Jan Troglita mianowany gwnym dowdc w Afryce.540 Sowiaskie zagony zagraaj Konstantynopolowi i pustosz Grecj. 541Usunicie .Jana z Kapadocji wskutek intrygi Teodory.542 Piotr Barsymes organizuje monopol pastwowy na handel jedwabiem.Lato: wybuch epidemii dumy w Egipcie, skd rozszerza si szybko w caym cesarstwie.543 Zaraza nadal szaleje. Wywicenie Jakuba Baradaja na monofizyckiego biskupa Edessy. Piotr Barsymes mianowany Prefectem Praetorium.546 Justynian wydaje edykt potpiajcy Trzy Rozdziay.539 Posowie Witigesa prosz o pomoc krla Chosroesa.540 Chosroes najeda Syri i zdobywa Antiochi.541 Chosroes najeda Lazyk. Belizariusz przejmufie dowdztwo frontu wschodniego. 542Iclizariusz odpiera perslci atak na Palestyn.545 Rozejm z Persj.9TARLICA CHRONOLOGICZNA547 Totila opuszcza Rzym. Belizariusz ponownie wkracza do miasta. Ukoczenie budowy kocioa S. Vitale w Rawennie.548 Odwoanie Belizariusza z Italii. Jan Troglita zwycia Maurw w Afryce.549 Totila rozpoczyna nowe oblenie Rzymu. Ukoczenie budowy kocioa S. Apollinare in Classe pod Rawenn.550 Stycze: Totila zdobywa Rzym i dokonuje najazdu na Sycyli. Wojska cesarskie wkraezaj do wizygockiej Hiszpanii.551 Totila oblega Ankon. Zwycistwo floty cesarskiej pod Sena Gallica. Justynian odrzuca propozycje pokojowe Totili.552 Narses przybywa do Italii i zwycia Gotw pod Busta Gallorum. mier Totili. Narses zdobywa na nowo Rzym i zwycia wojsko gockie pod Mons Lactarius.547 Papie Wigiliusz przybywa do Konstantynopola.548 28 czerwca: ~mier Teodory. Zagony Sowian docieraj a pod Dyrrachium (obecnie Durres).550 Mianowanie Germanusa gwnym dowdc w Italii, jego maestwo z Matasunt, wnuczk Teodor Odpiera on sowiaskich najedcw na Bakanach, ale umiera jesieni. Narses mianowany gwnywdc w Italii; rozpoczyna przygotowania.551 Otwarty rozam midzy Justynianem i papieem Wigiliuszem. Najazd Kutrigurbw na Bakany. Justynian podburza przeciwko nim UtiguI'bW.551 Bessas odbiera Persom Petr w Lazyce. Nowy rozejm z Persj.553 Frankowie i Alemanowie najedaj Itali.554 Narses zwycia Frankw i Alemanw, rozpoczyna pacyfikacj Italii. Wizygoci powstrzymuj ekspansj cesarstwa w Hiszpanii.555 Papie Wigiliusz umiera na Sycylii w drodze powrotnej do Rzymu. Zdobycie Compsa - ostatniej gockiej twierdzy na poudnie od Padu.556 Wywicenie papiea Pelagiusza.561 Narses zdobywa Weron, ostatni twierdz ,gock.553 Maj: pity sobr powszechny potpia Trzy Rozdziay pomimo sprzeciwu papiea Wigiliusza.Grudzie: Wigiliusz pod presj potpia Trzy Rozdziay.ok. 554Przemycenie jajeczek jedwabnikw z 5ogdiany do cesarstwa i pocztki bizantyjskiej produkcji jedwabiu. Ogoszenie Sankcji Pragmatycznej.558 Zawalenie si kopuy Hagii Sofii. Nawrt epidemii dumy. Najazd Kutrigurbw na Bakany. Posowie awarscy w Konstantynopolu. 559Belizariusz, odwoany ze stanu spoczynku, zadaje klsk Kutrigurom.TABLICA CHRONOLOGICZNA555 Zamordowanie krla Lazyki przez wadze rzymskie. Properskie powstanie w Lazyce.557 Nowy rozejm z Persja.558 Awarowie pod wodz Bajana nawizuj kontakt z Justynem, synem Germanusa, na Kaukazie.10 11TARLICA CIIRONOLC)GI("l,NA562 Spisek na ycie Justyniana.24 grudnia: powtrne powicenie Aagii Sofii, 563Justynian odbywa pielgrzymk do Germii w Galacji.565 Stycze: podejmujc now prb kompromisu z monofizytami Justynian ogasza doktryn aftartodocetyzmu. Marzec: mier Belizariusza.14 listopada: mier Justyniana i wstpienie na tron Justyna II.562 Pidziesicioletni pokj z Persj.W szstym wieku naszej ery wschodnie cesarstwo rzymskie rnio si pod wielu wzgldami od cesarstwa rzymskiego w wieku pierwszym i drugim, na og lepiej znanych.l Prba choby naszkicowania dziejw tego imperium w porednich stuleciach byaby tutaj nie na miejscu. Ostatecznie tematem mojej ksiki jest Justynian. Jednak zwize przedstawienie waniejszych zmian, jakie zaszy w okresie midzy panowaniami Konstantyna (307-337) i Anastazjusza (491-518), od ktrego mierci rozpoczyna si niniejsza opowie, oszczdzi moe wielu pjszych objanie i pozwoli unikn pewnych pomyek czy nieporozumie.Konstantyn, ogaszajc si Augustem w roku 307, wada tylko Brytani i Gali. Reszta cesarstwa pozostawaa w rkach innych cesarzy, niekiedy a szeciu. By to cig dalszy chaosu panujcego w trzecim wieku, kiedy poszczeglne armie wynosiy swych wodzw do blasku purpury i kiedy szerzya si w cesarstwie prawie nie ustajca wojna domowa. Z biegiem lat Konstantyn zlikwidowa jednego po drugim swych rywali i w roku 324 wada ju sam jeden ziemiami rozcigajcymi si od rzeki Clyde do Eufratu. Cesarstwo rzymskie, nominalnie bdce zawsze jednym i jednolitym pastwem, znowu stao si nim w praktyce.Ale wadza zdobyta si ora nie wystarczaa. Co miecz zdoby, miecz moe odebra; ludzie niezuwaj si do szczeglnej lojalnoci wobec swoich zwycizcw. Konstantyn musia by nie tylko c, lecz nadto wadc prawowitym. W trzecim wieku, w okresie wojen domowych, cakowitemu zdewaluowaniu ulega dawna teoria konstytucyjna - nigdy zreszt w pelni nie zrealizowana wedug ktrej wadz cesarsk przekazywano na mocy zgodnego13WSTr;I'i, postanowienia wojska, senatu i ludu. Cesarze Aurelian (270-275) i Dioklecjan (284-305) prbowali uzyska zgod na sprawowanie ilprzez nich wadzy utrzymujc, e s kim w rodzaju boskich wybracw. Aurelian nazywa siebie giem, jak gdyby ziemskim namiestnikiem powszechnie czczonego bog:~ soca, kt~rego kult propagowa; DioklE:cjan za opracowa skomplikowany system osobistych koligacji ze swymi cesarskimi poprzednikami z jednej strony, a z Jowiszem i herkulesem z drugiej.Konstantyn szuka uprawomocnienia swego panowania u Boga chrzecijan. Jak wszyscy jego wspczeni, by czowiekiem religijnym, a nawet zabobonnym. Poza tym mia poczucie swego posannictwa. Tote stale wypatrywa znakw boskiego zainteresoI wania swoim powodzeniem. W cesarstwie rzymskim, zwaszcza w zachodnich prowincjach, ktre Konstantyn zna najlepiej, nie byo zbyt wielu chrzecijan. Do tej pory nowa religia zdobya tylko niewielu wyznawcw w wyszych warstwach spoeczestwa rzymskiego. Ale w rodzinie Konstantyna byli chrzecijanie, wrd nich jego matka Helena; od najmodszych lat musia by w pewnej mierze oswojony z chrzecijask nauk i jej praktykami. W przeddzie decydujcej bitwy z Maksencjuszem, stoczonej u bram Rzymu 28 padziernika 312 roku, jemu i jego wojsku ukazao si jakie niezwyke zjawisko niebieskie - moe soneczne halo w ktrym Konstantyn dopatrzy si krzya, goda chrzecijan. Tej samej nocy, jak opowiada po dwudziestu latach swemu biografowi Euzebiuszowi, pewien sen zaszczepi w nim przekonanie, e Bg chrzecijan jest w istocie prawdziwym panem wszechwiata. Pokrzepiony tym objawieniem wyruszy w bj i odnis wspaniae zwycistwo, ktre otworzyo przed nim drog doowania nad caym cesarstwem. Od tamtej pory chrzecijanie zostali najprzd rwnouprawnieni z wyznawcami innych, mniej ekskluzywnych religii, nastpnie za korzystali ze szczeglnych przywilejw w postad subwencji pieninych, budowy kociow i tak dalej. Za panowania Konstantyna i jego synw chrzecijastwo, bdce pocztkowo religi nieco zapatrzonej w sprawy ducha i sekciarskiej mniejszoci, rekrutujcej si przewanie spord kupcw i rzemielnikschodniego pochodzenia lub majcych jakie zwizki ze Wschodem, rozszerzyo si na wszystkie klasy spoeczne w cesarstwie. Koci chrzecijaski, ktry by pierwotnie organizacj nieln, na p tajn i od czasu do czasu przeladowan, sta si odtd bogaty, wpywowy i jawny. Castwo nie byowsTr~njeszcze jedyn dozwolon religi, ale byo religi popieran przez pastwo. Ludzie zajmujcy wokie stanowiska ywili przewiadczenie, e cigo ask Boych, a zatem i bezpieczestwo pasey od prawowiernoci nauk i obrzdw chrzecijaskich. Std powstaa potrzeba interweniowaniadzy cesarskiej w sporach kocielnych.Wiele pisano o samej istocie nawrcenia si Konstantyna na chrzecijastwo. Sprawa ta naley do dziedziny psychologii jednostki i nie ma nic wsplnego z tematem niniejszej ksiki. Dla nas wane jest to, e poczwszy od Konstantyna wadza cesarza ~,rzestaa by zalewycznie od liczebnoci si zbrojnych gotowych na jego wezwanie i staa si znakiem, i sam B wybra go do sprawowania rzdw. Ponadto cesarstwo rzymskie przestao by tylko pastwem, zreszt bardzo potnym i rozlegym. Byo odtd czci Boego planu zbawienia ludzkoci - jedyecijaskim imperium, nalecym do odmiennej kategorii bytw ni wszystkie pozostae organizmy polityczne; wraz z rozkwitem czasw miao si ono rozszerza wsplnie z caym rodzajem ludzkim. Nie wynikao z tego, eby nie mona byo obala cesarzy. Ich upadek sam w sobie dowodzi, e wskutek swych grzechw utracili ask Bo. Stawiao to jednak na nowym poziomie prawoto panujcego cesarza i prawomocno wszystkich jego aktw pastwowych. Oznaczao te ciseomidzy pastwem a Kocioem jako rnymi stronami tej samej monety.Gwne osignicie Konstantyna to przywrcenie jednoci cesarstwa jako cesarstwa chrzecijaskgo. Ale inne wprowadzone przez niego zmiany byy rwnie wane. Za czasw anarchii panujcej w trzecim wieku cesarze przebywali czciej przy swoich armiach ni w Rzymie. Mediolan oraz gwne kwatery legionw w Trewirze i Sirmium (obecnie Sremska Mitrovica) stay si siedzibami centralnych wadz na zachodzie. Na wschodzie za Nikomedia, Antiochia i Aleksandria byway sporadycznie rezydencjami cesarskimi. Rzym zmienia si coraz bardziej w miasto cieszce si wprawdzie prestiem, lecz nie majce adnej realnej wadzy. Byo ono niedogodnie pooone, na uboczu od gwnych traktw wojskowych, a jako siedziba senatu - reprezentujcego wci jeszcze wpywow kast bogatych wacicieli ziemskich - nie bardzo si nao na stolic absolutnego monarchy. Tote gdy Konstantyn, pozbywszy si wszystkich rywali, ustanowi stolic pastwa gdzie indziej, nie w Rzymie, poszed tylko ladem swych goprzed14 15WsTYDROGI WSCHODU I ZACHODU ROZCHODT.P~ SIF,nikw. Wybr jego pad na Bizancjum, staroytne miasto greckiena europejskim brzegu Bosforu, posiadajce znakomity port natu- ni cesarze byli tak samo nie do pomylenia jak dwa wszechmocneII ramy. Przemianowane na Miasto Konstantyna - Constantinopo- bstwa. W praktyce jednak zarysowywao si coraz wiksze zr-u lis - i zwane take Nowym Rzymem, zostao oficjalnie ogoszone nicowanie midzy wschodni i zachodni poow cesarstwa. W na-i 2 stpnym stuleciu proces ten mia si zaznaczy z ca ostroci.stolic 11 maja 330 roku . Stolica ta, ze swym senatF~m, prefektemczternastoma okrgami miejskimi, hipodromem itd., miaa 1Va razie, rzecz jasna, o sile cesarstwa decydoway raczej ziemiemiasta, ~ okalajce wschodni cz Morza rdziemnego - nalece do sta-Ale od samego pocztku miaa by kopi starego Rzymub. roytnej cywilizacji i, w swej wikszoci, do zasigu mowy grec-ymiastem chrzecijaskim bez adnych pogaskich miejsc kultuani tradycji. Ustanowienie nowej stolicy nie oznaczao podziau hej - ni niedawno zromanizowane terytoria zachodnie, gdzielecz raczej stanowio symbol jego nowej jednoci. uywano gwnie aciny. Wikszctw naturalnych, przemy-cesarstwa, su i ludnoci koncentrowaa si na wschodzie. Znajdowao si tu-Itaj wicej miast, lepiej rozwija si handel, a gminy chrzecijaskiebyy dawniejsze i bardziej rozpowszechnione.DROGI WSCHODU I ZACHODU ROZCHODZAt SIF~ Wschd przedstawia take bogatszy up dla najedcw. W ro-ku 376 znaczna grupa ludnoci gockiej, zamieszkujca na pnocCzasy panowania Konstantyna, nastpnie za jego synw (307- od dolnego Dunaju, po drugiej stronie granicy cesarstwa, odczuabyy okresem zewntrznego pokoju i zarazem wewntrznejnacisk Hunw ze rodkowej Azji, prcych przez stepowe obszary-361), na zachd. Goci zwrcili si wic z prob, aby osiedli ich jakojednoci. Po chaosie trzeciego wieku cesarstwo odzyskiwao powolii rwnowag. Nowy pienidz, majcy pokrycie w olbrzymich skar- sfederowanych sprzymierzecw na ziemiach nalecych do cesar-bach skonfiskowanych przez Konstantyna, zastpi zdewaluowane, s twa, na poudnie od Dunaju. Wadze cesarstwa le poprowadziyIiI inflacyjne emisje jego poprzednikw. Nowy, uproszczony system t spraw, nie zawsze dotrzymujc danych obietnic; wysocy urzd-Ii nicy przejawiali brak zrozumienia i zachanno. W rezultacie Gociopodatkowania producentw artykuw podstawowych, opodatko-wiania czciowo pieninego, czciowo w naturze, gwarantowa postanowili zabra si to, czego nie mogli uzyska w drodze per-skarbowi pastwa stae dochody. W celu zabezpieczenia wpyww traktacji. Ich wojsko - oddziay jazdy - ruszyo na Konstantyno-podatkowych i sprawnego funkcjonowania niektrych zasadniczych pol. Cesarz Walens wyszed im naprzeciw. W bitwie pod Adriano-jak nieprzerwane zaopatrywanie w ywno wiei- polem, 9 sierpnia 378 roku, wojska rzymskie zostay rozgromione,mechanizmw, a cesarz poleg. Od tamtego czasu kwestia gocka stanowia jednprzy~~izywano coraz wikszkich miast i dostarczanie rekruta, z gwnych trosk wszystkich rzdw rzymskich.liczb obywateli na zawsze do ich zaj zawodowych, ktre stawaysi dziedzicznymi, nawet w linii eskiej: kto si oeni z crk Czowiekiem, kaprowadzi jaki ad po Adrianopolu, bypiekarza, musia sam zaj si piekarstwem. Dla wielu ludzi tak Teodozjusz (378-395), rzymski wdz hiszpaskiego rodu, obwoa-'I urzdzony wiat by niewygodny i twardy. Ale wiedzieli, na jakim ny cesarzem przez wojsko. Musia on radzi sobie zarwno z liczny-gruncie stoj. A przeduajcy si pokj przynosi z sob, jak mi rywalami do tronu, k i z naporem obcych ludw na pnocnezwykle, pewien wzrost dobrobytu. granice cesarstwa; na razie udao mu si rozwiza spraw GotwW drugiej poowie czwartego wieku zdarzao si, e panowa osiedla c ich na ziemiach cesarstwa oraz zawrze z nowym krlemjwicej ni jeden cesarz, a odpowiedzialno za rzdy mona byo perskim Szapurem III ugod, ktra zapewniaa na przecig stu lati wtedy rozdziela wedug zasady geograficznej, jak na przykad pokj na wschodniej granicy. Jako pobony, ba, nawet fanatycznymidzy brami Walentynianem (364-375) i Walensem (364-378). chrzecijanin przeladowa z jednakowym zapaem resztki poganAle chodzio tylko o uatwienia administracyjne. Cesarstwo rzym- wrd wyszych klas spoeczestwa i dysydenckie odamy w onieskie stanowio nadal jedno pastwo. Zwaywszy jego usankejono- Kocioa chrzecijaskiego. Teodozjusz niezmordowanie podrowawaciwie inaczej by nie mogo: dwaj niezale- wzdu i wszerz cesarstwa, ktre w jego wiadomoci, podobniewianie teologiczne, jak w wiadomoci ludzi mu wspczesnych, stanowio jedn cao,I~ii I 17 II~ws~rrmimo e w szczegach zagadnienia pastwowe na wschodzie i na zachodzie rniy si midzy soberajc w roku 395 pozostawi dwch modych synw, liczcych osiemnacie i jedenacie lat. Stary z nich, Arkadiusz, mia panowa w Konstantynopolu, a modszy, Honoriusz, na zachodzie. Gaden nie by jeszcze dostatecznie dorosy, aby mc faktycznie sprawowa wadz.Podzia cesarstwa na dwie poowy sta si w praktyce gboki i trway. Te dwie poowy zmieniy dwa odrbne pastwa, jakkolwiek w sferze idealnej pozostaway nadal czciami skadowymi nadrzdnej caoci: chrzecijaskiego imperium rzymskiego. Przyczyny trwaoci tego podziau byodne. Najbardziej przyziemna przyczyna to zawici i sprzecznoci interesw pomidzy cesarskimi ministrami na wschodzie i na zachodzie, w ktrvch rku po mierci Teodozjusza spoczywaa rzeczywista wadza. Istniay te rnice w sytuacji wojskowej. Rekrutacja onierza ord chopw dla utrzymania wy:>tarczajcego stanu liczebnego si zbrojnych bya ze wzgldw ociowych i gospodarczych spraw trudn zarwno na wschodzie, jak na zachodzie. Ale ludniejszy Wschd, gdzie z pewnoci wicej byo wolnych chopw ni na zachodzie, mg wystawia niej cz wojska z wasnych rezerw ludnociowych. Natomiast Zachd waciwie wcale nie mg dza rekruta. Std jego wiksza zaleno od kontyngentw cudzoziemskich - tworzonych przez werbowanie pojedynczych ludzi do jednostek wojska rzymskiego albo, w pniejszych latach, walczcych pod rozkazami wasnych dowdcw i majcych wasn organizacj i bro. Std takeodzie, w cigu pitego wieku, dominujce znaczenie naczelnego wodza si zbrojnych, ktry mg wynosi na tran i obala cesarzy. Zazwyczaj, aczkolwiek nie zawsze, naczelnym wodzem bywa cudzoziemiec, najczciej Germanin. Obron Wschodu powierzano wojskom rekrutujcym si przewanie z na wp zhellenizowanych mieszkacw Izaurii w grach Taurus.Tak wic Wschd by bogatszy, bardziej ustabilizowany i zdolniejszy do wasnej obrony ni Zachd. I cho stale opowiadano si w sowach za jednoci cesarstwa, w rzeczywistoci aden zwschodnich wadcw nie mg na dusz met ryzykowa osabienia wasnej pozycji dla ratowania, nawet zakadajc, e byoby to realne. Tote nadal trwao rozdwojenie. Prawa ustanawiane przez kadego z cesarzy obowizyway tylko w jego poowie cesarstwa. Pienidz na og znajdowai w obiegu tylko naDROGI WSCHODU I ZACHODU ROZCHODZ SIF,obszarze jednej poowy. Wprawdzie nigdy nie utrudniano poruszania si poszczeglnych ludzi po caym terytorium cesarstwa, ale kontakty osobiste i intelektualne pomidzy jego dwiema poowami znacznie osaby w porwnaniu z poprzednim stuleciem; na zachodZii: ZaawIIIvSC gW:lCi :~tu'v'v'ala Si(a' rZad::. a, nIe prZen^S'L.On;) ~~,~~urzdnikw pastwowych w toku ich kariery z jednej poowy cesarstwa do drugiej, Rwnoczenie na Zachd spado wiele ciosw z zewntrz - gwnie dlatego, e ta cz pastwa przedstawiaacel atakw. Dyplomacja konstantynopolitaska odwrcia w kierunku zachodnim grony napr grasujcej po Bakanach hordy Gotw pod wodz krla Alaryka. Alaryk, gdy odmwiono mu wspudziarzdach nad Zachodem, zdoby i zupi Rzym 24 sierpnia 410 roku. Ludzie nie powinni si byli teYrlu dziwi. Ale dziwili si, upyno bowiem osiemset lat od czasu, gdy zewntrzny nieprzyjaciel po raz ostatni zawadn tym miastem By to wstrzs oszaamiajcy, gdy zadawa karzenionym z dawna wyobraeniom o wieczystej potdze Rzymu. Pozostali poganie - na zachodzie wci jeszcze liczni i wpywowi - utrzymywali, e wszystko to stao si z winy chrzecijan, i dowodzili faszywoci nauki chrzecijaskiej. W odpowiedzi na ich argumenty Augustyn, biskup Hippony w Numidii, zacz pisa swoje Pastwo Boe. W dziele tym wyjania, e cerstwo rzymskie, jak kade inne pastwo, jest zjawiskiem historycznym, ktre zaczo kiedy istnie i kiedy przeminie. Jedyn spoecznoci nieprzemijajc jest spoeczno widzialnego iialnego Kocioa, Pastwo Boe.Zupienie Rzymu przez Alaryka byo tylko najsilniej przemawiajcym do wyobrani ciosem spord wielu innych, zadanych zachodniemu cesarstwu w pocztkach pitego wieku przez zewntrznych nieprzyjaci - w Galii, w pnocnej Italii i w Hiszpanii. Nowi najedcy szukali ziemi, gdzie by si mogli osiedli. I dawano im t ziemi, zgodnie z wzorem postpowania ustanowionym ju przez Teodozjusza. W niektrych prowincjach przydzielano jedn trzeci kadego majtku ziemskiego gowom jednego lub wikszej liczby barbarzyskich rodw w zamian za sub wojskow. Zasada ta, bazujca na systemie kwaterowania oddziaw wojska w majtkach ziekich, obowizywaa od wiekw i bya znana pod nazw hospitalitas. W praktyce moga oznacza wszystko poczynajc od pacenia przez wacicieli ziemskich podatku na utrzymanie wojsk najemnych, koczc na faktycznym oddawaniulg 19wsTPcaych prowincji pod obce panowanie. Cudzoziemcy bowiem napywali caymi szczepami i plemionami, podlegli swoim wadcom i rzdzcy si wasnymi prawami.Zgodnie z tym systemem saficcy Frankowie osiedlili si w pnocnej Galii, Burgundowie w Sabaudii, Wizygoci w Galii poludniowo-zachodniej, Swebowie i Wandalowie w Hiszpanii, Alanowie, Ostrogoci i Hunowie w Panonii (na Wgrzech). W roku 435 Wandalowie pod wodz krla Genzeryka przeprawili si z Iliszpanii do Afryki, pozorujc ten najazd prawem llospitalitas. W niewiele lat pniej zdobyli Kartagin i zaoyli cakowicie niezawise krlestwo w Afryce, tym spichlerzu Rzymu. Wkrtce rozszerzyli sw wadz na Sycyli, Sardyni, Korsyk i Baleary - byli jedynym pastwem barbarzyskim traktujcym powanie spraw panowania na morzu - a w roku 455 zdobyli i spldrowali Rzym, ktry w cigu jednego pwiecza dowiadczy tego losu po raz drugi.Skutki osadnictwa barbarzyskich ludw na tak szerok skal byy katastrofalne dla zachodniego cesarstwa. Przede wszystkim w wyniku spustosze, jakie te ludy pozostawiay na drodze swych wdrwek, kurczya si jeszcze bardziej skromna nadwyka dochodw w stosunku do biecych potrzeb, z ktrej to nadwyki utrzymywaa si centralna organizacja pastwowa. Po drugie, znaczne obszary w poszczeglnych prowincjach, a niekiedy cae prowincje staway si barbarzyskimi enklawami, nie paccymi adnych podatkw na rzecz centralnego rzdu i pozostajcymi w praktyce poza jego kontrol. Po trzecie, wojskowa obrona niektrych prowincji staa si niemoliwa. Pierwsza musiaa odpa Brytania; stao si to okoo roku 440. Zagae Afryki (obszaru obecnej Tunezji) przez Wandalw oznaczao konieczno wyrzeczenia si innych prowincji rzymskich w Afryce pnocnej ze wzgldu na trudnoci komunikacyjne, a rosnca potga floty morskiej Wandalw doprowadzia do rezygnacji z Korsyki, Sardynii i Balearw. W poowie pitego wieku na wikszej czci terytoriw Galii i Hiszpanii wadza Rzymu byu tylko fikcj; niemniej jednak a do ostatnich dziesicioleci tego wieku rzymscy urzdnicy zarzdzali niektrymi obszarami Galii i cigali z nich podatki.Na ziemiach przejtych przez barbarzycw sytuacja ksztatowaa si rozmaicie. W Afryce Wandalowie zaprowadzili pocztkowo rodzaj "apartheidu", z arystokratyczn warstw rzdzc zoonandalskich wojownikw. W Hiszpanii, a w jeszcze szerszym zakresie w Galii, rzymscy waciciele wielkich latyfundiw, pragGOCI W ITALIInc ocali co si da ze swego bogactwa i wpyww, odnajdywali wi wsplnych interesw z barbaimi ksitami, ktrzy ze swej strony coraz bardziej upodabniali si do rzymskich wielmow wiejskich. Miasta kurczyy si, ycie w coraz silniejszym stopniu koncentrowao si w wielkich posiadociach ziemskich. Dla mas chopskich musiao by chyba obojtne, czy podlegaj cesarzowi rzymskiemu, czy te germaskiemu krlowi.GOCI W ITALIITymczasem najwysi wodzowie wojsk rzymskich - czy to Rzymianie z pochodzenia, jak Aecjusz i Bonifacjusz, czy te barbarzycy, jak Sweb Rycymer - dyli przede wszystkim do utrzymania si przy wadzy, podobni w tym do chiskich generaw z dwudziestych lat naszego wieku. Zmuszeni do manewrowania midzy naciskiem ze strony barbarzycw, autorytetem senatu i dyplomacj konstantynopolitask, uatwiali sobie zadanie kreujc i obalajc marionetkowych cesarzy w Rzymie, a byy nimi niekiedy niedorose dzieci. Kiedy w roku 476 Odoaker z germaskiego plemienia IIerulw, ostatni z owych wodzw, postanowi obej si caowicie bez maego cesarza Romulusa Augustulusa i rzdzi Itali bezporednio - jak Frankowie rzdzili w Galii, a Wizygoci w Hiszpanii - niewielu ludzi w tym czasie zauwayo, e oto nastpi koniec rzymskiego cesarstwa na zachodzie. W teorii istniao nadal. W praktyce od dawna przestao si liczy.Krlestwo Odoakra trwao krtko. Cesarz Zenon w Konstantynopolu yczy sobie bardziej ulegego ssiada, gotowego uznawa nominaln jedno cesarstwa. W roku 488 jego rzd namwi panoskOstrogotw pod wodz krla Teodoryka z krlewskiego rodu Amalw do obalenia Odoakra. Ostrogoci dokonali tego w wyniku kilku krwawych kampanii, ktre cigny si a do roku 493. W tym czasie Zenon umar, a jego nastpc zosta Anastazjusz. Midzy Anastazjuszem a Teodorykiem uoy si 'modus vivendi trwajcy a do mierci Teodoryka w roku 526. Teoretycznie Teodoryk rzdzi swymi rzymskimi poddanymi - stanowili oni przewaajc wikszo ludnoci Italii - jMagister Militums i namiestnik cesarza konstantynopolitaskiego, natomiast gockimi poddanymi - jako ich dziedziczny krl. Na bitych przez niego mone20 21WSTPROZAMY W LONIE KOSCIOAtach widniaa podobizna Anastazjus~za; co roku mianowa jednego z dwch konsulow, ktrych godno utracia w tym czasie wszelkie realne znaczenie, lecz zachowaa swj presti; do senatu rzymskiego odnosi si z szacunkiem. W rzeczywistoci rzdzi Itali samodzielnie. Musia si liczy, rzecz jasna, z wol rzymskich magnatw zasiadajcych w senacie, podobnie jak z wol gockich wojownikw, z ktrych skadaa si jego armia. Ale, wbrew wszelkim wygodnym fikcjom prawnym, ostrogocka Italia bya odczona od cesarstwa w tej samej mierze co Galia pod panowaniem Frankw, wizygocka Hiszpania czy wandalska Afryka.ROZAMY W ON~E KO~CIOARozamy w onie Kocioa chrzecijaskiego istniay jeszcze przed Konstantynem; niektre dotyc zagadnie doktrynalnych, inne organizacji kocielnej. W miar jak chrzecijastwo stawao si najpierw religi tolerowan, nastpnie popieran, w kocu za urzdow na terytorium cesars te wewntrzne rozamy nie tylko nie zanikay, lecz przeciwnie, nabieray wikszego znaczenia. Dla cesarskich rzdw wspieranie prawowiernego Kocioa byo kwesti ycia lub mierci, gtylko tym sposobem mogy pozyska i zachowa przychylno Boga. Duchowiestwo ze swej strony uwaao za spraw zasadniczej wagi zapewnienie zgromadzeniu wiernych, do ktrego samo naleao, cesarskiej opieki i poparcia oraz wadzy nad wielkimi bogactwami, jakie Koci obecnie posiada. Z tych powodw ingerowanie pastwa w spory kocielne byo nieuniknione. Pierwszy powany rozam, ktrym pastwo musiao si zainteresowa, dotyczy natury Trjcy witejajemnego stosunku pomidzy Bogiem Ojcem, Synem Boym i Duchem ~witym. Wpywowa grupa chrzecijan, zwana arianami od swego zaoyciela Ariusza, kapana aleksandryjskiego, opowiadaa si za pogldem, e Syn Boy jest podporzdkowany Bogu Ojcu, i potpiaa jako heretykw o swych wspwyznawcw uznajcych bosk natur Ojca i Syna. Wszystkie gminy chrzecijaskie rstwie byy wewntrznie rozdarte, gdy biskupi rzucali kltw jeden na drugiego. Konstantyna niewiele obchodziy subtelnoci teologiczne, a wrd jego najbliszych wsppracownikw byelu arian. Ale obchodzia go jedno Kocioa, tylkoona bowiem moga stanowi gwarancj prawowitoci jego wadzy. Zwoa wic w roku 325 do Nicei br biskupw z caego cesarstwa w celu rozstrzygnicia problemu ariaskiego. Sobr, nie wolny od presji ze strony wadz wieckich, orzek, i nauka Ariusza i jego zwolennikw jest herezj; nie zwlekajc cesarz skaza pewn iiCGl~~ arlariSkiCh prZy'.'.'CdCO::' na ~"y g??aniP (1 Odlegych prOWlnC~l.W cigu dwch dalszych pokole arianizm liczy jeszcze wielu stronnikw i podejmowano prby stworzenia organizacji kocielnej rwnolegej do Kocioa ortodoksyjnego. Za panowania Walensa, ktry sam by arianinem, arianizm korzysta nawet z opieki cesarza. Pniej jednak gminy ariaskie na obszarze cesarstwa szybko zaniky.Inaczej dziao si poza granicami. Wizygotom, zamieszkujcym wtedy jeszcze ziemie na pnoc od Dunaju, przyniosa chrzecijastwo grupka greckich kapanw ariaskich, ktrzy osiedli w Mezji (pnocna Bugaria). Przewodzi im Wulfila, ktrego gocki przekad Biblii, bdcy najstazym tekstem w jzyku germaskim, przetrwa czciowo do naszych czasw. Przejmowane od Wizygotw chrzecijastwo w wersji ariaskiej szybko si rozprzestrzeniao wrd rnych plemion geh cigncych przez rodkow i wschodni Europ. W rezultacie te plemiona germaskie, ktre siedliy w zachodnich prowincjach cesarstwa w pitym wieku, byy w wikszoci arianami, czyli - w oczach prawowiernych poddanych rzymskich - heretykami. Tak przedstawiaa si sytuacja, jeli chodzi o Wizygotw, Ostrogotw, Wandalw, Swebw i Burgundw. Jedynie Frankowie, ktrzy przywdrowali do Galii prosto z Europy pnocno-zachodniej, byli wyznania ortodoksyjnego.W pitym wieku spory o natur Trjcy ~witej ucichy i powszechnie, z wyjtkiem ariaskich Germanw, przyjto tak zwany symbol nicejsko-konstantynopolitaski. Ale nowy skomplikowany spr o natur Chrystusa zacz podkopywa jedno Kocioa na wschodzie. Na zachodzie Kocie jak spoeczestwo zachodnie, pora si z innymi problemami, chwia si bowiem pod uderzeniami barbarzyskich najazdw. Nie musimy si zatrzymywa przy zawiociach tego sporu. Wpyw p filozofii greckiej, osobiste ambicje jednostek, uczucia narodowe ludw niegreckich zamieszkujcych poudniowe i wschodnie prowincje - kady z tych czynnikw odegra w nim pewn rol. Kolejne sobory zwoywane przez cesarzy w poowie pitego wieku potpiy zarwno23 2aWSTF,Pnestorianizm - goszcy, e Jezus by w penym znaczeniu tego sowa czowiekiem, ktremu zostarzydana natura boska - jak monofizytyzm, to jest doktryn, wedug ktrej Chrystus by przede wszystkim Bogiem i nie istniaa w nim sprzeczno midzy natur ludzk a bosk. Nestorianie utracili wkrtce wszelkie wpywy w granicach cesarstwa, natomiast liczne gnany chrzecijaskie w Persji wyznaway w wikszoci nestorianizm, a misjonarze nestoriascy przewdrowali przez ca rodkow Azj i dotarli do Chin. Tym si tumaczya tendencja do podejrzewaninestorianw, nie zawsze bez susznoci, o sympatie dla Persw. Inaczej miaa si sprawa z monofizytami, wykltymi przez sobr chalcedoski w roku 451. Egipt i Syria byy szczeglnie silnymi orodkami monofizytyzmu, ale w caym cesarstwie, zwaszcza w Konstantynopolu, ta chrzecijaska herezja miaa wielu zwolennikw. Nawet cesarz Anastazjusz opowiada si po stronie monofizytw. Papie i Koci zachodni nie mieli najmniejszych sympatii dla ich pogldw. Wszelka skonno Konstantynopola do ustpstw na rzecz monofizytw wywoywaa natychm wrog reakcj ze strony papiea i zachodniego Kocioa, rwnoznaczn niekiedy ze schizm. Wszkie prby doktrynalnego zblienia z Zachodem powodoway wrd mas ludnoci w Syrii i Egipcie, jak rwnie wrd znacznej czci mieszkacw pozostaych obszarw wschodniego cesarstwa, zaycj wobec wadzy centralnej. A przecie, ju z samej definicji, mg istnie tylko jeden Kocak jak mogo istnie tylko jedno cesarstwo.1.l~l~~~~ A1)() W~,AI)IYW nocy 9 lipca 518 roku w witym paacu nad morzem Marmara zmar stary cesarz Anastazjusz. Tej nocy szalay gwatowne burze i niektrzy powiadali, e cesarz ponis mier od piorunjako kar za swe heretyckie pogldy. By bowiem arliwym monofizyt, jak wikszo jego poddanh w Egipcie i wielu w Syrii, ktrzy wierzyli, e Chrystus po swym wcieleniu nadal pozosta w peni Bogiem i nie mia odrbnej natury ludzkiej.Jeeli piorun, ktry uderzy w cesarski paac, by rzeczywicie wymierzany w Anastazjusza, to Wszechmocny dugo wstrzymywa sw rk, bowiem cesarz doy lat osiemdziesiciu siedmiu. Dwaiecia siedem lat przedtem cesarzowa Ariadna, wdowa po jego poprzedniku Zenonie, wybraa go na dziedzica tronu i polubia, przydajc tym mocy swemu wyborowi. Anastazjusz by wwczas tak zwanym Silentiarius' cesarskiego dworu i nic w jego wczeniejszym yciu nie przemawiao za wyniesieniem go na takie wyyny. By moe senat, zwracajc si do Ariadny z prob, aby wybraa nowego cesarza, spodziewa si, e bdzie to jaki gnuny monarcha, ktzostawi rzeczywist wadz w rku dworskiej arystokracji. Jeli istotnie tak byo, to senat si zawid. Pomimo niemodego ju wieku i braku dowiadczenia Anastazjusz okaza si subtelny utalentowanym dyplomat, nie obawiajcym si radykalnych reform administratorem i znakomitym finansist. Pozostawi po sobie peny skarb pastwa, wysoki autorytet i ustabilizowane granice cesarstwa, wreszcie sprawny i sprawiedliwy aparat rzdzenia.Z amatorstwa by teologiem, jak wielu wyksztaconych ludzi w jego czasach. Przed swym nieoczekiwanym wstpieniem na tron25I)ItUGA DU WADZYwygasza czsto kazania w konstantynopolitaskich kocioach. Sprzeciwiao si to prawu kanonznemu, gdy by czowiekiem wieckim. Ale uznano t dziaalno za karygodn przede wszystkim zgldu na nronofizyckie akcenty w jego homiliach. Wkrtce patriarcha Eufemiusz, za zgod cesarza Zenona, zabroni mu wygaszania kaza i poleci rozwalic tron podobny do biskupiego, na ktrym Anastazjusz zwykle zasiada w kociele.Zaraz po objciu rzdw zacz otwarcie i bardzo skutecznie popiera monofizytw. Mianowa icha stolice patriarsze i metropolitalne, ortodoksyjnych przywdcw kaza aresztowa i skazywa na wygnanie; stosunki z papieem i prawowiern arystokracj rzymsk w Italii staway si naprone. Z powodu monofizyckich dodatkw do liturgii w katedrze Mdroci Boej doszo w niedziel 4 listopada 512 do rozruchw, brutalnie stumionych przez rzd. Po paru dniach zakotowao si w Konstantynopolu. Ulicami przecigay tumy, podpalajc domy cesarskich krewniak i domagajc si gono wyniesienia na tron wodza Areobindusa, ktry przed kilku laty odznaczy si w wojnie przeciwko Persom. Areobindus bardzo mdrze wymyli by sobie jak piln spoza Konstantynopolem. Anastazjusz zrozumia, e przestaje panowa nad sytuacj, odwoa wic policj i wojsko, sam za stawi czoo dwudziestu tysicom rozwcieczonych poddanych, ukazujc si w kathisma, czyli loy cesarskiej w hipodromie. Stan przed nimi bez korony, owiadczy gotowo abdykowania i prosi, aby lud obra nowego cesarza. By wysokim, przystojnym mczn, siwe wosy uwydatniay tylko dostojestwo jego postaci, a dugie lata spdzone na dworze zrobiy ze dobrego aktora. Tum pocztkowo przywita go obelgami, ale wkrtce zacz si waworski urzdnik o stentorowym kosie nawiza dialog z rzecznikiem ludu. W imieniu cesarza obiecywa ustpstwa, apelowa do wiernoci poddanych; po krtkim czasie obywatele rozeszli si do domw zadowoleni. Anastazjusz nie zwleka z wykorzystaniem tego taktycznego zwycistwa. Policja przeprowadzia w miecie okrutn akcj aresztowa i egzekucji. Ujarzmieni, zastraszeni, pozbawieni przywdcw obywatele stolicy nie byli ju zdolni skutecznie si przeciwstawia heretyckiej wierze swego cesarza.Ale poza murami miasta inni gotowali si do podjcia walki na nowo. Witalian, dowodzcy gockimi i bugarskimi oddziaami w pro~~incji scytyjskiej (Dobruda), sam za przypuszczalnie zromanizowany Trak, nalea do gorliwych katolikw i by czowieDRUGA I)O WADZYkiem ambitnym. Mocno niemody cesarz nie wyznaczy jeszcze nastpcy tronu. Zarwno prawowierna religia, jak osobisty interes wskazyway Witalianowi jeden kierunek dziaania, on za nie ociga si z usuchaniem ich gosu. Czoowi dostojnicy kocielni na wygnaniu poprali go jawnie, skrycie popieraa go zapewne stolica apostolska, a z ostrogockim krlem 'leodorykiem w Italii pozostawa w dobrych stosunkach. W roku 513 stan na czele rewolty; niezadowoleni chopi napywali tumnie pod jego sztandary i w par miesicy pniej zjawi si u bram Konstantynopola w sile pidziesiciu tysicy ludzi. Mury wzniesione przed osiemdziesiciu laty przez Teodozjusza II byy nie do zdobycia, jeli ich broniono, a panujca na morzu flota cesarska zapewniaa miastu stae zaopatrzenie. Anastazjusz przyzna czym prdzej prowincjom azjatyckim ulgi podatkowe, aby zapobiec ich przyczeniu si do Witaliana, i przekupywa darami wyszych oficerw zbuntowanego wodza. Wydaje si prawdopodobne, e Witalian liczy na wybuch powstania w miecie. Ale cesarz, dziki zrcznej grze ustpstw i pogrek oraz dziki sprawnoci swej policji, nie dopuci do zdrady. Witalian wycofa si wzdu brzegw Morza Czarnego na pnoc, stoczy kilka nie rozstrzygnitych utarcz wojskami cesarskimi, nastpnie za - w pobliu Warny znienacka zaatakowa ich obz, wyrn zy czwarte ludzi i wzi do niewoli gwnego dowdc llypacjusza, cesarskiego siostrz eca.Za murami Konstantynopola wszcza si ruchawka; doszo do zamieszek w hipodromie i zamordowano szefa policji.s Anastazjuszowi udao si przywrci spokj. Ale gdy Witalian ruszy z powrotem wzdu wybrzea na poudnie, w kierunku Konstantynopola, tym razem wspierany przez flot z portw czarnomorskich, sytuacja cesarza staa si grona. Anastazjusz nie nalea jednak do ludzi, ktrzy w obliczu zagroenia trac gow. Nie sta go byo na powaniejszbrojny, wobec tego za, e przeciwnik dysponowa siami morskimi, utrzymanie miasta przez duszy czas mogo okaza si niemoliwe. Z drugiej strony Witalian nie mg ryzykowa ani grania bitwy, ani dugotrwaego oblenia. Sytuacja dojrzaa wic do rokowa. Anastazjusz zaoferowa Witalianowi 3900 funtw zota i dowdztwo wojsk w Tracji, ponadto za w celu przywrcenia jednoci religijnej obieca zwoa w lecie nastpnego roku sobr powszechny pod przewodnictwem papiea. Witalian z wielkim zadowoleniem wycofa si do granicy na Dunaju. Ale obiecany sobr w ogle si nie odby: ani Anastazjusz, ani pa26 27DROGA UO WADZYpie I-Iormisdas nie chcieli choby o wos odstpi od swoich zasad, tote wkrtce doszo do iasu. Jesieni 515 roku oburzony i zawiedziony Witalian ponownie wyruszy w pole i pomaszerowa na Konstantynopol. Tym razem cesarz by przygotowany. Stojce na kotwicy okrty Witaliana podpalono i zniszczono, a jego wojska, zwiedzione podstpnym manewrem, poniosy miadc klsk. Wzito do niewoli i skazano na mier trzech dowdcw wojskowych,mu buntownikowi udao si umkn ze sporymi siami do Anchialos w pobliu Burgas, gdzie cieszy si poparciem miejscowej ludnoci. Przytai si ze swymi wrogimi uczuciami, czekajc sposobnej pory. Ostatecznie Anastazjusz mia ju osiemdziesit cztery lata.Umierajc pozostawia kwesti nastpstwa tronu cakowicie otwart. Cesarz rzymski nie panowa na mocy prawa dziedziczenia ani prawa zdobywcy. Wadz powierza mu lud, a przede wszystkim senat i wojsko. 'I aha bya zasada teoretyczna i odzwierciedlaa ona rzeczywisto polityczn. Niemniej jednak ostatni poprzednicy Anastazjusza dbali zawsze o mianowanie wspcesarza lub o wyznaczenie przed mierci swego nastpcy, albo wreszcie, jak w przypadku Zenona, zostawaa przy yciu cesarzowa, ktra miaa wystarczajcy presti i wpywy, by samodzielnie dokona przekazania wadzy w nowe rce. ona Anastazjusza ju nie ya, a jego jedyne dziecko, nielubny syn z czasw modoci, przepad by bez ladu. Cesarz mia natomiastrzech siostrzecw zajmujcych wybitne stanowiska w yciu publicznym; .najstarszy z nich, Hypacjusz, by tym wodzem, ktremu przed paru laty Witalian zada tak upokarzajc klsk. Ilypacjusz nie podziela religijnych przekona swego wuja i z tego wzgldu byby kandydatem moliwym do przyjcia przez senat, wojsko i lud. Jednak wspomniana klska pomniejszya jego znaczenie, poza tym za, jako gwny dowdca si zbrojnych na wschodzie, przebywa niewtpliwie w swej kwaterze w Antiochii; wiadomo o mierci cesarza mogaby dotrze do niego nie prdzej nia po kilku tygodniach. Mimo to by si, z ktr naleao si liczy. Witalian mi Gotami i Bugarami znajdowa si o dziesi dni marszu na pnoc od Konstantynopola. Szybkie zaatwienie sprawy nastpstwa stanowio konieczno, inaczej bowiem grozia wojna domowa.Anastazjusz by bardzo stary, a stawka wielka. Spord dostojpikw pastwowych pierwsi dowiedzieli si o mierci cesarza MawL ,~,.~.~.DROilA DO WAUZYyister Of ficiorum~ Celer, stojcy na czele wadz cywilnych i szczeglnie odpowiedzialny za stosunki zagraniczne, oraz Justyn, komes gwardii cesarskich, dowdca jednego z pukw paacowych. Obaj mieli onierzy pod swymi rozkazami, ale ludzie Celera, tak zwani w, muiuu,ti' uraz uduziaiy zwane sciiuiue, penili sub jako paradne formacje paacowe. Natomiast ludzie Justyna, tzw. excubitoresd, w razie potrzeby zdolni byli do walki. W nocy obaj mowie postawili swoje oddziay w stan gotowoci. Rano Celer wezwa do paacu wysokich urzdnikw pastwowych, patriarch i senat, aby radzili nad wyborem nowego cesarza; tymczasem tumy gromadziy si w hipodromie wznoszc okrzyki na cze senatu i domagajc si szybkiego wyboru. Od czasu do czasu pokazyway si w hipodromie grupki gwardzistw i ogaszay imiona proponowanych kandydatw, ale tum ich odrzuca - niewtpliwie z grbyli przewidziani do odrzucenia. Midzy ludmi Celera i excubitorca Justyna dochodzio do star i byli zabici. W hipodromie po jawi si Justyn, aby zaprowadzi porzdek. Wwczas excubitores zaczli wykrzykiwa jego imi jako imi cesarza. Nie chcia przyj tego zaszczytu. W hipodromie okrzykiwano rozmaite imiona i rozgorzay walki na pici. Wkrtce potem grony tum ju si dobija do wykadanych koci soniow drzwi sali, w ktrej odbywao si penatu. Wystraszeni dygnitarze zaproponowali tron Justynowi, zdawao si bowiem, i panowa nad sytuacj lepiej ni ktokolwiek inny, lecz Justyn powtrnie odmwi. Tymczasem rozruchy si wzmagay i w kocu Justyn ustpi wobec baga senatu. Na oczach ogromnego tumu podniiono go w gr na tarczy - by to zwyczaj germaski, przejty od dawna przez wojsko rzymskie - a jeden z oficerw woy mu na gow zoty acuch. onierze podnieli sztandary, poprzzczone na znak aoby, i potny okrzyk zgody odbi si echem z jednego koca hipodromu w drugi. Gwardzici otoczyli swego dowdc ochronnym murem, a gdy si rozstpili na boki, Justyn ukaza si ludowi w cesarskich szatach. Patriarcha Jan woy mu na gow diadem. Nowy cesarz tak przemwi przez usta swego herolda:"Cesarz Cezar Justyn, zwyciski, wiecznie Augustus. Przyjmujc wadz cesarsk z mocy powszechnego wyboru i z bogosawiestwem Boga Wszechmogcego, bagamy bosk Opatrzno, aby w swymiosierdziu dozwolia Nam czyni wszystko dla dobra waszego i dla dobra pastwa. Nasz trosk jest zapewnienie wam z Bo pomoc wszelkiej pomylnoci oraz zachowanie kadego z was w29DROGA DO Wi.ADZYpeni dobrej woli, mioci i wolnoci od niepokojw. Ku upamitnieniu radosnej chwili Naszego wstpienia na tron darujemy kademu z was pi sztuk zota i po funcie srebra."*Nie sposb rozwikywa tutaj sie intryg i knowa, ktre wyniosy na tron Justyna. Zajmowane przez niego stanowisko nie naieau do najwyszych i w cigu swe j kariery niczym si nie odznaczy. Taki czowiek mg si wspi na wyyny wadzy jedynie dziki umiejtnemu wygrywaniu i obaw swych potnych rywali. To, co wiadomo o wydarzeniach z 10 lipca, stanowi zaledwie drobn czstk caej historii.Jakiego rodzaju czowiekiem by nowy cesarz i kim byli jego najblisi wsppracownicy? Podobnie jak inni proponowani kandydaci do tronu, Justyn by zwolennikiem sformuowanego przez sobr powszechny w raku 451 chalcedoskiego wyznania wiary, zgodnie z ktrym Chrystus lczy w swej osobie w nierozerwaln jedno natur bosk i ludzk. Justyn sobie zawdza sw karier, pi si w gr od prostego onierza - w pnym cesarstwie rzymskim bya to na awansu spoecznego. Historyk Prokopiusz z Cezarei tak pisa o nim w swoich zoliwych i niedyskretnych wspomnieniach, przeznaczonych dla prywatnego krgu czytelnikw:"Za panowania cesarza Leona trzej modzi wieniacy z Ilirii, Zimarchus, Ditybistus i Justyn z Bederiany, ktrzy u siebie na wsi borykali si stale z .niedostatkiem i pragnli si od niego uwolni, postanowili zacign si do wojska. Szli wic piechot do Bizancw zgrzebnych paszczach na grzbiecie, do ktrych wychodzc z domu woyli tylko kilka sucharw, a kiedy przybyli na miejsce, cesarz przyj ich do suby i wcieli do gwardii paacowej, bo wszyscy trzej odznaczali si wyjtkow urod.W jaki czas potem na tron wstpi Anastazjusz, ktry wda si w wojn z ludem Izaurw, kiedy zbrojnie powstali, i wysa przeciw nim znaczne siy pod dowdztwem Jana zwanego Garbusem. Ten to Jan wtrci Justyna za jakie przewinienie do lochu, a byby go nazajutrz wyprawi na tamten wiat, gdyby mu w tym nie przeszkodzi pewien sen. Opowiada mianowicie w wdz, e zjawi mu si we nie kto ogromny i pod kadym wzgldem potniejszy od czowieka imu uwolni tego, ktrego wanie uwizi. On jednak po przebudzeniu nic sobie ze swego snu nieConstantinus Porphyrogenltus, De Certmontis Aulne l3yzanttnae, Bonnae 1831, 1, 93 (A.K.)DROGA DO WADZYrobi. Kiedy nadesza druga noc, wydao mu si, e znowu syszy we nie te same sowa; ale i wdy jeszcze nie myla o wykonaniu rozkazu. Po raz trzeci wreszcie stana nad nim owa zjawa i zagrozia, e spotka go straszliwy los, jeli nie zrobi tego, co mu przykazano; dosiaa take, e kiedy w przyszoci wpadnie w wiew, w czowiek i jego rodzina bd mu bardztrzebni. W ten sposb Justyn uszed wtedy mierci.Z biegiem lat mia doj do najwyszych godnoci, bo najprzd zosta mianowany przez cesarza dowdc gwardii paacowej, potem za, kiedy Anastazjusz rozsta si z yciem, dziki potdze swurzdu sam wstpi na tron. By to ju wtedy starzec nad grobem, nie znajcy nawet liter, zwyky, jak mwi, analfabeta - co pierwszy raz si wrd Rzymian zdarzyo."*Dokadne umiejscowienie Bederiany jest niepewne - wrcimy pniej do tej sprawy - ale najprawdopodobniej wie ta leaa w pobliu obecnego Niszo w Jugosawii. U schyku staroytnocianowaa w tym regionie mowa aciska, jakkolwiek wizy gospodarcze czyy go z greckim Wschodem. Tamtejsza ludno bya pochodzenia trackiego, cho od dawna zromanizowana. Dwaj towarzysze podry Justyna do Konstantynopola mieli trackie imiona. Nie ulega wtpliwoci, e na pewnych obszarach w pnocnej czci Pwyspu Bakaskiego, szczeglnie na wsi, a do wczesdniowiecza mwiono po tracku - by to jzyk indoeuropejski, najbliej spord wszystkich ywych jzykw spokrewniony z armeskim. Bardzo moliwe, e Justyn nauczy si mwi po tracku, kieeszcze trzyma si matczynej spdnicy, ale od najwczeniejszego dziecistwa musia zna take n. Natomiast grek pozna zapewne po przybyciu do Konstantynopola.A zatem - zromanizowany chop tracki, ktry w poszukiwaniu lepszego ycia przybywa do Konstantynopola. Przypuszczalnie modszy syn, ktrego starszy brat odziedziczy ojcowsk gospodark. I przypuszczalnie stao si to okoo roku 470 - Leon panowa od 457 do 474. Jeli Justyn by wtedy dwudziestolatkiem, to w chwili mierci Anastazjusza mia lat szedziesit osiem. Czowiek o niskim stopniu kultury - jakkolwiek nie musimy traktowa zbyt powanie opowieci Prokopiusza, e by analfabet i do podpisywania si uywa drewnianego szabnu. To samo opowiadano o gockim krlu Teodoryku, ktry odebra w modoci gruntowne wykszta Prokopiusz z Cezarei, Historia sekretna, przeio2yi, wst~pem i przypisami opatrzyt Andrzej Konarek, Wars2awa 1969, B, 2-11.30 31DROGA DO WAZ !vcesarzem Justynianem 1'etrus Sabbatius take posa do l3ederiany po modego krewniaka, ktremu zapewni solidne wyksztacenie aciskie i greckie. Chopiec w mia wtedy lat osiem, ek, w ktrym normalnie rozpoczynano nauk w szkole podstawowe j, bardzo mi~liycr ~.,,tc.m 'oe i Pnfrttc ~yl,hfil7C Warllr' w t.ym wieku; 8 nleipniej, przyby do swego wuja w Konstantynopolu, niewtpliwie szybko przywieziony cesarsk poczt i traktowany z wszelkimi wzgldami i szacunkiem. On ju nie musia odbywa tej dugiej drogi pieszo, z sucharami zawinitymi w tumoczek z paszcza. Nie znamy szczegw z wczesnych lat jego ycia w stolicy, jest jednak rzecz jasn, e odebra najlepsze wyksztacenie greckie i aciskie, jakie mona byo otrzyma w cesarstwie. W pniejszym yciu okaza si iem o rozlegej kulturze, ktry nigdy nie przestawa si ksztaci.Wszyscy siostrzecy i cioteczni wnukowie Justyna, o ktrych wiadomo co pewnego, obrali karier wojskow, z wyjtkiem przyszego Justyna II. Sam Justyn zna i rozumia sprawy wojskowe. ~11e tamci nie zaczynali od prostego onierza, jak ich wuj czy dziadek. Jest wic prawdopodobne, e Petrus Sabbatius po ukoczeniu normalnych nauk dosta si do jednej z elitarnych jednostek gwardii paacowej. W kadym razie, w chwili gdy jego wuj obejmowa tron po Anastazjuszu, by on tak zwanym candidatus, czyli oficerem puku scholae. Wojsko nie interesowao go jednak w najmniejszym stopniu, tote odkd wuj zosta komesem excubitores, Petrus zapewne rzadko bywa obecny na paradach. Jego oczy byy zwrcone ku wi~kszym sprawom.Od pocztku panowania Justyna Petrus Sabbatius odgrywa na dworze wan, decydujc rol. Stary cesarz by .niewtpliwie dzielnym onierzem, a w cigu prawie pwiecza w subie cesarstwaby powane dowiadczenie yciowe. Nie czu si jednak pewnie w wyrafinowanym rodowisku stoenej arystokracji, nie potrafi te radzi sobie z zawiociami polityki zagranicznej ani z delikatnymi problemami wspzalenoci Kocioa i pastwa. Wydaje si zreszt, e wczenie pon starczej zgrzybiaoci. W pocztkach panowania swego wuja Petrus Sabbatius awansowa na stanowisko Comes Domesticoruml. Do obowizkw tego urzPdnika naleaa pierwotnie opieka nad scholae przydzielonymi do suby w paacu, ale ju od dawna by on wanym tr(>GA 1)U Wt,Alt'!.Ybrzegu murza Marrnara i Zutegu Rugu. I'c>rtyki, Erale, brytu targc>wislctz daway schrunit~nle przed soiu~um w lecie, a w zimie przuWia i iekt