Raport Uwarunkowania Decyzji Edukacyjnych

Instytut Bada Edukacyjnych

Instytut Bada Edukacyjnych

ul. Grczewska 8, 01-180 Warszawa | tel. +48 22 241 71 00 | [email protected] | www.ibe.edu.pl

RAPORT TEMATYCZNY Z BADANIA SKRT

Uwarunkowania decyzji edukacyjnych

Wyniki drugiej rundy badania panelowego

gospodarstw domowych

Jest placwk badawcz z ponad stuletni tradycj, prowadzc interdyscyplinarne badania nauko-we nad funkcjonowaniem i efektywnoci systemu edukacji w Polsce. Gwnym zadaniem IBE jest prowadzenie bada, analiz i prac rozwojowych przydatnych dla szeroko rozumianej polityki opartej na faktach i praktyki edukacyjnej. Instytut uczestniczy w krajowych i midzynarodowych projektach badawczych, przygotowuje raporty, sporzdza ekspertyzy oraz peni funkcje doradcze.IBE realizuje projekty systemowe: Opracowanie zaoe merytorycznych i instytucjonalnych wdraa-nia Krajowych Ram Kwalikacji oraz Krajowego Rejestru Kwalikacji dla uczenia si przez cae ycie, Badanie jakoci i efektywnoci edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, Badanie dotyczce rozwoju metodologii szacowania wskanika edukacyjnej wartoci dodanej (EWD) oraz Badanie uwarunkowa zrnicowania wynikw egzaminw zewntrznych. Jest placwk badaw-cz z ponad stuletni tradycj, prowadzc interdyscyplinarne badania naukowe nad funkcjonowa-niem i efektywnoci systemu edukacji w Polsce. Gwnym zadaniem IBE jest prowadzenie bada, analiz i prac rozwojowych przydatnych dla szeroko rozumianej polityki opartej na faktach i praktyki edukacyjnej. Instytut uczestniczy w krajowych i midzynarodowych projektach badawczych, przygo-towuje raporty, sporzdza ekspertyzy oraz peni funkcje doradcze.IBE realizuje projekty systemowe: Opracowanie zaoe merytorycznych i instytucjonalnych wdraa-nia Krajowych Ram Kwalikacji oraz Krajowego Rejestru Kwalikacji dla uczenia si przez cae ycie, Badanie jakoci i efektywnoci edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, Badanie dotyczce rozwoju metodologii szacowania wskanika edukacyjnej wartoci dodanej (EWD) oraz Badanie uwarunkowa zrnicowania wynikw egzaminw zewntrznych.

Gwnym zadaniem Instytutu jest prowadzenie bada, analiz i prac przydatnych w rozwoju polityki i praktyki edukacyjnej.

Instytut zatrudnia ponad 150 badaczy zajmujcych si edukacj pedagogw, socjologw, psychologw, ekonomistw, politologw i przedstawicieli innych dyscyplin naukowych wybitnych specjalistw w swoich dziedzinach, o rnora-kich dowiadczeniach zawodowych, ktre obejmuj, oprcz bada naukowych,take prac dydaktyczn, dowiadczenie w administracji publicznej czy dziaalno w organizacjach pozarzdowych.

Instytut w Polsce uczestniczy w realizacji midzynarodowych projektw badaw-czych, w tym PIAAC, PISA, TALIS, ESLC, SHARE, TIMSS i PIRLS oraz projektw systemowych wspfinansowanych przez Uni Europejsk ze rodkw Europej-skiego Funduszu Spoecznego.

IBE_12.05_okladka_druk 2015-05-13 10:33 Strona 1

Redakcja:dr Agnieszka Cho-Domiczakprof. dr hab. Irena Elbieta Kotowska

Redakcja stylistyczna:Monika Zarba

Wydawca:Instytut Bada Edukacyjnychul. Grczewska 801-180 Warszawatel. (22) 241 71 00; www.ibe.edu.pl

Copyright by: Instytut Bada Edukacyjnych, Warszawa 2015

Skad:Jerzy Mayszko

Druk:DRUKFIRMOWY SP. Z O.O.

Publikacja zostaa wydrukowana na papierze ekologicznym.

Publikacja opracowana w ramach projektu systemowego Badanie jakoci i efektywnociedukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, wspfinansowanego przezUni Europejsk ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego, realizowanegoprzez Instytut Bada Edukacyjnych.

Egzemplarz bezpatny

2

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 2

Spis treci

Streszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2. Zintegrowane badania uwarunkowa decyzji edukacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

3. Metodyka zintegrowanego badania uwarunkowa decyzji edukacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

4. Gwne wyniki analiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

4.1. Subiektywna luka edukacyjna dorosych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

4.2. Ksztacenie i doksztacanie si Polakw w wietle wynikw badania UDE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

4.2.1. Niezadowolenie z osignitego wyksztacenia a uczenie si przez cae ycie . . . . . . 14

4.2.2. Aktywno edukacyjna i jej zmiany a aktywno zawodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

4.3. Wykluczenie edukacyjne a wykluczeniespoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

4.3.1. Czynniki wpywajce na osignicie poziomu wyksztacenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

4.3.2. Wykluczenie edukacyjne a wykluczenie spoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

4.4. Midzypokoleniowe uwarunkowania ksztatowania kapitau ludzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

4.4.1. Przedszkolne, szkolne i pozaszkolne aktywnoci edukacyjne dzieci i rodzicw . . . . 24

4.4.2. Czy dzieci id w lady rodzicw? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

4.5. Sprzenia na rynku edukacyjnym symulacja skutkw zmian polityki edukacyjnej

w obszarze finansowania jej ze rodkw publicznych dla decyzji edukacyjnych

gospodarstw domowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

4.6. Uwarunkowania zachowa gospodarstw domowych w kontekcie polityki lokalnej

wpyw polityki lokalnej na zachowania gospodarstw domowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

4.7. Zaleno midzy biografi edukacyjn i rodzinn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

5. Wybrane wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

3

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 3

Streszczenie

Niniejsze opracowanie zawiera podsumowanie i wnioski pynce z wynikw analizdanych zebranych w drugiej rundzie badania panelowego Uwarunkowania decyzjiedukacyjnych, przeprowadzonej w drugiej poowie 2014 r. Stanowi ona jednz dwch rund zaoycielskich badania, ktre ma na celu monitorowanie proceswbudowy kapitau ludzkiego w polskim spoeczestwie, rozpatrywanych z perspektywydecyzji podejmowanych na poziomie gospodarstwa domowego.

Prezentowane analizy obejmuj zagadnienia dotyczce subiektywnej luki edukacyjnejoraz uczestnictwa w uczeniu si przez cae ycie osb dorosych z uwzgldnieniemich statusu na rynku pracy.

Ocenie poddano zalenoci pomidzy wykluczeniem edukacyjnym a wykluczeniemspoecznym, w tym rwnie wpyw wystpowania w gospodarstwie domowymosb wykluczonych edukacyjnie na sytuacj dzieci i modziey. Rozpatruje si rwniernorodne, w tym midzypokoleniowe uwarunkowania osignicia rnychpoziomw wyksztacenia.

Rozpatrywano zaangaowanie rodzicw w aktywno edukacyjn dzieci w szkole,a take udzia dzieci w zajciach pozalekcyjnych. Ocenie poddano skal dziedziczeniaprzez badanych dorosych wyksztacenia oraz zawodu po swoich rodzicach.

Przeprowadzona zostaa analiza lokalnego otoczenia edukacyjnego. Przedstawionosymulacyjne analizy wpywu zmian polityki finansowania szkolnictwa wyszegona decyzje i sytuacj gospodarstw domowych.

Zanalizowano zalenoci pomidzy ciek edukacyjn prowadzc do osigniciaokrelonego poziomu wyksztacenia a biografi rodzinn, charakteryzowan przezdzietno kohortow.

4

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 4

1. Wprowadzenie

Celem projektu Uwarunkowania decyzji edukacyjnych, realizowanego przez InstytutBada Edukacyjnych wraz z Instytutem Statystyki i Demografii Szkoy GwnejHandlowej w Warszawie oraz konsorcjum utworzonym przez Millward Brown orazPBS Spka z o.o., jest zbadanie, jak ludzie rozwijaj przez cae ycie umiejtnocii kompetencje w kontekcie decyzji podejmowanych na poziomie gospodarstwadomowego. Badanie koncentruje si na biografiach edukacyjnych czonkwgospodarstw domowych oraz powizaniach pomidzy edukacj a przebiegiemkariery zawodowej, zmianami sytuacji rodzinnej i migracjami1.

Opracowano metodyk badawcz, ktra umoliwia zbieranie danych niezbdnychdo przeprowadzenia zarwno analiz przekrojowych, jak i analiz zmian w czasiena poziomie oglnokrajowym i regionalnym (wojewdztw) oraz na poziomie lokalnym(powiatw). Metodyka ta opiera si na koncepcji badania panelowego i zapewniaintegracj badania panelowego gospodarstw domowych i ich dorosych czonkwna szczeblu oglnokrajowym i regionalnym oraz lokalnym2.

Pierwsza runda badania terenowego zostaa zrealizowana w okresie od 15 maja do15 listopada 2013r. Druga runda zostaa zrealizowana w terenie w okresie od 18 lipcado 30 listopada 2014 r. Wyniki analiz prowadzonych na podstawie danych z pierwszeji drugiej rundy omwione zostay w raportach tematycznych z poszczeglnych rundbada. W pierwszej rundzie zbierano informacje o gospodarstwach domowych orazdane indywidualne dotyczce historii edukacyjnych, zawodowych, rodzinnych i migra-cyjnych badanych osb. Druga runda badania bardziej szczegowo uja kwestiedotyczce dochodw oraz wyposaenia gospodarstw domowych pod ktem badaniawykluczenia spoecznego oraz wykluczenia z edukacji, a w ramach kwestionariusza indywidualnego zebrane zostay informacje dotyczce sytuacji respondentw na rynkupracy. Analizy przeprowadzone po pierwszej rundzie badania pozwoliy m.in. na iden-tyfikacj siedmiu zasadniczych typw cieek edukacyjnych respondentw3.

t/BVLB[BLPD[POBOBLMBTPXFKT[LPMFQPETUBXPXFKMVCOBHJNOB[KVNQPLMBTPXFK41S 1

t1P4;PTPCBLPD[ZQVCMJD[O[BTBEOJD[T[LP[BXPEPXEMBNPE[JFZEXVMVCUS[ZMFUOJS 2

t1P4;PTPCBLPD[ZOBVLXQVCMJD[OZNMJDFVNPHMOPLT[UBDDZNMVCUFDIOJLVNEMBNPE[JFZCF[NBUVSZS 3

t1P4;PTPCBLPD[ZOBVLXQVCMJD[OZNMVCOJFQVCMJD[OZNMJDFVNPHMOPLT[UBDDZNCEUFDIOJLVNEMBNPE[JFZJ[EBKFNBUVSS 4

t1P4;PTPCBLPD[ZOBVLOBTUVEJBDIMJDFODKBDLJDITUBDKPOBSOZDIOBVD[FMOJQVCMJD[OFKS 5

t1P4;PTPCBLPD[ZOBVLOBTUVEJBDINBHJTUFSTLJDITUBDKPOBSOZDIOBVD[FMOJQVCMJD[OFKMVCQP4;PTPCBLPD[ZOBVLOBTUVEJBDINBHJTUFSTLJDIMVCSXOPXBOZDILJFSVOLJNFEZD[OFOBVD[FMOJQVCMJD[OFKS 6

t0TPCZLUSFSFBMJ[PXBZJOOFDJFLJOJ[EFGJOJPXBOFX4;;OQ[QS[FSXBNJOBVD[FMOJBDIOJFQVCMJD[OZDIBMCPXUSZCJFOJFTUBDKPOBSOZNS 7

5

1 Ramy koncepcyjne caego projektu oraz szczegowy opis zada badawczych, stawianych pyta i hipotez ujtow raporcie Diagnoza i hipotezy badawcze (2012).

2 Metodyk badania opisano w opracowaniu Raport 3. Metoda realizacji zintegrowanych bada panelowych gospodarstwdomowych (2012).

3 W analizach na oznaczenie cieki uywamy take symbolu Si dla i=1, 2, , 7.

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 5

W niniejszym opracowaniu przedstawiono najpierw krtko koncepcj badania.Nastpnie opisana zostaa jego metodyka. Kolejn czci s wyniki analiz prowadzonychna podstawie danych z drugiej rundy, przedstawione w ujciu problemowym. Wynikite s podporzdkowane pytaniom i hipotezom sformuowanym w ramach szeciublokw tematycznych:

I. Subiektywna luka edukacyjna a aktywno edukacyjna dorosych analizaczynnikw majcych wpyw na wystpowanie rnicy midzy faktycznie osignitympoziomem wyksztacenia a poziomem, jaki respondent chcia uzyska, przyczyn wystpowania tej rnicy oraz dziaa respondentw, ktre mogyby j zmniejszy.

II. Ksztacenie i doksztacanie si z perspektywy aktywnoci zawodowej wspza-lenoci midzy przebiegiem edukacji i aktywnoci zawodow. Gwna uwagazostaa skupiona na powizaniu typu cieki edukacyjnej z przebiegiem pracyzawodowej. W ramach tego bloku rozpoznano struktur form aktywnoci edukacyjnej,koszty aktywnoci, w tym koszty alternatywne.

III. Uwarunkowania ksztatowania kapitau ludzkiego oraz wykluczenia edukacyjnegoi spoecznego analiza wykluczenia w kontekcie decyzji edukacyjnych oraz analizamidzypokoleniowych zalenoci ksztatowania si kapitau ludzkiego w gospodarstwachdomowych.

IV. Sprzenia na rynku edukacyjnym prba weryfikacji symulacyjnej analizyskutkw zmian polityki edukacyjnej w obszarze finansowania jej ze rodkwpublicznych dla decyzji edukacyjnych gospodarstw domowych analizy dotyczcewpywu polityki edukacyjnej na decyzje edukacyjne, a take symulacyjne analizyskutkw zmian polityki finansowania dla decyzji edukacyjnych gospodarstw domowych.Ocenie poddano systemy finansowania edukacji na poziomie wyszym.

V. Uwarunkowania zachowa gospodarstw domowych w kontekcie polityki lokalnej wpyw polityki lokalnej na zachowania gospodarstw domowych analiza lokalnychuwarunkowa decyzji edukacyjnych, z uwzgldnieniem zjawisk wystpujcychna poziomie makro oraz ogranicze narzucanych przez lokaln dostpno instytucjiedukacyjnych.

VI. Zaleno midzy biografi edukacyjn i rodzinn zagadnienia dotyczcezalenoci pomidzy biografi edukacyjn, opisywan ciek edukacyjn, prowadzcdo osignicia okrelonego poziomu wyksztacenia, a biografi rodzinn charaktery-zowan przez dzietno kohortow.

W podsumowaniu sygnalizujemy kwestie, ktre naley rozwaa przy opracowywaniustosownych rekomendacji.

6

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 6

2. Zintegrowane badania uwarunkowa decyzjiedukacyjnych

Koncepcja zintegrowanego badania uwarunkowa decyzji edukacyjnych zakada,e uczenie si przez cae ycie (life-long learning LLL) zmienia zasadniczo podejciedo rozwijania si kapitau ludzkiego zarwno w skali makro, jak i w wymiarze indywi-dualnym. Spojrzenie na ten proces z perspektywy indywidualnej, tzn. dziaazwizanych z uczeniem si, czyli aktywnoci edukacyjn w rnych formach podej-mowan przez jednostki przez cae ycie, sprawia, e konieczne jest traktowanietej aktywnoci rwnolegle do innych aktywnoci yciowych (rodzina, praca zawodowa),a nie przypisywanie jej okrelonemu etapowi ycia. Mona zatem skorzysta z koncepcjiprzebiegu ycia (life course perspective), modyfikujc tradycyjne podejcie o zaoeniewspwystpowania i sekwencji podejmowanych aktywnoci w przebiegu ycia,co ilustruje rysunek 1.

Rysunek 1. Zmiana podejcia do edukacji w przebiegu ycia

rdo: Propozycja wasna na podstawie Reday-Mulvey, 2005 (za Diagnoza i hipotezy badawcze 2012)

Przyjto zatem, e decyzje dotyczce aktywnoci edukacyjnej w dowolnej formie, zarwno wasnej, jak i w odniesieniu do innych osb, podejmowane s na poziomiegospodarstwa domowego przy uwzgldnieniu powiza midzy jego czonkami.Std wynika konieczno wyboru gospodarstwa domowego jako jednostki badania.Taki wybr umoliwia badanie procesu uczenia si czonkw gospodarstwa przezcae ycie, z uwzgldnieniem zasobw gospodarstwa, ogranicze wyborw, a takeaspiracji wasnych i w odniesieniu do innych czonkw gospodarstwa. Powyszepodejcie sugeruje take spojrzenie na rne aktywnoci yciowe poprzez moliwociich czenia w trakcie przebiegu ycia.

W drugiej rundzie pogbione zostay zagadnienia odnoszce si do wtkwbadawczych zwizanych z aktywnoci na rynku pracy, aspiracjami edukacyjnymii aktywnoci edukacyjn czonkw gospodarstwa domowego, aktywnoci rodzinn,wykluczeniem spoecznym oraz wykluczeniem z edukacji, a take uwarunkowarozwoju kapitau ludzkiego dzieci i modziey w perspektywie midzypokoleniowejoraz lokalnej.

Tradycyjne podejcie

Edukacja szkolenia

Praca zawodowa

Emerytura

Rodzina

Nowe podejcie

Rodzina

Praca zawodowa

Aktywno edukacyjna LLL

Rekreacja, aktywno spoeczna

7

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 7

Badanie zachowa czonkw gospodarstw domowych, dotyczcych ich edukacji,kariery zawodowej, a take aktywnoci rodzinnej, wymaga danych wzdunych.Mona je uzyska, prowadzc badanie panelowe, czyli badajc tych samych respon-dentw w ustalonych odstpach czasowych. W badaniu uwarunkowa decyzji edukacyjnych poczono podejcie retrospektywne z podejciem prospektywnym.Pierwsze suy odtworzeniu biografii edukacyjnych, rodzinnych, zawodowych i migracyjnych, drugie dotyczy zamierze edukacyjnych czonkw gospodarstwadomowego. W podejciu prospektywnym nacisk jest pooony na percepcj czynnikwwarunkujcych realizacj zamierze. W badaniu proces rozwoju kapitau ludzkiegojest rozpatrywany z perspektywy poszczeglnych pokole oraz uwzgldnia relacjekapitau ludzkiego poszczeglnych grup pokoleniowych z pozostaymi skadowymikapitau intelektualnego, tj. kapitau spoecznego, kapitau strukturalnego i kapitaurelacyjnego. Wymaga to uwzgldnienia powiza pomidzy poziomem makro,mezo i decyzjami podejmowanymi na poziomie mikro przez czonkw gospodarstwadomowego, a take uwzgldnienia w badaniach perspektywy regionalnej. Do gwnychobszarw badawczych zaliczono:

przebieg procesu rozwoju kompetencji zrnicowanego wedug grup spoeczno--ekonomicznych i w wymiarze regionalnym

rozpoznanie zasadniczych determinant procesu rozwoju kompetencji, a zwaszczajego barier, zarwno w ujciu makro, jak i mezo oraz na poziomie gospodarstwadomowego

wystpowanie konfliktu czasu i zasobw midzy rozwojem wasnym a rozwojemkompetencji dzieci

wpyw rozwoju kompetencji na biografi zawodow, ze szczeglnym uwzgldnieniemwejcia na rynek pracy i wyjcia z rynku pracy

postawy wobec koniecznoci ksztacenia si przez cae ycie i ich wpyw na decyzjeedukacyjne

Poszczeglne zadania wyodrbnione w ramach tych obszarw badawczych ujtes w dwie grupy. Pierwsza grupa skupia si na wewntrznych uwarunkowaniachdecyzji edukacyjnych gospodarstw domowych w powizaniu z biografiami zawodowymii rodzinnymi, a druga grupa kadzie nacisk na zewntrzne uwarunkowania decyzjiedukacyjnych gospodarstw domowych. W trakcie trwania projektu zaoono ciswspprac zespow realizujcych badanie w ramach tych dwch grup zada(por. rysunek 2).

8

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 8

Rysunek 2. Powizania midzy zadaniami badawczymi a rodzajem uwarunkowa

rdo: Diagnoza i hipotezy badawcze (2012)

Analizy prowadzone na podstawie danych pozyskanych w drugiej rundzie badaniauwarunkowa decyzji dotyczyy wybranych problemw badawczych, stanowicychpogbienie i poszerzenie analiz przeprowadzonych po pierwszej rundzie badania.Wykorzystano rwnie dane panelowe, pozwalajce na ocen dynamiki uczestnictwaosb dorosych w edukacji pozaformalnej, a take zmian dotyczcych wykluczeniaedukacyjnego. Syntetyczne omwienie wynikw analiz, przedstawione w czwartejczci, czy ustalenia uzyskane w rnych zadaniach badawczych, odwoujc sido omawianych zagadnie.

Wewntrzne uwarunkowania decyzji edukacyjnych gospodarstw domowych w powizaniu z biografiami zawodowymi i rodzinnymi:

Gwna perspektywa badawcza poziom gospodarstwa domowego (mikro)

t,T[UBUPXBOJFTJDJFFLFEVLBDZKOZDID[POLXHPTQPEBSTUXBEPNPXFHPVXBSVOLPXBOJBXFXOUS[OFJ[FXOUS[OF5ZQPMPHJBDJFFLFEVLBDZKOZDIt;BNJFS[FOJBFEVLBDZKOFBSFBMJ[BDKBDJFFLFEVLBDZKOZDIoD[ZOOJLJTUZNVMVKDFJPHSBOJD[BKDFBLUZXOPFEVLBDZKOXQS[FCJFHVZDJBXUZNQPXJ[BOJBNJE[Z[BDIPXBOJBNJEPUZD[DZDISPE[JOZJXZCPSBNJFEVLBDZKOZNJt8TQ[BMFOPDJNJE[ZQS[FCJFHJFNFEVLBDKJJBLUZXOPDJ[BXPEPXFKoUZQZDJFFLFEVLBDZKOZDIBQS[FCJFHQSBDZ[BXPEPXFKt8FXOUS[JNJE[ZQPLPMFOJPXF[BMFOPDJLT[UBUPXBOJBLBQJUBVMVE[LJFHPXHPTQPEBSTUXBDIEPNPXZDIt'PSNZBLUZXOPDJFEVLBDZKOFKLPT[UZBLUZXOPDJXUZNLPT[UZBMUFSOBUZXOF0T[BDPXBOJFQP[JPNVJ[SOJDPXBOJBQSZXBUOZDIXZEBULXOBFEVLBDKGPSNBMOJQP[BGPSNBMO

Zewntrzne uwarunkowania decyzji edukacyjnych gospodarstw domowych:

Gwna perspektywa badawcza poziom makro/mezo

t(XOFSEBEFGJDZUVLBQJUBVMVE[LJFHPXXZNJBS[FNJLSPJNBLSPXVKDJVSFHJPOBMOZNPSB[HSVQHPTQPEBSTUXEPNPXZDIt8TQ[BMFOPDJNJE[ZXZLMVD[FOJFNTQPFD[OZNBFEVLBDKt8QZXLSBKPXFKJMPLBMOFKQPMJUZLJFEVLBDZKOFKOBEFDZ[KFFEVLBDZKOFt4ZNVMBDZKOBBOBMJ[BTLVULX[NJBOQPMJUZLJGJOBOTPXBOJBXTZTUFNJFFEVLBDZKOZNEMBEFDZ[KJFEVLBDZKOFHPTQPEBSTUXEPNPXZDIt4ZTUFNZGJOBOTPXBOJBFEVLBDKJoQS[FKDJFPEGJOBOTPXBOJBQVCMJD[OPQSZXBUOFHPFEVLBDKJEPNJFT[BOZDISEFGJOBOTPXBOJBt6XBSVOLPXBOJB[BDIPXBHPTQPEBSTUXEPNPXZDIXLPOUFLDJFQPMJUZLJMPLBMOFKXQZXD[ZOOJLXMPLBMOZDIOB[BDIPXBOJFHPTQPEBSTUXEPNPXZDI

9

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 9

3. Metodyka zintegrowanego badaniauwarunkowa decyzji edukacyjnych

Koncepcja badawcza, suca ukazaniu procesu budowy kompetencji w przebieguycia poprzez decyzje dotyczce inwestowania w kapita ludzki podejmowane na poziomie gospodarstwa i wpywu rnych elementw otoczenia na wybory edu-kacyjne w rnych fazach przebiegu ycia, polega na przeprowadzeniu wzajemniepowizanych dwch bada panelowych gospodarstw domowych:

badania oglnokrajowego reprezentatywnego na poziomie NUTS 2 (wojewdzkim)oraz

badania na poziomie lokalnym (NUTS 4) w wybranych powiatach.

Okrelenie zintegrowane badania panelowe oznacza integracj tych dwch bada.W drugiej rundzie objto nimi dwie populacje:

zbiorowo gospodarstw domowych funkcjonujcych w Polsce w 2013 r., w ktrychskad wchodz osoby urodzone midzy 1948 r. a 1998 r.

czonkw gospodarstw urodzonych midzy 1948 r. a 1998 r.

Operatem losowania by wykaz obwodw spisowych zawierajcych mieszkania.Operat losowania stanowi Urzdowy Rejestr Podziau Terytorialnego Kraju (systemTERYT) bdcy w dyspozycji Gwnego Urzdu Statystycznego. W operacie zaktuali-zowano klasy wielkoci miejscowoci i oznaczenie gmin na podstawie najnowszychdanych populacyjnych GUS, aktualnych 31 grudnia 2012 r. (Ludno. Stan i strukturaw przekroju terytorialnym).

W badaniach zastosowano dwa rodzaje kwestionariuszy. Kwestionariusz gospodarstwadomowego wypeniany by w toku wywiadu bezporedniego typu face-to-face(CAPI) z gow gospodarstwa domowego lub przedstawicielem gospodarstwa domowego najlepiej zorientowanym w sytuacji gospodarstwa i jego czonkw.Kwestionariusz indywidualny, skadajcy si z czci staej oraz czci moduowej, by skierowany do wszystkich dostpnych czonkw gospodarstwa domowego w wieku 15-65 lat. Kwestionariusz by wypeniany w toku wywiadu bezporedniego typu face-to-face (CAPI lub PAPI) i zawiera pytania pozwalajceuzyska informacje o uwarunkowaniach podejmowanych decyzji dotyczcychksztacenia zarwno dzieci, jak i dorosych czonkw gospodarstw domowych,aspiracjach edukacyjnych ich czonkw oraz sytuacji zawodowej dorosych czonkwtych gospodarstw.

Badanie zrealizowano na prbie oglnopolskiej, gwarantujcej reprezentatywno napoziomie oglnopolskim oraz wojewdztw, oraz na prbie lokalnej, obejmujcejpowiaty reprezentanty. W drugiej rundzie zrealizowano cznie w prbie przekrojowej33 402 efektywne wywiady w gospodarstwach domowych, w tym 24 365 z prbyoglnopolskiej i 9037 z prby lokalnej, w tym w prbie panelowej 21 238 wywiadw

10

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 10

z prby oglnopolskiej i 7975 z prby lokalnej. Wywiady indywidualne zrealizowanoz 59 584 osobami w wieku 15-65 lat. Zastosowano odpowiednie systemy wag przekrojowychi panelowych, aby wyniki mogy by wykorzystane do interpretacji oraz do wnioskowaniazarwno na ca populacj gospodarstw domowych, jak i zbiorowo ich czonkw.

4. Gwne wyniki analizPoniej zestawiono najwaniejsze i najciekawsze wyniki drugiej rundy badaniaw ukadzie odpowiadajcym wyodrbnionym blokom analitycznym.

4.1. Subiektywna luka edukacyjna dorosych

Subiektywna luka edukacyjna, rozumiana jako rnica midzy poziomem wyksztacenia,jaki respondent chcia uzyska, a osignitym poziomem wyksztacenia, wystpujeu prawie 23% mczyzn i 28% kobiet. Zakres jej wystpowania i jego zrnicowaniewrd kobiet i mczyzn zale od ich biografii edukacyjnych opisywanych za pomoczdefiniowanych w pierwszej rundzie badania zasadniczych cieek edukacyjnych,ale take od wieku, miejsca zamieszkania oraz roku ukoczenia edukacji formalnej.

Ryzyko wystpowania subiektywnej luki edukacyjnej rni si w zalenoci od wy-ksztacenia, pci, wieku respondentw oraz miejsca zamieszkania. Im wyszy osignitypoziom wyksztacenia, reprezentowany przez cieki edukacyjne, tym mniejsze jestryzyko wystpienia subiektywnej luki edukacyjnej. Kobiety czciej przejawiaj nie-zadowolenie z osignitego poziomu wyksztacenia ni mczyni, podobnie u osbmodszych luka edukacyjna wystpuje czciej ni u osb starszych. Take generalniew miastach ryzyko wystpienia luki jest wiksze ni na wsi, cho nie ma prawidowocipolegajcej na tym, e im wiksze miasto, tym mniejsze prawdopodobiestwo jejwystpienia. Te zalenoci zdaj si sygnalizowa znaczenie aspiracji edukacyjnychPolakw dla wystpienia luki, zarwno kobiety, jak i osoby modsze czy mieszkacymiast charakteryzuj si bowiem lepsz struktur wyksztacenia. Utrzymywanie siterytorialnych rnic ryzyka wystpowania luki edukacyjnej moe grozi polaryzacjspoeczestwa ze wzgldu na poziom wyksztacenia.

Porwnanie zakresu wystpowania luki dla osb koczcych edukacj formaln w trzechwyodrbnionych okresach: przed transformacj spoeczno-gospodarcz, w okresie trans-formacji i w czasie posttransformacyjnym (przed 1989, 1990-1999, 2000 i pniej)pokazuje, e zadowolenie Polakw z osignitego poziomu wyksztacenia roso.

Wyniki oszacowania modeli regresji logistycznej dla dwch grup respondentw tych,ktrzy ukoczyli edukacj formaln przed i po 1989 r. pokazuj odmienny wpyw nie-ktrych rozpatrywanych zmiennych (cieka edukacyjna, pe, miejsce zamieszkania)na prawdopodobiestwo wystpienia luki edukacyjnej. Osoby, ktre osigny wyksztacenieco najwyej rednie zgodnie ze ciekami typowymi (S2, S3, S4) przed 1989 r., majmniejsze ryzyko wystpienia luki edukacyjnej ni osoby, ktre te same cieki edukacyjneukoczyy po roku 1989, co zdaje si wskazywa zarwno na rosnce aspiracje edukacyjne,jak i wzrost wiadomoci wasnych niedostatkw. Podobnie awans edukacyjny kobiet

11

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 11

w ostatnich dwch dekadach przekada si na ich wiksz satysfakcj z wasnego wyksztacenia wzgldem satysfakcji odczuwanej przez mczyzn, gdy przed 1989 r.kobiety byy bardziej niezadowolone z osignitego poziomu wyksztacenia w porwnaniu z mczyznami ni kobiety, ktre ukoczyy edukacj po roku 1989.Take porwnanie wpywu wielkoci miast na wystpowanie luki edukacyjnej wskazujena rosnc w miastach wiadomo koniecznoci uzupeniania wyksztacenia, co moe pogbi wyranie niekorzystne dla mieszkacw wsi rnice w poziomiewyksztacenia.

Rysunek 3. Zrnicowanie prawdopodobiestwa wystpienia luki edukacyjnej wedug cieki edukacyjnej, pci i klasy miejscowoci oraz okresu ukoczenia edukacji (model 2 do 1989 r., model 3 po 1989 r.)

Uwaga: * oznaczono nieistotne statystycznie oceny ilorazu szans rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: I i II runda

Wanym powodem wystpienia luki edukacyjnej dla mczyzn, niezalenie od okresu,w ktrym ukoczyli nauk, bya ch usamodzielnienia si, bardziej znaczcadla mieszkacw miast ni wsi, a nastpnie brak chci do nauki. Kobiety wskazy-way przede wszystkim na brak rodkw na nauk, przy czym w kolejnych okresach (przed 1989 r., 1990-1999, 2000 i pniej) znaczenie tego powodu nieco sizmniejszyo.

Ranga przyczyn wystpienia luki edukacyjnej jest zrnicowana w zalenoci od ciekiedukacyjnej. Dla osb o wyksztaceniu poniej redniego najwiksze znaczenie miaaza sytuacja materialna, natomiast brak rodkw na nauk by powodem wystpienialuki edukacyjnej dla tych, ktrzy zrealizowali nietypow ciek S7, charakteryzujc si midzy innymi przerwami w podejmowaniu w kolejnych latach nauki w systemie

0,00

0,25

0,50

0,75

1,00

1,25

1,50

1,75

2,00

kobi

eta

do 1

0 ty

s. m

.*

10-1

9 ty

s. m

.*

20-4

9 ty

s. m

.

50-9

9 ty

s. m

.

10

0-19

9 ty

s. m

.

20

0-49

9 ty

s. m

.

50

0-99

9 ty

s. m

.

ilora

z sz

ans

model 2 model 3

War

szaw

a

cieka (ref. S1) pe miasto (ref. wie)

S2 S3 S4 S5 S6 S7

12

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 12

formalnym na nastpujcych po sobie poziomach edukacji. Najwaniejsz przyczynwystpienia luki wrd osb realizujcych pozostae cieki, waniejsz dla mczyznni dla kobiet, bya ch usamodzielnienia si. Niebagatelnym powodem dla kobietbya cia i opieka nad dzieckiem.

Osoby niezadowolone z osignitego poziomu wyksztacenia, czyli te, u ktrychwystpia luka edukacyjna, tworz grup potencjalnie zainteresowanych poszukiwaniemrnych form uzupeniania swego wyksztacenia. Jednak jedynie 8% z tej grupydeklaruje zamiar podjcia nauki w systemie edukacji formalnej. Im wyszy poziomwyksztacenia, tym wiksza skonno do jego uzupeniania w ten sposb, przy czymkobiety s bardziej skonne do podjcia nauki w systemie edukacji formalnej nimczyni. Im starsza osoba, tym mniejsze prawdopodobiestwo deklarowaniazamiaru podjcia nauki w systemie formalnym. Ponadto mieszkacy miast chtniejdeklaruj zamiar podjcia nauki w porwnaniu z mieszkacami wsi.

Osoby modsze, ktre ukoczyy edukacj po 2000 r., czciej chc powrci do edukacjiformalnej. Z badania wynika, e blisko 2/5 osb z dyplomem licencjata uzyskanympo 2000 r. ma zamiar podj takie dziaania, przy czym wicej mczyzn ni kobietmieszkajcych w miastach i wicej kobiet ni mczyzn mieszkajcych na wsi.

4.2. Ksztacenie i doksztacanie si Polakw w wietle wynikw badania UDE

Ksztacenie przed wejciem na rynek pracy i uczenie si przez cae ycie, takew czasie aktywnoci zawodowej, zapobiegaj deprecjacji kapitau ludzkiego w czasiei s sposobem na podtrzymanie produktywnoci zasobw pracy, ktrej ranga roniew warunkach zmieniajcej si struktury wieku populacji w krajach rozwinitych.Wag uczenia si przez cae ycie podkrela midzy innymi cel wyznaczony w strategiiEuropa 2020, ktry ma by osignity do 2020 r. przynajmniej 15% populacjiw wieku 25-64 ma uczestniczy w ksztaceniu ustawicznym, czyli o 2,5 p.p. wicejni cel postawiony w Strategii Lizboskiej (Komisja Europejska 2010).

Dla oceny zachodzcych trendw i zjawisk w ujciu przekrojowym wane jestpokazanie ich ta makroekonomicznego i zmian instytucjonalnych, mogcych wpywana aktywno zawodow albo edukacyjn w Polsce. W latach 2013 i 2014 sytuacjana rynku pracy powoli poprawiaa si, wskanik zatrudnienia rs, a stopa bezrobociamalaa. Mczyni pracowali czciej ni kobiety, z najwiksz rnic wynoszckilkanacie punktw procentowych w najstarszej grupie wieku: 55-64 lata. Aktywnezawodowo kobiety byy czciej bezrobotne. Istotn zmian instytucjonaln, ktramoga mie wpyw na aktywno zawodow osb starszych, byo stopniowe pod-noszenie od pocztku 2013 r. wieku emerytalnego kobiet i mczyzn4: powszechnywiek emerytalny, w ktrym kobiety mog odej na emerytur, ronie (od 60 latna koniec 2012 r.) o jeden miesic co kwarta, a dla mczyzn urodzonych od 1 styczniado 31 marca 1949 r. wiek ten wynosi 65 lat i 5 miesicy i ronie o jeden miesicco kwarta, by osign dla obu pci wiek 67 lat w 2040 r.

4 Por. ustawa z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpiecze Spoecznych oraz niektrychinnych ustaw (Dz. U. z 2012 r., poz. 637).

13

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 13

Aktywno edukacyjna w formie pozaformalnego uczenia si zaley czciowood moliwoci finansowania takiej nauki. Z punktu widzenia rynku pracy i doksztacaniaalbo przekwalifikowania osb bezrobotnych i poszukujcych pracy istotna jestaktywna polityka rynku pracy (ALMP), w tym szkolenia finansowane lub wspfinan-sowane ze rodkw publicznych. W 2013 r. szkolenia w ramach ALMP rozpoczo84,9 tys. osb, w porwnaniu z 80,7 tys. w 2012 r. i 53,8 tys. w roku 2011, w ktrymograniczono rodki wydawane na polityk aktywn w porwnaniu z poprzednimilatami. W 2014 r. z Funduszu Pracy wydzielono Krajowy Fundusz Szkoleniowy, ktregorodki s wykorzystywane na dofinansowanie ksztacenia ustawicznego pracownikw,podejmowanego z inicjatywy lub za zgod pracodawcy. Jednak w porwnaniudo liczby zarejestrowanych bezrobotnych czy liczby pracownikw oferty ksztaceniadofinansowanego ze rodkw publicznych skierowane mog by do relatywnie niewielkiej liczby osb wic ALMP nie powinna mie duego wpywu na zmianyuczestnictwa w tej formie uczenia si midzy pierwsz a drug rund badania UDE.

4.2.1. Niezadowolenie z osignitego wyksztacenia a uczenie si przez cae ycie

Korzystanie z edukacji pozaformalnej stanowi jedn z form ograniczania subiektywnejluki edukacyjnej. Jednak generalnie uczestnictwo w edukacji pozaformalnej w ciguostatniego roku deklarowao tylko 12% badanych, przy czym zaangaowanie siosb dorosych w ten typ edukacji rni si w zalenoci od czynnikw spoeczno--ekonomicznych. Wyniki badania UDE potwierdzaj zjawiska obserwowane rwniew innych badaniach. Rzadziej z tej formy nauki korzystaj osoby starsze ni modsze,ktre ukoczyy ksztacenie formalne po 2000 r., nieco rzadziej mczyni ni kobiety,czciej mieszkacy miast ni wsi. Wanym czynnikiem zwizanym z czstoci korzystania z edukacji formalnej jest wyksztacenie. Wrd wszystkich osb, ktre miaywyksztacenie wysze magisterskie, ponad 28% uczestniczyo w edukacji pozaformalnej,podczas gdy wrd osb z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym tylko 5%.

Wrd osb z luk edukacyjn, ktre nie maj zamiaru uzupenia swego wyksztacenia,podejmujc nauk w systemie edukacji formalnej, take wystpuje selektywno zaangaowania w edukacj pozaformaln wedug wyksztacenia. Dodatkowo znaczenietej formy zdobywania kompetencji oraz uzyskiwania kwalifikacji doceniaj bardziejosoby, ktre najwyszy poziom swojego wyksztacenia osigny do 1989 r., zwaszczate z wyszymi poziomami wyksztacenia. Osoby te czciej uczestnicz w tej formieaktywnoci edukacyjnej ni osoby, ktre ukoczyy edukacj po 1989 r.

Generalnie mieszkacy miast z luk edukacyjn maj istotnie wysze prawdopodo-biestwo udziau w aktywnoci zwizanej z podnoszeniem kwalifikacji ni mieszkacywsi. Dla respondentw koczcych edukacj po 1989 r., mimo do wyranegoprofilu wpywu im wiksze miasto, tym wiksze prawdopodobiestwo udziau,rnice te w wikszoci przypadkw nie s statystycznie istotne. Natomiast wrdrespondentw koczcych edukacj przed 1989 r. zaznacza si pewna polaryzacjazachowa istotne statystycznie rnice szans wystpuj dla mieszkacw miastmaych oraz duych i najwikszych.

14

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 14

Osoby, u ktrych nie wystpuje luka edukacyjna, s mniej skonne do udziau w aktywnocizwizanej z podnoszeniem kwalifikacji w porwnaniu z respondentami z luk edukacyjn,ktrzy nie zamierzaj podj nauki w systemie edukacji formalnej. Zadowoleni ze swegowyksztacenia uzyskanego po 1989 r. relatywnie czciej uzupeniaj swe kwalifikacjew porwnaniu z osobami z luk edukacyjn ni osoby zadowolone z wyksztaceniaukoczonego przed 1989 r., co wskazuje nie tylko na odmienn motywacj dodoksztacenia si, ale take zdaje si sygnalizowa inne postawy wobec ksztacania siprzez cae ycie w rozwaanych grupach respondentw. Mniejsza skonno dodoksztacania si osb, ktre zakoczyy edukacj formaln przed 1989 r. i s zadowoloneze swego wyksztacenia, wobec szybko zmieniajcych si warunkw ycia i pracyprowadzi moe do wykluczenia edukacyjnego i spoecznego tej grupy.

Generalna zaleno polegajca na tym, e im starsza osoba z luk edukacyjn, tymmniejsze prawdopodobiestwo uczestniczenia w jakiejkolwiek aktywnoci zwizanejz podnoszeniem kwalifikacji, ulega modyfikacji, gdy rozpatrujemy respondentw ko-czcych sw edukacj formaln przed 1989 r. i po 1989 r. dla pierwszej grupy wiek jestdestymulant aktywnoci, dla drugiej wpyw wieku staje si dodatni, ale jest nieistotnystatystycznie. Ten odmienny wpyw wieku jest wyraniejszy, gdy grupy respondentwo rnych okresach koczenia edukacji powikszone s o osoby bez luki edukacyjnej.Potwierdza to spostrzeenie dotyczce odmiennych zachowa dotyczcych aktywnociedukacyjnej obu grup, co powinno by take uwzgldnione w ofercie edukacyjnej.Dziaania w tym zakresie powinny by nakierowane na wskazywanie szerokiej gamykorzyci pyncych z edukacji, ktre odnosz si nie tylko do aktywnoci zawodowej.

W przeciwiestwie do ustale dotyczcych podnoszenia kwalifikacji poprzez udziaw edukacji formalnej wrd kobiet z luk edukacyjn s one mniej skonne nimczyni do uczestniczenia w jakiejkolwiek innej aktywnoci zwizanej z podnoszeniemkwalifikacji. Rnice midzy kobietami a mczyznami s nieco bardziej widocznew przypadku respondentw z wyksztaceniem uzyskanym po 1989 r., co moe siwiza z rosncym poziomem wyksztacenia kobiet i ich wikszym zadowoleniemz uzyskanego wyksztacenia.

W analizach aktywnoci edukacyjnej respondentw z luk edukacyjn, majcej alboform zamiaru podjcia nauki w systemie edukacji formalnej, albo zaangaowaniaw aktywno zwizan z podnoszeniem kwalifikacji, uwzgldniono dodatkowezmienne biecy status na rynku pracy, sytuacj rodzinn (wiek najmodszegodziecka, obecno osoby niepenosprawnej w gospodarstwie domowym), sytuacjmaterialn. Miay one odmienne znaczenie dla obu wyrnionych form aktywnociedukacyjnej. Biecy status na rynku pracy nie mia znaczenia dla zamiaru podjcianauki, ale pozostawanie w zatrudnieniu znaczco zwikszao prawdopodobiestwoudziau w edukacji pozaformalnej w porwnaniu z osobami niepracujcymi. Z koleiobecno osoby niepenosprawnej ograniczaa zamierzenia podjcia nauki, a niemiaa znaczenia dla udziau w aktywnoci zwizanej z podnoszeniem kwalifikacji.

Wyniki dotyczce wpywu dzieci (poprzez wiek najmodszego dziecka) zdaj siwskazywa na wystpowanie konfliktu midzy alokacj zasobw (czas, dochody)

15

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 15

w edukacj dzieci (szkoa, studia) oraz doksztacanie wasne rodzicw, ktrzy s nieza-dowoleni z osignitego poziomu wyksztacenia. Posiadanie najmodszego dzieckaw wieku 0-12 oraz 13-19 lat ogranicza zamiary podjcia nauki przez rodzicww porwnaniu z osobami bez dzieci.

Wiek najmodszego dziecka ma znaczenie take dla udziau w aktywnoci zwizanejz podnoszeniem kwalifikacji zarwno przez populacj respondentw z luk edukacyjn,jak i populacj tworzon przez osoby bez luki oraz z luk edukacyjn. Zmienna ta ma nieco odmienne znaczenie dla tych, ktrzy koczyli sw edukacj przed 1989 r.,i dla tych, ktrzy czynili to pniej. W pierwszej grupie respondentw obecno najmodszych dzieci w wieku szkolnym 7-12 lub 13-19 lat oraz dzieci w wieku 20 lati wicej ogranicza aktywno edukacyjn rodzicw w porwnaniu z osobami bezdzieci. Dla respondentw, ktrzy koczyli sw edukacj po 1989 r., destymulantich aktywnoci edukacyjnej jest obecno najmodszych dzieci w przedziale 0-3 lataoraz dzieci w wieku 20 lat i wicej. Wyniki przemawiaj za hipotez o ewentualnejkonkurencyjnoci midzy edukacj dzieci i doksztacaniem rodzicw. Ten problem konkurencyjnoci, w przypadku jednoczesnego ksztacenia dzieci i dorosych wymaga dyskusji nad organizacj ksztacenia i doksztacania oraz mechanizmami finansowania edukacji obowizkowej dzieci i modziey oraz edukacji dorosych.

Subiektywna ocena sytuacji materialnej zdaje si mie znaczenie zarwno dla zamiarupodjcia nauki, jak i udziau w aktywnoci zwizanej z podnoszeniem kwalifikacji.W pierwszym przypadku jej profil wpywu jest zgodny z oczekiwaniami (im trudniejszasytuacja, tym mniejsza szansa deklaracji zamiaru podjcia nauki), cho jedynie osobynajlepiej oceniajce sw sytuacj materialn rniy si istotnie od tych, ktrychsytuacja jest najgorsza. Natomiast w odniesieniu do aktywnoci zwizanej z podno-szeniem kwalifikacji ten wpyw jest niejednoznaczny i rnokierunkowy. W przypadkurespondentw z trudnoci i pewn trudnoci oraz do atwo radzcych sobie z wizaniem koca z kocem istnieje mniejsze prawdopodobiestwo udziau w doksztacaniu w porwnaniu z osobami w najgorszej sytuacji materialnej. W przypadku osb z gospodarstw w lepszej sytuacji materialnej prawdopodobiestwoudziau w doksztacaniu jest wiksze, ale generalnie rnice te byy statystycznienieistotne. Powtarza si jedynie istotna statystycznie rnica dotyczca respondentwo najlepszej sytuacji materialnej maj stosunkowo wysze prawdopodobiestwouczestniczenia w tej aktywnoci. Mimo tego wyniki te sygnalizuj, i nie monapomin tego czynnika w dziaaniach zmierzajcych do ograniczenia luki edukacyjnej.

Ustalenia, dotyczce zarwno nasilenia subiektywnej luki edukacyjnej, jak i moliwocijej ograniczenia poprzez zamiar podjcia nauki czy uczestniczenie w jakiejkolwiekinnej aktywnoci zwizanej z podnoszeniem kwalifikacji wedug wyksztacenia,miejsca zamieszkania czy okresu ukoczenia edukacji, sygnalizuj moliwe narastaniernic midzy grupami ludnoci o niskim poziomie wyksztacenia i braku aspiracjiedukacyjnych, grupami biernymi edukacyjnie i tymi, ktre odczuwaj niedosytz osignitego wyksztacenia (mimo relatywnie wyszego jego poziomu) i s aktywneedukacyjnie. Zapewne jednym ze rde zrnicowania aktywnoci edukacyjnejwedug miejsca zamieszkania jest dostpno usug edukacyjnych w rozwaanych

16

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 16

formach mieszkacy wsi jako wany powd niepodejmowania edukacji pozaformalnejpodawali brak odpowiedniej oferty w miejscu zamieszkania. Jednak wrd przyczyntakich decyzji respondenci wymieniali: brak potrzeby ksztacenia pozaformalnego(okoo 1/3 badanych), brak zainteresowania takim dziaaniem (co czwarty badany),braku czasu (okoo 30% badanych).

4.2.2. Aktywno edukacyjna i jej zmiany a aktywno zawodowa

Wyniki badania wskazuj, e midzy pierwsz i drug rund badania zwikszy siodsetek osb uczcych si, w szczeglnoci w ramach edukacji pozaformalnej i nie-formalnego uczenia si. Aktywno edukacyjna jest warunkowana sytuacj na rynkupracy, przy czym wpywa na ni nie tylko fakt zatrudnienia, ale rwnie dugookresu zatrudnienia. Chocia najsilniej swoj aktywno edukacyjn w tych formachintensyfikoway osoby bezrobotne, to jednak nadal osoby pracujce doksztacaj siczciej ni osoby bezrobotne. Jednoczenie tylko niewielki odsetek bezrobotnychpodejmujcych prac zaczyna w tym samym czasie uczestnictwo w szkoleniach,co wskazuje, e wrd pracujcych czciej podnosz swoje kwalifikacje osoby, ktreju duszy czas pracuj, ni te, ktre prac rozpoczy niedawno.

Rysunek 4. Uczestnictwo w edukacji formalnej, pozaformalnej i nieformalnym uczeniu si w latach 2013 (W1) i 2014 (W2), osoby w wieku 25-64 lata

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: I i II runda

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

45,0%

W1 W2

nieformalne uczenie si

edukacja pozaformalna

edukacja formalna

17

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 17

Wzroso take uczestnictwo Polakw w rnych formach uczenia si. Jednake skalarotacji midzy osobami aktywnymi i biernymi edukacyjnie jest bardzo niska,a podnoszcy swoje kwalifikacje w okresie ujtym w badaniu (2013-2014) to w duejmierze te same osoby. Spord osb, ktre doksztacay si formalnie w trakciepierwszej rundy badania (2013 r.) 57% kontynuowao je rok pniej. Jednoczeniew 2014 r. tylko 1% spord tych, ktrzy nie zadeklarowali uczestnictwa w formalnejedukacji rok wczeniej, doksztacao si w formalnych ramach w 2014 r. Uczenie si w miejscu pracy jest drugim w kolejnoci (po korzystaniu z Internetu)najbardziej popularnym sposobem na nieformalne zdobywanie wiedzy i umiejtnoci.Wrd osb starszych, ktre uczestnicz w edukacji formalnej, to rwnie powdwany, ale waniejszym rdem wiedzy jest Internet, inne media (radio/telewizja),a dla kobiet materiay drukowane. Zdecydowanie pozytywnie wypada ocena zrea-lizowanych kursw i szkole z perspektywy ich przydatnoci w pracy oraz cznieocena dokonanych wyborw edukacyjnych.

Podobnie jak w przypadku ustale dotyczcych wpywu subiektywnej oceny sytuacjimaterialnej nie odnotowano wyranego zwizku midzy dochodami osb w gospo-darstwie domowym (per capita) a zaangaowaniem respondentw w doksztacaniesi. Innymi sowy, przy uwzgldnieniu wpywu innych cech, sytuacja dochodowagospodarstwa w ksztatowaniu decyzji edukacyjnych nie jest statystycznie istotnai kwestie finansowe (dochody gospodarstwa domowego, ograniczenia budetowe)nie s znaczc barier uczestnictwa w podnoszeniu kwalifikacji. Nie zmienia tegofakt, e w zdecydowanej wikszoci przypadkw respondenci sami sponsorowaliswoje uczestnictwo w edukacji (pozaformalnej), nawet to powizane z rynkiem pracy.

Najczstszym powodem rezygnacji z podnoszenia swoich kwalifikacji jest brak takiejpotrzeby. Co trzecia osoba w wieku do 55 lat deklaruje, e to brak czasu ograniczajej moliwo doksztacania si. Z podobnych wzgldw respondenci nie poszukujinformacji o dostpnych moliwociach szkolenia si. Wyjtkowo czsto brak potrzebypodnoszenia kwalifikacji deklaruj osoby w wieku 50-65 lat, cho s przecitnierzecz biorc sabiej wyksztacone, maj wiksze luki kompetencyjne i co czwartaz nich deklaruje, e osigna niszy poziom wyksztacenia formalnego ni chciaa.Ukoczenie szkoy zasadniczej zawodowej, ktre wie si ze zdobyciem okrelonegozawodu, powoduje, e ju na pocztku swojej kariery mode osoby nie widzpotrzeby edukacji i ksztacenia, nie maj motywacji do ksztacenia i chci doskonaleniaswoich kompetencji. Jeli na tym etapie tej motywacji nie bdzie, to w pniejszymokresie, w tym bdc w starszym wieku, te osoby nie bd miay takiej motywacji.

18

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 18

Rysunek 5. Przyczyny braku podnoszenia swoich kwalifikacji (edukacja pozaformalna)

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda

Decyzja o podjciu aktywnoci edukacyjnej determinowana jest przede wszystkimsytuacj zawodow: poszukiwaniem nowej pracy, ryzykiem utraty obecnej, perspektywawansu lub podwyki czy te wypenieniem polecenia przeoonego. Perspektywarynku pracy jest deklarowana jako istotna take przez osoby bierne zawodowo (w wieku25-64), a wic te, ktre pracy nie maj ani jej nie poszukuj, ale zapewne mylo powrocie do pracy w duszej perspektywie czasowej. Co wicej, aktywno zawodowajest dodatnio skorelowana z aktywnoci edukacyjn w starszym wieku i z pniejszymprzechodzeniem na emerytur, poniewa pracownicy maj rynkowe bodce do inwestycjiw poszerzanie wiedzy i nabywanie nowych umiejtnoci. Jest to argumentem na rzeczprowadzenia polityki ograniczajcej zachty do wczesnego odchodzenia na emeryturi tworzcej zachty do duszej pracy. Osoby, ktre s bierne zawodowo w starszymwieku, maj mae szanse powrotu do aktywnoci, tym nisze, im niszy jest poziom wyksztacenia formalnego takiej osoby.

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

ogem kobiety mczyni modzi prime-age starsi

brak potrzeby czas nanse inne

19

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 19

Rysunek 6. Powody podnoszenia kwalifikacji wymieniane przez przynajmniej 3% respondentw


Zalenoci midzy obiema formami aktywnoci w starszym wieku s dwukierunkowe.Dodatkowo wiek silnie wpywa na szanse biernoci zawodowej. Im starsze s osoby,tym wiksza szansa, e nie bd aktywne zawodowo, szczeglnie kiedy osigaj wiekuprawniajcy do emerytury. Gorsze zdrowie, mierzone deklarowanym ograniczeniemsprawnoci, take silnie zwiksza szanse biernoci zawodowej, co jest zgodne z wynikamidotychczasowych bada dla Polski oraz dla innych krajw. Osoby w wieku 50-65 latmieszkajce na wsi s w wikszym stopniu aktywne zawodowo. Wie si to ze specyfikpracy w rolnictwie, w ktrym czsto gospodarstwa s prowadzone rodzinnie, i potwierdzatez o wpywie typu zatrudnienia na aktywno osb starszych.

W zdecydowanej wikszoci przypadkw respondenci sami sponsorowali swojeuczestnictwo w edukacji (pozaformalnej), nawet to powizane z rynkiem pracy.Dotyczy to 90% uczestnikw studiw podyplomowych, ponad 60% uczestnikwkursw i szkole zawodowych, 85% osb uczcych si jzykw obcych oraz prawie80% uczestnikw pozostaych aktywnoci, takich jak zajcia sportowe, artystyczneczy kursy prawa jazdy. W drugiej kolejnoci uczestnictwo w edukacji finansuj praco-dawcy. Pozostae rda finansowania (w tym rodki publiczne) byy wymienianeznacznie rzadziej.

Respondenci widz korzy ze swojego uczenia si. Prawie 2/3 ankietowanychuznao, e udzia w pozaformalnym doksztacaniu si pozwala im lepiej wykonywaprac, a prawie 12% respondentw dziki dodatkowej edukacji dostao w pracy

kobieta mczyzna

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

Inne

Chc pozna nowe osoby

eby dosta awans

Chc znale (now) prac

eby nie straci obecnej pracy

Pracodawca mnie wysa

Chc rozwija wasnezainteresowania / chc si rozwija

Takie zajcia mog pogodzi z innymiobowizkami

eby dosta podwyk

Musz si doksztaca, eby lepiej wykonywa swoj prac

20

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 20

awans lub podwyk. Ponad 41% osb zadeklarowao, e dokonane wybory edukacyjnepozwoliy im rozwin wasne zainteresowania. Tylko 2% ankietowanych uznao,e wybr by zupenie nietrafny i okaza si strat czasu i pienidzy.

4.3. Wykluczenie edukacyjne a wykluczeniespoeczne

W projekcie UDE wykluczenie edukacyjne jest utosamiane z niskim poziomem wyksztacenia5. Za osoby o niskim poziomie wyksztacenia uwaane s osoby w wieku25-65 lat majce co najwyej ukoczone gimnazjum (lub omioletni szkopodstawow) oraz w wieku 18-24 lata majce co najwyej ukoczone gimnazjumi nie kontynuujce nauki. Takie rozwizanie przyjmowane jest w analizach porw-nawczych wykluczenia spoecznego, prowadzonych w ramach Unii Europejskiej(por. np. Atkinson, Cantillan, Marlier i Nolan, 2002). Ponadto w analizach zostaawyrniona dodatkowa grupa osb podlegajcych wykluczeniu edukacyjnemu,a mianowicie osoby niepracujce i nie kontynuujce nauki (NEET) w wieku do 34 lat.

4.3.1. Czynniki wpywajce na osignicie poziomu wyksztacenia

Wyniki analizy pozwalaj zdefiniowa zarwno bezporednie, jak i porednie czynnikiosiganego poziomu wyksztacenia. Generalnie przeprowadzona analiza czynnikwwpywajcych na osignity poziom wyksztacenia wykazaa, e poza wyksztaceniemrodzicw o osignitym poziomie wyksztacenia decyduj takie czynniki, jak: motywacjawyboru szkoy, charakterystyki domu rodzinnego, a take pe, dodatkowa aktywnoedukacyjna obejmujca uczestnictwo w edukacji przedszkolnej oraz udzia w zajciachdodatkowych. Jako ksztacenia i zgodno profilu ksztacenia z zainteresowaniamis stymulantami osiganego poziomu wyksztacenia. Ci, ktrzy kierowali si tymimotywami, osignli wyksztacenie wysze. Natomiast osoby, ktre kieroway siw wyborze swojego ostatecznego etapu edukacji szans znalezienia dobrej pracyoraz bliskoci miejsca zamieszkania, charakteryzuj si relatywnie niszym osignitympoziomem wyksztacenia. Jednak ze wzgldu na to, e znaczenie i sposb oddziaywaniatych czynnikw rni si w zalenoci od poziomu wyksztacenia, poniej omwionyjest krtko ich wpyw na wyrnione poziomy wyksztacenia.

Poziom wyksztacenia rodzicw ogranicza ryzyko braku wyksztacenia lub wyksztaceniana poziomie podstawowym lub gimnazjalnym dzieci. Wikszy wpyw bezporedni odnotowano dla czynnikw zwizanych z motywacjami edukacyjnymi. Wybory edukacyjne podyktowane prestiem (renom) szkoy wpyway na zwikszenie ryzykabraku wyksztacenia, natomiast wybr profilu nauczania zgodnego z zainteresowaniamiczy podyktowany szans na znalezienie dobrej pracy ograniczay to ryzyko. Wrdcharakterystyk domu rodzinnego majcych poredni wpyw na zmniejszenie ryzykabraku wyksztacenia wystpuj silne wizi rodzinne (ktrych wpyw na zmniejszenieryzyka braku wyksztacenia jest podobny do tego zwizanego z poziomem wyksztaceniarodzicw) oraz wsplne spdzanie wolnego czasu. Ponadto czynnikami, ktrewpywaj bezporednio na ograniczenie ryzyka braku wyksztacenia, jest uczszczaniedo przedszkola oraz na zajcia dodatkowe.

5 W przeprowadzonym badaniu empirycznym nie jest badany, ze wzgldu na brak danych, poziom kompetencji poza kompetencjamicywilizacyjnymi.

21

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 21

Czynnikami porednio ograniczajcymi ryzyko osignicia wyksztacenia ponadgim-nazjalnego bez matury s: wyksztacenie rodzicw, wyznaczniki sukcesu w domu rodzinnym takie jak dobre wyksztacenie oraz, w niewielkim stopniu, prestiowa pracai wysoki status materialny, silne wizi rodzinne, wsplne spdzanie wolnego czasu.Niewielki wpyw ma rwnie klasa miejscowoci zamieszkania. Postrzeganie przez re-spondentw rodzinnego domu jako zamonego zwiksza ryzyko niskiego wyksztacenia. Bezporedni wpyw na zmniejszenie ryzyka osignicia wyksztaceniaponadgimnazjalnego bez matury miao zainteresowanie rodzicw edukacj dziecka(nieznaczny wpyw), a take motywacje wyborw edukacyjnych: presti szkoy, jakonauczania, profil zwizany z zainteresowaniami. Natomiast moliwo znalezienia pracypo zakoczeniu szkoy oraz odlego od szkoy bezporednio wpywaj na zwikszenieryzyka osignicia tego poziomu wyksztacenia, co potwierdza hipotez, e osobyukierunkowane na szybkie znalezienie zatrudnienia wybieraj ksztacenie zawodowe,prowadzce do relatywnie szybkiej moliwoci rozpoczcia aktywnoci zawodowej.

Wczesne rodzicielstwo zwiksza ryzyko uzyskania wyksztacenia poniej maturalnegojako najwyszego poziomu edukacji. Ustalenia te potwierdzaj zarwno wyniki uzyskanew analizach danych z pierwszej rundy badania UDE, wskazujce na to, e wczesne posiadanie dziecka moe mie wpyw na ograniczenie dalszych planw zwizanych z osiganiem wyszych poziomw wyksztacenia (matura, wyksztacenie wysze), jak i komentowane wczeniej przyczyny wystpowania luki edukacyjnej wrd kobiet.

Osigniciu wyksztacenia na poziomie maturalnym w poredni sposb sprzyjaj:wzorce kulturowe w rodzinie, wyznaczniki sukcesu zwizane z rodzin oraz dobrymwyksztaceniem, silne wizi rodzinne oraz pe. Bezporedni wpyw na osigniciewyksztacenia maturalnego ma wybr szkoy zwizany z jakoci nauczania. Do zmien-nych ograniczajcych ryzyko osignicia wyksztacenia maturalnego przez wpywporedni nale: prestiowa praca, wysoki status materialny, wsplne spdzaniewolnego czasu w domu rodzinnym oraz pe. W przypadku pci czny efekt bez-poredni i poredni jest dodatni, co oznacza, e czynniki porednie (zapewnezwizane z wczesnym rodzicielstwem) maj wiksze znaczenie dla zakoczeniaedukacji formalnej na tym etapie. Bezporedni wpyw na zmniejszenie ryzykaosignicia tego poziomu wyksztacenia ma rwnie uczszczanie na zajciadodatkowe (zapewne na korzy wyksztacenia wyszego).

Osigniciu wyszego wyksztacenia sprzyjaj: wyznaczniki sukcesu w domu rodzinnymzwizane z osigniciem dobrego wyksztacenia, wzorce kulturowe oraz poziom wyksztacenia rodzicw i silne wizi rodzinne. W mniejszym stopniu czynnikamitakimi s rwnie wsplne spdzanie wolnego czasu i klasa miejscowoci zamieszkania.Stymulantami o bezporednim charakterze s: uczszczanie na zajcia dodatkowe,pe, motywacje wyboru szkoy takie jak wybr profilu zgodny z zainteresowaniami,jako nauczania oraz presti szkoy, a take uczszczanie do przedszkola. W przypadkupci wiksze jest oddziaywanie czynnika bezporedniego, co oznacza, e kobietymaj wysze prawdopodobiestwo uzyskania wyszego poziomu wyksztacenia.Na zmniejszenie szansy na osignicie wyksztacenia wyszego wpywaj poredniozamono domu rodzinnego, pe, wyznaczniki sukcesu w domu rodzinnym

22

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 22

zwizane z rodzin oraz prestiow prac. Bezporedni wpyw maj czynniki dotyczcemotywacji wyboru szkoy: z powodu znalezienia pracy po zakoczeniu szkoy orazbliskiej odlegoci od szkoy, jak rwnie wczesne rodzicielstwo.

4.3.2. Wykluczenie edukacyjne a wykluczenie spoeczne

Wykluczenie edukacyjne, rozumiane jako osignicie niskiego poziomu wyksztacenialub bierno edukacyjna i zawodowa (NEET), zwiksza ryzyko wykluczenia spoecznegow rnych jego wymiarach kompetencji cywilizacyjnych, rynku pracy, w obszarzematerialnych warunkw ksztacenia i rozwoju, a take wypoczynku i ochrony zdrowia.Niemal wszystkie osoby z niskim poziomem wyksztacenia i osb biernych edukacyjniei zawodowo s wykluczone w obszarze kompetencji cywilizacyjnych. W obszarze rynkupracy jest wykluczonych 60% osb z niskim wyksztaceniem oraz wszystkie osobyNEET. Ponad poowa osb wykluczonych edukacyjnie (w porwnaniu z niecaymi 40%osb niewykluczonych edukacyjnie) jest rwnie wykluczona w obszarze wypoczynku.

Wystpowanie osb dorosych wykluczonych edukacyjnie w gospodarstwie domowymsprzyja rwnie zwikszeniu ryzyka wykluczenia oraz powiksza gboko wykluczeniadzieci w wieku 4-14 lat w rnych wymiarach wykluczenia, w tym w obszarze mate-rialnych warunkw ksztacenia i rozwoju, a take wypoczynku i ochrony zdrowia.Oznacza to, e dzieci w gospodarstwach domowych z osobami wykluczonymi edu-kacyjnie maj gorsze warunki ksztacenia i rozwoju, co sprzyja dziedziczeniu niskiegopoziomu kapitau ludzkiego przez kolejne pokolenia.

Osignicie wyszego poziomu wyksztacenia znaczco zwiksza prawdopodobiestwowyjcia z wykluczenia spoecznego w rnych jego wymiarach: sytuacji dochodowejczy sytuacji na rynku pracy. Analiza odpyww ze sfery wykluczenia spoecznegow latach 2013-2014 wskazuje, e wraz ze wzrostem wyksztacenia wzrasta poziomodpywu osb z ubstwa dochodowego, bezrobocia i biernoci zawodowej.

Wyksztacenie jest skorelowane z szeregiem innych czynnikw, takich jak np. posiadanekompetencje cywilizacyjne, co naley bra pod uwag w interpretowaniu uzyskanychwnioskw. Wpyw wyksztacenia na prawdopodobiestwo wyjcia z wykluczeniaspoecznego jest znaczcy na podstawie oszacowanych modeli mona wskaza,e potencjalne zwikszenie poziomu wyksztacenia podnosi w sposb statystycznieistotny szanse na odpyw z analizowanych wymiarw wykluczenia spoecznego. Najwikszy potencjalny wpyw obserwujemy w przypadku wyjcia ze stanu ubstwadochodowego osignicie wyszego wyksztacenia w przypadku kadej z analizo-wanych grup wyksztacenia zwiksza w sposb statystycznie istotny prawdopodo-biestwo wyjcia z tego stanu. W odniesieniu do szans na znalezienie zatrudnieniaistotne efekty obserwowane s szczeglnie wrd osb z wyksztaceniem podstawowymlub gimnazjalnym wzrost poziomu wyksztacenia oznacza znaczce zwikszenieszansy na znalezienie pracy i wyjcie z bezrobocia.

Panelowy charakter badania UDE pozwala na okrelenie mobilnoci osb w grupie wykluczonych edukacyjnie w latach 2013-2014. Mobilno osb ze wzgldu na ich status

23

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 23

przynalenoci do grupy osb o niskim poziomie wyksztacenia nie bya w ujciu absolutnym znaczca i dotyczya tylko 2,8% osb, ktre bray udzia w obu rundachbadania. Jednake a okoo 22% osb, ktre miay niski poziom wyksztacenia w 2013 r., podjo nauk i tym samym opucio grup osb wykluczonych edukacyjniew 2014 r.

Mobilno osb w latach 2013-2014 ze wzgldu na ich status przynalenoci do grupyosb niepracujcych i nieuczcych si (NEET) jest o wiele wiksza ni w przypadkumobilnoci osb ze wzgldu na ich status przynalenoci do grupy osb z niskimpoziomem wyksztacenia. W badanych latach a ponad 21% osb zmienio tenstatus. Przynaleno do grupy osb niepracujcych i nieuczcych si nie macharakteru trwaego, gdy ponad 55% osb, ktre w 2013 r. naleay do grupy NEET,opucio j w 2014 r. na skutek podjcia pracy lub nauki. Jednoczenie tylko niecae10% osb, ktre w 2013 r. nie naleay do grupy NEET, na skutek zakoczenia naukii niepodjcia pracy albo te utraty pracy znalazo si w grupie NEET.

4.4. Midzypokoleniowe uwarunkowania ksztatowania kapitau ludzkiego

4.4.1. Przedszkolne, szkolne i pozaszkolne aktywnoci edukacyjne dzieci i rodzicw

W celu identyfikacji roli rodziny, charakterystyki gospodarstwa domowego, a take innychuwarunkowa zwizanych z ksztatowaniem kapitau ludzkiego przeprowadzono analizy:

uczestnictwa dzieci w edukacji przedszkolnej trwajcej duej ni 1 rok, udziau rodzicw w aktywnoci edukacyjnej dzieci oraz wsppracy rodzicw

ze szko, udziau dzieci i modziey w zajciach dodatkowych.

Aktywnoci te zostay wybrane ze wzgldu na ich ponadobowizkowy charakter,ktry wskazuje na potencjalne zaangaowanie rodzicw w dziaania i aktywnoci,ktre przyczyniaj si do zwikszania kompetencji i wynikw edukacyjnych osiga-nych przez dzieci i modzie, poczwszy od edukacji przedszkolnej do gimnazjalnej wcznie.

Otrzymane wyniki wskazuj, e rodzice uczestnicz w aktywnoci edukacyjnej swoichdzieci. Odbywa si to zarwno przez decyzje dotyczce ich uczestnictwa w edukacjiprzedszkolnej, zaangaowanie w aktywno edukacyjn w szkole oraz w domu,jak rwnie przez zapewnienie uczestnictwa dzieci w rnych zajciach dodatkowych.Analiza danych UDE wskazuje na to, e wyksztaceni rodzice, a take zamieszkaliw wikszych miastach, angauj swoje zasoby (zarwno czasu, jak i finansowe)w wikszym stopniu ni rodzice z niszymi poziomami wyksztacenia czy zamieszkalina wsi i w mniejszych miejscowociach.

Dzieci rodzicw z wyszym wyksztaceniem duej ucz si w przedszkolach,co oznacza, e ju na bardzo wczesnym etapie wystpuje swoistego rodzaju efektselekcji. Zwikszenie dostpnoci (take finansowej) przedszkoli oraz wprowadzenie

24

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 24

obowizku nauki przedszkolnej dla piciolatkw spowodowao zmniejszenienierwnoci w dostpie do edukacji przedszkolnej, ale ich nie wyeliminowao.

Wiek dziecka jest wanym wyznacznikiem zaangaowania rodzicw w organizacj wydarzeszkolnych. Rodzice czciej angauj si w organizacj wydarze dzieci w przedszkolach iw podstawwce, zaangaowanie maleje wraz z wiekiem dzieci, co jest wnioskiem do in-tuicyjnym na wczesnych etapach nauki organizacja wycieczek, wyjazdw na basen itp.wymaga zapewnienia wikszej liczby opiekunw ni wrd starszych dzieci.

Rodzice lub inne osoby z gospodarstwa domowego czsto pomagaj modszymdzieciom w nauce W przypadku dzieci w klasach 1-3 dotyczy to 80% rodzicw(lub innych osb w gospodarstwie domowym). Z wiekiem dzieci maleje odsetekrodzicw pomagajcych dzieciom w nauce w gimnazjum zjawisko to jest przecitniedwukrotnie rzadsze ni w najmodszych klasach szkoy podstawowej. Rwnie w tymprzypadku czciej pomoc dzieciom deklaruj rodzice posiadajcy wysze wyksztacenie,jak rwnie ci zamieszkali w duych miastach.

Wzorce uczestnictwa dzieci w edukacji przedszkolnej oraz w zajciach dodatkowychwskazuj na replikacj istniejcej struktury kapitau ludzkiego rodzice o wyszymstatusie spoeczno-ekonomicznym, w tym w szczeglnoci majcy wysze wyksztacenie,inwestuj ju od najwczeniejszych lat w kapita ludzki swoich dzieci. Przy znaczniewyszej stopie zwrotu z tych inwestycji moe to skutkowa rosncym zrnicowaniemkapitau ludzkiego w przyszoci, w tym narastaniem rnic terytorialnych pomidzyregionami miejskimi i wiejskimi.

Rysunek 7. Odsetek dzieci uczestniczcych w zajciach dodatkowych wedug wieku


3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

jakiekolwiek zajcia dodatkowelekcje jzyka obcegozajcia z przedmiotw szkolnych zajcia artystyczne / koa zainteresowa

zajcia sportowezajcia wynikajce z przynalenoci do organizacji lub wsplnoty wyznaniowej

inne zajcia

25

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 25

Wyniki modelu regresji logistycznej wskazuj, e pe dziecka jest istotnym czynnikiemdla rodzaju aktywnoci pozalekcyjnej. Dziewczynki w sposb statystycznie istotnyrzadziej uczestnicz w zajciach sportowych, natomiast czciej w zajciachrozwijajcych zainteresowania lub przedmiotowych, a take zajciach jzykowych.Czciej ni chopcy uczestnicz rwnie w wicej ni jednej aktywnoci.

Statystycznie istotne efekty obserwujemy rwnie w przypadku uczniw na rnychetapach edukacji. Uczniowie szkoy podstawowej statystycznie czciej ni gimnazjaliciuczestnicz w zajciach sportowych. Uczniowie klas 1-3 statystycznie rzadziejuczestnicz w zajciach z jzykw obcych, a uczniowie klas 4-6 czciej bior udziaw zajciach zwizanych z zainteresowaniami bd przedmiotami szkolnymi, czciejte cz wicej ni jedne dodatkowe zajcia. Mona postawi hipotez, e wrazze wzrostem obcie zwizanych z nauk na etapie gimnazjalnym zmniejsza simoliwo uczestniczenia w dodatkowych zajciach.

Istotne statystycznie rnice obserwujemy rwnie w przypadku miejsca zamieszkania.Dzieci zamieszkae na wsi rzadziej uczestnicz w zajciach z jzykw obcych, a takerzadziej cz wicej ni jedn dodatkow aktywno.

Status na rynku pracy nie ma statystycznie istotnego zwizku z aktywnoci edukacyjndzieci, natomiast obserwujemy istotne efekty w przypadku wyksztacenia rodzicw.Dzieci matek z wyksztaceniem poniej wyszego statystycznie istotnie rzadziejni dzieci matek z wyszym wyksztaceniem uczestnicz w zajciach z jzyka obcego.Rwnie zajcia zwizane z zainteresowaniami i przedmiotami, a take czeniewicej ni jednego zajcia rzadziej zdarza si wrd dzieci, ktrych matki maj odpo-wiednio wyksztacenie zasadnicze zawodowe oraz gimnazjalne lub nisze. W przypadkuostatnich dwch typw dodatkowej aktywnoci obserwujemy rwnie statystycznieistotne efekty zwizane z wyksztaceniem ojca.

Uczestnictwo w zajciach dodatkowych zwizane jest rwnie z nakadami, ktrena ten cel ponosz gospodarstwa domowe. Przecitne wydatki na uczestnictwodzieci rosn wraz z wiekiem dziecka najnisze rednie kwoty wydatkw obserwujemydla dzieci w niszych klasach szk podstawowych, najwysze dla gimnazjalistw.

Wydatki rosn rwnie wraz z wyksztaceniem rodzicw, szczeglnie na pocztkowychetapach edukacji w przedszkolu oraz w szkole podstawowej, mniejsze rnicew zalenoci od wyksztacenia rodzicw (ale takie same co do tendencji) obserwujemyw przypadku gimnazjalistw. Pracujcy rodzice (szczeglnie matki) wydaj wicejna zajcia dodatkowe dzieci ni ci, ktrzy nie pracuj.

Wydatki na zajcia pozalekcyjne zale rwnie od klasy miejscowoci zamieszkania najmniej wydaj na ten cel mieszkacy wsi, a najwicej mieszkacy najwikszychmiast.

26

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 26

4.4.2. Czy dzieci id w lady rodzicw?

Przecitnie Polacy legitymuj si wyszym poziomem wyksztacenia ni ich rodzice.Jedynie okoo mczyzn i kobiet deklaruje, e ich poziom wyksztacenia jest takisam jak rodzicw, a okoo 10% kobiet i mczyzn osigno wyksztacenie nisze.

Natomiast Polacy rzadko id w lady rodzicw, jeeli chodzi o kierunek ksztacenia.Najczciej zdarza si to w sytuacji, kiedy synowie osigaj taki sam poziomwyksztacenia jak ich ojcowie, a crki taki jak ich matki. W takich parach ponad13% mczyzn i 14% kobiet deklaruje, e ich kierunek wyksztacenia jest zbienyz wyksztaceniem ich rodzicw. Kierunek wyksztacenia dzieci jest z reguy inny nikierunek wyksztacenia rodzicw, co ilustruje poniszy rysunek.

Rysunek 8. Poziom i kierunek wyksztacenia osb w wieku 23-40 lat w porwnaniu z poziomem i kierunkiem wyksztacenia ich rodzicw


Respondent

Respondent

Respondent

Respondent

Mczyznaw wieku

20-43 lata

Mczyznaw wieku

20-43 lata

Kobietaw wieku

20-43 lata

Kobietaw wieku

20-43 lata

Poziomwyksztacenia

ojca

Poziomwyksztacenia

matki

Poziomwyksztacenia

ojca

Poziomwyksztacenia

matki

Taki samkierunek

wyksztaceniaojca

Taki samkierunek

wyksztaceniamatki

Taki samkierunek

wyksztaceniaojca

Taki samkierunek

wyksztaceniamatki

Taki sam27,3%

Taki sam26,4%

Taki sam18,0%

Taki sam20,8%

13,2%

6,7%

6,2%

14,2%

Niszy59,5%

Niszy57,7%

Niszy70,3%

Niszy68,0%

5,1%

3,0%

2,1%

3,0%

Wyszy10,3%

Wyszy13,7%

Wyszy9,1%

Wyszy9,6%

4,8%

4,6%

5,2%

6,4%

SYN OJCIEC

SYN MATKA

CRKA OJCIEC

CRKA MATKA

27

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 27

4.5. Sprzenia na rynku edukacyjnym symulacja skutkw zmian politykiedukacyjnej w obszarze finansowania jej ze rodkw publicznychdla decyzji edukacyjnych gospodarstw domowych

Dane uzyskane w badaniu UDE pozwoliy na przeprowadzenie modelowania wielo-agentowego, ktrego celem jest identyfikacja moliwych skutkw zmian demogra-ficznych. Na skutek obserwowanego od lat 90. spadku liczby urodze widoczny jestspadek liczby osb w wieku 19-23 lata z perspektywy wyborw przyszych cieekedukacyjnych oraz jakoci ksztacenia. Uzyskane dane wskazuj, e zmiany te mogprowadzi do studiw wyszych dla wikszego odsetka osb modych, w tym taketych o relatywnie niszym potencjale tym samym redni poziom studentw uczelnipublicznych bdzie cay czas si obnia, a razem z nim poziom wynagrodze absol-wentw. Wzrost dostpnoci ksztacenia na uczelniach publcznych bdzie prowadzido wzrostu odsetka osb wybierajcych t ciek edukacyjn na niekorzy cieekkoczcych si na poziomie rednim i zawodowym. Obnianie kryteriw przyjciana studia, spowodowane koniecznoci pozyskania niezbdnej liczby studentwdla zapewnienia waciwego funkcjonowania uczelni, moe doprowadzi do scenariusza,w ktrym rynek wymusi powstanie uczelni prywatnych o wyszej jakoci ksztaceniai wyszej barierze wejcia.

Wyniki symulacji zestawione na rysunku 9 pokazuj, e wiksza dostpno studiwdziennych na uczelniach publicznych, spowodowana spadkiem popytu na studia,prowadzi do stopniowego spadku przecitnego poziomu zdolnoci studentw.Obnia si rwnie przecitny poziom ksztacenia redniego i zawodowego. Jedno-czenie, jak ukazuj to wyniki symulacji zestawione na rysunku 10, bogatsi rodzice(a wic, zgodnie z modelem, posiadajcy wikszy poziom zdolnoci) mog czciejdecydowa o posyaniu swoich dzieci na uczelnie niepubliczne, co w konsekwencjiprowadzi do wzrostu wynagrodze absolwentw tych uczelni. Zmiana redniegopoziomu zdolnoci osb studiujcych na uczelniach publicznych prowadzi do spadkuredniego poziomu wynagrodze ich absolwentw.

28

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 28

Rysunek 9. Przecitny poziom zdolnoci absolwentw poszczeglnych cieekedukacyjnych przy uwzgldnieniu struktury populacji z 2014 r. i prognozy jej dynamikiprzygotowanej przez GUS (2014) scenariusz W.R_D.R.


Rysunek 10. Przecitny poziom wynagrodze w zalenoci od wybranej cieki edukacyjnej,model dynamiki populacji W.R_D.R.


-1,0

-0,8

-0,6

-0,4

-0,2

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1985 2000 2015 2030 2045 2060 2075

Rok

Przecitny poziom zdolnocijednostek w zalenoci

od wyboru cieki edukacyjnej.Model dynamiki

populacji uwzgldniajcyrzeczywist strukturwiekow dla Polski.

wysze st-publ

wysze nst-publ

wysze st-npubl

wysze nst-npubl

zawodowe

rednie

1985 2000

2000

2500

3000

1500

2015 2030 2045 2060 2075

Rok

Przecitny poziom wynagrodzejednostek w zalenoci

od wybranej cieki edukacyjnej.Model dynamiki

populacji uwzgldniajcyrzeczywist strukturwiekow dla Polski.

wysze st-publ

wysze nst-publ

wysze st-npubl

wysze nst-npubl

zawodowe

rednie

29

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 29

Obecnie poziom zrnicowania wynagrodze absolwentw dziennych studiwuczelni niepublicznych jest bardzo wysoki, co moe wiadczy o postpujcym rnicowaniu tego rynku, ale na razie populacja takich absolwentw jest cigle zbytmaa, co uniemoliwia wycignicie waciwie uzasadnionych wnioskw.

Przeciwdziaanie wskazanym wyej procesom przez regulacje polegajce na utrudnieniudostpu do studiw stacjonarnych na uczelniach publicznych (ograniczenie liczbymiejsc, wprowadzenie wspwasnoci) pozwala na czciowe ograniczenie spadkuredniej jakoci poziomu zdolnoci, a w konsekwencji wiedzy i umiejtnociabsolwentw tych uczelni oraz ich pniejszych potencjalnych rednich wynagrodze.Naley jednak bra pod uwag, e kade ograniczenie dostpnoci studiwstacjonarnych na uczelniach publicznych prowadzi do obnienia odsetka osbz wyszym wyksztaceniem w spoeczestwie, co jest niekorzystnym wynikiemprocesu. le zaprojektowany system stypendiw socjalnych przycignie na uczelniewysze wyjtkowo sabo przygotowanych absolwentw szk rednich, czyli osoby,ktre powinny wybra ciek ksztacenia redniego lub zawodowego. Sytuacja takamoe mie w szczeglnoci miejsce, gdy prg stypendium socjalnego zostanieustawiony zbyt nisko oraz przyjmie si, e poziom zdolnoci rodzicw jest skorelowanyz sytuacj finansow gospodarstwa domowego, a zdolnoci dziecka s skorelowaneze zdolnociami rodzicw.

4.6. Uwarunkowania zachowa gospodarstw domowych w kontekcie politykilokalnej wpyw polityki lokalnej na zachowania gospodarstwdomowych

Przyjty w analizie lokalnych uwarunkowa decyzji edukacyjnych model podejmowaniadecyzji odwouje si do teorii racjonalnego wyboru i opisywania zjawisk wystpujcychna poziomie makro poprzez odniesienie do zachowa jednostek. Model inspirowanyjest modelem nierwnoci edukacyjnych Goldthorpe i Breena (2012), ale z naciskiemna ograniczenia narzucane przez lokaln dostpno instytucji edukacyjnych, ktramoe silnie modyfikowa to, z jakim zbiorem moliwoci jednostka ma do czynienia,i w efekcie pozostawia j w sytuacji niemal pozbawionej wyboru instytucjiedukacyjnych.

Wyniki badania wskazuj, e Polacy dobrze orientuj si w ofercie edukacyjnej w najbliszej okolicy i nie dotyczy to wycznie rodzicw dzieci w wieku szkolnym.Poziom orientacji jest wyranie lepszy w maych ni w duych miejscowociach.Wpisuje si to do dobrze w wyniki innych bada mwicych o istotnej roli bliskociinstytucji edukacyjnej jako podstawowego kryterium jej wyboru ludzie, szczeglniew mniejszych miejscowociach, maj silny zwizek z lokalnymi uwarunkowaniami,a sie instytucji edukacyjnych wydaje si czci obrazu ich otoczenia.

30

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 30

Rysunek 11. redni wskanik braku orientacji w ofercie edukacyjnej (liczba odpowiedzinie wiem na pytanie o dostpno instytucji edukacyjnych w najbliszej okolicy) w zalenoci od klasy wielkoci miejscowoci


Subiektywna ocena poday instytucji edukacyjnych w najbliszej okolicy gospodarstwdomowych jest w pewnym stopniu uwarunkowana klas wielkoci miejscowoci.Jak mona byo si spodziewa, widoczna jest wyrana luka tak mierzonej poday instytucji edukacyjnych midzy miastem a wsi. Warto jednak podkreli, e zarwnow obrbie wsi, jak i miast widoczne jest zrnicowanie dostpu do instytucjiedukacyjnych. Innymi sowy, mamy do czynienia zarwno z bardzo dobrym, jak i bardzo zym dostpem do edukacji na wsiach, jak te z gospodarstwami z duychmiast majcymi poczucie, e w ich bliskiej okolicy oferta edukacyjna jest uboga.Bardzo ciekawa jest te niejednolito rnych wymiarw dostpu do edukacjiw miastach, z do wyranym pogorszeniem parametrw tego dostpu w miastachduych, ale nie najwikszych. Jest to zjawisko wystpujce na tyle systematycznie,e cenne byoby jego dokadniejsze zbadanie.

W nieco bardziej pogbionej analizie dotyczcej zakresu i kontekstu podejmowaniadecyzji zwizanych z edukacj oraz opiek nad dziemi do pitnastego roku yciauderza przede wszystkim symboliczna poda instytucji zwizanych z opiek naddziemi modszymi ni trzyletnie. Brak dostpu do usug opiekuczych dla dzieciw tym wieku jest problemem oglnopolskim i obejmuje wszystkie klasy miejscowoci.Istotne ograniczenie dla podejmowania decyzji dotyczcych edukacji dzieci stanowimoe rwnie bardzo niska ocena dostpnoci instytucji wychowania przedszkolnegona wsiach w porwnaniu z miastami. Na poziomie edukacji obowizkowej dostp

0,2

0,3

0,6

0,6

1

0,9

0,5

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2

Gmina wiejska

Miasto do 20 tys.

Miasto 20 -100 tys.

Miasto 100-200 tys.

Miasto 0,2-0,5 mln

Miasto powyej 0,5 mln

Ogem

rednia liczba odpowiedzi nie wiem na pytanie o instytucje edukacyjne w najbliszej okolicy w zalenoci od klasy miejscowoci zamieszkania

31

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 31

do szk podstawowych i gimnazjw jest powszechny, ale konieczno dojazdwsilnie rnicuje uczniw mieszkajcych na wsi i w miecie przede wszystkimw przypadku gimnazjw.

Tabela 1. Ocena dostpu do poszczeglnych instytucji edukacyjnych i zwizanychz edukacj a wielko miejscowoci (odsetek respondentw, ktrzy wskazali na daninstytucj edukacyjn)


Szczegowe analizy wskazuj, e po pierwsze, uwarunkowania lokalne de factoksztatuj sytuacj decyzyjn rodzicw dzieci do szstego roku ycia jeli instytucjete s dostpne, rodzice mog podj decyzj, czy chc skorzysta z takiej formyopieki. Moliwo podjcia takiej decyzji jest dostpna tylko dla niewielkiej czciPolakw, szczeglnie w przypadku dzieci najmodszych (do trzeciego roku ycia).W znacznej czci przypadkw dla dzieci najmodszych i dla znacznego odsetkadzieci w wieku przedszkolnym z terenw wiejskich uwarunkowania lokalne przekadajsi na to, e rodzice, niezalenie od swoich preferencji, musz pozostawi dzieckow domu do czasu osignicia wieku, w ktrym zostanie objte edukacj przygotowujcje do szkoy. Jeli niezbdn opiek nad dzieckiem przejmie jedno z rodzicw,to opisane ograniczenie wyboru edukacyjnego dla dziecka ma du szans sta sijednoczenie ograniczeniem jego wyborw zawodowych i edukacyjnych. W odniesieniudo szk podstawowych i gimnazjw sytuacja jest inna przede wszystkim ze wzglduna to, e na tym etapie nauka jest obowizkowa. W zdecydowanej wikszoci rodzicezapisuj dzieci do rejonowych szk podstawowych i gimnazjw. Tu bardzo widoczniena moliwoci wyboru nakada si zrnicowanie poday instytucji edukacyjnychpowizane z klas wielkoci miejscowoci w wikszych orodkach miejskich przywyborze szkoy rozwaane byy rne placwki i czciej decydowano si na inn

gmina wiejska

miasto do 20

tys.

miasto 20-100

tys.

miasto 100-200

tys.

miasto 0,2-0,5

mln

miasto powyej 0,5 mln

obek (lub klub malucha itp. dla dzieci w wieku 1-3 lata)

15 54 68 67 61 76

przedszkole 68 95 94 93 92 93

szkoa podstawowa 76 97 97 96 96 96

gimnazjum 57 95 93 92 91 91

szkoa ponadgimnazjalna 22 83 85 81 72 79

szkoa policealna\kolegium 12 42 66 65 50 60

uczelnia publiczna 7 10 41 58 49 58

uczelnia niepubliczna 7 9 40 51 41 53

szkoa jzykowa 12 40 63 65 53 67

biblioteka 51 84 85 84 77 81

32

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 32

placwk ni rejonowa. Na wsi i w maych miastach rodzice w zasadzie nie dokonujwyboru szkoy tam najczciej dzieci chodz po prostu do tej szkoy, ktra jestnajbliej, cho niekiedy i tak oznacza to potrzeb dojazdu dziecka do szkoy.

Tabela 2. Odsetek dzieci, w przypadku ktrych brano pod uwag wicej ni jedn placwk


Ze wzgldu na bardzo wyranie widoczne zjawisko ograniczenia moliwoci podejmowaniadecyzji odnonie do wyboru placwek edukacyjnych dla dzieci przez uwarunkowanialokalne rekomendowana jest szczeglna dbao o jako ju istniejcych instytucji edukacyjnych, np. poprzez rozwijanie systemw wsparcia szk w pracy nadjakoci nauczania. Dotyczy to przede wszystkim szk podstawowych i gimnazjwznajdujcych si na wsi i w mniejszych miejscowociach. Warto podkreli, e uwa-runkowania lokalne wpywaj rwnie na moliwo udziau dzieci w zajciach pozalekcyjnych. Z tego wzgldu warto rozwija i wspiera programy i inicjatywy (np. samorzdowe, ale te pozarzdowe), ktrych celem jest poszerzenie oferty zajpozalekcyjnych dla tych dzieci, ktre, ze wzgldu na uwarunkowania lokalne, majdo nich utrudniony dostp. Dobrym pomysem moe by tu np. wspieranie bibliotekwiejskich w takiej dziaalnoci ze wzgldu na powszechny dostp do takich placwek.

4.7. Zaleno midzy biografi edukacyjn i rodzinn

Analizy zalenoci midzy biografi edukacyjn kobiet a ich biografi rodzinn, charakteryzowan przez redni liczb dzieci i kalendarz pierwszych i drugich urodze,wnosz nowe ustalenia do oceny zmian podnoci w Polsce. Po raz pierwszy bowiemdokonano analiz podnoci w ujciu kohortowym (kobiety urodzone w latach 1950--1979) uwzgldniajcych nie tylko wyksztacenie matek opisywanych przez ich ciekiedukacyjne, ale take midzypokoleniow ruchliwo edukacyjn kobiet.

Dzietno w Polsce jest niezmiennie bardzo silnie zrnicowana ze wzgldu na wyksztaceniematki kobiety z wyksztaceniem podstawowym (symbol 1 na rysunku 12), bdcew momencie badania w wieku co najmniej 40 lat, maj rednio o okoo jedno dziecko

obek przedszkole szkoa podstawowa

gimnazjum

gmina wiejska 38 9 5 8

miasto do 20 tys. 14 20 8 14

miasto 20-100 tys. 16 23 14 26

miasto 100-200 tys. 25 33 11 22

miasto 0,2-0,5 mln 21 25 11 35

miasto powyej 0,5 mln 48 42 22 33

ogem 28 22 10 16

33

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 33

wicej ni kobiety z wyksztaceniem wyszym (symbol 5). Rnica ta utrzymuje siw czasie mimo spadku dzietnoci w kolejnych kohortach rozpatrywanych wedugwyksztacenia. Naley jednak zwrci uwag na to, i kobiety z wyksztaceniemwyszym ograniczyy silnie prokreacj jeszcze przed 1989 r. dzietno kobieturodzonych w latach 1950-64 wynosia 1,7. Kolejna faza spadku dzietnoci wrdkobiet z wyksztaceniem wyszym do blisko 1,5 dotyczy kohort z lat 1965-1974,a wic okresu po 1989 r.

Prawidowo zasadniczej zmiany zachowa prokreacyjnych kobiet urodzonych po 1965 r.,ujawniona w analizie kohortowej dzietnoci6, znajduje take potwierdzenie w generalnymspadku dzietnoci wrd kobiet realizujcych poszczeglne cieki edukacyjne.

Rysunek 12. rednia liczba dzieci wedug cieek edukacyjnych i roku urodzenia respondentek

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda. Dane waone

Utrzymywanie si zrnicowania dzietnoci wedug wyksztacenia zdaje si przemawiaza tym, e ekspansja wyksztacenia kobiet i dua midzypokoleniowa ruchliwo edukacyjna ma podobny wpyw na dzietno kobiet z rnym wyksztaceniem.

1950-54 1955-59 1965-69 1970-74 1975-791960-641

1,2

1,4

1,6

1,8

2

2,2

2,4

2,6

2,8

3

1 2 3 4 5 6

6 Np. Holzer-elaewska D., Tymicki K., 2009, Cohort and period fertility of Polish women, 1945-2008, Studia Demograficzne1/155: 48-69.

34

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 34

Wyniki analiz mobilnoci edukacyjnej wskazuj jednak na suszno hipotezy goszcej,e dzietno kobiet mobilnych oscyluje midzy dzietnoci grupy pochodzenia i grupydocelowej kobiety awansujce edukacyjnie wywodzce si z gorzej wyksztaconychrodowisk miay na og wysz dzietno ni te, ktre swoje wyksztacenie dziedziczyypo rodzicach. Naley wic raczej sdzi, e bez do swobodnego przepywu z grupykobiet gorzej wyksztaconych do grupy kobiet lepiej wyksztaconych rnice dzietnocize wzgldu na wyksztacenie byyby jeszcze wiksze.

Innym wyrnikiem zmian zachowa prokreacyjnych kobiet urodzonych po 1965 r.,a dokadniej urodzonych w latach 1965-1974, jest wzrost redniego wieku macierzystwa(rysunek 13), przy czym warto zwrci uwag, e wrd kobiet z wyksztaceniemwyszym wzrost ten wystpi ju w kohorcie urodzeniowej z lat 1960-1964. Jeli siuwzgldni w analizie kolejno rodzenia dziecka, mona zauway, e najsilniejszymzmianom podlegay zachowania prokreacyjne kobiet z wyksztaceniem podstawowymoraz wyksztaceniem wyszym te dwie grupy kobiet charakteryzoway si najsilniejszymwydueniem odstpu pomidzy urodzeniem pierwszego i drugiego dziecka, kobietyz wyksztaceniem wyszym za najsilniej odraczay pierwsze urodzenia.

Rysunek 13. redni wiek rodzenia dzieci wedug cieek edukacyjnych i roku urodzeniarespondentek

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda. Dane waone

1950-54 1955-59 1965-69 1970-74 1975-791960-64 20

22

24

26

28

30

32

1 2 3 4 5 6

35

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 35

5. Wybrane wnioski

Wyniki przeprowadzonych analiz pozwalaj na odniesienie si do postawionychw badaniu podstawowych zagadnie badawczych.

Proces rozwoju kompetencji jest zrnicowany nie tylko wedug grup spoeczno--ekonomicznych, ale przede wszystkim w wymiarze regionalnym. Wyszy poziomwyksztacenia, okrelony zdefiniowanymi ciekami edukacyjnymi, status na rynkupracy czy zasobno gospodarstwa domowego wpywaj zarwno na inwestowaniew rozwj wasnych kompetencji, jak i kompetencji dzieci. Dostpno instytucji edukacyjnych jest rwnie zrnicowana w ujciu przestrzennym. Oferta edukacyjnajest lepsza w miastach w porwnaniu z wsi, chocia rwnie wystpuj istotnezrnicowania tej oferty w ramach poszczeglnych klas miejscowoci. Dotyczyto szczeglnie dostpnoci do instytucji nie majcych obowizkowego charakteru:opieki na dziemi do lat 3, przedszkoli i innych instytucji wychowania przedszkolnegoczy te rnego rodzaju oferty zaj dodatkowych.

Rozpoznane w badaniu determinanty procesu rozwoju kompetencji maj wielorakicharakter. Wyranie widoczne jest zrnicowanie cieek edukacyjnych osbkoczcych swoj edukacj w okresach przed transformacj (do 1989 r.), w okresietransformacji (1989-1999) oraz po 2000 r. Ponadto te grupy osb rni si nie tylkopoziomem osignitego wyksztacenia, ale i zadowoleniem z osignitego poziomuwyksztacenia i postawami wobec ksztacenia ustawicznego. Zarwno zakres wyst-powania subiektywnej luki edukacyjnej, jak i aktywno na rzecz jej ograniczaniabd to przez podjcie nauki w systemie formalnym, bd przez ksztacenie ustawicznezdaj si wskazywa na moliwe pogbienie rnic w rozwoju kompetencji nietylko midzy osobami, ktre koczyy sw edukacj przed 1989 r., i tymi, ktreuzyskay swj poziom wyksztacenia po 1989 r., ale take midzy mieszkacami wsii maych miast a mieszkacami innych miast czy midzy kobietami i mczyznami.Analiza uczenia si przez cae ycie osb dorosych oraz postawy wobec koniecznociksztacenia si przez cae ycie potwierdza selektywno aktywnoci edukacyjnejwzgldem osignitego poziomu wyksztacenia wiksz aktywno przejawiajosoby z wyszym poziomem wyksztacenia, a take te, u ktrych wystpuje subiektywnaluka edukacyjna. Innymi sowy, uzyskane wyniki sygnalizuj moliwe narastaniernic midzy grupami ludnoci o niskim poziomie wyksztacenia i braku aspiracjiedukacyjnych, grupami biernymi edukacyjnie a tymi, ktre odczuwaj niedosytz osignitego wyksztacenia (mimo relatywnie wyszego jego poziomu) i s aktywneedukacyjnie.

Dla aktywnoci edukacyjnej wany jest rwnie status na rynku pracy czciej doksztacaj si osoby pracujce, a take te, ktre poszukuj nowej pracy. Natomiastgeneralnie doroli Polacy nie odczuwaj potrzeby uczenia si jest to najczciejwymieniany powd braku aktywnoci edukacyjnej. Kolejnym wymienianym powodemjest brak czasu, szczeglnie w przypadku osb modych i w tzw. prime-age, co moewskazywa, e w przypadku tej grupy osb pojawia si konflikt pomidzy realizacj

36

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 36

rnych biografii: zawodowych, rodzinnych oraz edukacyjnych. Dane panelowewskazuj rwnie na to, e postawy wobec uczenia si przez cae ycie s trwaew czasie. W kolejnych dwch rundach badania wyranie uwidocznio si, e osobyaktywne edukacyjnie w 2013 r. byy aktywne rwnie w 2014 r., natomiast osobybierne edukacyjnie pozostay bierne.

Zrealizowana cieka edukacyjna, prowadzca do osignicia okrelonego poziomuwyksztacenia, ma bezporedni wpyw na biografi zawodow ze szczeglnymuwzgldnieniem wejcia na rynek pracy, a take wpyw poredni poprzez zasygnali-zowany wyej zwizek z postawami wobec uczenia si przez cae ycie. Nie tylkoszansa podjcia pierwszego zatrudnienia, ale i typ pierwszego kontraktu s wyranieodmienne wrd osb o rnym osignitym poziomie wyksztacenia, z korzycidla osb z wyszym wyksztaceniem. Ponad 40% osb z wyksztaceniem co najwyejpodstawowym zdecydowao si na podjcie pierwszej pracy w oparciu o umowustn (co de facto oznacza zatrudnienie w szarej strefie). Natomiast 80% osb, ktreukoczyy studia, podjo pierwsz prac na podstawie umowy na peen etat. Jelipodjy zatrudnienie przed zakoczeniem studiw, to mniej ni 20% z nich zdecydowaosi na prac bez formalnej pisemnej umowy. Podejmowanie pracy bez umowy pisemnej(w szarej strefie) przez osoby mode, szczeglnie z wyksztaceniem co najwyej zasadniczymzawodowym, wie si z rnego rodzaju ryzykiem (w tym brakiem zabezpieczenia spo-ecznego praw do zasiku chorobowego, renty czy emerytury w przyszoci).

Niszy poziom wyksztacenia oznacza te, e osoby mode uzyskuj prac w zawodachnie wymagajcych wysokich kompetencji. Jeli osoby w wieku 19-26 lat pracuj (jest to w wikszoci ich pierwsza praca), to niezalenie od poziomu wyksztacenianie maj zrnicowanych wynagrodze, analizujc zarwno median, jak i redni.Wyranie wida, e dyplom licencjacki rednio daje nisze wynagrodzenie (podobnieanalizujc wartoci mediany) w porwnaniu ze rednim wynagrodzeniem osb posiadajcych dyplom liceum profilowanego z matur czy redniej szkoy zawodowej(zarwno z matur, jak i bez matury).

Na poziomie gospodarstwa domowego wystpuje wyrana zaleno midzy wyksztaceniem dzieci oraz rodzicw przy nastpujcym awansie edukacyjnymkolejnych pokole. Oznacza to, e w kolejny

Raport Uwarunkowania Decyzji Edukacyjnych

Documents

Transcript of Raport Uwarunkowania Decyzji Edukacyjnych