Rafał Belka Kamil Grabowski - edutuba.ceo.org.pl · spodarczego). Oklepane sformułowanie...

Rafał Belka Kamil Grabowski

Pomocnik OlimpijczykaElementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej

Warszawa, grudzień 2009

W publikacji wykorzystano pomysły i materiały zawarte w podręczniku KształcenieObywatelskie w Szkole Samorządowej pod redakcją Alicji Pacewicz i Tomasza Mertyautorstwa Krystyny Brząkalik, Agnieszki Dmowskiej, Anny Klimek, Anny Klimo-wicz, Jacka Kowalskiego, Jacka Królikowskiego, Elżbiety Królikowskiej, TomaszaMasnego, Tomasza Merty, Alicji Pacewicz, Macieja Podbielkowskiego, Małgorza-ty Rutkowskiej-Paszty, Jerzego Sińczaka, Jacka Strzemiecznego, Elżbiety Suskiej,Jana Wróbla i Marty Zahorskiej wydanego przez wydawnictwo Civitas i CentrumEdukacji Obywatelskiej w 2008r.

www.ceo.org.pl

MAPY. Użyte w książce mapy Europy pochodzą z serwisu internetowego KomisjiEuropejskiej. Mapa euroregionów na granicach Polski pochodzi z publikacji Głów-nego Urzędu Statystycznego. Mapy Polski zostały opracowane na podstawie mate-riałów serwisu geografia.com.pl.

WYKRESY. Zawarte w publikacji wykresy danych statystycznych pochodzą zestron internetowych Centrum Badania Opinii Społecznej i Pracowni Badań Spo-łecznych.

ILUSTRACJE. Wykorzystane flagi i loga pochodzą z ogólnodostępnych materiałówzamieszczonych na stronach internetowych odpowiednich instytucji.

FRAGMENTY TEKSTÓW. Publikacja zawiera fragmenty informacji publikowa-nych na stronach internetowych dziennik.pl, gazeta.pl, tvnwarszawa.pl, logocen-trum.pl i lubin.pl. W sprawdzianie po rozdziale Instytucje państwa demokratyczne-go użyto fragmentu eseju Leszka Kołakowskiego Demokracja jest przeciwna naturzepochodzącego ze zbioru Mini wykłady o maxi sprawach wyd. Znak Kraków 2006.

Autorzy dziękują Pani Beacie Narel i Panu Januszowi Żmijskiemu za udzieloneuwagi merytoryczne.

Publikacja nieprzeznaczona do sprzedaży.

Kontakt z autorami:[email protected] (Rafał Belka),[email protected] (Kamil Grabowski).

2

Spis treści

1 Wstęp 5

2 Podstawowe umiejętności obywatelskie. 72.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

3 Państwo. 313.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

4 Samorząd lokalny. 454.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

5 Instytucje państwa demokratycznego. 735.1 Sprawdzian 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1035.2 Sprawdzian 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

6 Aktywność obywatelska. 1196.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

7 Integracja europejska. 1417.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

8 Gospodarka wolnorynkowa. 1698.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

9 Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata. 193

10 Klucze odpowiedzi. 20510.1 Podstawowe umiejętności obywatelskie. . . . . . . . . . . 20610.2 Państwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21110.3 Samorząd lokalny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21810.4 Instytucje państwa demokratycznego. Część 1. . . . . . . 22410.5 Instytucje państwa demokratycznego. Część 2. . . . . . . 23110.6 Aktywność obywatelska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23610.7 Integracja europejska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24210.8 Gospodarka wolnorynkowa. . . . . . . . . . . . . . . . . 247

3

Wstęp

Zjawiska społeczne, polityka, życie gospodarcze — to wszyst-ko jest częścią otaczającego nas świata. Gdybyśmy spróbowaliokreślić, jaką jego część stanowią wspomniane elementy, zapewneotrzymalibyśmy liczbę bardzo bliską 100%. Bo nawet, gdy oglą-damy telewizję, spotykamy się z przyjaciółmi, czytamy książkęczy uczestniczymy w rozgrywkach sportowych, tak naprawdę ob-racamy się w sferze życia społecznego (w tym politycznego i go-spodarczego). Oklepane sformułowanie Arystotelesa, że człowiekjest istotą społeczną, zyskuje coraz więcej treści — postęp, lepszewarunki życia umozliwiają nam przesunięcie się na coraz wyż-sze poziomy maslowskich potrzeb. W tej rzeczywistości zostajepostawione przed ambitnym człowiekiem wyzwanie: spróbowaćzrozumieć. Jego realizację ma ułatwić Pomocnik Olimpijczyka.

Pomocnik nie jest kierowany do wszystkich (choć nie zamie-rzamy ograniczać nikomu dostępu do niego). Publikacja ta zosta-ła pomyślana i opracowana jako materiał wspomagający przy-gotowania gimnazjalistów do Konkursu Wiedzy Obywatelskieji Ekonomicznej, czyli do tzw. olimpiady z WOSu. Zakres tema-tyczny objęty Pomocnikiem został dobrany tak, by jak najpełniejwyczerpać zagadnienia poruszane podczas Konkursu. Nie byłojednak naszym zamierzeniem stworzenie podręcznika czy kom-pendium wiedzy. Prosimy zatem, aby nie traktować Pomocnikaw ten sposób.

Dla ułatwiania korzystanie z Pomocnika proponujemy zapo-znać się z jego budową. Wiadomości są pogrupowane w 8 rozdzia-łach, których tytuły wskazują na objęty nimi zakres informa-cji. Po wszystkich rozdziałach (oprócz ostatniego) znajdują sięsprawdziany podsumowujące dotychczas zdobyta wiedzę. Czasich pisania nie powinien przekroczyć 60 minut. Na końcu książkimożecie znaleźć klucze odpowiedzi — nie zapomnijcie zapoznaćsię z instrukcją sprawdzania. W przypadku, gdy chcielibyście od-

5

naleźć określone pojęcie, poszukajcie go w skorowidzu na samymkońcu publikacji.

Chcemy zwrócić uwagę, że Pomocnik Olimpijczyka jest czę-ścią większego projektu — Międzyszkolnych Klubów Olimpij-skich (MKOL). Inicjatywa ta jest realizowana przez nas wrazz grupą gimnazjalistów i licealistów, z których część wciela sięw rolę nauczyciela i stara się przygotować swoje młodsze koleżan-ki i kolegów do Konkursu Wiedzy Obywatelskiej i Ekonomicznej.W przedsięwzięciu, jakim są MKOL, niezwykle ważną rolę speł-nia Centrum Edukacji Obywatelskiej — bez wsparcia Fundacji,Kluby nie mogłyby działać na obecną skalę.

Mamy nadzieję, że Pomocnik Olimpijczyka spełni Wasze ocze-kiwania — mamy nadzieję, że z nim łatwiej uda Wam się zrozu-mieć świat.

Pozdrawiamy,Rafał Belka i Kamil Grabowski

PS Przyjęliśmy, że w przypadkach gdy dane pojęcie ma dwieformy — męską i żeńską — będziemy dla czytelności definicji uży-wać wyłącznie jego formy męskiej jako ogólniejszej. Jednocześniezdecydowanie wyrażamy nasz pogląd, że formy prezes i preze-ska, lider i liderka, socjolog i socjolożka itp. są równouprawnionei, gdy znamy płeć danej osoby, należy używać odpowiedniej dlaniej formy.

6

Podstawowe umiejętności obywatelskie.

1. Człowiek — istota społeczna.a) „człowiek jest istotą społeczną” Arystoteles — oznacza to,

że właściwym środowiskiem życia człowieka jest grupa lu-dzi — wynika to z jego potrzeb (m.in.: przynależności);

b) klasyfikacja potrzeb ludzkich wg Abrahama Maslowa:

wiedzy

samorealizacji

szacunku i uznania

przynależności i miłości

bezpieczeństwa

fizjologiczne

potrzeby

niższe

potrzeby

wyższe

c) socjalizacja — proces przystosowywania człowieka do ży-cia w społeczeństwie:å socjalizacja pierwotna — zdobywanie podstawowej wie-

dzy i umiejętności w okresie dzieciństwa i wczesnej mło-dości,

å socjalizacja wtórna — zdobywanie umiejętności potrzeb-nych do spełniania coraz większej ilości ról społecznych;trwa przez całe dorosłe życie;

d) jednostka (społeczna) — określenie człowieka w naukachspołecznych; jednostka jest z jednej strony niepowtarzal-nym elementem, z drugiej elementem mającym cechy ukształ-towane przez społeczeństwo w procesie socjalizacji;

7


e) wspólnota vs (kontra) zbiorowość:

WSPÓLNOTA

trwała grupa ludzi

połączonych ze

sobą różnymi

więzami społecznymi

małżeństwo

wspólnicy

znajomi

rodzeństwo

przyjaciółki

znajomi

SPOŁECZNOŚĆ

zbiorowość

wytwarzająca

cechy wspólnoty,

obejmująca

ludzi mających

wspólną cechę

np.lekarze

ZBIOROWOŚĆ

grupa ludzi,

których nie

łączą żadne

więzi społeczne,

a jedynie

przebywają

w tym samym

miejscu

f) społeczeństwo — duża społeczność zamieszkująca okre-ślony obszar (najczęściej państwo);

g) socjologia — nauka zajmująca się badaniem i opisem spo-łeczeństw;

h) socjolog — osoba badająca społeczeństwa;i) cechy grupy społecznej:

GRUPA SPOŁECZNA

członkowie działająwe wspólnym celu

członkowie po-siadają podobnesystemy wartości

jej członkowie czują sięwyodrębnieni w sto-

sunku do innych grup

wewnętrzna orga-nizacja, struktura

j) podział grup społecznych:å ze względu na wielkość:

– małe (istnieje w nich możliwość bezpośredniej komu-nikacji między wszystkimi członkami),

– duże (ich członkowie w większości nie znają się oso-biście, nigdy ze sobą nie rozmawiali, ale mimo tego

8


wszyscy identyfikują się z grupą — odczuwają przy-należność do niej),

å ze względu na status prawny:– formalne (opierają się na relacjach szczegółowo opi-

sanych, posiadają sztywną strukturę),– nieformalne (między ich członkami istnieją związ-

ki emocjonalne, „luźne” — w grupie nieformalnejw człowieku widzi się człowieka, a nie tylko rolę jakąma spełniać),

å ze względu na rodzaj członkostwa:– pierwotne (jesteśmy z nimi silnie związani emocjo-

nalnie; niewielkie, panują w nich bezpośrednie kon-takty, o szerokim zakresie działalności),

– wtórne (uczestnictwo w nich oparte jest bardziej narozumie niż emocjach, możemy do nich w każdejchwili przystąpić i z nich wystąpić),

å ze względu na otwartość na nowych członków:– otwarte (inaczej: inkluzywne — takie, do których

wstąpić może każdy),– zamknięte (inaczej: ekskluzywne — takie, do których

wstąpienie nie jest możliwe bez wstawienia się kogoś,kto już jest członkiem takiej grupy),

å grupy zadaniowe — takie, które zostały powołane w ce-lu realizacji konkretnego, raczej krótkoterminowego, ce-lu;

k) lider — osoba przewodząca grupie, potrafiąca zmobilizo-wać ją do działania;

l) rola społeczna — funkcja, jaką człowiek spełnia w spo-łeczeństwie (np. matka, ciotka, wolontariuszka, prezeska,koleżanka); każdy odgrywa wiele ról społecznych jedno-cześnie;

m) konflikt ról — sytuacja, w której jednostka dla spełnieniajednej z ról społecznych musi przeciwstawić się zasadomprzypisanym innej roli;

n) pozycja społeczna (status społeczny) — miejsce jakie

9


jednostka zajmuje w społeczeństwie,å z zajmowanej pozycji społecznej wynika np. spełniania

jakich zadań będzie oczekiwać społeczeństwo od danejjednostki: od bogatego biznesmena oczekuje się wspie-rania biedniejszych, od profesorów akademickich ocze-kuje się kształtowania opinii publicznej),

å czynniki wyznaczające pozycję społeczną:

wła

dza

prestiż

boga

ctwo

o) struktura społeczna — układ relacji między jednostka-mi społecznymi i grupami społecznymi:

ilość ludzi

klasa

niższa

klasaśrednia

klasa

wyższa

wysokość

dochodów

warstwaspołeczna:inteligencja

warstwaspołeczna:młodzież

degradacjaspołeczna

awansspołeczny

ruchliwośćspołeczna

KLASA SPOŁECZNA

grupa osób wyodrębniona

ze społeczeństwa ze względu

na wysokość dochodów

WARSTWA SPOŁECZNA

wyodrębniona ze społeczeństwa

grupa osób o podobnym

zawodzie lub stylu życia

p) społeczeństwo otwarte — takie, w którym jest wysokipoziom ruchliwości społecznej;

10


å ruchliwość społeczna — zmiana pozycji społecznej(na lepszą, mówimy wtedy o awansie społecznym, lubgorszą, co nazywamy degradacją społeczną);

å społeczeństwo zamknięte — takie, w którym jest niskipoziom ruchliwości społecznej;

q) kasta — zamknięta grupa społeczna, charakteryzująca siędziedziczną przynależnością członków, zajmująca ściśle okre-śloną (m.in. przez prawo i religię) pozycję w hierarchii spo-łecznej (pojęcie wywodzi się ze struktury społecznej Indii,ale bywa też używane metaforycznie, np. kasta prawni-ków);

r) kultura — ogół materialnych i niematerialnych wytworówczłowieka;å materialnym wytworem człowieka jest np. średniowiecz-

ny zamek, pałac, obraz, film,å niematerialnym wytworem człowieka jest np. idea, myśl

polityczna, koncepcja miłości;s) subkultura — grupa społeczna będąca w mniejszości spo-

łeczeństwa i utożsamiana przez nią kultura (np. subkultu-ra prawnicza, subkultura kibiców piłkarskich); subkulturaróżni się od głównego nurtu kultury, jednak nie jest z nimsprzeczna — innymi słowy jest jego odmianą;

t) kontrkultura — grupa społeczna i przyjęty przez nią ro-dzaj zachowań, norm, zwyczajów, który przeciwstawia sięgłównemu nurtowi kultury (np. anarchiści przeciwstawiająsię państwu jako organizacji życia społecznego).

2. Obywatel — kto to taki?a) obywatel — osoba, którą łączy z państwem szczególny

stosunek prawny: obywatel musi wypełniać nałożone naniego przez państwo obowiązki i może korzystać z gwaran-towanych mu przez państwo praw i wolności;

b) obywatelstwo — stosunek prawny łączący jednostkę z pań-stwem; można je nabyć w następujący sposób:å zasada krwi — dziecko zostaje obywatelem tego kraju,

którego obywatelami są jego rodzice (jest to nabycie

11


pierwotne, czyli wiążące się z urodzeniem),å zasada ziemi — dziecko zostaje obywatelem kraju, na

którego terytorium się urodziło (jest to nabycie pier-wotne, czyli wiążące się z urodzeniem),

å prawodawstwo wielu krajów dopuszczają wtórne meto-dy nabywania obywatelstwa (w Polsce o nadaniu lubzrzeczeniu się obywatelstwa decyduje Prezydent RP —zasady i przypadki tego sposobu nabywania obywatel-stwa są szczegółowo określone w ustawie o obywatel-stwie);

c) dobry obywatel vs antyobywatel:

interesuje

się życiem

publicznym

szuka informacji o pro-

blemach społeczności

lokalnej i kraju

nie jest mu

obojętne co

się wydarzy

dyskutuje

o problemach

próbuje wywrzeć

wpływ na decy-

zje władz

nie interesuje

się życiem

publicznym

jest nieto-

lerancyjny

nie płaci

podatków

nie głosuje

w wyborachma w nosie co

się wydarzy

nie obchodzi go dobro

wspólne – dba tylko

o swoje

d) postawa obywatelska charakteryzuje się działaniem narzecz dobra ogółu (społeczności), zaangażowaniem w życiepubliczne i niekiedy poświęceniem interesów własnych narzecz grupowych;

e) trzy przykazania dobrego obywatela:å wiedzieć,å umieć,å chcieć;

f) cnoty obywatelskie — takie wartości, których przestrze-

12


ganie buduje silne więzi społeczne, np.:å solidarność,å empatia,å tolerancja,å gotowość do poświęceń;

g) opinia publiczna to stanowisko obywateli w ważnych dlaspołeczeństwa sprawach;å o stanowisku opinii publicznej wiemy z:

– ankiet,– sondaży,– sond ulicznych, telefonicznych, internetowych;

å pojęcia określające sposób przeprowadzenia badania i je-go cechy:– błąd pomiaru — procentowo wyrażona niepewność

określająca o ile wynik badania może różnić się odrzeczywistego stanowiska opinii publicznej,

– wielkość próby — ilość osób, które wzięły udziałw badaniu (ilość respondentów),

– charakter próby — sposób doboru próby badania,np. reprezentatywny;

h) wolontariat — bezpłatne, świadome i dobrowolne dzia-łanie na rzecz osób spoza kręgu rodziny i znajomych.

3. O porozumiewaniu się i nieporozumieniach.a) komunikacja interpersonalna — przekaz komunikatu oraz

zdolność do jego odbioru i rozumienia;b) komunikat — zakodowana informacja; wyróżnia się dwa,

najczęściej towarzyszące sobie, komunikaty:å werbalny — przekazywany za pomocą słów (zarówno

głos, jak i pismo),å niewerbalny — przekazywany za pomocą inną niż sło-

wa, np. gestykulacja, mimika, postawa ciała, intonacja;å komunikat składa się przeciętnie w:

– 7% z elementów werbalnych,– 38% z elementów dźwiękowych (ton, barwa głosu

i inne dźwięki),

13


– 55% z elementów niewerbalnych;c) mowa ciała — ogół czynności wykonywanych przez ciało

w ramach komunikacji niewerbalnej, uzupełniających ko-munikat werbalny;

d) nadawca — osoba kodująca i przekazująca komunikat;e) odbiorca — osoba odbierająca i odkodowująca komunikat;

å informacje trafiają do mózgu poprzez:– w 87% wzrok,– w 9% słuch,– w 4% inne zmysły;

f) kodowanie informacji — formułowanie informacji; komu-nikat powinien być sformułowany na tyle jasno, by byłzrozumiały zarówno dla nadawcy, jak i odbiorcyå polecenie „Idź do sklepu po bułki” nie precyzuje, w ja-

kiej ilości i jakiego rodzaju bułki należy kupić — jestto przykład źle zakodowanej informacji;

g) kanał informacyjny — sposób przekazu informacji, np. roz-mowa telefoniczna, wykład;

h) model przebiegu komunikacji:

NADAWANIE ODBIERANIE

Inte

ncja

Kod

owan

ie

Sygn

ały

wer

baln

ei

po-

zaw

erba

lne

Nadawanie

sygnału

Zro

zum

ieni

e

Odk

odow

anie

wzrok

słuch

doty

k

węch

Odbieranie

sygnału

4. Jak skutecznie wyrazić własne zdanie?a) jak jasno zakodować informację?

å trzyczęściowa wypowiedź:– wstęp — „powiedz, o czym chcesz powiedzieć”, np.

„dzisiaj zajmiemy się tematem komunikacji interper-sonalnej”,

– rozwinięcie — „powiedz to”, np. „komunikacja in-

14


terpersonalna to. . .”,– zakończenie — „powiedz, o czym powiedziałeś/-aś”,

np. „dzisiaj dowiedzieliśmy się, jak należy prowadzićskuteczną komunikację”;

å komunikat ja — służy przedstawianiu swoich emocji,opiera się na czterech elementach:– Czuję się. . .– Kiedy ty. . .– Ponieważ. . .– Chciałbym, abyś. . .– np. Jest mi przykro, kiedy ty przychodzisz nieprzy-

gotowana na zajęcia, ponieważ staram się, abyściejak najlepiej wypadli na Konkursie Wiedzy Obywa-telskiej i Ekonomicznej. Chciałbym, abyś — zgodniez naszą umową — odrabiała zadania domowe;

b) jak prowadzić rozmowę, czyli umiejętność słuchania:å „Natura dała nam dwoje oczu, dwoje uszu, ale tylko

jeden język po to, abyśmy więcej patrzyli i słuchali niżmówili” Sokrates,

å aktywne słuchanie polega na podjęciu świadomej de-cyzji, że najpierw wysłuchasz swojego rozmówcy (daszmu się „wygadać”) po to, by potem całą uwagę skon-centrował na Tobie — dzięki temu rozmówca czuje sięważny, gdyż to on jako pierwszy mógł przekazać komu-nikat, a ty go słuchałeś/słuchałaś. Ponadto motywujeszw ten sposób rozmówcę do mówienia — przedstawieniaswoich emocji czy poglądu na daną kwestię;– pomaga nam w powstrzymywaniu się przed przed-

wczesnym wyciąganiem wniosków i dawaniem rad,gdyż być może rozmówca sam będzie w stanie roz-wiązać swój problem;

å słuchanie jest wyrazem akceptacji i chęci zrozumieniarozmówcy;

c) co pomaga w pełnym zrozumieniu rozmówcy?å empatia — zdolność współodczuwania i rozumienia

15


uczuć, wczucia się w sytuację drugiej osoby;– pomaga w skoncentrowaniu się na rozmówcy, a nie

na sobie — dzięki temu łatwiej nam zrozumieć roz-mówcę, któremu ułatwiamy przekaz komunikatu;

å parafraza — oddanie sensu czyjejś wypowiedzi wła-snymi słowami:– podczas parafrazy nie interpretujemy wypowiedzi roz-

mówcy, tylko powtarzamy jej treść,– służy upewnieniu naszego rozmówcy, że go słuchamy

i rozumiemy,– zaczynamy ją np. od słów: „Jeśli dobrze Ciebie zro-

zumiałem”, a kończymy np.: „Czy to chciałeś powie-dzieć?”;

å zadawanie pytań — precyzowanie wypowiedzi:– pytanie otwarte — takie, na które udziela się od-

powiedzi opisowej,– np. Co to znaczy „być dobrym obywatelem”?

– UWAGA! Nie wszystkie rodzaje pytań pomagają namw pełnym zrozumieniu rozmówcy, np.:– pytanie zamknięte — takie, w którym pytający

stara się ograniczyć liczbę możliwych odpowiedzi,– np. Jakim obywatelem jesteś, dobrym czy złym?

– pytanie tendencyjne — takie, które sugerujeodpowiedź,– np. Jesteś dobrym obywatelem, prawda?

– pytanie retoryczne — takie, na które zazwy-czaj odpowiedź jest oczywista; często też służypodkreśleniu wagi problemu lub zwróceniu na nie-go uwagi,– np. Dlaczego nigdy nie postępujesz jak dobry

obywatel?!d) bariery komunikacyjne, np.:

å emocje i samopoczucie zmieniają postrzeganie wypo-wiedzi rozmówcy i zawartych w nich zdarzeń,

å różnice kulturowe — posiadanie kontekstu poznawcze-

16


go w postaci doświadczeń wpływa w nieświadomy dlanas sposób na proces myślenia, a co za tym idzie naproces komunikacji — stąd np. różnice w interpretacjitej samej wypowiedzi,

å stereotypy — wartościowanie rozmówcy ze względu nastatus społeczny (np. chętniej słuchamy osób o wyż-szym statusie),

å powierzchowne osądzanie rozmówcy,å wybiórczość uwagi — koncentrowanie się na określo-

nych faktach zamiast na całości wypowiedzi,å przechwalanie się,å udzielanie rad, decydowanie za innych,å grożenie;

e) lobbing — próby oddziaływania grup interesu na decy-zje władz różnych szczebli (w Polsce legalny); skutecznośćlobbysty w dużej mierze zależy od tego, czy potrafi onpanować nad tym, co i jak mówi — bez wykorzystywaniazaprezentowanych tu umiejętności i zasad porozumiewaniasię z pewnością nie przekonałby nikogo do czegokolwiek.

5. Fakty i opinie.a) subiektywizm — sposób postrzegania oparty na indywi-

dualnym odczuciu;b) obiektywizm — sposób postrzegania zakładający iden-

tyczność odbioru;c) fakt — wydarzenie rzeczywiście mające miejsce, obiektyw-

nie istniejące;d) opinia — subiektywna ocena, odczucie;e) perswazja — przekonywanie kogoś do czegoś opierające się

na argumentowaniu i tłumaczeniu;f) propaganda — sterowanie poglądami i zachowaniami lu-

dzi w sposób natarczywy, opierający się na manipulacjii kłamstwie;

g) manipulacja — ukryte działanie zmierzające do przekona-nia odbiorców, wykonywane bez ich świadomości o byciumanipulowanymi.

17


6. Reguły, normy i zasady.a) norma — reguła, zasada postępowania; rodzaje norm spo-

łecznych (reguł panujących w społeczeństwie):å normy prawne — prawo, reguły, których wszyscy muszą

przestrzegać pod groźbą sankcji,– sankcja — kara, którą ponosi się za złamanie norm

(np. sankcją w przypadku kradzieży będzie nie tylkoodpowiedzialność karna — gdyż czyn ten był sprzecz-ny z normami prawnymi — ale również napiętno-wanie przez społeczeństwo — kradzież jest równieżsprzeczna z normami obyczajowymi);

å normy obyczajowe — zasady zachowania, których wy-pełnianie jest oczekiwane przez grupę osób, wśród któ-rych się przebywa, do której to grupy się należy,

å normy religijne — reguły przyjmowane dobrowolnie przezwyznawców danej religii,

å normy moralne — indywidualne, wewnętrzne zasadypostępowania zależne wyłącznie od sumienia/poglądówjednostki;

b) kodeks — zbiór norm;c) internalizacja — uwewnętrznienie norm, przyjęcie norm

do swojego systemu wartości, uznanie ich za swoje;d) anomia — stan zaniku norm.

7. Jak podjąć decyzję w sprawach grupy?a) kompromis vs konsensus:

å kompromis to decyzja podjęta w wyniku wzajemnychustępstw,

å konsensus to decyzja, na którą zgodzili się wszyscy,– weto — prawo do wyrażenia sprzeciwu wobec decy-

zji, które skutkuje jej zablokowaniem;b) sposoby podejmowania decyzji w sprawach grupy:

å decyzja lidera polega na samodzielnym podjęciu de-cyzji przez jedną osobą, najczęściej zajmującą wysokąpozycję w danej grupie (np. nauczyciela w klasie, rodzi-ców w domu),

18


å głosowanie polega na przyjęciu tej decyzji, za którąopowiedziała się większość głosujących (np. uchwala-nie prawa w systemach demokratycznych, podejmowa-nie przez klasę decyzji ws. miejsca wycieczki szkolnej),

å konsensus polega na jednomyślnym zaakceptowaniupropozycji przez wszystkich członków grupy — każdyma prawo do odmowy zgody, czyli do zawetowania de-cyzji (np. podjęcie przez koleżanki decyzji o tym, corobić po szkole).

8. O konfliktach i ich rozwiązywaniu.a) konflikt — sytuacja, w której występuje sprzeczność inte-

resów, wartości, celów czy potrzeb co najmniej dwóch osóblub grup, np. konflikt polityczny, ekonomiczny, społeczny,religijny;

b) trzeba się porozumieć, czyli sposoby rozwiązywania kon-fliktu:

negocjacje

negocjator negocjator

mediacje

mediator

c) negocjacje — proces osiągania kompromisu, w którymuczestniczą wyłącznie strony będące w konflikcie;

d) negocjator — osoba będącą przedstawicielem jednej zestron podczas negocjacji;

e) mediacje — proces osiągania kompromisu, w którym opróczstron będących w konflikcie uczestniczy niezależny media-tor;

f) mediator — osoba bezstronna, prowadząca mediacje i po-magająca w znalezieniu rozwiązania przez strony będącew konflikcie;

g) arbiter — osoba powołana przez strony konfliktu do wią-żącego je rozstrzygnięcia sporu;

19


h) style rozwiązywania konfliktów:å twardy — dyskutant uważa swoje interesy za najważ-

niejsze i interesy innych go nie obchodzą,å miękki — dyskutant łatwo rezygnuje z zajmowanego

stanowiska, by nie wejść w konflikt,å negocjacyjny — dyskutant dąży do takiego kompromi-

su, który w równym stopniu uwzględnia interesy wszyst-kich stron;

i) jak negocjować, czyli podstawowe zasady negocjacji:å bądź zawsze przygotowany (np. zabierz ze sobą prze-

myślane i zapisane propozycje, wypisane argumenty),å ustaw swoje minimum (najważniejsze cele), z którego

nie możesz zrezygnować,å pozwól drugiej stronie zaprezentować się pierwszej —

może jej propozycja będzie lepsza, a jak nie, to uzyskaszo niej informacje, które możesz później wykorzystać,

å szukaj alternatywnych rozwiązań, nie obstawaj tylkoprzy swoim stanowisku,

å precyzuj to, co usłyszałeś/usłyszałaś — nie domyślajsię, nie przypuszczaj,

å atakuj problem — nie ludzi,å nie daj się ponieść emocjom, wykaż się spokojem (np.

nie okazuj zdenerwowania irytującym zachowaniem dru-giej strony),

å zapisuj to, co najważniejsze — stanie się to przejrzystedla obu stron,

å pamiętaj o empatii — kiedy wczujesz się w rolę drugiejstrony, nie tylko zrozumiesz, czego ona potrzebuje, cochce osiągnąć, ale także poznasz jej słabe strony,

å na koniec pogratuluj osiągniętego kompromisu!,å UWAGA: negocjacje mają wtedy sens, kiedy obydwu

stronom zależy na porozumieniu się;j) negocjacje czas zacząć, czyli przykład prowadzenia ne-

gocjacji:å zbieranie informacji — przygotuj się do rozmowy,

20


zbierając informacje o twoich celach, a także celach i po-zycji twojego oponenta (czyli drugiej strony konfliktu);na tej podstawie przygotuj jak największą liczbę propo-zycji możliwych rozwiązań uwzględniających niezbędneminimum, które musisz osiągnąć;

å dobór zespołu — zastanów się, czy negocjacje chceszprowadzić sam, czy może ktoś powinien ciebie wesprzeć(szczególnie ważne, gdy druga strona reprezentowanajest przez grupę);

å wybór czasu i miejsca — zarezerwuj sobie więcejczasu niż zaplanowano (nie będziesz pod presją czasu,gdy negocjacje przedłużą się); wybór miejsca jest bar-dzo ważny, gdyż gospodarzowi daje psychiczną przewa-gę — dlatego jeżeli chcesz osiągnąć kompromis, pomyślo wyborze neutralnego miejsca;

å początek spotkania — zacznij nieformalnie, podejmijneutralny i przyjemny temat — jeżeli od razu rozpocz-niesz negocjacje, zostaniesz potraktowany z góry jakosoba zdesperowana;– zacznij pierwszą turę (etap) negocjacji od wysłucha-

nia stanowiska oponenta, a następnie przedstaw swo-je;

– po przedstawieniu stanowisk wysłuchaj potrzeb, czy-li interesów, jakie stoją za stanowiskiem rozmówcy;następnie przedstaw swoje potrzeby i określ, podob-nie jak oponent, te najważniejsze;

– określ i zapisz razem z drugą stroną wasze wspólneinteresy — będzie to pomocne w osiągnięciu kom-promisu;

– rozpocznij od negocjacjowania spraw mniej konflik-towych, o mniejszym znaczeniu, a następnie przejdź-cie do tych ważniejszych;

– zaproponuj przerwę, abyście mieli czas na naradę wewłasnych gronach;

– drugą turę negocjacji zacznij od zaproponowania roz-

21


wiązań, które wspólnie ustaliliście podczas przerwy— im więcej propozycji i przerw, tym większe szansena rozwiązanie konfliktu;

– pamiętaj, że rozwiązanie musi spełniać zarówno po-trzeby jednej, jak i drugiej strony, dlatego przed sa-mym podjęciem decyzji zaproponuj udanie się najeszcze jedną przerwę;

å jeżeli udało wam się osiągnąć kompromis, spiszcie osta-teczne porozumienie i pogratulujcie sobie nawzajem suk-cesu;

å jeżeli nie udało wam się osiągnąć kompromisu, to spisz-cie protokół rozbieżności, czyli dokument zawierają-cy informacje na temat uzgodnionych ustaleń, a takżespraw, w których nie osiągnięto porozumienia;– pamiętaj o negatywnych konsekwencjach nierozwią-

zanego problemu — może warto spróbować jeszczeraz lub poprosić o pomoc mediatora?

k) jak argumentować?å „Argumentów nie można liczyć, trzeba je ważyć” Cy-

ceron;å argumenty możemy oprzeć np. na:

– definicji,– np. „Dobry obywatel to ktoś, kto cechuje się m.in.

prawdomównością, zaangażowaniem i tolerancją.Dlatego też o Kasi możemy powiedzieć, że jestdobrym obywatelem, gdyż posiada wszystkie tecechy.”

– związku przyczynowo — skutkowym, często przy za-chowaniu rezerwy,– np. „Legalizacja lobbingu może doprowadzić do

naruszenia interesu publicznego i realizacji inte-resu jednostki.”

– dowodach — danych pochodzących z wiarygodnychźródeł (np. prasy),– np. „Statystyki podają, że w przypadku 90% firm,

22


kobiety zarabiają o 20% mniej od mężczyzn pia-stujących te same stanowiska. Nie można godzićsię z tym, aby dwie osoby za tę samą pracę do-stawały tak różne wynagrodzenia. Kobiety po-winny otrzymywać taką samą pensję, jaką otrzy-muje mężczyzna pracujący w tej samej firmie, natym samym stanowisku, z tym samym doświad-czeniem.”

– okolicznościach — przekonywanie do pewnych dzia-łań przy stwierdzeniu, że żadne inne działania nie sąw danym przypadku możliwe,– np. „My, pielęgniarki ze szpitala w Leśnej Górze

uważamy, po licznych negocjacjach oraz media-cjach z dyrektorem szpitala na temat podwyżkipensji, które nie osiągnęły pożądanego efektu, żejedynym wyjściem jest strajk.”

å do czego się można odwołać przy podawaniu argumen-tów?– doświadczeń,– zdrowego rozsądku,– emocji,– niewiedzy oponenta,– argumentów oponenta — można spróbować udowod-

nić ich słabość;l) jak nie argumentować, czyli przykłady złych argumentów,

np.:å skierowane przeciwko osobie, a nie jej opinii:

– „Nie ma Pani racji, podobnie jak wszystkie strajku-jące pielęgniarki.”

å odwołujące się do ogólnej opinii:– „Przecież wszyscy obywatele przyznają, że dobro pań-

stwa jest dla nich najważniejsze.”å odwołujące się do tradycji:

– „Wybory będą na jesieni, ponieważ zawsze tak było”å uogólniające, powołując się tylko na jeden przykład:

23


– „Maciek prezentuje postawę obywatelską, bo regu-larnie odrabia pracę domową.”

å zawierające fałszywy związek przyczynowo-skutkowy:– „Skoro dobrego obywatela charakteryzują same po-

zytywne cechy, to znaczy, że nigdy nie popełnia błę-du.”

å zakładające, że jeżeli coś jest prawdziwe dla całości, tojest prawdziwe również dla jej części (i na odwrót):– „Europa cechuje się najlepszą siecią autostrad na

świecie. Polska leży w Europie, więc posiada rozbu-dowaną sieć autostrad.”

– „W Polsce bezrobocie jest na wysokim poziomie. Po-nieważ Polska jest w Unii Europejskiej, oznacza to,że odsetek ludzi bezrobotnych w UE jest równie du-ży.”

9. Samorząd uczniowski.

KOMPETENCJESAMORZĄDU

UCZNIOW-SKIEGO

uchwalanieswojego

regulamin

bronieniepraw uczniów

wydawaniei redagowanie

gazetkiszkolnej

organizowaniewydarzeńna terenie

szkoły

wybieranienauczycielana opiekunasamorządu

reprezentowanieuczniów w kon-

taktach z dyrekcją

opiniowaniewszelkich spraw

dotyczących uczniów

a) samorząd uczniowski — niezależna organizacja uczniów(„tworzą go wszyscy uczniowie szkoły”) mająca na celu re-prezentować ich prawa w kontaktach z dyrekcją, nauczycie-lami i rodzicami oraz dbać o urozmaicenie życia szkolnego;

b) kompetencje samorządu uczniowskiego reguluje art. 55 usta-wy o systemie oświaty; poza tym każdy samorząd uchwalaswój regulamin, który precyzuje zasady jego działania.

24


Sprawdzian.

1. Uszereguj potrzeby człowieka wstawiając w druga kolumnęcyfry od 1 do 5 (zaczynając od stopnia niższego), a następnieodpowiedz na pytanie.a) potrzeby:

potrzeba bezpieczeństwapotrzeba szacunku i uznaniapotrzeby fizjologicznepotrzeby wiedzy, samorealizacji, estetycznepotrzeba przynależności i miłości

b) Kto jest autorem (imię i nazwisko) podziału i hierarchiizaprezentowanych w powyższej tabeli?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Co jest głównym czynnikiem klasyfikującym grupę jako wspól-notę?a) wielkość grupy — jeżeli grupa jest duża, wówczas mówimy,

że jest wspólnotą;b) wspólne cechy jej członków — jeżeli członków grupy łączą

takie same cechy (np. są lekarzami), wówczas mówimy, żejest to wspólnota;

c) więzi społeczne łączące jej członków — jeżeli wszyscy człon-kowie połączeni są więziami społecznymi, wówczas mówi-my, że jest to wspólnota;

d) jej status prawny — jeżeli grupa jest sformalizowana, wów-czas mówimy, że jest to wspólnota.

3. Nazwij zdefiniowane pojęcia, a następnie dokończ rozpoczętezdanie.a) nazwij pojęcia:

proces przekształcenia człowieka z or-ganizmu biologicznego w istotę społecz-ną; wyróżnia się dwa etapy

25


sytuacja, w której występuje sprzecz-ność interesów jednostki związanychz pełnionymi przez nią funkcjamiw społeczeństwieduża społeczność zamieszkująca danyobszar (np. państwa)zbiorowość wytwarzająca cechy wspól-noty, mająca wspólną cechę

b) Podane powyżej pojęcia pochodzą z zakresu socjologii,czyli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Wyjaśnij, na czym polega różnica między warstwą a klasąspołeczną.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Uzupełnij poniższą tabelę charakteryzując daną grupę spo-łeczną odpowiadającą jej cechą.

wielkość statusprawny

rodzajczłonko-stwa

otwartośćna nowychczłonków

klasaw szkolenaródpartia po-litycznakasta

6. Co wpływa na określenie pozycji społecznej człowieka?a) bogactwo, wykształcenie, prestiżb) wykształcenie, władza, prestiżc) bogactwo, wykształcenie, władzad) bogactwo, władza, prestiż

7. Kim jest obywatel? Podaj dwie zasady otrzymywania obywa-telstwa.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

26


8. Co oznacza pojęcie „lobbing”? Czy w Polsce jest on legalny?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Wskaż zdania prawdziwe stawiając obok nich literę P orazfałszywe stawiając literę F.a) fSamorząd uczniowski tworzą wszyscy uczniowie.b) fSamorząd uczniowski ma prawo wnioskować o zorgani-

zowanie rady szkoły, lecz nie wchodzi w jej skład.c) fSamorząd uczniowski na prośbę dyrektora może opinio-

wać pracę nauczyciela.d) fSamorząd uczniowski ma prawo opiniowania i zmienia-

nia (w powszechnym głosowaniu) programu wychowawcze-go.

10. Podaj cztery rodzaje norm i do każdego z nich dopisz przy-kład.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , np. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , np. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , np. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , np. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11. Przyjrzyj się rysunkowi i wykonaj polecenia.

OK, niech będzie Z.

a może C?

w takim razie B.

Ponegocjujmy. Proponuję A.

Proponuję Z.

Proponuję Z.

Proponuję Z.

a) Dlaczego negocjacje przedstawione na poniższym rysunkusą źle prowadzone?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Nazwij style negocjacji zastosowane przez ich uczestników.

å „patyczak lewy”: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å „patyczak prawy”: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12. Przeczytaj poniższy tekst, a następnie na jego podstawie wy-konaj polecenia.Ministerstwo zrywa negocjacje. Nie będzie autostrady naEuro„Przetargu na wybór wykonawcy autostrady A2 z Łodzi do War-szawy nie da się rozstrzygnąć” — stwierdziło Ministerstwo Infra-struktury i zerwało negocjacje. Resort zapowiedział, że ogłosi prze-targ jeszcze raz (. . .). Eksperci nie pozostawiają złudzeń — „Niema szans żebyśmy zdążyli na Euro” — mówią. „Warunki finanso-we proponowane przez firmy nie zabezpieczały interesu publiczne-go i mogłyby spowodować wzrost opłat dla kierowców za przejazdtym odcinkiem A2” — tłumaczą swoją decyzję władze ministerstwa.w styczniu resort przesunął rozstrzygnięcie przetargu na koniec lu-tego. Teraz wiadomo, że mimo to rozmowy z firmami nic nie dały.„Szanse na powstanie A2 między Łodzią a Warszawą na Euro 2012są praktycznie zerowe. Realny termin to 2013” — uważa Jan Jakiel,prezes Stowarzyszenia Stołecznej Komunikacji.Potrzeba 5 miliardów złotych(. . .) Pieniądze będzie musiało wyłożyć państwo. Chodzi o sumęblisko 5 mld zł. „Nie wiadomo czy znajdą się fundusze na tą inwe-stycję. Być może zostaną przeniesione ze środków przeznaczonych nabudowę autostrady A4” — mówi Adrian Furgalski z Zespołu Dorad-ców TOR. „W moim przekonaniu szanse na zbudowanie autostradyna Euro są bliskie zeru” — dodaje. Specjalista twierdzi, że trzy ty-godnie na ogłoszenie nowego przetargu na tak dużą inwestycję totylko pobożne życzenia. — Gdyby umowa była podpisana w lutym,byłyby szanse na zakończenie inwestycji w maju 2012 — uważa.(. . .)

źródło: TVN Warszawa, www.tvnwarszawa.pl

a) Wyjaśnij, co oznacza termin „negocjacje”.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Która ze stron zerwała negocjacje, o których mowa w tek-ście?å fprezes Stowarzyszenia Stołecznej Komunikacji

28


å fczłonek Zespołu Doradców TORå fobajå fżaden z nich

c) Przytocz własnymi słowami jeden argument ministerstwatłumaczący zerwanie negocjacji.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Który z wymienionych w tekście ekspertów uważa, że niema praktycznie szans na zbudowanie odcinka autostradyA2 na Euro 2012?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

e) Przytocz własnymi słowami jeden z argumentów użytychprzez specjalistów, którym popierają swoją tezę dotyczącąterminu budowy autostrady.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

f) Do poniższej tabeli wpisz po trzy przykłady faktów i opiniiz tekstu.

FAKTY OPINIE

13. Przyjrzyj się poniższym wykresom i na ich podstawie odpo-wiedz na pytania.a) Zdaniem ilu procent ankietowanych trudno jest określić,

czy przedstawioną w pytaniu ankietera sytuację należyokreślić jako właściwą, czy niewłaściwą?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Ile procent respondentów uważa, że zachowanie opisanew pytaniu jest raczej właściwe?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Ile procent respondentów uważa, że nie jest to ani prawdo-podobne, ani nieprawdopodobne, że postąpiłyby podobnie

29


w zaprezentowanej sytuacji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Ile procent ankietowanych (łącznie) uważa, że jest ”raczejprawdopodobne” i ”bardzo prawdopodobne”, że postąpi-łyby podobnie w przedstawionej sytuacji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Komunikat z badań Moralność publiczna i stosunek do zachowań nagannych spo-

łecznie, CBOS Warszawa 2009

30

Państwo.

1. Władza i jej źródła.

WŁADZA — zdolność do świadomegowpływania na zachowania innych: do

wydawania poleceń i ich egzekwowania

Życie społeczne pociąga za sobą konieczność ustalania norm społecznych

i sposobów rozwiązywania konfliktów. Te zadania spełnia władza.

SIŁA, czyli posiadanie

możliwości ukarania

AUTORYTET, czyli posiada-

nie prestiżu (uznania, szacunku)

Władzaekonomiczna

Władzapolityczna

Władzarodzicielska

Def.: możliwość decy-dowania o zasadachpanujących w całejspołecznościZastosowanie: pań-stwo może narzucićobywatelom określoneprawa,których mu-szą przestrzegać, gdyżw innym razie zostanąukaraniFakt: rząd zaprzestałprzeprowadzać obo-wiązkowy pobór dowojskaOddziaływanie naCiebie: np. musiszchodzić do szkoły, gdyżnormą prawną jestobowiązek nauki doukończenia 18 rokużycia

Taka władza, którejźródło tkwi w posiada-nym majątku

Zast.: pracodawca, jakoosoba dająca zatrud-nienie, może łatwonarzucić pracownikowiswoją wolę pod groźbąutraty pracyFakt: kierownicy nie-których sklepów jednejz sieci zmuszali pra-cowników do bezpłatnejpracy w nadgodzinachOddziaływanie naCiebie: np. gdy chceszzarobić na wakacje,jesteś gotów/-owapracować na każdychpostawionych przezpracodawcę warunkach— byleby Cię zatrudnił

Taka władza, którejźródło tkwi w fakciedorastania w rodzinieZastosowanie: rodzicemogą decydować o lo-sie dziecka, gdyż sąodpowiedzialni za jegowychowanieFakt: brytyjski książeKarol nakazał swojemusynowi, Harry’emu,wyjazd do AuschwitzOddziaływanie na Cie-bie: np. żeby samemuwrócić do domu poklasowym wyjściu dokina musisz przynieśćwychowawczyni zezwo-lenie od rodziców

np. np. np.

2. Różne oblicza państwa.a) konieczne elementy państwa:

PAŃSTWO, czyli polityczna organizacjaspołeczeństwa, musi cechować się:

osiadłą ludnością

terytorium suwerennąwładzą

31

Państwo.

b) suwerenność (niezależność w podejmowaniu decyzji) madwa aspekty:å suwerenność zewnętrzna — niezależność władzy pań-

stwowej od władzy jakichkolwiek podmiotów zagranicz-nych,

å suwerenność wewnętrzna — władza państwowa jestnajwyższą władzą wobec obywateli w danym państwie;

c) suwerenność ludu (suwerenność narodu) — zasada,zgodnie z którą źródłem władzy w państwach demokra-tycznych są wszyscy obywatele;

d) anarchizm, anarchia — brak władzy politycznej (brakpaństwa),å w opinii anarchistów każde państwo jest złe, gdyż ogra-

nicza wolność ludzi i stosuje przymus — ludzie zaś sądobrzy i potrafiliby się porozumieć oraz żyć w pokojui przyjaźni,

å w języku potocznym: anarchia = chaos, bezład;e) dyktatura — taka władza polityczna (państwo), która

jest tyrańska, niekontrolowana przez społeczeństwo, spra-wowana przez jednostkę lub grupę, zazwyczaj oparta narozbudowanym aparacie przymusu (wojsku, policji).

f) różne oblicza państwa wyróżniamy biorąc pod uwagę m.in.:å ustrój polityczny, czyli strukturę organizacyjną, kom-

petencje i określone prawem zależności (= ustrój) mię-dzy organami państwa (= polityczny),

å formę państwa wyróżnianą ze względu na jego budowę,å formę rządów wyróżnianą ze względu na to, kto jest

głową państwa,å ustrój ekonomiczny (gospodarczy), czyli kształt gospo-

darki;

32

Państwo.

Tot

alit

aryzm

Au

tory

tary

zmD

emok

racj

aUstrój polityczny

–hi

stor

yczn

epr

zykł

ady

toko

mu-

nizm

,na

zizm

ifa

szyz

m(n

p.W

łoch

yza

czas

ówM

usso

linie

go)

–na

jczę

ście

j:p

opar

cie

arm

iidl

aw

ładz

y–

źród

łem

wła

dzy

sąw

szys

cyob

ywat

ele

(zas

a-da

suw

eren

nośc

ilu

du)

–pa

nuje

dykt

atur

aje

dnej

part

ii(n

p.w

Zw

iązk

uSo

cjal

isty

czny

chR

epu-

blik

Rad

ziec

kich

rząd

ziła

KP

ZSR

R)

–w

ładz

ęsp

raw

uje

mni

ejsz

ość

(cza

sem

jedn

ostk

a)b

ezzg

ody

iko

ntro

lize

stro

nysp

ołec

zeńs

twa

–w

ładz

ew

ybie

rane

sąna

okre

ślon

ycz

asi

pod

dane

społ

eczn

ejko

ntro

li–

obow

iązu

jeje

dna,

jedy

nie

słus

zna

ideo

logi

a,w

ładz

esz

czeg

ółow

oko

n-tr

oluj

ąży

cie

obyw

atel

i

–p

olit

yczn

epr

awa

obyw

atel

isą

moc

noog

rani

czon

ele

czw

ładz

eni

ein

geru

jąw

życi

epr

ywat

ne

–ob

ywat

ele

sąw

olni

iró

wni

wob

ecpr

awa

np.

Kor

eaP

ółno

cna,

wpr

zesz

łośc

iII

IR

zesz

aN

iem

ieck

a(n

aziz

m)

np.

Ara

bia

Saud

yjsk

a,B

iało

ruś,

Al-

gier

ianp

.In

die,

Nie

mcy

,Ja

po-

nia,

Stan

yZ

jedn

oczo

ne

Kon

fed

erac

jaFed

erac

jaP

ańst

wo

unit

arn

e

Forma państwa

–zw

iąze

kpa

ństw

pow

ołan

yw

celu

real

izac

jiok

reśl

onyc

hce

lów

–pa

ństw

op

owst

ałe

prze

zp

ołąc

zeni

edw

óch

lub

wię

cej

pańs

tw–

pańs

two

wew

nętr

z-ni

eje

dnol

ite

–or

gany

konf

eder

acji

wyk

onuj

ąw

ładz

ęza

poś

redn

ictw

emor

ganó

wpa

ństw

-czł

onkó

wko

nfed

erac

ji

–w

ładz

ece

ntra

lne

maj

ąko

mp

eten

-cj

ew

zakr

esie

pol

ityk

iza

gran

iczn

ej,

woj

skow

ej,

pod

atko

wej

itp.

,w

ładz

ep

ańst

wzw

iązk

owych

rów

nież

mog

ąus

tala

ćp

odat

ki,

loka

lne

praw

o

–or

gany

sam

orzą

dow

esą

ściś

lep

odp

orzą

d-ko

wan

eor

gano

mce

n-tr

alny

m,

nie

maj

ąau

-to

nom

iinp

.w

prze

szło

ści

Szw

ajca

ria

(do

poł

o-w

yX

IXw

.)np

.Sz

waj

cari

a,St

any

Zje

dnoc

zone

,B

el-

gia,

Nie

mcy

,A

ustr

ia,

Ros

ja,

Indi

enp

.Fr

ancj

a,D

ania

,Sz

wec

ja,

Hol

andi

a

33

Państwo.

Mon

arch

iaR

epu

bli

kaForma rządów

–gł

ową

pańs

twa

jest

mon

arch

asp

raw

ując

yw

ła-

dzę

doży

wot

nio

–gł

ową

pańs

twa

jest

prez

yden

t,w

ybie

rany

naok

re-

ślon

ycz

as–

urzą

dm

onar

chy

jest

najc

zęśc

iej

prze

kazy

wan

yw

drod

zedz

iedz

icze

nia

–re

publ

ika

–re

spu

blic

a–

toró

wni

eżpa

ństw

ob

ę-dą

cedo

brem

wsp

ólny

mw

szys

tkic

hob

ywat

eli

np.

Ara

bia

Saud

yjsk

a,D

ania

,Sz

wec

ja,

Wie

lka

Bry

-ta

nia,

His

zpan

ia,

Hol

andi

a,B

elgi

a,Ja

pon

ianp

.Sta

nyZ

jedn

oczo

ne,F

ranc

ja,I

rlan

dia,

Nie

mcy

,Por

-tu

galia

,W

łoch

y,R

osja

,In

die

Gos

pod

arka

trad

ycy

jna

Gos

pod

arka

centr

aln

iep

lan

owa-

na

(gos

pod

arka

cent

raln

iest

erow

ana,

gosp

odar

kana

kazo

wo–

rozd

ziel

cza)

Gos

pod

arka

wol

nor

yn

kow

a(g

osp

odar

kary

nkow

a)

Ustrój ekonomiczny

–pr

ymit

ywna

tech

nolo

gia

prod

ukcj

i–

inic

jaty

wa

gosp

odar

cza

nale

żydo

pań-

stw

a–

wol

ność

inic

jaty

wy

go-

spod

arcz

ej–

pod

ział

dóbr

nap

odst

awie

poz

ycji

czło

wie

kaw

stru

ktu-

rze

społ

eczn

ej

–w

prak

tyce

częs

tekł

opot

yz

zaop

atrz

e-ni

em,

syst

emka

rtko

wy

(reg

lam

enta

cja)

–ko

nkur

encj

ai

swob

oda

zaw

iera

nia

umów

pod

sta-

wą

pod

ział

udó

br–

ochr

ona

wła

snoś

cipa

ństw

owej

,og

rani

-cz

enie

wła

snoś

cipr

ywat

nej

–oc

hron

aw

łasn

ości

pry-

wat

nej

ten

rodz

ajgo

spod

arki

doty

czy

regi

onów

zaco

fany

ch,

skon

flik-

tow

anyc

hit

p.

np.

wpr

zesz

łośc

iZ

SRR

ipa

ństw

abl

oku

wsc

hodn

iego

(PR

L,

Cze

chos

łow

acja

,W

ęgry

itd.

)

np.

USA

,Fr

ancj

a,W

łoch

y,Ja

pon

ia,

Mek

syk

–w

ięks

zość

pańs

twśw

iata

34

Państwo.

3. Konstytucja, czyli zbiór fundamentów ustroju pań-stwa.a) konstytucja (inaczej ustawa zasadnicza):

å akt określający podstawowe normy prawne obowiązu-jące w państwie,

å odróżnia się od innych aktów prawnych większą trwa-łością i niezmiennością;

b) rola ustawy zasadniczej:å określenie ustroju państwa,å wyznaczenie kompetencji najwyższych organów państwa,å zagwarantowanie obywatelom ich podstawowych praw,

w oparciu o które będzie stanowione prawo,å potwierdzenie prawa władz do rządzenia,å integrowanie obywateli wokół wspólnych wartości;

c) budowa Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997r.:å preambuła — uroczysty wstęp do konstytucji,å 13 rozdziałów i 243 artykuły:

Rozdział IRzeczpospolita

[. . . ]Art. 8.

1. Konstytucja jest najwyższym pra-wem Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Przepisy Konstytucji stosuje siębezpośrednio, chyba że Konstytucjastanowi inaczej.

ustęp drugi

ustęp pierwszy

artykuł

nazwa rozdziałunumer rozdziału

d) konstytucyjne obowiązki obywatela RP:å wierność Rzeczypospolitej i troska o dobro wspólne,å przestrzeganie prawa,å ponoszenie ciężarów świadczeń publicznych, w tym pła-

cenie podatków,å obrona Ojczyzny,å dbałość o stan środowiska naturalnego;

e) wybrane podstawowe prawa i wolności gwarantowane przezKonstytucję RP:

35

Państwo.

osobiste polityczne ekono-miczne

socjalne kulturalne

nietykalność oso-bista,

wolność osobi-sta,

prawo do ochro-ny prywatności,

wolność komuni-kowania się,

nienaruszalnośćmieszkania,

wolność porusza-nia się po tery-torium RP,

wolność sumie-nia i religii,

wolność słowa

wolność organizo-wania i uczestni-czenia w zgroma-dzeniach publicz-nych itp.

wolność zrzeszaniasię

prawo do strajku,bierne prawo wy-borcze,

czynne prawo wy-borcze,

prawo do składa-nia wniosków,skarg, petycjiitp.

prawo dowłasności,

prawo dzie-dziczenia,

wolnośćwyboruzawodu

prawodo bez-piecznychwarunkówpracy,

prawo doochronyzdrowia,

prawo donauki,

prawo dorenty,eme-rytury,zasiłkówitp.

wolnośćtwórczościartystycz-nej,

wolność ba-dań nauko-wych,

wolnośćkorzystaniaz dóbrkultury

4. Po co nam prezydent, rząd, parlament i sądy?a) trójpodział władzy — postulat wysunięty przez Mon-

teskiusza,TRÓJPODZIAŁ WŁADZY

polega na wzajemnej kontroli, uzupełnianiusię i rozdzielności trzech rodzajów władzy

WŁADZAUSTAWODAWCZA

WŁADZAWYKONAWCZA

WŁADZASĄDOWNICZA

reprezentuje

państwo

reprezentuje naród odrębna od

innych władz

b) zadania Prezydenta (władza wykonawcza):å czuwanie nad przestrzeganiem Konstytucji RP,å stanie na straży suwerenności państwa,å stanie na straży integralności państwa,å stanie na straży bezpieczeństwa państwa;

c) zadania rządu (władza wykonawcza):å zapewnianie wykonywania ustaw (np. poprzez wydawa-

nie rozporządzeń, co jest kompetencją zarówno rządujako całości, jak i poszczególnych ministrów),

å koordynowanie pracy administracji rządowej,å chronienie interesów ekonomicznych państwa,

36

Państwo.

å zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrz-nego państwa,

å nadzorowanie stosunków z innymi państwami;d) zadania parlamentu (władza ustawodawcza):

å nadanie ustroju państwu — funkcja ustrojodawcza,å uchwalanie prawa — funkcja ustawodawcza,å powoływanie niektórych wyższych urzędników — funk-

cja kreacyjna,å sprawowanie kontroli nad działalnością rządu — funk-

cja kontrolna;e) zadania sądów (władza sądownicza):

å egzekwowanie obowiązującego prawa,å rozstrzyganie sporów między obywatelami, obywatela-

mi i instytucjami oraz między instytucjami,å kontrolowanie pozostałych organów i urzędów państwa.

5. Wybory prezydenckie.

zarządzenie wyborów

Marszałek Sejmu

spotkania z wyborcami

reklamy w internecie

gadżety promocyjne

spoty radiowe

sztab wyborczy

debaty telewizyjne

spoty telewizyjne

ulotki

billboardy

dzień poprzedzający wybory

I tura wyborów

wynik I tury

kampania wyborcza

dzień poprzedzający wybory

II tura wyborów

wynik II tury

Sąd Najwyższy

zaprzysiężenie Prezy-denta RP przed Zgro-

madzeniem Narodowym

2tygod

nie

kam

pan

iaw

ybor

cza

cisz

aw

ybor

cza

cisz

a

wyb

orcz

aewentualne

protesty

wyborcze

ewentualne

protesty

wyborcze

37

Państwo.

å kampania wyborcza — okres poprzedzający wybory,w trakcie którego kandydaci przekonują wyborców dogłosowania na nich.

6. Polityka, czyli. . .a) jak jest rozumiany termin polityka (wybór przykładów):

å polityka, czyli poszukiwanie dobra wspólnego,å polityka, czyli zgodna z prawem możliwość stosowania

przymusu (władzy politycznej),å polityka, czyli sztuka dochodzenia do kompromisu (roz-

wiązywania konfliktów),å polityka, czyli spór o kształt państwa;

b) konflikt ideologiczny bierze się z różnicy wyznawanychprzez ludzi wartości (np. wolność vs równość, wolność vsporządek publiczny, tradycja vs postęp)å odzwierciedleniem tych różnic są programy partii poli-

tycznych i ich podział (lewica, centrum i prawica lubsocjaldemokraci, liberałowie, chadecy i konserwatyści);

c) kompromis — porozumienie następujące po wzajemnychustępstwach stron konfliktu;

d) konsensus — zgoda w pewnej kwestii (np. co do podsta-wowych wartości, takich jak wolność każdego człowieka);

e) lewicowe i prawicowe: poglądy, wartości, ideały, hasła, pro-gramy. . .å geneza podziału na lewicę i prawicę: w trakcie Rewolucji

francuskiej zwolennicy zmian systemu ustawili się polewej stronie sali zgromadzenia, zaś ich przeciwnicy(a więc zwolennicy zachowania starego porządku)po prawej stronie;

å lewica — radykalny kierunek polityczno-społeczny gło-szący potrzebę zmian gospodarczych, społecznych, po-litycznych, hasła sprawiedliwości społecznej, egalitary-zmu i konieczności postępu (na podstawie Słownika Ję-zyka Polskiego PWN),

å prawica — ugrupowanie o konserwatywnym, zacho-wawczym programie, przeciwne zmianom, opierające się

38

Państwo.

na tradycji (czyli na takich wartościach jak rodzina,własność prywatna, wspólnota narodowa, religia);

f) cenzura prewencyjna — kontrola i ingerencja w treściprzed ukazaniem się publikacji (również możliwy jest zakazwydania);

g) cenzura represyjna — kontrola treści po wydaniu tek-stu, mogąca również oznaczać zakaz jego rozpowszechnia-nia z powodu łamania przezeń norm prawnych (w wyjąt-kowych przypadkach również religijnych i obyczajowych).

7. Narodowość i obywatelstwo.a) dwa rodzaje narodu:

å naród polityczny — państwowa wspólnota obywatelioparta na więzi sformalizowanej (obywatelstwo),

å naród etniczny — wspólnota utworzona na bazie te-go samego pochodzenia (mitycznych wspólnych przod-ków), języka, przywiązania do ziemi rodzinnej, tradycji,obyczajów, religii, świadomości odrębności od innychi wytworzonej tożsamości;

b) narodowość — subiektywne poczucie przynależności donarodu (w tym wypadku częściej rozumianego jako wspól-nota etniczna niż polityczna);

c) obywatelstwo — stosunek prawny łączący jednostkę z pań-stwem (państwo gwarantuje jednostce prawa i wymagapodporządkowania się nakładanym na nią obowiązkom);

d) państwo narodowe — państwo zamieszkałe w większościprzez jeden naródå w państwie tym żyją również inne narody, będące mniej-

szościami;e) państwo wielonarodowe — państwo zamieszkałe przez

kilka narodów, z których żaden nie dominuje w sposóbznaczący.

39

Państwo.

Sprawdzian.

1. Uzupełnij poniższe zdania.Władza to zdolność do świadomego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .na zachowanie innych. Opierać się może na . . . . . . . . . . . . . . . . ,czyli . . . . . . . . . . . . . . lub . . . . . . . . . . . . . . , czyli . . . . . . . . . . . . . . .Jednym z przykładów władzy jest władza . . . . . . . . . . . . . . . . . ,czyli możliwość podejmowania decyzji dotyczących całej spo-łeczności.

2. Bez których trzech elementów państwo nie mogłoby istnieć?a) osiadłej ludności, prawa, terytoriumb) osiadłej ludności, terytorium, suwerennej władzyc) osiadłej ludności, prawa, suwerennej władzyd) prawa, terytorium, suwerennej władzy

3. Co nazywamy suwerennością? Na czym polega suwerennośćzewnętrzna, a na czym wewnętrzna?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Wpisz po trzy przykłady cech każdego z ustrojów politycz-nych, a następnie odpowiedz na pytania.

Demokracja Autorytaryzm Totalitaryzm

40

Państwo.

a) Które z poniższych państw są republikami, a które monar-chiami? Wpisz odpowiedni termin w wykropkowane miej-sce.å Wielka Brytania — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å Hiszpania — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å Francja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å Stany Zjednoczone — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å Dania — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å Litwa — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Na czym polega różnica między konfederacją a federacją?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Nazwij zdefiniowane pojęcia.a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — osoby dążące do

zlikwidowania państwa; ich zdaniem państwo ogranicza wol-ność ludzi i jest niepotrzebnym elementem w życiu czło-wieka

b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — władza oparta narozbudowanym aparacie przymusu, niekontrolowana, ty-rańska, sprawowana często przez jednostkę

c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — państwo zamieszkałew większości przez jeden naród, w którym członków innychnarodów go zamieszkujących nazywa się mniejszościami

d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — stosunek prawny łączącyjednostkę z państwem; jednostka ma swoje prawa zagwa-rantowane przez państwo i obowiązki przez nie nałożone

e) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — organizacja, kompetencjei wzajemne zależności między organami państwa

6. Przeczytaj tekst, a następnie odpowiedz na pytania.

41

Państwo.

Rozdział i RZECZPOSPOLITAArt. 3.

Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym.Art. 5.

Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaru-szalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa

człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli,strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę

środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.Art. 8.

1. Konstytucja jest najwyższym pra-wem Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośred-nio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej.

Art. 10.1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera sięna podziale i równowadze władzy ustawodaw-

czej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.

2. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, wła-

dzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.

a) Jak nazywa się dokument, którego fragment przedstawionyzostał powyżej? Podaj dokładną nazwę a nie tylko rodzajdokumentu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Podaj dokładną datę uchwalenia tekstu powyższego doku-mentu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Wyłącznie w oparciu o tekst zdefiniuj pojęcie „konstytu-cja”.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Jak inaczej nazywana jest konstytucja?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

e) Jaka zasada ujawnia się w pierwszym ustępie dziesiątegoartykułu tego dokumentu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

f) Jaką formą państwa jest Polska według powyższego doku-

42

Państwo.

mentu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

g) Podaj trzy przykłady funkcji, jakie spełnia konstytucja.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

h) Podaj pięć konstytucyjnych obowiązków obywatela RP.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

i) Uzupełnij tabelę wpisując po trzy przykłady praw i wol-ności zapisanych w polskiej Konstytucji.

Prawa i wolnościosobiste

Prawa i wolnościpolityczne

Prawa i wolnościekonomiczne, so-cjalne i kulturalne

7. Przyporządkuj każdemu z organów władzy państwowej w Pol-sce jego zadania. Wpisz literę określającą zadanie do odpo-wiedniej kolumny.

PREZYDENT RZĄD PARLAMENT SĄDY

a) desygnowanie premiera i powoływanie niektórych wyższychurzędników

43

Państwo.

b) kontrolowanie pozostałych organów i urzędów państwac) zapewnienie wykonywania ustawd) nadawanie ustroju państwue) sprawowanie kontroli nad działalnością rząduf) egzekwowanie obowiązującego prawag) ratyfikowanie umów międzynarodowychh) zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego

państwa8. Wskaż zdania prawdziwe stawiając obok nich literę P oraz

fałszywe stawiając literę F.a) fPremier zarządza wybory prezydenckie.b) fCisza wyborcza rozpoczyna się na dzień przed rozpoczę-

ciem wyborów.c) fOd momentu I tury wyborów prezydenckich do przepro-

wadzenia tury II muszą upłynąć co najmniej trzy tygodnied) fw II turze wyborów prezydenckich może wystartować

tylko dwóch kandydatów.e) fSąd Najwyższy stwierdza ważność wyborów prezydenc-

kich.9. Wyjaśnij podane pojęcia.

a) cenzura prewencyjna — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) cenzura represyjna — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) kampania wyborcza — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Napisz, które wartości/poglądy charakterystyczne są dla le-wicy, a które dla prawicy.a) przywiązanie do tradycji — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) konieczność postępu — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) sceptyczność wobec zmian — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .d) sprawiedliwość społeczna — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .e) konserwatyzm — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .f) głoszenie potrzeb zmian społecznych, ekonomicznych, po-

litycznych — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

44

Samorząd lokalny.

1. Administracja publiczna w Polsce.a) rodzaje administracji publicznej w Polsce:

ADMINISTRACJA PUBLICZNApodmioty wprowadzające w ży-cie postanowienia rządzących

rządowa samorządowanp. urzędy

marszałkowskie,

starostwa,

urzędy gmin

centralnarząd

i urzędy

centralne

w woje-wództwie

niezespolonapodlega

ministrom

i urzędom

centralnym; np.

urzędy celne,

urzędy morskie,

izby i urzędy

skarbowe,

Państwowa

Inspekcja

Sanitarna

zespolonapodlega

wojewodzie; np.

Wojewódzka

Komenda

Państwowej

Straży Pożarnej,

Kuratorium

Oświaty,

Komenda

Wojewódzka

Policji

b) w toku rozpatrywania sprawy urząd wydaje:å postanowienia — dotyczące tylko kwestii procedural-

nych (np. postanowienie o przyjęciu wniosku dotyczą-cego zwolnienia z wymaganych opłat skarbowych),

å decyzje — rozstrzygające sprawę merytorycznie (np.decyzja o umorzeniu długu powstałego w wyniku nie-

45

Samorząd lokalny.

opłacenia czynszu za mieszkanie komunalne);c) podstawowe elementy decyzji administracyjnej (zgodne z pra-

wem postępowania administracyjnego):å musi mieć formę pisemną,å powinna zawierać podstawę prawną (urzędy państwowe

mogą podejmować decyzje tylko i wyłącznie na podsta-wie ustanowionego prawa),

å musi być wydana w ciągu miesiąca od dnia zgłoszeniasprawy przez obywatela,

å przysługuje od niej odwołanie, którego sposób jest za-warty w decyzji,

å w przypadku wydania decyzji niezgodnej z prawem po-szkodowanemu przysługuje odszkodowanie;

d) od decyzji organu do decyzji urzędu:organ stanowiącyWYDANIE DE-

CYZJI OGÓLNEJnp. uchwalenie

budowy szkoły

organ wykonawczyrealizacja decyzji ogólnej poprzez

WYDANIE DECYZJI

SZCZEGÓŁOWYCHnp. postanowienie o lokalizacji szkoły

urząd (administracji publicznej)i zatrudnieni w nim urzędnicy

wykonuje szczegółowe zadania (postawione

przed nim w decyzjach organów władzy)

poprzez wydawanie decyzji administracyjnychnp. wydanie pozwolenia na budowę

szkoły, wybór wykonawcy w przetargu

Zadanie wykonane!decyzja administracyjna

2. Samorząd lokalny.a) samorząd — struktury odrębne od władzy centralnej,

mające ograniczony przez władzę centralną zakres kom-petencji, dysponujące niezależną władzą;

b) 1 stycznia 1999r. w życie weszła reforma administracyjna,w wyniku której w Polsce powstał trójstopniowy samorządterytorialny: gmina, powiat oraz samorząd wojewódz-

46

Samorząd lokalny.

ki;c) rodzaje samorządów:

SAMORZĄD

NIETERYTORIALNY(SPECJALNY)

TERYTORIALNY

samorządyreligijne

samorządyuczniowskie

i akademickie

samorządy zawodowesamorządy go-

spodarcze (izby)

tworzone są, gdy dany za-

wód wymaga wysokich

kwalifikacji (np. lekarze),

przynależność do samorzą-

du jest obowiązkowa – bez

niej nie posiada się prawa

wykonywania zawodu

działają na rzecz swoich człon-

ków i w obronie ich interesów:

podnoszą kwalifikacje członków,

konsultują akty prawne doty-

czące ich sfery działalności, np.

Izba Producentów Mebli

POWIAT(od 01.01.1999r.)

379 powiatów

WOJEWÓDZTWO(od 01.01.1999r.)

16 województw

GMINA(od 1990r.)

2478 gmin

organ stanowiący:rada gminy

organ wykonawczy:wójt/burmistrz/prezydent miastawybierany w wybo-rach bezpośrednichod 2002r.

organ stanowią-cy:rada powiatu

organ wyko-nawczy:zarząd powia-tu i starosta

organ stanowiący:sejmik woje-wódzki

organ wykonawczy:zarząd i marsza-łek województwa

organy pocho-

dzące z wyborów

bezpośrednich

organy powoływane

przez organy stanowiące

d) państwo zdecentralizowane — państwo, w którym sa-morząd terytorialny nie podlega władzom państwowym:

47

Samorząd lokalny.

ma swoje własne zadania i uprawnienia; państwo odpowia-da za m.in. politykę zagraniczną, obronną, wymiar spra-wiedliwości, uchwalanie budżetu państwa;

e) państwo scentralizowane (w PRL: centralizm demokra-tyczny) — państwo, w którym organ centralny sprawujewładzę i kontrolę nad organami regionalnymi — wszyst-kie istotne decyzje (również te o charakterze regionalnym)zapadają w centralnym ośrodku władzy:å w latach 1944–1989 samorządność w Polsce praktycznie

nie istniała, a większość decyzji zapadała w Warszawie,å dopiero w 1990 roku przywrócono samorząd gminny,

a z początkiem roku 1999 — powiatowy oraz wojewódz-ki;

f) zadania własne — zadania, które samorząd wykonujena własną odpowiedzialność, we własnym imieniu i z wła-snych środków, np. zadaniem własnym gminy jest budowai konserwacja dróg gminnych;

g) zadania zlecone — zadania wykonywane przez samorządw imieniu centralnych organów państwa, które finansu-ją wykonanie tego zadania, np. zadaniem zleconym gmi-nie jest wydawanie dowodów osobistych (realizowane przezurząd gminy);

h) zasada pomocniczości (zasada subsydiarności) —zasada, według której decyzje powinny być podejmowanena możliwie najniższym szczeblu władzy, tak aby osoby,których one dotyczą, miały jak największy na te decyzjewpływ; państwo służy pomocą tylko tam, gdzie samorządi obywatele nie mogą sobie sami poradzić — odgrywa rolęstrażnika dobra wspólnego;

i) frekwencja — procentowo wyrażona ilość osób biorącychudział w głosowaniu (np. w wyborach, w referendum), ina-czej stosunek liczby osób głosujących do liczby osób upraw-nionych do głosowania;

48

Samorząd lokalny.

j) jak wpłynąć na decyzje władz samorządowych?

WPŁYWOBYWATELINA DECYZJE

WŁADZ

demonstracja

marsz ulicamiludzi, którzy niosą

transparenty,wykrzykująhasła itp.

wieczgromadzenie

na placu;ludzie trzymają

transparenty,krzyczą

hasła itp.

pikieta

zgromadzenieprzed bu-dynkiem

odpowied-nich władz

list, podktórym często

są podpisymieszkańców

petycja

list doradnego

udział wwyborach

głosując zwięk-szasz szansęrealizacji od-

powiadającegoCi programu;

wyborysą ważne

niezależnieod frekwencji

referendum lokalne

przeprowadzane nawniosek rady gminy

lub 10% mieszkańców;frekwencja min. 30%

aby wynik był wiążący

k) każdy obywatel ma prawo do informacji na temat działal-ności swojego samorządu — zagwarantowane jest to m.in.poprzez prawo uczestniczenia w sesjach rady gminy lub jejkomisji.

3. Marsz na wybory. . . samorządowe!a) wybory samorządowe są czteroprzymiotnikowe (4P):

å powszechne — każdy obywatel ma prawo (nie obo-wiązek) wziąć w nich udział (po ukończeniu 18 lat),– czynne prawo wyborcze — każdy ma prawo od-

dać głos w wyborach (o ile jego prawa nie zostałyograniczone lub nie został ich pozbawiony wyrokiemsądu),

– bierne prawo wyborcze — każdy ma prawo wy-startować w wyborach i być wybieranym (w przy-padku kandydowania na urząd wójta / burmistrza / pre-

49

Samorząd lokalny.

zydenta musi mieć ukończone 25 lat, zaś w przypad-ku kandydowania na urząd radnego wystarczy miećskończone najpóźniej w dniu wyborów 18 lat);

å równe — każdy może oddać tylko jeden głos, jego głosjest równie ważny jak głos innych;

å bezpośrednie — każdy ma prawo wyboru radnego(lub organu wykonawczego gminy) poprzez oddanie gło-su bezpośrednio na swojego kandydata tak, że wynikitych wyborów są ostateczne (w odróżnieniu od tego,wybory pośrednie polegają na wybraniu jedynie elekto-rów, którzy w odrębnym głosowaniu wybiorą właściwyskład danego organu),– UWAGA! zgodnie z tworzonym obecnie prawem wy-

borczym możliwe będzie oddawanie głosu w wybo-rach za pośrednictwem pełnomocnika wybor-czego, czyli bez bezpośredniego pojawienia się w lo-kalu wyborczym — prawo takie będzie przysługiwa-ło tym osobom niepełnosprawnym i powyżej 75. rokużycia, które przekażą pisemne pełnomocnictwo dlaswojego pełnomocnika wójtowi, burmistrzowi lub pre-zydentowi miasta;

å odbywają się w głosowaniu tajnym — stwarzane sąwarunki do zapewnienia tajności oddanego głosu (np.kabiny do głosowania);

b) kadencja — okres pełnienia funkcji; w przypadku władzsamorządowych trwa 4 lata;

c) zasady przeprowadzania wyborów samorządowych:å zarządza je premier,å obszar działania gminy dzielony jest na okręgi wybor-

cze, w których zgłaszani są kandydaci na radnych,å w każdym okręgu jest komisja wyborcza złożona z miesz-

kańców gminy czuwająca nad prawidłowym przebiegiemwyborów,

å kandydaci walczą o głosy podczas kampanii wybor-czej;

50

Samorząd lokalny.

d) podczas kampanii wyborczej kandydaci (niezależni lubzwiązani z partiami; startujący z list komitetów wybor-czych) walczą o zdobycie mandatu; kampanią każdegoz nich kieruje sztab wyborczy, a pieniądze na kampaniępochodzą np. ze składek członków partii lub z darowizn(od osób fizycznych maksymalnie w wysokości 15-krotnościminimalnego wynagrodzenia za pracę).

4. Gmina.a) gmina — podstawowa, najmniejsza jednostka samorządu

terytorialnego;b) organy stanowiące i wykonawcze, czyli władza w gminie:

ORGANSTANOWIĄCY

rada gminy

WŁADZA W GMINIE

ORGAN WYKONAWCZY

wójt burmistrzprezydent

miasta

gmina

wiejska

siedziba władz

w mieście

+ mniej

niż 100.000

mieszkańców

gmina

miejska

powyżej

100.000

mieszkańców

c) organ stanowiący — rada gminy; do jej kompetencji na-leży:å tworzenie lokalnego prawa,å uchwalanie budżetu gminy (rocznego planu dochodów

i wydatków),å podejmowanie decyzji w sprawie lokalnych opłat (w tym

lokalnych podatków),å decydowanie o wykorzystaniu ziemi należącej do gminy,å podejmuje decyzji w ważnych sprawach finansowych (np.

decyzji o zaciągnięciu pożyczki przez gminę);d) radny gminy — członek rady gminy; rada gminy nie mo-

że składać się z więcej niż 45 radnych,

51

Samorząd lokalny.

å radny podlega specjalnej ochronie prawnej (posiada im-munitet), aby móc wykonywać swoje obowiązki bezobawy konsekwencji, np. nie można radnego zwolnićz pracy, jeśli podstawą tego byłby sposób głosowaniaradnego;

e) przewodniczący rady — osoba prowadząca obrady, odpo-wiedzialna za zwoływanie sesji; decyduje o wyniku głoso-wania, w którym liczba głosów „za” i „przeciw” jest rów-na; wybierany jest spośród radnych na pierwszej sesji powyborach samorządowych;

f) sesja — posiedzenie rady gminy;g) uchwała — akt prawny zawierający podjętą przez radę

gminy decyzję;h) komisja — organ rady gminy zajmujący się określonym

zagadnieniem i je opiniujący w celu ułatwienia podjęciadecyzji radzie gminy i sprawienia, by decyzja była lepsza,np. komisja oświaty, komisja ochrony zdrowia;

i) kompetencje organu wykonawczego w gminie:å realizuje uchwały podjęte przez radę gminy,å administruje majątkiem gminy (majątkiem komu-

nalnym);j) sołectwo — pomocnicza jednostka terytorialna, najczęściej

obejmująca jedną wieś (na czele sołectwa stoi sołtys);k) w urzędzie gminy można:

å zmienić adres zameldowania, czyli stałego pobytu,å w urzędzie stanu cywilnego można zawrzeć małżeństwo,

wydawane są akty urodzenia i zgonu,å złożyć prośbę o przyznanie mieszkania komunalnego dla

rodzin w trudnej sytuacji materialnej,å zarejestrować działalność gospodarczą (jednoosobową

firmę),å wnosić opłatę targową za możliwość handlowania na ba-

zarze,å płacić lokalne podatki,å zgłaszać wnioski w sprawie czystości, porządku itp.

52

Samorząd lokalny.

l) budżet:DOCHODY GMINY WYDATKI GMINY

å podatki:– rolny (od ziemi rolnej)– od nieruchomości– od środków transportowych i inne

(np. od posiadania psa)– część podatku dochodowego od

osób fizycznych (PIT) i osób praw-nych (CIT)

– samoopodatkowanie mieszkańcówå czynsze za wynajem lokali i opłaty za

dzierżawione grunty komunalneå pieniądze ze sprzedaży mienia komu-

nalnegoå opłaty targowe (za wynajem miejsca na

targowisku)å dotacje i subwencje z budżetu państwa:

– na zadania zlecone gminie– na zadania własne gminy, np. utrzy-

manie szkół, pomoc socjalnąå pieniądze ze środków Unii Europejskiej

przeznaczane na inwestycje – pieniądzez funduszy strukturalnych: np. Fun-dusz Spójności (Kohezji), EuropejskiFundusz Społeczny (EFS), EuropejskiFundusz Rozwoju Regionalnego

å dotacja dlaprzedsiębiorstwsamorządowych

å utrzymanie żłob-ków, przedszkolii szkół

å utrzymanie pla-cówek kultural-nych

å pomoc socjalna:finansowa (za-siłki) i rzeczowa(np. ubrania)dla osób w trud-nej sytuacjimaterialnej

å utrzymanieobiektów sporto-wych

å utrzymanie urzę-du gminy

å inwestycje (np.budowa dróggminnych,mieszkań, szkół)

m) dotacje i subwencje, czyli zasada pomocniczości w prakty-ce:

SUBWENCJA OGÓLNADOTACJACELOWA

dofinansowanie budżetugminy, powiatu, wojewódz-twa ze środków budżetupaństwa, aby samorządmógł realizować swoje za-dania

dofinansowaniekonkretnego za-dania własnegolub realizacji za-dania zleconego

Sposoby dofinansowania budżetów samorządów przez państwo

53

Samorząd lokalny.

n) rezerwa budżetowa — pieniądze przeznaczone na niezapla-nowane wydatki;

o) jak powstaje budżet gminy?rada gminy uchwala wskazówki do projektu budżetu

do 15 listopada wójt/burmistrz/prezydentprzygotowuje projekt budżetu

komisje rady gminy przedstawia-ją uwagi do projektu budżetu

komisja budżetowa zbiera uwagikomisji i przedstawia je radzie gminy

rada gminy uchwalaBUDŻET,

czyli roczny plan dochodów i wydatków

BUDŻET ZRÓW-NOWAŻONY

kwota wydatków=

kwota dochodów

każdy organ dąży dotakiego budżetu

NADWYŻKABUDŻETOWA

kwota wydatkówjest mniejsza odkwoty dochodów

najczęściej wolnakwota przeznaczanajest na dodatkowewydatki lub spłatęzadłużenia

DEFICYTBUDŻETOWY

kwota wydatkówjest większa od

kwoty dochodów

różnica (deficyt)jest pokrywanaz pożyczki

5. Powiat.a) powiat — jednostka terytorialna obejmująca kilka gmin;

jego celem jest realizacja zadań niemogących być wykona-nych ze względu na ich zakres przez gminę;

b) organ stanowiący — rada powiatu pochodząca z wy-borów samorządowych; do jej kompetencji należy:å uchwalanie budżet powiatu,å ustalanie wysokości opłat za usługi publiczne,å udzielanie absolutorium zarządowi (przyjmowanie spra-

54

Samorząd lokalny.

wozdania z jego rocznej pracy);c) organ wykonawczy — zarząd powiatu i starosta

(przewodniczący zarządu) wybierani są spośród członkówrady; do ich kompetencji należy:å administrowanie bieżącymi sprawami,å realizowanie budżetu powiatu;

d) starostwo — „urząd powiatowy” (np. Starostwo Płockie);e) zadania wykonywane przez samorząd powiatowy:

å zadania własne samorządu powiatowego to zadania prze-kraczające granice (i możliwości) gmin, np.: prowadze-nie szkół średnich (gmina odpowiada za szkoły podsta-wowe i gimnazja), zarządzanie szpitalami (gmina odpo-wiada za przychodnie), organizowanie transportu pu-blicznego między różnymi gminami, odpowiada za standróg powiatowych;

å zadania zlecone samorządu powiatowego to np.: pomocuchodźcom, czyli osobom zmuszonym do opuszczeniaswojego kraju, w odnalezieniu się w Polsce, wydawanieprawa jazdy i prowadzenie rejestracji pojazdów.

6. Województwo.a) województwo — jednostka podziału terytorialnego wyż-

szego stopnia obejmująca od kilkunastu (województwo opol-skie) do kilkudziesięciu (województwo mazowieckie) po-wiatów:å w ramach reformy administracyjnej (01.01.1999r.) zli-

kwidowano 49 województw i wprowadzono 16 nowych;b) na poziomie województwa spotykają się dwie struktury

państwa:å rządowa, której przedstawicielem jest wojewoda, po-

woływany przez premiera,å samorządowa, której organami są sejmik wojewódzki

(organ stanowiący pochodzący z wyborów samorządo-wych) i zarząd z marszałkiem województwa (organwykonawczy, zarówno zarząd jak i marszałka wybierasejmik spośród swoich członków);

55

Samorząd lokalny.

c) podział zadań między samorząd wojewódzki i wojewodę:samorząd wojewódzki administracja rządowa

zespolona — wojewodaokreślenie strategii rozwojuwojewództwaprowadzenie polityki rozwojuregionu polegającej m.in. na:å podnoszeniu wykształce-

nia obywateli,å stymulowaniu rozwoju go-

spodarczego,å wspieraniu nauki,å rozwijaniu infrastruktury

drogowej, społecznej (do-my opieki, szpitale itp.),

å wspieraniu rozwoju i do-stępu do kultury

uzgadnianie zadań pomiędzy samorządem a rządemnadzorowanie legalności dzia-łań prowadzonych przez sa-morządy terytorialneodpowiada za działalność ad-ministracji zespolonej, czy-li np. straży pożarnej, po-licji, inspekcji farmaceutycz-nej, inspekcji ochrony środo-wiska itp. – są to instytu-cje strzegące bezpieczeństwaoraz czuwające nad prze-strzeganiem prawa

d) urząd wojewódzki — jednostka organizacyjna, przy po-mocy której wojewoda wykonuje swoje obowiązki;

e) urząd marszałkowski — jednostka organizacyjna, przypomocy której marszałek oraz zarząd województwawykonują swoje obowiązki.

7. Podział administracyjny Polski.a) podział administracyjny Polski na województwa (zazna-

56

Samorząd lokalny.

czone miasta to siedziby władz samorządów woje-wódzkich):

å siedziba wojewody kujawsko-pomorskiego znajduje sięw Bydgoszczy,

å siedziba wojewody lubuskiego znajduje się w Gorzo-wie Wielkopolskim.

b) Status administracyjny Warszawy określa tzw. „ustawawarszawska” z 2002 roku, wedle której Warszawa jest gmi-ną na prawach powiatu. Organ stanowiący (Rada mia-sta stołecznego Warszawy) oraz wykonawczy (Prezydentm.st. Warszawy) wybierane są w wyborach samorządo-wych. Miasto składa się z 18 dzielnic, które posiadają wła-sną władzę — radę dzielnicy (organ stanowiący wybiera-ny w wyborach przez mieszkańców) oraz zarząd z burmi-strzem na czele (wybieranym przez radę dzielnicy spośródjej grona). Władze dzielnicy posiadają szerokie uprawnie-nia: np. mają prawo do rejestrowania pojazdów.

57

Samorząd lokalny.

8. Jak samorząd może walczyć z bezrobociem?a) bezrobocie — zjawisko społeczne polegające na braku

pracy dla osób do niej zdolnych i chętnych;b) bezrobotny to osoba:

å niezatrudniona i nieprowadząca działalności gospodar-czej (własnej firmy),

å zdolna i gotowa do pracy,å nieucząca się w szkole dziennej,å zarejestrowana w urzędzie pracy,å mająca więcej niż 18 lat,å mająca mniej niż:

– 60 lat (kobiety) — wiek emerytalny kobiet w Polsce,– 65 lat (mężczyźni) — wiek emerytalny mężczyzn w Pol-

sce,å bez prawa do emerytury lub renty,å niepobierająca zasiłków ani świadczeń innych niż zasi-

łek dla bezrobotnych,å nieposiadająca nieruchomości rolnej powyżej 2 hekta-

rów przeliczeniowych;c) zasiłki dla bezrobotnych to pomoc doraźna, najczęściej

nie przynosząca pożądanego efektu;d) aktywne formy zwalczania bezrobocia:

å organizowanie kursów umożliwiających zdobycie nowychkwalifikacji,

å organizowanie prac interwencyjnych — czyli tworze-nie przez przedsiębiorców miejsc pracy dla osób w szcze-gólnie ciężkiej sytuacji na podstawie umowy między ni-mi (pracodawcami) a starostą,

å organizowanie robót publicznych finansowanych przezurzędy pracy (np. sprzątanie miasta),

å udzielanie korzystnych pożyczek bezrobotnym chcącymprowadzić działalność gospodarczą (samozatrudnienie),

å udzielanie niskooprocentowanych kredytów lub udzie-lanie gwarancji finansowych firmom na stworzenienowych miejsc pracy; ulgi inwestycyjne;

58

Samorząd lokalny.

e) walką z bezrobociem zajmuje się powiatowy urząd pracy.9. Mniejszości w Polsce.

a) mniejszość — grupa ludzi żyjących na terenie państwa,w którym większość obywateli jest innej narodowości, wy-znania itp.;

b) mniejszość narodowa i etniczna:MNIEJSZOŚĆ NARODO-WA — grupa obywateli pol-skich, która:

MNIEJSZOŚĆ ETNICZ-NA — grupa obywatelipolskich, która:

jest mniej liczebna od pozostałej części ludności

w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli kultu-rą, językiem lub tradycją

dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji

jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Polski od conajmniej 100 lat

ma świadomość własnej histo-rycznej wspólnoty narodoweji jest ukierunkowana na jejwyrażanie i ochronę

ma świadomość własnej hi-storycznej wspólnoty etniczneji jest ukierunkowana na jej wy-rażanie i ochronę

utożsamia się z narodem zor-ganizowanym we własnym pań-stwie

nie utożsamia się z narodemzorganizowanym we własnympaństwie (gdyż państwa nie po-siada)

mniejszości narodowe w Polsceto (malejąco według liczebno-ści):1) Niemcy,2) Białorusini,3) Ukraińcy,4) Litwini,5) Rosjanie,6) Słowacy,7) Żydzi (czujący związekz Izraelem),8) Czesi,9) Ormianie (czujący związekz Armenią)

mniejszości etniczne w Polsceto (malejąco według liczebno-ści):1) Romowie,2) Łemkowie,3) Tatarzy,4) Karaimi

c) mniejszości mają prawo posługiwać się własnym językiem,zakładać własne instytucje i stowarzyszenia, nauczać w szko-

59

Samorząd lokalny.

łach swojego języka, historii i kultury;d) separatyzm — ruch społeczny dążący do wyodrębnienia

zamieszkiwanego przez mniejszość regionu lub uzyskaniadla niego autonomii; często w swoich działach posuwa siędo terroryzmu (np. ETA w Hiszpanii, IRA w Wielkiej Bry-tanii);

e) dialekt — odmiana języka mówionego, używana na ogra-niczonym terytorium przez określoną grupę społeczną, od-różniająca się od innych odmian języka pewnymi cechamifonetycznymi, gramatycznymi i słownikowymi; np. dialektkaszubski;

f) stereotyp — uproszczony i nieprawdziwy pogląd na danąspołeczność lub sytuację, oparty na uprzedzeniach i nie-pełnej lub fałszywej wiedzy.

10. Mała ojczyzna. Regiony, regionalizacja i euroregiony.a) mała ojczyzna — najbliższe otoczenie, z którym jednost-

ka czuje się szczególnie związana, np. miejsce zamieszka-nia;

b) region — obszar odróżniający się od terenów przyległychcechami naturalnymi lub nabytymi na przestrzeni dzie-jów; często charakterystycznym elementem jest świado-mość wspólnoty regionalnej, odmienność tradycji, kultury,obyczajowość;

c) regionalizacja — proces podziału struktury administra-cyjnej państwa na regiony (zdolne do samodzielnego funk-cjonowania), posiadające swoje władze, budżet oraz pod-miotowość prawną;

d) regionalizm — proces tworzenia się świadomości regio-nalnej oraz działania w celu zapewnienia swojemu regio-nowi pewnej suwerenności;

e) euroregion — obszar obejmujący przygraniczne częściminimum dwóch państw europejskich, które chcą ze sobąwspółpracować i koordynować działania społeczności lo-kalnych w różnych dziedzinach; euroregiony w Polsce (stanna rok 2009, mapa na podstawie GUS):

60

Samorząd lokalny.

11. O tym, że nie można mieć wszystkiego, czyli walkao budżet gminy.a) ekonomia:

å inaczej gospodarka,å nauka o prawach rządzących produkcją, wymianą i roz-

działem dóbr — nauka o racjonalnym gospodarowaniu;b) gospodarka — dziedzina życia zbiorowego, w której na-

stępuje produkcja oraz wytwarzanie dóbr i usług, ich po-dział oraz wykorzystanie;

c) piramida potrzeb wg Maslowa obrazuje, jakie potrzebymusimy zaspokoić — jednak sposób, w jaki to zrobimymusimy znaleźć samodzielnie, często podejmując decyzjeekonomiczne (np. by zaspokoić potrzebę bezpieczeństwaw domu, kupujemy drzwi antywłamaniowe):

61

Samorząd lokalny.

wiedzy

samorealizacji

szacunku i uznania


bezpieczeństwa

fizjologiczne

d) decyzje ekonomiczne — wszelkie decyzje wiążące sięz gospodarowaniem: kupowaniem, sprzedawaniem, wytwa-rzaniem, pożyczaniem, zarabianiem, wydawaniem, pracą,często także nauką oraz planowaniem dochodów i wydat-ków (planowaniem budżetu);

e) życie ekonomiczne — termin wskazujący na ekonomicz-ny aspekt naszego życia: żyjąc, ciągle podejmujemy decy-zje ekonomiczne — uchwalanie budżetu jest przykłademdziałania związanego z życiem ekonomicznym;

f) rzadkość dóbr — zjawisko polegające na tym, że potrze-by ludzkie są nieograniczone, a możliwości ich zaspokoje-nia są ograniczone — stwarza to konieczność takiego go-spodarowania, by z posiadanych zasobów wytworzyć jaknajwięcej jak najpotrzebniejszych rzeczy, czyli np. z jaknajbardziej ograniczonych wpływów z podatków zbudowaćjak najwięcej dróg, zasadzić jak najwięcej drzew, wyre-montować jak najwięcej szkół;

g) koszt alternatywny (inaczej: koszt straconych szans)— wartość najlepszej spośród odrzuconych możliwych de-cyzji (odrzuconych w wyniku dokonania wyborów ekono-micznych); np: kosztem alternatywnym wyjazdu do Hisz-panii w kwietniu jest to, czego moglibyście się w tym czasienauczyć w szkole, kosztem alternatywnym budowy nowe-go basenu przez gminę jest hala sportowa, która mogłabypowstać na jego miejscu.

62

Samorząd lokalny.

12. Wybrane zadania rodzajów samorządu terytorialnegow Polsce.

GMINA (2478 gmin) POWIAT (314 powiatów ziem-skich i 65 grodzkich)

edu-kacja

· przedszkola· szkoły podstawowe· gimnazja

· szkoły ponadgimnazjalne· szkoły sportowe, artystyczne· poradnie psychologiczno-pedago-giczne· schroniska młodzieżowe

kul-tura

· biblioteki, muzea, domy kul-tury i inne gminne instytucjeupowszechniania kultury· ochrona zabytków

· biblioteki, muzea, domy kultu-ry, kina, galerie i inne instytucje(tworzone jako uzupełnienie do tychprowadzonych przez gminy)

zdro-wie

· przychodnie i poradnie· opieka położnicza i ginekolo-giczna· podstawowa opieka stomato-logiczna

· szpitale rejonowe· specjalistyczna opieka zdrow.· ustalanie planu pracy aptek· prowadzenie inspekcji sanitarno-epidemiologicznej

pomocspo-łeczna

· profilaktyka i zwalczanie pro-blemów alkoholowych· ośrodki pomocy społecznej· jadłodajnie· schroniska dla bezdomnych

· profilaktyka i zwalczanie proble-mów alkoholowych· ośrodki pomocy społecznej· domy dziecka, organizowanie opie-ki w rodzinach zastępczych

bezro-bocie

· roboty publiczne itp. · Powiatowy Urząd Pracy

ochr.kons.

7 · powiatowy (miejski) rzecznik kon-sumentów

drogi · drogi lokalne · drogi powiatowe

trans-port

· transport lokalny · koordynowanie transportu na ob-szarze powiatu i kilu powiatów

usługikomu-nalne

· wodociągi, kanalizacja, gaz,prąd, ogrzewanie, wysypiskaśmieci

· usuwanie odpadów niebezpiecz-nych

nieru-cho-mości

· budownictwo komunalne· plan zagospodarowania prze-strzennego

· geodezja, kartografia· administracja architektoniczno–budowlana

bezpie-czeń-stwo

· straże gminne/miejskie · ochrona przeciwpożarowa (powia-towe komendy PSP)· ochrona przeciwpowodziowa

inne · promocja gminy· tereny zielone, parki· utrzymywanie targowisk· utrzymywanie cmentarzy ko-munalnych

· promocja powiatu· sprawy z zakresu rolnictwa, leśnic-twa i rybactwa śródlądowego· rejestracja pojazdów, wydawanieprawa jazdy (zad. zlecone)

63

Samorząd lokalny.

WOJEWÓDZTWO (16 województw)

SAMORZĄD WOJE-WÓDZKI

WOJEWODA (admini-stracja rządowa zespolona)

edu-kacja

· placówki doskonalenia nauczy-cieli· wszelkie szkoły o znaczeniu re-gionalnym· wyższe szkoły zawodowe

· nadzór nad oświatą przezkuratoria oświaty· konkursy, turnieje, olimpia-dy przedmiotowe

kul-tura

· muzea, galerie, opery, filharmo-nie, teatry i inne instytucje o zna-czeniu regionalnym· ochrona zabytków

· Wojewódzkie UrzędyOchrony Zabytków

zdro-wie

· promocja ochrony zdrowia· szpitale specjalistyczne· medycyna pracy

7

pomocspo-łeczna

· ośrodki pomocy społecznej· profilaktyka i rozwiązywanie pro-blemów alkoholowych· koordynowanie programów po-mocy społecznej

7

bezro-bocie

· Wojewódzki Urząd Pracy 7

ochr.kons.

7 · Inspekcja Handlowa

drogi · drogi wojewódzkie 7

trans-port

· koordynowanie transportu w ob-rębie województwa i sąsiednichwojewództw· transport kolejowy

· Inspekcja Transportu Dro-gowego

usługikomu-nalne

7 · usuwanie odpadów szcze-gólnie niebezpiecznych

nieru-cho-mości

· regionalny plan zagospodarowa-nia przestrzennego

· Wojewódzka InspekcjaNadzoru Budowlanego

bezpie-czeń-stwo

· ochrona przeciwpowodziowa · policja· straż pożarna· inspekcje

inne · promocja regionu· strategia rozwoju regionu· modernizacja terenów wiejskich· rozdzielanie pomocy finansowejUnii Europejskiej w ramach re-alizacji Regionalnych ProgramówOperacyjnych

· nadzór nad przestrzega-niem prawa przez władze sa-morządowe

64

Samorząd lokalny.

Sprawdzian.

1. Uzupełnij poniższy schemat.ADMINISTRACJA PUBLICZNA

rządowa

rząd

i urzędy

centralne

w woje-wództwie

podległa m.in

ministrom

podległa

wojewodzie

2. Korzystając z podanych poniżej nazw organów, przyporząd-kuj każdemu z rodzajów samorządu terytorialnego w Polsceodpowiadający mu organ wykonawczy. Następnie odpowiedzna pytania.

SAMORZĄDGMINNY

SAMORZĄDPOWIATOWY

SAMORZĄDWOJEWÓDZKI

Marszałek Sejmu, zarząd województwa na czele z marszał-kiem, wójt, wojewoda, sołtys, przewodniczący rady gminy, Mar-szałek Senatu, prezydent miasta, zarząd powiatu na czele zestarostą, rada gminy, sejmik wojewódzki, burmistrz, premier,rada powiatua) Które organy wykonawcze samorządu terytorialnego w Pol-

sce wybierane są w wyborach bezpośrednich?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Kiedy (dzień, miesiąc, rok) weszła w życie reforma admi-

65

Samorząd lokalny.

nistracyjna, na podstawie której w Polsce wprowadzonoobecnie funkcjonujący trójstopniowy samorząd terytorial-ny?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Napisz, czy podane zadanie jest zadaniem własnym czy zle-conym gminie.a) sporządzanie i aktualizacja spisu osób uprawnionych do

głosowania w wyborach powszechnych (. . . . . . . . . . . . . . . . . )b) prowadzenie bibliotek na terenie gminy, ochrona zabytków

(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )c) zapewnienie zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania

i oczyszczania ścieków (.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)d) nadzór i wydawanie pozwoleń na uprawę maku i konopii

włóknistych na obszarze gminy (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )4. Podaj różnicę między państwem scentralizowanym a zdecen-

tralizowanym.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Nazwij zdefiniowane pojęcia.a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — okres pełnienia funkcjib) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — posiedzenie rady gminyc) . . . . . . . . . . . . . . — zasada, zgodnie z którą obywatele sami

wykonują część zadań, których wykonanie na szczeblu np.państwa jest tak samo lub mniej efektywne

6. Podaj cztery przykłady sposobów wpływania na decyzje rad-nego. Wyjaśnij, na czym polega każdy z nich.a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . polega na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . polega na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . polega na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . polega na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

66

Samorząd lokalny.

7. Przeczytaj poniższy tekst, a następnie odpowiedz na pytaniai wykonaj dodatkowe polecenia.Kredyt pokryje deficyt budżetowy gminyZwiększenie tegorocznych wydatków gminy spowodowało niemal5 mln deficyt w jej budżecie. Aby zrównoważyć budżet, gminapodjęła decyzję o zaciągnięciu 4,3 mln kredytu. Brakującą sumępokryje nadwyżka przychodów z ostatnich lat.Uchwałę w sprawie zaciągnięcia kredytu radni podjęli na dzisiej-szej sesji (6 lutego). Zakłada ona, że spłata kredytu następowaćbędzie według umowy zawartej z bankiem, a ostateczny terminupływa wraz z końcem 2013 roku. Spłata kredytu dokonywanabędzie z dochodów własnych gminy.Przypomnijmy, że wydatki budżetu gminy Lubin, przyjętego napoczątku stycznia tego roku, początkowo zaplanowano na 44 mlnzł, jednak podczas sesji budżetowej, radni zwiększyli zakres pla-nowanych inwestycji, przez co konieczne okazało się zaciągnięciekredytu dla zbilansowania budżetu. Nowy budżet zakłada też re-alizację wielu innych inwestycji, sprzyjających rozwojowi gminy,a zarazem służących jej mieszkańcom.„Najistotniejsza w nowo przyjętym budżecie jest infrastrukturadrogowa. Nadal jesteśmy gminą, którą interesują się inwestorzy,nieustannie przybywa nam mieszkańców, dlatego musimy na bie-żąco realizować te inwestycje. w tym roku zleciliśmy już projektdotyczący remontu i budowy dróg, mamy 120 odcinków dróg,wiec jest to ogromna ilość, dlatego planujemy kontynuację tegoprzedsięwzięcia także na najbliższe lata” zapewnia Irena Rogow-ska, wójt Gminy Wiejskiej Lubin.

źródło: Portal miasta Lubina

a) Kto podejmuje uchwałę o zaciągnięciu kredytu przez gmi-nę?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) W jakiej sytuacji mówi się o nadwyżce budżetowej?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Na czym polega równoważenie budżetu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Dlaczego radni Lubina podjęli decyzję o zwiększeniu wy-datków?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

e) Dlaczego wójt gminy wiejskiej Lubin uważa infrastrukturędrogową za najważniejszy element budżetu?

67

Samorząd lokalny.

å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

f) Uzupełnij poniższy schemat wpisując przykłady źródeł do-chodów gminy.

DOCHODYGMINY

g) Do poniższej tabeli wpisz po dwa przykłady faktów i opiniiz tekstu.

Fakty Opinie

8. Podaj sześć cech charakteryzujących osobę bezrobotną.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

68

Samorząd lokalny.

9. Wymień dwa aktywne sposoby zwalczania bezrobocia. Wy-bierz jeden z nich (zaznacz który) i określ jego dwie zaletyi dwie wady.a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zalety Wady

10. Przyporządkuj pojęciom ich znaczenia. Uwaga: definicji jestwięcej niż pojęć!a) regionalizacja (. . .)b) regionalizm (. . .)c) euroregion (. . .)d) separatyzm (. . .)e) stereotyp (. . .)f) mała ojczyzna (. . .)å 1. proces tworzenia się świadomości regionalnej oraz dzia-

łania w celu zapewnienia swojemu regionowi pewnej suwe-renności

å 2. ruch społeczny dążący do wyodrębnienia zamieszkiwa-nego przez mniejszość regionu lub uzyskania dla niego au-tonomii

å 3. zakłamany i uproszczony obraz pewnej sytuacji lub spo-łeczności, oparty na uprzedzeniach lub fałszywej wiedzy

å 4. obszar przygraniczny obejmujący regiony kilku państweuropejskich, które wyrażają wolę współpracy

å 5. grupa ludzi żyjących na terenie państwa, w którym więk-szość obywateli jest innej narodowości, wyznania itp.

å 6. najbliższe otoczenie, z którym jednostkę łączy szczegól-na więź emocjonalna, np. miejsce zamieszkania

å 7. odmiana języka mówionego, używana na ograniczonym

69

Samorząd lokalny.

terytorium przez określoną grupę społecznąå 8. podział struktury administracyjnej państwa na regiony,

które są zdolne do samodzielnego funkcjonowania (gwa-rantuje to m.in. odrębna regionalna władza)

å 9. obszar odróżniający się od terenów przyległych cechaminaturalnymi lub nabytymi na przestrzeni dziejów; częstocharakterystycznym elementem jest świadomość wspólno-ty regionalnej, odmienność tradycji, kultury, obyczajowo-ści

11. Uzupełnij tabelkę przedstawiającą zadania wykonywane przezwładze samorządowe w Polsce. Wpisz „tak” w odpowiedniejrubryce, wskazując zadanie dla właściwego samorządu.

gmina powiat wojew.prowadzenie szkół średnichrejestracja pojazdówwydawanie dowodówprowadzenie szpitali specjalistycz-nychprzygotowanie planu rozwoju regio-nalnegousuwanie odpadów niebezpiecznych

12. Zapoznaj się z danymi przedstawionymi w tabeli, a następniewykonaj polecenia.

Stopa bezrobocia w % (na podstawie danych GUS)Województwo III 2008 XI 2008 III 2009POLSKA 10,9 8,9 11,2dolnośląskie 11,2 9,3 12,3kujawsko-pomorskie 14,7 12,3 15,2lubelskie 12,8 10,5 12,8lubuskie 13,4 11,4 15,0łódzkie 11,0 8,9 10,9małopolskie 8,4 7,0 9,1mazowieckie 8,7 7,2 8,3opolskie 11,2 8,9 11,9podkarpackie 14,0 12,3 14,7podlaskie 10,3 8,8 11,4pomorskie 10,2 8,0 10,5śląskie 8,6 6,7 8,5świętokrzyskie 14,5 13,2 15,0warmińsko-mazurskie 18,2 15,4 19,1wielkopolskie 7,4 5,8 8,1zachodniopomorskie 15,8 12,3 15,5

70

Samorząd lokalny.

a) Kiedy stopa bezrobocia w Polsce była najwyższa? Podajmiesiąc i rok.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) W którym województwie stopa bezrobocia w marcu 2009roku było najmniejsza? Zaznacz to województwo na mapiecyfrą „1” i wpisz jego nazwę.

c) Czy istnieje województwo, w którym stopa bezrobocia utrzy-mywała się w okresie III 2008–III 2009 powyżej 15%? Jeślitakie istnieje, zaznacz je na mapie cyfrą „2” i wpisz jegonazwę.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Czy istnieje województwo, w którym stopa bezrobocia w okre-sie III 2008–III 2009 stale malała? Jeśli tak, zaznacz je namapie cyfrą „3” i wpisz jego nazwę.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

e) Zaznacz na mapie cyfrą „4” i podpisz województwo, w któ-rym stopa bezrobocia w marcu 2008 roku wynosiła 11,2%,a w marcu 2009 11,9%.

f) W ilu województwach stopa bezrobocia nie przekraczaław okresie III 2008–III 2009 poziomu 10%? . . . . . . . . . . . . . .

71

Samorząd lokalny.

72

Instytucje państwa demokratycznego.

1. Demokracja.a) cechy demokracji:

Demokracjato ustrój

w którym. . .

. . .władze

powoływane

są na

określony czas

. . .władze

poddane

są kontroli

społeczeństwa

. . .decyzje

zapadają

w głosowaniu

większością głosów

. . .podstawowymi

zasadami są

wolność osobista

i równość polityczna

. . .(prawie) wszy-

scy obywatele

wybierają władzę

(suwerenność ludu)

. . .istnieje pluralizm

(wielość) poglądów

i wzajemny szacunek

wśród obywateli

b) suwerenność ludu (inaczej: suwerenność narodu) —koncepcja, zgodnie z którą źródłem władzy są obywatele(w związku z tym jest ona podstawą demokracji);

c) tyrania większości:å każda władza niegwarantująca praw mniejszościom mo-

że przemienić się we władzę tyrańską, tzn. nierespektu-jącą podstawowych praw części obywateli (mniejszości)— każda, zatem również władza wybrana w głosowaniuprzez większość obywateli,

å aby temu zapobiec, w demokracji liberalnej prawa wszyst-kich obywateli (a więc również należących do nierządzą-cej mniejszości) są zagwarantowane przez prawo (np.zapisane w konstytucji);

73


d) demokracja formą dyktatury, czyli demokracja demokracjinierówna. . .

DEMOKRACJA

BEZPOŚREDNIA(ateńska)

PRZEDSTAWICIELSKA(POŚREDNIA)

czyli taka, w której obywatelewybierają swoich przedsta-wicieli, którzy w imieniu

wszystskich sprawują władzę(reprezentują cały Naród)

· opierała się narówności obywateli· wszyscyzgromadzeni naagorze obywatelepodejmowalidecyzje· nie chroniła prawmniejszości(obywatele skazaliSokratesa naśmierć)· powstaław Atenach w VIwieku p.n.e. —stąd nazwademokracjaateńska

WYBORCZA(ELEKTORALNA)

LIBERALNA(KONSTYTUCYJNA)

władza większości

jest niczym nie-

ograniczona (co

może prowadzić do

tyranii większości)

wola większości

prawa mniejszości

=

+

2. Sposoby zapobiegania tyranii, czyli trójpodział wła-dzy i zasada państwa prawnego.a) zasada państwa prawnego (inaczej: państwo prawne,

państwo prawa, zasada praworządności) — mówi, że insty-tucje państwa muszą działać na podstawie i w granicachprawa, tzn.:å na podstawie prawa — prawo do wydania decyzji mu-

si być potwierdzone w już obowiązującym prawie (np.urzędnik wydaje decyzję o zatwierdzeniu projektu bu-dowlanego na podstawie ustawy „Prawo budowlane” —gdyby takiego upoważnienia ustawowego nie miał, niemógłby wydać decyzji)

å w granicach prawa — treść wydawanej decyzji musi sięmieścić w granicach upoważnień prawnych (np. urzęd-

74


nik wydając decyzję o zatwierdzeniu planu budowlane-go określa czas jej ważności na 3 miesiące — urzędnikma prawo wyznaczenia okresu ważności decyzji na niedłuższy niż 1 rok)

b) naruszenie zasady państwa prawnego przez np. urzędni-ka jest przykładem władzy nieuprawnionej (tzn. takiejdziałalności instytucji państwowej, która nie była opartana podstawie prawa lub zawarta w jego granicach) — jejprzeciwieństwem jest władza uprawniona;

c) trójpodział władzy:å postulat wysunięty przez Monteskiusza,å polega na wzajemnej kontroli, uzupełnianiu się i roz-

dzielności władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądow-niczej, np.:

SĄDYI TRYBUNAŁY

SEJMI SENAT

PREZYDENTI RZĄD

Sejm

iSe

nat

stan

owią

praw

o,na

pod

staw

iekt

óreg

oor

zeka

jąsą

dyT

rybu

nał

Kon

styt

ucyj

ny

moż

euc

hylić

usta

wy

Trybunał

Stanum

ożezło-

żyćP

rezydentaz

urzędu

Prezydent

powołuje

sędziów

Sejm może

udzielić rządowi

wotum nieufności

Prezydent ma prawo weta

3. Dlaczego konstytucja chroni przed tyranią?a) konstytucja — dokument określający podstawy ustroju

państwa;b) rola konstytucji:

å określenie ustroju państwa,å określenie najważniejszych praw obowiązujących w pań-

75


stwie (w tym katalogu praw i obowiązków obywateli),å określenie kompetencji najwyższych organów państwa,å potwierdzenie prawa władz do rządzenia (w granicach

nadanych im kompetencji, czyli jako władza uprawnio-na),

å integrowanie obywateli wokół wspólnego symbolu (waż-ny czynnik powstawania narodu politycznego);

c) co jest gwarancją nadrzędności Konstytucji w stosunku doinnych aktów prawnych?å istnienie Trybunału Konstytucyjnego, który m.in.

orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowychz Konstytucją,

å jej trwałość, która jest wymuszona przez szczególnytryb uchwalania Konstytucji — w Polsce, aby zmienić(bądź uchwalić) konstytucję należy: (patrz schemat nanastępnej stronie)– referendum:

– ustosunkowanie się społeczeństwa do kontrower-syjnej lub bardzo ważnej kwestii w drodze głoso-wania bezpośredniego (np. referendum o wejściuPolski do Unii Europejskiej),

– referendum jest ważne, gdy frekwencja przekro-czy 50%,

– element demokracji bezpośredniej,– może je zarządzić:

– Sejm bezwzględną większością głosów,– Prezydent za zgodą Senatu wyrażoną w uchwa-

le bezwzględną większością głosów,– o jego ważności stwierdza Sąd Najwyższy,

– wyjątek od powyższej reguły: jeśli zmiana Kon-stytucji dotyczy rozdziałów I, II lub XII z wnio-skiem o referendum konstytucyjne może wystąpić15 posłów, Senat lub Prezydent RP — na ich żąda-nie Marszałek Sejmu musi zarządzić referendum;

76


Projekt ustawy o zmianie Konstytucji

15 ustawowej liczby posłów (92 posłów)

Senatw uchwale

Prezydent RP

minimum 30 dni do rozpoczęcia prac

lub minimum 60 dni, gdy zmiana

dotyczy I, II lub XII rozdziału

Sejm przyjmuje ustawę o zmianie Konstytucji więk-szością kwalifikowaną 23 głosów (gdy za jest ponad23 głosujących) w obecności co najmniej połowy usta-wowej liczby posłów (czyli, gdy na sali jest quorum)

uchwaloną przez Sejm ustawę przyjmuje w identycz-nym brzmieniu Senat (w ciągu maksymalnie 60 dni)bezwzględną wiekszością głosów (za jest więcej

senatorów niż przeciw i wstrzymuję się) w obecności conajmniej połowy ustawowej liczby senatorów (quorum)

Prezydent RP, Senat lub 15 posłówmoże zażądać od Marszałka Sejmu

w ciągu 45 dni od dnia uchwalenia przezSenat przeprowadzenia referendum

referendum konstytucyjnezmiana Konstytucji jest przyjęta, jeśli zaopowiedziała się większość głosujących

(bez względu na frekwencję, czylistosunek procentowy liczby głosującychdo liczby uprawnionych do głosowania)

Prezydent RP podpisujeKonstytucję w ciągu 21 dni

i zarządza jej ogłoszeniew Dzienniku Ustaw

max

60d

ni

d) konstytucjonalizm:å zasada, zgodnie z którą zadaniem konstytucji jest takie

77


ograniczenie kompetencji organów i instytucji państwa,by było zagwarantowane przestrzeganie praw i wolnościobywateli,

å przykłady zapisów w Konstytucji RP zgodnych z kon-stytucjonalizmem:– wprowadzenie trójpodziału władzy,– zagwarantowanie nadrzędności Konstytucji RP w pol-

skim porządku prawnym,– zagwarantowanie istnienia systemu demokratyczne-

go,– zapisanie w Konstytucji RP katalogu najważniejszych

praw i wolności obywatelskich.4. Władza ustawodawcza w Polsce: Sejm i Senat.

Sejm (izba niższa parlamen-tu:)

Senat (izba wyższa par-lamentu:)

å liczba posłów: 460; å liczba senatorów:100;

å kadencja Sejmu: 4 lata,– kadencja — długość trwa-

nia mandatu (uprawnień)do sprawowania funkcji;

å kadencja Senatu: 4lata;

å wybory 5P — pięcioprzy-miotnikowe:– powszechne,– równe,– bezpośrednie,– w głosowaniu tajnym,– proporcjonalne;

å wybory:– powszechne,– bezpośrednie,– w głosowaniu taj-

nym,– ordynacja więk-

szościowa;

å prawa wyborcze:– czynne: od 18 lat (do wy-

bierania)– bierne: od 21 lat (do bycia

wybranym)

å prawa wyborcze:– czynne: od 18 lat– bierne: od 30 lat

78


organy Sejmu: organy Senatu:å Marszałek Sejmu:

– zwołuje posiedzenia Sej-mu (kilkudniowe okresypracy posłów, w trakciektórych odbywają się m.in.głosowania)

– przewodniczy obradom Sej-mu (posiedzeniom ple-narnym),

– reprezentuje izbę na ze-wnątrz,

– zarządza wybory prezy-denckie,

– obecnie funkcję sprawuje?

å Marszałek Senatu:– zwołuje posiedzenia

Senatu,– przewodniczy obra-

dom Senatu,– reprezentuje izbę na

zewnątrz,– obecnie funkcję spra-

wuje?

å wicemarszałkowie:– w zastępstwie Marszałka

przewodniczą obradom Sej-mu,

– obecnie funkcje sprawują?

å wicemarszałkowie (max4):– w zastępstwie Mar-

szałka przewodnicząobradom Senatu,

– obecnie funkcje spra-wują?

å Konwent Seniorów:– tworzą go Marszałek Sejmu,

wicemarszałkowie i prze-wodniczący klubów posel-skich (i klubów parlamen-tarnych, jeśli zrzeszają min.15 posłów),

– zajmuje się m.in. konsulto-waniem planu pracy Sejmu(w tym projektami porząd-ku dziennego obrad izby);

å Konwent Seniorów:– tworzą go Marsza-

łek Senatu, wicemar-szałkowie i przewod-niczący klubów se-nackich (i klubówparl., jeśli zrzeszająmin. 7 senatorów),

– zajmuje się m.in.konsultowaniemplanu pracy Senatu,terminów posiedzeń;

79


å Prezydium Sejmu:– tworzą je Marszałek Sejmu

i wicemarszałkowie,– zajmuje się m.in. ustalaniem

planu pracy Sejmu, koordy-nacją podziału spraw mię-dzy komisje;

å Prezydium Senatu:– tworzą je Marszałek

Senatu i wicemar-szałkowie,

– zajmuje się m.in.przydzielaniemspraw do rozpatrze-nia poszczególnymkomisjom;

å komisje sejmowe:– składają się z posłów

wszystkich klubów, kółposelskich czy też posłówniezrzeszonych — tak, byich skład procentowy byłpodobny do składu Sejmu,

– specjalizują się w określo-nej dziedzinie, np. komisjefinansów publicznych, zdro-wia, służb specjalnych itp.,

– zajmują się opiniowaniemprojektów ustaw oraz kon-trolowaniem pracy odpo-wiednich ministrów i insty-tucji publicznych,

– oprócz tego, istnieją komi-sje nadzwyczajne (w tymkomisje śledcze) powoła-ne do zajęcia się określo-ną sprawą, np. komisja nad-zwyczajna „Przyjazne pań-stwo” ds. ograniczenia biu-rokracji, komisja śledcza ds.afery Rywina;

å komisje senackie:– każdy senator musi

zgłosić swoją kandy-daturę do min. 1 ko-misji stałej (jedno-cześnie, nie może byćczłonkiem więcej niż2 komisji stałych),

– zajmują się opi-niowaniem ustawuchwalonych przezSejm,

– komisje senackienie zajmują siękontrolą władzywykonawczej: niemogą powoływaćkomisji śledczych,nie jest ich zadaniemopiniowanie pracrządu;

80


å posłowie mogą zrzeszać sięw kluby i koła poselskie (przyczym można należeć tylko dojednego klubu lub koła):– klub poselski — minimal-

na liczba posłów: 15,– koło poselskie — minimal-

na liczba posłów: 3;

å senatorowie mogą sięzrzeszać w kluby i ko-ła senackie (przy czymmożna należeć tylko dojednego klubu lub koła):– klub senacki — mi-

nimalna liczba sena-torów: 7,

– koło senackie —minimalna liczba po-słów: 3;

å funkcje Sejmu:– nadanie ustroju państwu,– stanowienie nowych praw;

jest to potrzebne, ponieważ:– wciąż pojawiają się no-

we, nieuregulowane za-gadnienia,

– cześć uchwalonych ustawokazywała się zła, ma wa-dy lub jest przestarzała,

– partie polityczne realizu-ją swój program wybor-czy,

– decydowanie o finansachpaństwa,

– powoływanie i odwoływanierządu oraz innych osób naważne stanowiska,

– kontrola działań rządu;

å funkcje Senatu:– nadanie ustroju pań-

stwu,– stanowienie nowych

praw,– powoływanie osób na

niektóre ważne sta-nowiska państwowe,

– decydowanie o finan-sach państwa;

a) skrócenie kadencji Sejmu (które jest równoznaczne zeskróceniem kadencji Senatu) następuje w drodze uchwałyPrezydenta RP, gdy:

81


å Sejm sam skróci swoją kadencję uchwałą podjętą więk-szością 2

3 ustawowej liczby posłów (tj. 307 głosami),å Sejm nie uchwali wotum zaufania dla rządu w tzw. III

kroku konstytucyjnym,å Marszałek Sejmu nie przedstawi Prezydentowi do pod-

pisu ustawy budżetowej w terminie 4 miesięcy od dniazgłoszenia jej projektu pod obrady Sejmu (w tym wy-padku Prezydent nie musi skracać kadencji Sejmu);

b) rodzaje ordynacji wyborczej:ORDYNACJA WYBORCZA

ustawa określająca sposób przeprowadzenia wyborów

WIĘKSZOŚCIOWA PROPORCJONALNAå wygrywa ten kandydat,

który uzyskał najwięcejgłosów w danym okręguwyborczym

å często: jednomandatoweokręgi wyborcze

å procentowy podział mandatówzgodnie z poparciem wyborcówuzyskanym w skali kraju

å w wyborach do Sejmu: 5%próg wyborczy (8% dlakoalicji)

c) Zgromadzenie Narodowe — wspólne posiedzenie po-słów i senatorów,å kompetencje:

– wysłuchanie orędzia Prezydenta RP,– postawienie Prezydenta RP w stan oskarżenia przed

Trybunałem Stanu (większością 23 ustawowej licz-

by członków Zgromadzenia, czyli 374 głosów za, nawniosek co najmniej 140 jego członków, czyli 1

4 ogó-łu) — z dniem podjęcia takiej uchwały sprawowanieurzędu przez Prezydenta zostaje zawieszone, a jegoobowiązki przejmuje Marszałek Sejmu lub, gdy tennie może, Marszałek Senatu,

– uznanie trwałej niezdolności Prezydenta RP do spra-wowania urzędu ze względu na stan zdrowia (więk-szością 2

3 ustawowej liczby członków Zgromadzenia),å posiedzeniom Zgromadzenia Narodowego przewodniczy

Marszałek Sejmu lub, w jego zastępstwie, MarszałekSenatu,

82


å Zgromadzenie Narodowe nie jest organem władzy usta-wodawczej w Polsce;

d) parlament — ogólna nazwa organów władzy ustawodaw-czej;

e) jaka większość głosów jest wymagana przy różnych głoso-waniach w Sejmie? — przykłady:

większośćzwykła(względ-na)

większość bezwględna większośćkwalifi-kowana3/5

większośćkwalifi-kowana2/3

więcej gło-sów za niżprzeciw

głosów za więcej niż prze-ciw i wstrzymuję się (ina-czej: więcej niż 50% głosówza)

więcej niż35 głosówza

więcej niż23 głosówza

· uchwalenieustawy· przyjęcieuchwały· wybranieRady Mini-strów w IIIkroku· uchwaleniewotum za-ufania dlarządu· przyjęcieabsolutoriumz wykonaniabudżetu

· odrzucenie poprawki Senatu doustawy· odrzucenie weta Senatu do usta-wy· uchwalenie przeprowadzenia re-ferendum· wybranie Rady Ministróww I i II kroku· utajnienie obrad Sejmu· uchylenie rozporządzenia Pre-zydenta RP o wprowadzeniu sta-nu wojennego lub wyjątkowego· wybranie:– Marszałka Sejmu– członków Trybunału Stanu (TS)– sędziów Trybunału Konstytucyj-nego (TK)

– członków Rady Polityki Pienięż-nej (RPP)

– prezesa Narodowego Banku Pol-skiego (NBP)

– Rzecznika Praw Obywatelskich(RPO)

– Rzecznika Praw Dziecka (RPD)– członków Krajowej Rady Radio-fonii i Telewizji (KRRiT)

– posłów-członków Krajowej RadySądownictwa

– Generalnego Inspektora OchronyDanych Osobowych (GIODO)

– członków kolegium Instytutu Pa-mięci Narodowej (IPN)

· uchwalenie wotum nieufnościnastępuje większością ustawowejliczby posłów (231 za)

· odrzucenieweta Pre-zydentaRP· wybranieprezesaInstytutuPamięciNarodowej(IPN)· postawienieministraprzed Try-bunał Stanuwiększością35 ustawowejliczby posłów(277 za)

· przyjęcieustawyo zmianieKonstytucji· przyjęcieustawyo ratyfikacjiumowymiędzy-narodowejprzekazującejorganizacjimiędzy-narodowejkompetencjeorganówpaństwaw niektórychsprawach

83


f) quorum (kworum) — liczba osób biorących udział w gło-sowaniu wymagana do tego, by uznać je za ważne (najczę-ściej quorum wynosi połowę osób uprawnionych do głoso-wania)

g) vacatio legis — okres od dnia ogłoszenia aktu normatyw-nego do dnia jego wejścia w życie;

h) Monitor Polski — dziennik urzędowy RP, są w nim ogła-szane np. uchwały Sejmu;

i) Dziennik Ustaw — dziennik urzędowy RP, ogłaszane: aktypowszechnie obowiązującego prawa;

j) Biuletyn Informacji Publicznej (BIP) — system stron in-ternetowych służący powszechnemu i bezpłatnemu dostę-powi do informacji publicznej; do publikowania informa-cji w BIP zobowiązane są m.in. organy władzy publicz-nej, przedsiębiorstwa państwowe i komunalne, szkoły, par-tie polityczne, samorządy gospodarcze i zawodowe;

k) absolutorium — akt uchwalany przez Sejm, stwierdzają-cy zgodność działań rządu w danym roku z ustawą budże-tową i planami finansowymi; przed uchwaleniem absoluto-rium raport przedstawia Najwyższa Izba Kontroli (NIK);

84


l) proces legislacyjny:

INICJATYWA USTAWODAWCZAprawo do zgłoszenia projektu ustawy

PrezydentSenatgrupa 15 posłów,komisja sejmowa

RadaMinistrów

grupa 100.000obywateli

Marszałek Sejmu

1. czytanie na plenum Sejmu:· uzasadnienie projektu przez

wnioskodawcę,· dyskusja ogólna,· pytania posłów.

1. czytanie w komisji sejmowej(treść 1. czytania jak na plenum)Rozpatrzenie projektu przez komi-sję i przygotowanie sprawozdania.

odrzucenieprojektu w 1.

czytaniu

Rozpatrzenie projektuprzez komisję i przygoto-wanie sprawozdania.

2. czytanie (zawsze na plenum Sejmu):· sprawozdanie komisji,· dyskusja szczegółowa,· zgłaszanie poprawek na plenum.

Komisja opiniuje zgłoszone poprawki.

3. czytanie (zawsze na plenum Sejmu):· ew. dodatkowe sprawozdanie komisji,· głosowanie poprawek,· głosowanie nad całym projektem ustawy.

odrzucenie projektuustawy w 3. czytaniu Senat

Sejmnieodrzucenie weta

Senatu (koniec)

Prezydent

Sejmnieprzełamanie wetaPrezydenta (koniec)

PrezydentTrybunał

Konstytucyjny

uznanie ustawy za niezgodnąz Konstytucją (koniec)

publikacja ustawyw Dzienniku Ustaw

niezgłoszenie poprawek

uchwalenie ustawy

przyjęcie poprawek lub odrzucenie ustawy (30 dni)przyjęcie

bezpoprawek

MarszałekSejmu

odrzucenie poprawek lub ich przyjęcie

wetomoże skierować do TK

pod

pisan

ie(w

ciągu21

dni)

przełamanie weta ( 35 głosów)

ustawa zgodnaz Konstytucją

podpisanie

85


5. Władza wykonawcza w Polsce: Prezydent i rząd.

Prezydent RP — najwyższyprzedstawiciel RP i gwarant cią-głości władzy państwowej:

Rada Ministrów (rząd)i Prezes Rady Ministrów(premier):

· wybór: w drodze wyborów bez-pośrednich;

· wybór: powołanie przez Pre-zydenta i uzyskanie wotumzaufania od Sejmu;

· długość kadencji: 5 lat i możli-wość sprawowania maksymalnie 2kadencji,

– czynne prawo wyborcze: od 18lat,

– bierne prawo wyborcze: od 35lat;

· długość kadencji: nieozna-czona, maksymalnie tyle cza-su, ile wynosi kadencja Sejmu(premier składa dymisję rzą-du na pierwszym posiedzeniunowowybranego Sejmu);

· konstytucyjne zadania:– czuwanie nad przestrzeganiem

Konstytucji,– stanie na straży suwerenności

państwa,– stanie na straży bezpieczeństwa

państwa oraz nienaruszalnościi niepodzielności jego teryto-rium;

· konstytucyjne zadania:– wszelkie zadania niezastrze-

żone dla innych organówpaństwa (domniemanie kom-petencji),

– prowadzenie polityki we-wnętrznej i zagranicznej,

– ochrona interesów Skarbupaństwa,

– kierowanie administracjąrządową;

· przypadki wcześniejszego za-kończenia kadencji:

– złożenie Prezydenta z urzęduorzeczeniem Trybunału Stanu,

– śmierć Prezydenta,– zrzeczenie się urzędu przez Pre-

zydenta,– stwierdzenie nieważności wyboru

Prezydenta (przez Sąd Najwyż-szy),

– uznanie trwałej niezdolności Pre-zydenta do sprawowania urzęduprzez Zgromadzenie Narodowe;

· przypadki wcześniejszegozakończenia kadencji:

– uchwalenie przez Sejm (kon-struktywnego) wotum nieuf-ności,

– nieudzielanie przez Sejm wo-tum zaufania,

– rezygnacja Prezesa RadyMinistrów (której przyjęciaPrezydent może odmówić);

86


· kompetencje pozwalające narealizację zadań:

– ratyfikowanie i wypowiadanieumów międzynarodowych,

– mianowanie polskich ambasado-rów i przyjmowanie ambasado-rów innych państw,

– sprawowanie zwierzchnictwa nadSiłami Zbrojnymi (w czasie po-koju za pośrednictwem MinistraObrony Narodowej),

– mianowanie na najwyższe urzę-dy wojskowe i nadawanie naj-wyższych stopni oficerskich,

– zarządzanie mobilizacji SiłZbrojnych w przypadku ze-wnętrznego zagrożenia państwa,

– nadawanie obywatelstwa polskie-go i wyrażanie zgody na jegozrzeczenie się,

– nadawanie orderów i odznaczeń,– stosowanie prawa łaski,– zarządzanie wyborów do Sejmu

i Senatu oraz zwoływanie ichpierwszego posiedzenia,

– zwracanie się z orędziem do Sej-mu, Senatu i ZN,

– zwoływanie rady gabinetowej(posiedzenia rządu pod przewod-nictwem Prezydenta),

– podpisywanie lub odmawianiepodpisania ustaw, kierowanie ichdo Trybunału Konstytucyjnego,

– powoływanie sędziów,– powoływanie i odwoływanie rzą-

du,– powoływanie niektórych najwyż-

szych urzędników państwowych(m.in. prezesa NBP, członkówRPP, prezesa TK);

· kompetencje pozwalającena realizację zadań:

– zawieranie umów międzyna-rodowych wymagających ra-tyfikacji oraz zatwierdzaniei wypowiadanie innych,

– sprawowanie ogólnego kie-rownictwa nad relacjami z in-nymi państwami,

– sprawowanie ogólnego kie-rownictwa nad obronnościąkraju,

– wydawanie przepisów wyko-nawczych do ustaw (rozpo-rządzeń),

– wyłączne prawo do przedsta-wienia projektu ustawy bu-dżetowej i jej realizacja,

– koordynowanie i kontrolowa-nie prac organów administra-cji rządowej,

– zarządzanie wyborów samo-rządowych (przez premiera),

– co do zasady: decyzje Pre-zydenta RP wymagają dlaswojej ważności podpisu pre-miera (tzn. kontrasygna-ty), którego może on od-mówić, a podpisując decy-zję Prezydenta bierze na sie-bie odpowiedzialność za niąprzed Sejmem; istnieją rów-nież wyłączne uprawnieniaPrezydenta (tzn. preroga-tywy) określone w Konsty-tucji (wszystkie kompetencjewymienione po lewej stroniesą prerogatywami);

87


a) powoływanie i odwoływanie rządu — kolejne kroki:

Prezydent desygnuje premiera,który proponuje skład rządu. Pre-zydent powołuje rząd i odbieraprzysięgę od jego członków. Pre-mier w ciągu 14 dni od powoła-nia przedstawia Sejmowi exposez wnioskiem o udzielenie jego rzą-dowi wotum zaufania.

I

Posłowie wybierają premiera, któ-rego kandydatura zawarta jest wewniosku, jaki składają posłowie.

II

Prezydent znów powołuje premie-ra i ministrów, odbiera od nichprzysięgę. Premier w ciągu 14 dniprzedstawia expose z wnioskiemo udzielenie wotum zaufania.

III

Wyboryparlamentarne

Podanie się premiera dodymisji i zaakceptowanie

jej przez Prezydenta** — gdy premier poda się do dy-

misji ze względów np. prywatnych

(tj. w innym przypadku niż opisane

na schemacie), Prezydent nie musi

przyjąć jego dymisji

Wniosek premiera o udzieleniewotum zaufania Radzie Ministrów

brak wotum zaufania

brak wotum zaufania

brak wotum zaufania

brak wotum zaufania

Konstruktywne wotum nieufności: w jednym wniosku posłowiewnoszą o wyrażenie wotum nieufności dotychczasowemu rządo-wi oraz proponują nowego premiera, któremu wyrażają wotumzaufania większością ustawowej liczby posłów (co najmniej231 za — niezależnie od ilości głosujących)

MA

MY

UST

AB

ILIZ

OW

AN

YR

ZĄ

D!

udzielenie wotum zaufania zwykłą większością głosów

Sejm udziela wo-tum zaufania bez-względną większo-ścią głosów w obec-ności co najmniejpołowy ustawowejliczby posłów

Sejm udziela wotumzaufania zwykłąwiększością głosóww obecności co naj-mniej połowy usta-wowej liczby posłów

6. Władza sądownicza w Polsce: sądy i trybunały.a) osoba prawna — instytucja mająca osobowość prawną;b) osoba fizyczna — człowiek;

å małoletni — osoba poniżej 18 roku życia, niekarana; jejopiekunami są rodzice bądź opiekunowie prawni — są

88


oni przedstawicielami ustawowymi dziecka, w związkuz czym:– ponoszą odpowiedzialność za jego czyny,– sprawują władzę rodzicielską, która powinna być wy-

konywana w interesie dziecka (w innym przypadkusąd może postanowić o jej ograniczeniu lub pozba-wieniu);

å nieletni — osoba, która nie ukończyła 18 roku życia,i popełniła przestępstwo lub wykroczenie,– jeśli nieletni ukończył 17 lat odpowiada za swój czyn

na identycznych zasadach jak osoba dorosła,– jeśli nieletni ukończył 15 lat (i nie ukończył 17 roku

życia) i czyn, o który jest oskarżany, dotyczy zabój-stwa, umyślnego spowodowania ciężkiego uszczerbkuna zdrowiu, gwałtu, spowodowania zdarzenia zagra-żającego zdrowiu lub życiu wielu ludzi (np. lawiny),kradzieży z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia,brania zakładnika lub kilku innych najpoważniej-szych przestępstw popełnianych umyślnie oraz sądpostanowi, że osoba ta jest wystarczająco dojrzałaby mieć pełną świadomość tego, co zrobiła, odpowia-da ona przed sądem karnym; kara, jaka zostanie jejwymierzona, nie może przekroczyć 2

3 maksymalnejkary przewidzianej za dane przestępstwo dla doro-słego,

– w innym przypadku nieletni odpowiada za swój czynprzed sądem rodzinnym;

å pełnoletni — osoba, która ukończyła 18 lat lub zawar-ła małżeństwo (poza osobami które ukończyły 18 lat,małżeństwo może zawrzeć za zgodą sądu opiekuńczegokobieta powyżej 16 roku życia);

c) zdolność prawna — możliwość bycia podmiotem ustaleńprawnych (np. posiadania mieszkania, bycia udziałowcem)— ma ją każda osoba fizyczna (każdy człowiek bez względuna wiek);

89


d) zdolność do czynności prawnych — możliwość naby-wania i zrzekania się rzeczy lub praw (zdolność do kształ-towania swojej sytuacji prawnej, np. prawo do kupieniamieszkania, prawo do założenia firmy, prawo wejścia w zwią-zek małżeński),å pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby peł-

noletnie,å ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają oso-

by niepełnoletnie powyżej 13 roku życia i osoby ubez-własnowolnione częściowo — aby umowa zawarta przeztaką osobę była ważna, wymagana jest zgoda jej przed-stawiciela ustawowego (np. rodzica); nie dotyczy to co-dziennych sytuacji, np. kupowania pieczywa,

å osoby poniżej 13 roku życia oraz osoby ubezwłasnowol-nione całkowicie nie posiadają zdolności do czynnościprawnych,

å czynność dokonana przez osobę bez zdolności do czyn-ności prawnych jest nieważna;

e) sędziowie są:å niezawiśli (podczas orzekania sędziowie podlegają tyl-

ko ustawom — nikt nie może wpływać na ich decyzje),å apolityczni (nie mogą należeć do partii, związku za-

wodowego, być parlamentarzystami),å nieusuwalni (są powoływani na okres dożywotni —

nie mogą być zwolnieni ani zawieszeni, chyba że zostanąskazani prawomocnym wyrokiem sądu);

f) postępowanie sądowe w Polsce jest co najmniej dwuin-stancyjne, tzn. od jakiejkolwiek decyzji (jeśli była onawydana po raz pierwszy) można się odwołać co najmniejraz do instytucji wyższej rangą;

g) apelacja to odwołanie od wyroku sądu niższej instancji;h) kasacja to odwołanie do Sądu Najwyższego (lub Naczelne-

go Sądu Administracyjnego) od prawomocnego wyroku są-du II instancji (a więc wyroku kończącego postępowanie);kasacja może dotyczyć wyłącznie kwestii proceduralnych,

90


tzn. ewentualnego naruszenia prawa przy rozpatrywaniusprawy przez sąd;

i) gałęzie prawa:å prawo karne — jego celem jest ochrona interesów pań-

stwa i obywateli; określa rodzaje przestępstw, zasadyprocedury sądowej, wysokość i zasady wykonania kar;

å prawo cywilne — reguluje stosunki między równo-prawnymi stronami oraz swobodę zawierania umów; abymóc zawrzeć poważną umowę należy mieć pełną zdol-ność prawną, czyli prawnie potwierdzoną zdolność doprzyjmowania na siebie różnych zobowiązań; przykła-dy:– prawo handlowe– prawo pracy– prawo rodzinne

å prawo administracyjne — reguluje stosunki międzyobywatelami a władzą; określa strukturę organów admi-nistracji, ich kompetencje, nakłada obowiązki na oby-wateli (np. uzyskiwania pozwolenia na budowę); decyzjepodejmowane są przez organy administracji publicznej,przysługuje od nich odwołanie (patrz: schemat); przy-kłady:– prawo celne– prawo budowlane– prawo podatkowe

j) kodeksy — zbiory norm prawnych:å kodeks karny, kodeks cywilny, kodeks admini-

stracyjny to przykłady aktów prawnych, w którychzawarte są zbiory norm dotyczące odpowiednich gałęziprawa;

å kodeks postępowania karnego, kodeks postępo-wania cywilnego, kodeks postępowania admini-stracyjnego to przykłady aktów prawnych, w którychzawarte są prawa proceduralne (tzn. dotyczące warun-ków dochodzenia swoich praw, np. kodeks postępowania

91


karnego reguluje, w jakim składzie sąd będzie rozpatry-wał daną sprawę);

k) sądy powszechne, wojskowe, administracyjne i Sąd Naj-wyższy:

NACZELNYSĄD ADMINI-STRACYJNY

SĄDNAJWYŻSZY

Wojewódzki Sąd

Administracyjny

decyzja ad-

ministracyjna

Sądy

Wojskowe

Sąd Apelacyjny

sąd II instancji

dla zbrodni

i niektórych

występków

Sąd Okręgowy

sąd I instancji

dla zbrodni

i niektórych

występków

Sąd Okręgowy

sąd II instancji

dla występków

Sąd Rejonowy

sąd I instancji

dla występków

wniosek

o kasację

wniosek

o kasację

wniosek

o kasację

apelacja

apelacja

odwołanie

wniosek

o kasację

sąd

yp

owsz

ech

ne

l) w każdym sądzie powszechnym są wydziały (np. cywilny,karny, ksiąg wieczystych, gospodarczy);

m) przestępstwo — bezprawny i społecznie szkodliwy czyn,zakazany pod groźbą kary przez obowiązujące przepisy;przestępstwa dzielą się na:å występki (zagrożone karą pozbawienia wolności od 1

miesiąca do 3 lat),å zbrodnie (zagrożone karą pozbawienia wolności od 3

do 15 lat, karą 25 lat więzienia oraz dożywotnim pozba-wieniem wolności; popełnione wyłącznie z winy umyśl-nej);

92


n) wykroczenia (zagrożone karą od 1 tygodnia do 3 miesięcyaresztu) — czyny bezprawne dotyczące spraw mniej waż-nych, są rozpatrywane przez wydziały grodzkie sądówrejonowych;

o) wina umyślna — występuje, gdy byliśmy świadomi tego,że nasze działanie łamie prawo (np. postrzelenie kasjerkipodczas obrabowywania banku);

p) wina nieumyślna — działanie łamiące prawo, ale niewy-konane w celu jego złamania (np. przypadkowe postrzele-nie kolegi podczas polowania na dzika);

q) domniemanie niewinności — naczelna zasada systemusprawiedliwości, zgodnie z którą każdego uznaje się zaniewinnego, dopóki jego wina nie zostanie mu udo-wodniona;

r) obrona konieczna — działania zmierzające do odparciabezpośredniego i bezprawnego zamachu na nas lub na innąosobę, którą chcemy obronić;

s) rodzaje orzekanych kar:å kara grzywny — nakaz zapłacenia danej kwoty,å kara ograniczenia wolności — skazany nie może bez

zgody sądu zmieniać miejsca zamieszkania, musi pra-cować tam, gdzie nakaże mu sąd, od 1 miesiąca do 12miesięcy,

å kara pozbawienia wolności — umieszczenie skaza-nego w więzieniu, od 3 miesięcy do 25 lat i dożywocia;

t) zasada jednolitości sądów — sposób organizacji sądow-nictwa w Polsce polegający m.in. na tym, że:å wszystkie wyroki są wydawane w imieniu Rzeczypospo-

litej Polskiej,å wszystkie sądy wydają wyroki na podstawie tego same-

go prawa (m.in. Konstytucji, ustaw);u) postępowanie karne — ciąg czynności związanych z wy-

kryciem przestępstwa, procesem, aż do ukarania/uniewin-nienia; dzieli się na 3 etapy:

93


sytuacja nosząca zna-miona przestępstwa

Kuba przyszedł dodomu posiniaczony

zgłoszenie sprawy na policję lubdo prokuratury lub podjęcie przez

te organy śledztwa z urzędu

rodzice Kubyzgłaszają na po-licję pobicie syna

policja pod nadzorem prokura-tora prowadzi śledztwo, czy-li ciąg czynności zmierzają-cych do wyjaśnienia sprawy

policja zabezpieczyłataśmy ze szkolnegomonitoringu i prze-słuchała świadków

skierowaniedo sądu aktuoskarżenia,postawieniezarzutów

prokuratoroskarża Maćkao pobicie Kuby,zagrożone karą3 lat więzienia

umorzeniesprawy

przezprokuraturę

policjanie

znalazłasprawców

PROCES: sprawę rozpatruje właściwy dla danychzarzutów sąd w składzie sędziowskim:· 1-osobowym (1 sędzia zawodowy) lub· 3-osobowym (1 sędzia zawodowy i 2 ławników) lub· 5-osobowym (2 sędziów zawodowych i 3 ławników)w zależności od stopnia jej skomplikowania; sąd mo-że stosować areszt tymczasowy wobec oskarżonego;oskarżony może bronić się sam lub z pomocą obroń-cy (jeśli jest niesłyszący, niemy lub niewidomy musimieć obrońcę), jeśli nie stać go na adwokata możemu zostać przydzielony obrońca z urzędu; zostająprzesłuchani świadkowie i biegli; na koniec pro-kurator wygłasza mowę oskarżycielską, a obrońcaprosi o uniewinnienie bądź łagodny wymiar ka-ry

sąd re-jonowy

rozpatrujesprawę

o pobicieKubyprzez

Maćka,prokurator

przed-stawia

dowodyw postaci

nagrańi zeznań

sędzia ogłasza wyrok w imieniu Rze-czypospolitej Polskiej, w którym orzeka

o winie lub jej braku i wyznacza karę

doprowadzenieskazanego do

zakładu karnego

Maciekidzie do

więzienia

ewentualnewyjście na

wolność z aresztu

wykrycie sprawców

skazanie uniewinnienie

etap

sąd

owy

etap

wyko

naw

czy

etap

prz

ygo

tow

awcz

y

94


v) sala sądowa w procesie karnym (pamiętaj, że skład sę-dziowski zmienia się w zależności od charakteru sprawyi rodzaju sądu):

STÓŁ SĘDZIOWSKI

PUBLICZNOŚĆ

ŁAWAPROKU-RATORA

ŁAWAOSKAR-ŻONYCH

ŁAWAOBROŃ-

CY

tzw. barierki —

miejsce, zza które-

go, składają zezna-

nia świadkowie

SĘDZIA

PROWADZĄCYŁAWNIK ŁAWNIK

PROTO-

KOLANT

w) od czego zależy wielkość składu sędziowskiego?å w sądach rejonowych wszystkie sprawy są rozpatrywane

przez skład sędziowski 1-osobowy (złożony tylko z sę-dziego zawodowego),

å jeżeli sąd okręgowy jest sądem II instancji, rozpatrujesprawę w składzie sędziowskim 1-osobowym (złożonytylko z sędziego zawodowego — ławnicy mogą orzekaćwyłącznie w sądach I instancji),– ławnik — osoba wybrana przez radę gminy do orze-

kania o winie lub niewinności oskarżonych,å jeżeli sąd okręgowy orzeka w sprawie dotyczącej zbrod-

ni, skład sędziowski jest 3-osobowy (1 sędzia zawodowyi 2 ławników) lub 5-osobowy (2 sędziów zawodowych i 3ławników) — ten ostatni skład orzeka tylko w przypad-ku zbrodni zagrożonych karą dożywotniego pozbawienia

95


wolności,å sąd apelacyjny orzeka w składzie 3-osobowym złożo-

nym z 3 sędziów zawodowych (ławnicy nie mogą orze-kać w sądzie II instancji);

x) postępowanie cywilne — rodzaj postępowania sądowe-go mający zastosowanie w sprawach z zakresu prawa cy-wilnego (np. prawa pracy, prawa rodzinnego); przebieg po-stępowania cywilnego:å powód (osoba wysuwająca roszczenia) pisze do sądu

pozew, w którym opisuje konfliktową sytuację,å powód i pozwany mogą zawrzeć ugodę, w przeciwnym

razie sąd wydaje orzeczenie),å jeśli pozwany nie zastosuje się do orzeczenia urucha-

miane jest postępowanie egzekucyjne);y) alimenty — kwota obowiązkowo płacona na dziecko przez

rodzica, który nie sprawuje nad nim bezpośredniej opieki;zasądzane przez sąd.

7. Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu.a) Trybunał Konstytucyjny:

å skład:– 15 sędziów powoływanych przez Sejm na 9-letnią

kadencję bez możliwości ponownego wybrania, w tym– Prezes wybierany przez Prezydenta RP spo-

śród kandydatów-sędziów TK zaproponowanych przezzgromadzenie ogólne sędziów TK,– obecny Prezes: Bohdan Zdziennicki (jego kaden-

cja upłynie 01.12.2010r.),å kompetencje:

– orzekanie o zgodności umów międzynarodowych z Kon-stytucją,

– orzekanie o zgodności aktów prawnych z Konstytucjąi ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi,

– orzekanie o zgodności z Konstytucją celów i działal-ności partii politycznych,

– rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między na-

96


czelnymi organami państwa,– rozpatrywanie skarg konstytucyjnych (czyli wnio-

sków składanych przez obywatela do TK w sprawiesprawdzenia czy przepis, na podstawie którego zo-stał on prawomocnie skazany jest zgodny z Konsty-tucją);

b) Trybunał Stanu:å skład:

– przewodniczącym jest Pierwszy Prezes Sądu Naj-wyższego (UWAGA: w Sądzie Najwyższym nie mawiceprezesów, tylko „zwykli” prezesi którzy wspo-magają Pierwszego Prezesa),

– 2 zastępców przewodniczącego oraz 16 członków wy-biera Sejm spoza grona posłów i senatorów na czastrwania swojej kadencji,

å przed Trybunałem Stanu ponoszą odpowiedzialność zanaruszenie Konstytucji lub ustawy w związku z zajmo-wanym stanowiskiem:– Prezydent RP (dla którego TS jest jedynym możli-

wym sądem),– premier i ministrowie,– posłowie,– senatorowie– prezes Narodowego Banku Polskiego (NBP),– prezes Najwyższej Izby kontroli (NIK),– członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji

(KRRiT),– naczelny Dowódca Sił Zbrojnych (powoływany tylko

na czas wojny).8. Czy tylko sądy stoją na straży prawa?

a) prokuratura — instytucja powołana w celu strzeżeniapraworządności (przestrzegania prawa) oraz czuwania nadściganiem przestępstw;

b) Rzecznik Praw Obywatelskich (szw. Ombudsman):å powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na 5 lat,

97


å jego zadaniem jest strzeżenie praw obywatelskich przednaruszeniem przez wadliwe prawo,

å można się do niego zwrócić, gdy organy państwa na-ruszą prawa i wolności zagwarantowane obywatelowiw Konstytucji,

å nie może samodzielnie zmieniać prawa, ale może:– występować z wnioskiem do Trybunału Konstytucyj-

nego w sprawie zbadania zgodności aktu prawnegoz Konstytucją lub umowami międzynarodowymi,

– kierować sprawy do sądów, w tym do Sądu Najwyż-szego,

å monitoruje stan przestrzegania praw człowieka w Pol-sce;

c) Rzecznik Praw Dziecka zajmuje się ochroną praw dzieci;d) Najwyższa Izba Kontroli:

å naczelny organ kontroli państwowej,å prezes NIK jest wybierany przez Sejm za zgodą Senatu

na 6 lat,å zadania:

– badanie działalności gospodarczej wszystkich pod-miotów wykorzystujących środki publiczne, a więcorganów rządowych, samorządowych, również pry-watnych przedsiębiorstw w zakresie, w jakim wyko-rzystują majątek państwowy i realizują zobowiąza-nia wobec państwa,

– przedkładanie Sejmowi raportu w sprawie wykona-nia budżetu państwa, będącego podstawą do udzie-lenia absolutorium;

e) policja — umundurowana i uzbrojona formacja powołanado zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa i stojąca nastraży przestrzegania prawa; składa się z wielu sekcji (np.ruchu drogowego, kryminalnej), na jej czele stoi Komen-dant Główny Policji (Komenda Główna Policji — KGP),powoływany przez premiera;å zadania policji:

98


– ochrona życia, zdrowia, mienia,– ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego,– wykrywanie przestępstw i wykroczeń,– przeciwdziałanie przestępczości,

å środki przymusu stosowane przez policję:– legitymowanie,– zatrzymanie (max na 48 godzin),– przeszukanie, rewizja (wyłącznie za zgodą prokura-

tury lub sądu),– środki przymusu bezpośredniego: użycie pałki, gazu,

broni palnej.9. Prawo.

a) hierarchia aktów prawnych w Polsce:KONSTYTUCJA RP

RATYFIKOWANE UMOWYMIĘDZYNARODOWE

USTAWY

ROZPORZĄDZENIAprzepisy wykonawcze — wydawane na podstawie upoważnieniazawartego w ustawie w celu jej wykonania, np. rozporządzenieMinistra Edukacji Narodowej ws. wynagradzania nauczycieli

AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO(na obszarze działania organów, które je ustanowiły)

b) ratyfikacja — zatwierdzenie podpisanej umowy między-narodowej przez upoważniony do tego organ państwowy(np. Sejm wyraził zgodę na ratyfikację traktatu akcesyj-nego Polski do Unii Europejskiej, a Prezydent ją ratyfiko-wał — bez jego podpisu umowa ta nie weszłaby w życie;w przypadku umów mniejszej wagi Sejm nie musi wyra-żać zgody na ich ratyfikowania — czyni to Prezydent nawniosek rządu);

c) funkcje prawa:

99


å ustala relacje między obywatelami,å ustala relacje między obywatelami a instytucjami,å ogranicza wolność ludzi (tak, by zachowana była wol-

ność innych),å wyznacza granice działań instytucji,å porządkuje,å oddziałuje na życie społeczne (np. żeby zmniejszyć pro-

blem alkoholizmu);d) cechy dobrego prawa:

å spójność (brak sprzeczności),å stabilność (zbyt częste zmienianie prawa powoduje utra-

tę do niego szacunku),å możliwość jego spełnienia (przepisy nie mogą żądać wy-

konania rzeczy niemożliwych),å przejrzystość (prawo musi być zrozumiałe dla tych, któ-

rzy mają je wykonywać);e) systemy prawne:

å system prawa stanowionego — prawo jest uchwalaneprzez parlament w formie pisanej (prawo pisane),

å system prawa zwyczajowego (precedensowego) — pra-wa tworzone są nie tylko przez parlament, ale równieżprzez sędziów i urzędników, którzy rozpatrując danąsprawę rozstrzygali ją na podstawie obowiązujących zwy-czajów (praw niepisanych); istnieje w krajach anglosa-skich (np. USA, Wielka Brytania),

å szariat (szarijat) — system prawa oparty na zapisachKoranu, świętej księgi Islamu,

å systemy prawne dalekowschodnie — zwracają większąuwagę na obowiązki obywateli, co wypływa z filozofiidalekowschodniej: buddyzmu, hinduizmu, konfucjani-zmu, szintoizmu;

f) wybrane konstytucje z historii Polski:å Konstytucja 3 Maja (1791r.),å Mała Konstytucja (1919r.),

– mała konstytucja — ustawa regulująca podstawy ustro-

100


jowe państwa i określająca zasady przygotowania peł-nej ustawy zasadniczej,

å Konstytucja Marcowa (1921r.),å Konstytucja Kwietniowa (1935r.),å Mała Konstytucja (1947r.),å Konstytucja PRL (1952r.),å Mała Konstytucja (1992r.),å obowiązująca Konstytucja RP (2 kwietnia 1997r.).

10. Kto tu rządzi, czyli systemy rządów.a) system rządów — układ relacji między naczelnymi orga-

nami państwa;b) system parlamentarny (np. w Czechach):

å parlament ma zasadnicze znaczenie, gdyż oprócz funkcjiprawodawczych powołuje i odwołuje rząd — ma szerokiwpływ na władzę wykonawczą,

å prezydent jest najczęściej powoływany przez parlamenti ma symboliczne znaczenie;

c) system prezydencki (np. w Stanach Zjednoczonych):å prezydent wybierany jest w wyborach powszechnych,å prezydent jest jednocześnie szefem rządu,å parlament ma silne uprawnienia kontrolne (szczególnie

finansowe) i ustawodawcze, ale nie ma żadnego wpływuna politykę rządu — nie może go odwołać;

d) systemy mieszane:å półprezydencki — polega na przyznaniu prezydento-

wi dodatkowych (w porównaniu z systemem parlamen-tarnym) uprawnień zmuszających parlament do ścisłejwspółpracy z szefem państwa — wiąże się to z bezpo-średnimi wyborami głowy państwa (np. we Francji),

å kanclerski — polega na przyznaniu szefowi rządu (tu:kanclerzowi) dodatkowych uprawnień sprowadzającychsię do tego, że ministrowie nie są odpowiedzialni przedparlamentem (gdyż ten nie może ich odwołać) tylkoprzed kanclerzem, pozycja prezydenta zaś jest symbo-liczna (np. w Niemczech),

101


å parlamentarno-gabinetowy — polega na zachowaniu cen-tralnej pozycji parlamentu (jak w systemie parlamen-tarnym) przy jednoczesnym umocnieniu pozycji rządu(co przejawia się np. w tym, że nie tak łatwo jest rządodwołać — trzeba przedstawić kandydata na nowegopremiera i przekonać większość uprawnionych do gło-sowania do odwołania rządu i poparcia kandydata nanowego premiera; np. w Polsce).

11. Stany nadzwyczajne.STANY NADZWYCZAJNE — przewidziane w Kon-stytucji RP możliwości zmiany niektórych elementów ustrojupaństwa w przypadku wystąpienia szczególnych zagrożeń:

nazwa STANWOJENNY

STANWYJĄTKOWY

STAN KLĘ-SKI ŻYWIO-ŁOWEJ

sytuacjapozwa-lającanawpro-wadze-nie

· zewnętrzne zagro-żenie państwa· zbrojna napaść naterytorium Polski· realizacja zobo-wiązania sojuszni-czego do wspólnejobrony

· zagrożenie konsty-tucyjnego ustrojupaństwa· zagrożenie bezpie-czeństwa obywateli· zagrożenie po-rządku publicznego

· katastrofa natu-ralna· poważna awariatechniczna

podmiotdecy-dującyo wpro-wadze-niu

· wprowadza Prezy-dent RP na wniosekrządu· decyzja Prezyden-ta podlega zatwier-dzeniu przez Sejmw ciągu 48h

· wprowadza Prezy-dent RP na wniosekrządu· decyzja Prezyden-ta podlega zatwier-dzeniu przez Sejmw ciągu 48h

· wprowadza rządwydając rozporzą-dzenie· Sejm musi zaak-ceptować jedynieprzedłużenie stanuklęski żywiołowej

maksy-malnyczasobo-wiązy-wania

· maksymalnie90 dni (+60 dnijednorazowegoprzedłużenia)

· 30 dni, po tymokresie Sejm mo-że przedłużyć obo-wiązywanie

102


Sprawdzian 1.

Sprawdzian zawiera treści dotyczące demokracji (ogólnie), trójpo-działu władzy i władzy ustawodawczej.

1. Przeczytaj tekst i na jego podstawie (oraz wiedzy własnej)odpowiedz własnymi słowami na pytania:a) Czym według prof. Kołakowskiego jest demokracja?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Co według prof. Kołakowskiego jest przeciwieństwem de-

mokracji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Nazwij trzy wymienione w tekście składniki demokracji(tzn. napisz używając maksymalnie trzech słów na każdy).å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Czy ustrój posiadający tylko jeden lub dwa z wymienio-nych przez prof. Kołakowskiego składników byłby demo-kracją?å TAKå NIE

e) Czy państwo, w którym istnieje cenzura prewencyjna, moż-na uznać za demokratyczne? Krótko uzasadnij swoje sta-nowisko.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103


Demokracja jest przeciwna naturze

(. . .) Demokracja jest narzędziem, które kanalizuje konflikty międzyludz-kie i umożliwia ich rozwiązywanie — czasem nawet usuwanie, czasemosłabianie — bez użycia przemocy. Stosowanie tego narzędzia zakładaprawdzie implicite*, że jest ono pożyteczne i że rezygnacja z niego, czylityrania, przynosi o wiele więcej nieszczęść i cierpień, poza tym jednakżadnej doktryny czy ideologii nie wymaga, by działać.

Pewnie można osiągnąć zgodę co do tego, że są trzy składniki demokra-cji.

Po pierwsze — mechanizmy, dzięki którym znaczenie i wpływ elit poli-tycznych na życie zbiorowe jest z grubsza proporcjonalny do poparcia,jakim się one cieszą wśród ludności.

Po wtóre, prawodawstwo, które realnie funkcjonuje, czyli praworządność,czyli takie mechanizmy, dzięki którym ludzie znają ważne reguły, jakimmają się podporządkować, wiedzą, co jest albo nie jest dozwolone i na-kazane, dzięki którym więc te reguły działają w sposób przewidywalny,a prawo jest niezależne od władzy wykonawczej. Praworządność nie jestwprawdzie logicznie założona w pierwszym warunku, ale empirycznie jestz nim najoczywiściej powiązana. Jeśli porządek prawny jest chaotyczny,jeśli prawo nie działa, jeśli obywatel nie wie, czego ma się spodziewaćpo działaniach elit, sam system powoływania tych elit rychło musi sięzałamać. Sama np. instytucja wyborów runie albo będzie tylko własnąparodią tam, gdzie prawo nie rządzi, gdzie więc rządzący nie muszą pra-wa słuchać. Są na to liczne przykłady.

Po trzecie, pewne podstawowe prawa obywatelskie, w szczególności pra-wo do publicznego wypowiadania własnych opinii, prawo do poruszaniasię po kraju, prawo do nabywania własności i ochrona przed arbitralnąkonfiskatą, prawo do ochrony przed dowolnym aresztowaniem i torturami,prawo do wyznawania jakiejkolwiek religii lub żadnej, prawo do prywat-ności, a więc między innymi prawo do dowolnych zachowań seksualnych,jeśli nie ma w nich przemocy wykorzystywania dzieci i kazirodztwa. Listatych praw jest nieuchronnie sprawą sporną, trzeba tylko zauważyć, że ła-two sobie wyobrazić (albo pokazać) ustrój praworządny, gdzie prawo jestprzewidywalne i egzekwowane, ale ludzie są na mocy ustawy np. uśmier-cani za cudzołóstwo lub za porzucenie panującej religii, jak w niektórychkrajach islamu, albo zmuszani do ustawowego przestrzegania segregacjirasowej. Wolność słowa jest najoczywiściej warunkiem funkcjonowaniamechanizmów demokracji politycznej. (. . .)źródło: Leszek Kołakowski „Mini wykłady o maxi sprawach”, wyd. Znak Kraków2006, str. 290-292.

implicite — założenie, które nie jest wyraźnie sformułowane; w domyśle

2. Na czym polega zasada państwa prawnego? Czy Polska jestprzykładem państwa prawnego (odpowiedź uzasadnij podającm.in. nazwę dokumentu, który reguluję tę kwestię)?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

104


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3. Zapoznaj się z tekstem, a następnie odpowiedz na pytania.

1. „Moim ideałem politycznym jest demokracja. Chciałbym, żebykażdy człowiek był szanowany jako jednostka i żeby nikogo niewynoszono na piedestał.” A. Einstein

2. „Demokracja to ustrój, w którym możesz mówić to, co myślisz,nawet wtedy, kiedy nie myślisz.” E. Rutheford

3. „Demokracja zastępuje mianowanie zepsutej mniejszości wybo-rem dokonanym przez niekompetentną większość.” G. B. Shaw

4. „Demokracja to rządy brutali, temperowane przez dziennikarzy.”R. W. Emerson

źródło: logocentrum.pl

a) Jakie cechy ustroju demokratycznego ujawniają się w po-wyższych cytatach? Wypisz po jednym przykładzie z każ-dej wypowiedzi (przykłady nie mogą się powtarzać).å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Jak nazywa się najczęściej występujący rodzaj demokracjina świecie? Podaj jego główną cechę.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Jak nazywa się rodzaj demokracji, który występował w Ate-nach i polegał na zbieraniu się dorosłych mężczyzn na ago-rze w celu podjęcia decyzji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Jaki rodzaj demokracji opisuje zdanie „obywatele, którzystanowią mniejszość społeczeństwa, nie są chronieni przeddecyzjami władzy wybranej przez większość”?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Przeczytaj poniższy tekst, a następnie odpowiedz na pytania.

105


Szmajdziński: Zmiana konstytucji drastycznie pogorszy sy-tuację kobiet 2007-03-19Jerzy Szmajdziński z SLD obawia się, że zmiana artykułu trzydzie-stego konstytucji spowoduje drastyczne pogorszenie sytuacji kobiet.Chodzi o rozszerzenie artykułu o ochronie godności człowieka o sło-wa „od momentu poczęcia do naturalnej śmierci”.Gość „Sygnałów Dnia” w Programie Pierwszym Polskiego Radiajest zdania, że efektem przyjęcia tej zmiany będzie wprowadzeniew życie całkowitego zakazu aborcji. Sądzi, że zabronione będą tak-że badania prenatalne, przeprowadzanie zapłodnienia metodą invitro oraz prowadzenie edukacji seksualnej w szkołach. Wyjaśnił,że wszystkie te kwestie mogą zostać uznane za naruszające szerokopojętą godność człowieka.Jerzy Szmajdziński powiedział, że tocząca się obecnie dyskusjao ochronie życia może być przerwana przez jednoznaczną deklaracjęPlatformy Obywatelskiej, że zagłosuje przeciwko zmianom w kon-stytucji.Szef klubu parlamentarnego SLD dodał jednak, że jeśli dojdzie dozmiany ustawy zasadniczej, jego partia zrobi wszystko, by zostałoprzeprowadzone w tej sprawie referendum. Gość „Sygnałów Dnia”wyraził nadzieję, że uda się znaleźć kilkudziesięciu posłów w POi PSL, którzy poprą wniosek o referendum. Do zorganizowania re-ferendum w sprawie zmiany konstytucji niezbędny jest bowiemwniosek co najmniej 90 posłów. Jerzy Szmajdziński dodał, że manadzieję, iż referendum w ogóle nie będzie konieczne, bo nie doj-dzie do zmiany ustawy zasadniczej.

źródło: gazeta.pl

a) Dlaczego, zdaniem Jerzego Szmajdzińskiego, sytuacja ko-biet pogorszy się po wprowadzeniu poprawki do konstytu-cji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Podjęcie jakiego działania przez SLD zapowiedział posełSzmajdziński w przypadku zmiany ustawy zasadniczej?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Jaką większością głosów projekt ustawy o zmianie Konsty-

106


tucji przyjmuje Sejm, a jaką Senat?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Dlaczego błędną informacją jest, że „do zorganizowaniareferendum w sprawie zmiany konstytucji niezbędny jestbowiem wniosek co najmniej 90 posłów”?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

e) Komu oprócz grupie posłów przysługuje prawo do zgłosze-nia projektu ustawy o zmianie Konstytucji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

f) Wskaż zdania prawdziwe stawiając obok nich literę P orazfałszywe stawiając literę F.å fReferendum jest ustosunkowaniem się społeczeństwa

do kwestii o niezwykle dużej wadze dla państwa. Jestelementem demokracji bezpośredniej.

å fFrekwencja podczas referendum konstytucyjnego, po-dobnie jak podczas zwykłego, nie ma wpływu na waż-ność wyników.

å fPo przyjęciu ustawy o zmianie Konstytucji przez par-lament Prezydent może ją podpisać, zawetować lub skie-rować do Trybunału Konstytucyjnego.

å fO ważności referendum ogólnokrajowego decyduje SądNajwyższy.

5. Kto, oprócz Prezydenta, Senatu i posłów, posiada inicjatywęustawodawczą?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Przyporządkuj pojęciom ich znaczenia.a) Marszałek Sejmu (. . .)b) klub poselski (. . .)c) koło poselskie (. . .)d) komisja sejmowa (. . .)e) Konwent Seniorów (. . .)

107


f) parlament (. . .)g) Prezydium Sejmu (. . .)h) wicemarszałek Sejmu (. . .)i) Zgromadzenie Narodowe (. . .)j) Prezydent RP (. . .)å 1. organ Sejmu; jego zadaniem jest zastępowanie Marszał-

ka Sejmu podczas jego nieobecności;å 2. organ Sejmu składający się (głównie) z przedstawicieli

każdego z klubów poselskich; specjalizuje się w określonejdziedzinie np. finansach, sprawach zagranicznych, eduka-cji;

å 3. organ Sejmu; w jego skład wchodzą Marszałek Sejmui wicemarszałkowie; jego zadaniem jest ustalanie m.in. pla-nu pracy Sejmu;

å 4. organ Sejmu; w jego skład wchodzą Marszałek Sejmu,wicemarszałkowie i przewodniczący klubów sejmowych (lubparlamentarnych, gdy zrzeszają nie mniej niż 15 posłów);

å 5. organ Sejmu; w jego skład wchodzi Prezydium Sejmui Senatu, a także przewodniczący klubów parlamentarnych(gdy zrzeszają nie mniej niż 15 członków);

å 6. ogólna nazwa organu władzy ustawodawczej; w Polsceskłada się z dwóch izb: Sejmu i Senatu;

å 7. organ Sejmu zarządzający wybory prezydenckie, zwołu-jący posiedzenia Sejmu;

å 8. organ władzy wykonawczej; w jego kompetencjach leżym.in. rozwiązanie Sejmu w przypadku nieudzielenia wotumzaufania dla rządu w tzw. III kroku konstytucyjnym lubnieuchwalenia budżetu państwa w odpowiednim terminie;

å 9. wspólne posiedzenie posłów i senatorów; nie jest orga-nem władzy ustawodawczej;

å 10. zrzeszenie posłów o liczbie członków nie mniejszej niż3;

å 11. zrzeszenie posłów o liczbie członków nie mniejszej niż7;

å 12. zrzeszenie posłów o liczbie członków nie mniejszej niż

108


15;7. Uzupełnij tabelkę wpisując informacje na temat cech izb pol-

skiego parlamentu.SEJM — izba. . . . . . parlamentu

SENAT — izba. . . . . . parlamentu

liczba posłów /senatorówwszystkie ce-chy wyborówdo izbywiek, od któ-rego posiadasię prawa wy-borcze (czynnei bierne)2 przykładyfunkcji

8. Uzupełnij schemat o definicję ordynacji wyborczej, nazwy jejrodzajów i ich definicje.

ORDYNACJA WYBORCZA,czyli. . .

9. Uporządkuj chronologicznie kolejne kroki powstawania usta-wy (przedstawiony schemat jest przykładem uproszczonymi nieoddającym w pełni procesu powstawania ustawy).

109


L.p. Opis etapów procesu legislacyjnego1. Stworzenie projektu ustawy i zgłoszenie go Marszałkowi

SejmuUzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, odpowiedźna pytania posłów, ogólna dyskusja (na plenum Sejmu),a następnie rozpatrzenie projektu przez komisję sejmowąi przygotowanie sprawozdania

9. Ewentualne skierowanie ustawy do Trybunału Konstytu-cyjnego przez Prezydenta RPRozpatrywanie ustawy przez komisję senacką, która ma14 dni na przygotowanie sprawozdania i przedstawieniego na plenum SenatuPublikacja ustawy w Dzienniku UstawPrzyjęcie przez Senat ustawy bez wprowadzenia popra-wekPrzyjęcie przez Sejm ustawy i skierowanie jej do SenatuPrzekazanie ustawy Prezydentowi, który ma 21 dni naustosunkowanie się do niejPrezentacja sprawozdania komisji (zawierającego po-prawki) na plenum Sejmu, dyskusja szczegółowa, ewen-tualne zgłaszanie poprawek (wówczas projekt wraca dokomisji, która zajmuje stanowisko wobec nich)Prezentacja ewentualnego sprawozdania komisji, głoso-wanie nad poprawkami, a następnie nad całością projek-tu ustawyOrzeczenie przez Trybunał Konstytucyjny zgodnościustawy z KonstytucjąKonieczność podpisania ustawy przez Prezydenta

10. Uzupełnij schemat trójpodziału władzy.

TRÓJPODZIAŁ WŁADZY został zaproponowany pierwszyraz przez:

Polega na:

władza:władza: władza:

110


Sprawdzian 2.

Sprawdzian zawiera treści dotyczące trójpodziału władzy, władzywykonawczej, władzy sądowniczej, prawa i systemów rządów.

1. Przyjrzyj się schematowi, a następnie wykonaj polecenia.SĄDY

I TRYBUNAŁY

SEJMI SENAT

PREZYDENTI RZĄD

a) Jak nazywany jest taki podział władzy państwowej?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Kto jest autorem koncepcji tego podziału?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Podaj dwie cechy charakteryzujące ten podział władzy:å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Uzupełnij schemat, wpisując po jednym przykładzie za-leżności między wszystkimi organami władzy państwowejw Polsce. Pamiętaj o uwzględnieniu kierunku podawanejzależności!

2. Dziś w Sejmie odbędzie się pięć głosowań. Napisz, jakiej więk-szości potrzebują posłowie, aby:

111


a) odrzucić poprawkę Senatu do ustawy o zmianie przepisówustawy o systemie oświaty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) udzielić wotum zaufania rządowi w tzw. trzecim kroku kon-stytucyjnym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) odrzucić prezydenckie weto ustawy o paszach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) powołać sędziego Trybunału Konstytucyjnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

e) przyjąć ustawę wprowadzającą zmianę 38. artykułu Kon-stytucji RP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Opisz procedurę konstruktywnego wotum nieufności dla rzą-du. Uwzględnij niezbędne cechy wniosku, rodzaj większościgłosów potrzebnej do jego przyjęcia, rezultat ewentualnegoodrzucenia wniosku, rezultat ewentualnego przyjęcia wnio-sku.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Przyporządkuj każdemu rodzajowi spraw sąd/trybunał wła-ściwy do ich rozpatrzenia.a) Rozpatrywanie wniosków o kasacje od wyroków sądów po-

wszechnych i wojskowych. (. . . . . . . . . . . .)b) Rozpatrywanie występków w II instancji. (. . . . . . . . . . . .)c) Rozpatrywanie spraw dotyczących decyzji administracyj-

nych. Jego wyroki są ostateczne. (. . . . . . . . . . . .)d) Orzekanie o zgodności aktów prawnych z Konstytucją RP

i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. (. . . . . . . . .)e) Rozpatrywanie spraw dotyczących wykroczeń. (. . . . . . . . .)f) Rozpatrywanie, czy najważniejsze osoby w państwie nie

112


złamały Konstytucji i ustaw w toku pełnienia swoich obo-wiązków. Może ich za to pozbawić pełnionych funkcji.(. . . . . . . . . . . .)

5. Przeczytaj poniższy tekst, a następnie odpowiedz na pytania.Sondaż: 90 proc. Polaków negatywnie o relacjach prezydent— rząd, 2009-02-03Relacje między prezydentem Lechem Kaczyńskim a rządem Do-nalda Tuska układają się źle — uważa 90 proc. badanych przezCBOS. Zaledwie 6 proc. ankietowanych oceniło pozytywnie współ-pracę prezydenta z rządem.Polacy o współpracy prezydenta i rządu55% badanych ocenia relacje prezydenta i rządu „zdecydowanieźle”, a 35% „raczej źle”. Natomiast wśród 6% respondentów po-zytywnie oceniających współpracę między prezydentem Kaczyń-skim a Radą Ministrów, 1% ocenia ją „zdecydowanie dobrze”, a 5%„raczej dobrze”. (. . .) - o złej współpracy między rządem a prezy-dentem przekonani są nie tylko sympatycy wszystkich liczących sięugrupowań politycznych, ale także osoby niezdecydowane, którąpartię poprzeć, oraz nieinteresujące się polityką i nie biorące udzia-łu w wyborach — podkreślił w badaniu CBOS. (. . .)Prezydent zbyt często wetujeW ocenie 60% badanych prezydent zbyt często korzysta z prawaweta, natomiast 25% ankietowanych jest przeciwnego zdania. Jedy-nie sympatycy PiS w zdecydowanej większości (68%) uważają, żeprezydent korzysta z tego prawa w sposób wyważony i odpowiedni.22% elektoratu PiS ma w tej sprawie przeciwne zdanie. 88%. zwo-lenników PO, 73% wyborców SLD i 68% sympatyków PSL krytycz-nie ocenia częstotliwość stosowania weta przez prezydenta. Opinię,że prezydent korzysta z prawa weta w odpowiedni sposób wyraziło10% zwolenników PO, 19% SLD, 11% PSL. 57 proc. ankietowa-nych jest zdania, że prezydent, nie akceptując uchwalanych ustaw,w większym stopniu kieruje się strategią polityczną swojego obozupolitycznego i chce uniemożliwić koalicji PO-PSL sprawne rządzeniei przeprowadzenie reform. Uważa tak: 87% zwolenników PO, 76%SLD, 61% PSL, 18% PiS. (. . .)CBOS przeprowadził sondaż w dniach 9-15 stycznia 2009 r. naliczącej 1089 osób reprezentatywnej grupie dorosłych mieszkańcówPolski.

źródło: gazeta.pl

a) Jak większość Polaków ocenia relację między Prezydentema rządem?

113


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Ile procent respondentów ocenia tę współpracę pozytyw-

nie?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Ile lat trwa kadencja Prezydenta RP?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Ile, co najmniej, lat musi mieć kandydat na Prezydenta?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

e) Podaj pięć przykładów kompetencji Prezydenta:å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

f) Podaj pięć przykładów kompetencji Rady Ministrów:å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

g) Wskaż zdania prawdziwe, stawiając obok nich literę P, orazfałszywe, stawiając literę F.å fw pierwszych dwóch krokach konstytucyjnych Sejm

udziela wotum zaufania bezwzględną większością gło-sów, natomiast w trzecim kwalifikowaną większością 2/3głosów.

å fw drugim kroku konstytucyjnym Sejm wskazuje kan-dydata na premiera i głosuje wniosek nad udzieleniemmu wotum zaufania.

å fPremier ma 21 dni na przedstawienie expose, któremusi zawierać wniosek o udzielenie rządowi wotum za-ufania.

å fw przypadku niewybrania rządu w trzecim kroku kon-stytucyjnym, Prezydent ma prawo, lecz nie obowiązek,rozpisać nowe wybory parlamentarne.

114


6. Zdefiniuj podane pojęcia.a) kontrasygnata — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) kasacja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) apelacja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7. Podaj nazwę organu, który zarządza wybory:

a) samorządowe — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) prezydenckie — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) parlamentarne — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Nazwij niżej wyjaśnione cechy sędziego/sędziny.a) sędzia/sędzina jest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , tzn.

nie może należeć do żadnej partii politycznej ani brać udzia-łu w sprawowaniu władzy wykonawczej lub ustawodawczej

b) sędzia/sędzina jest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , tzn.nie może zostać zwolniony, zdegradowany lub przeniesionybez swojej zgody do innego sądu — nigdy nie przestaniebyć sędzią, zaś po osiągnięciu wieku emerytalnego przej-dzie w stan spoczynku

c) sędzia/sędzina jest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , tzn.w wydawaniu wyroków jest związany wyłącznie obowiązu-jącymi normami prawnymi

9. Uzupełnij schemat ilustrujący hierarchię ważności aktów praw-nych w Polsce (u góry schematu znajduje się akt najważniej-szy).

akty prawa miejscowego

115


10. Napisz, czy podane sytuacje są zgodne z prawem. Każdą od-powiedź uzasadnij.

OPIS ZGODNA/NIEZGODNAZ PRAWEM; UZASAD-NIENIE

a) 14-letnia Kasia zabiła z preme-dytacją swojego młodszego brata,gdyż zabrał jej ulubioną zabawkęi nie chciał jej oddać. Obecnie są-dzona jest przed sądem karnym.

b) 37-letni Marcin K. jadąc samo-chodem potrącił idącą chodni-kiem matkę z dzieckiem. Kobie-ta zmarła na miejscu, dzieckow szpitalu. Sąd odmówił mu przy-dzielenia adwokata z urzędu, bio-rąc pod uwagę fakt, że Mar-cin podczas prowadzenia pojaz-du miał 3,7 promila alkoholu wekrwi.

c) Wojciech Z., sprawujący prawnąopiekę nad swoim jedynym dziec-kiem, nie płaci alimentów Barba-rze W., matce jego dziecka.

d) Policjant zatrzymał Daniela na72 godziny za posiadanie narko-tyków. Dopiero po tym okresiedo sądu wpłynął wniosek o dal-sze przedłużenie aresztu.

e) Maciek ściągał na egzaminie gim-nazjalnym od Izy. Egzaminato-rzy niczego nie zauważyli, nikt niemiał o to do niego ani do niej pre-tensji. Gdy rodzice zapytali Izę,czy wolno ściągać lub dawać ścią-gać, odpowiedziała „Tak. Prze-cież jest to norma obyczajowa.”

11. Do podanych opisów dopasuj odpowiedni system rządów spo-śród wskazanych poniżej.parlamentarny, parlamentarno-gabinetowy, prezydencki, pół-prezydencki, kanclerski

116


NAZWASYSTEMU

OPIS

a) Rola prezydenta ograniczona jest do funkcji reprezen-tacyjnych, zazwyczaj jest on powoływany przez parla-ment. Rząd jest powoływany przez parlament. Mini-strowie są odpowiedzialni wyłącznie przed szefem rzą-du — parlament nie może udzielić im wotum nieufno-ści indywidualnie, musiałby odwołać cały rząd.

b) Pochodzący z bezpośrednich wyborów prezydentjest najważniejszym ośrodkiem władzy wykonawczej.Oprócz niego, władzę tę sprawuje również rząd (z pre-mierem) powoływany przez prezydenta, lecz politycz-nie odpowiedzialny przed parlamentem — posłowiemogą rząd odwołać.

c) Rząd potrzebuje poparcia większości parlamentarnej,gdyż w innym wypadku zostanie przez nią odwoła-ny. Parlament może również odwoływać indywidualnieposzczególnych ministrów — są więc oni odpowiedzial-ni i przed parlamentem i przed premierem, który takżemoże ich odwołać. Rola prezydenta lub monarchy jestograniczona do funkcji reprezentacyjnych, zazwyczajjest on wybierany przez parlament.

d) Aby sytuacja polityczna kraju była stabilna, ośrodkiwładzy wykonawczej i ustawodawczej muszą ze sobąściśle współpracować. Prezydent, zazwyczaj (lecz nie-koniecznie) wybierany przez parlament posiada nie tyl-ko funkcje reprezentacyjne, ale również np. prawo wetaustawodawczego lub rozwiązania parlamentu. Powołu-je on również rząd, który jednak jest politycznie od-powiedzialny wyłącznie przed parlamentem (posłowiemuszą rządowi wyrazić wotum zaufania, by mógł sta-bilnie funkcjonować i mogą rząd zmienić). Również po-szczególni ministrowie mogą być przez parlament od-woływani.

e) Prezydent pochodzi z bezpośrednich wyborów, jestjednocześnie szefem rządu. Innym jego zadaniem jestpowołanie rządu, do którego nie jest potrzebne wotumzaufania ze strony posłów. Parlament ma silne upraw-nienia kontrolne, jednak nie może odwołać rządu —ministrowie odpowiadają tylko przed władzą sądowni-czą i prezydentem.

117


118

Aktywność obywatelska.

1. Społeczeństwo obywatelskie.a) instytucje społeczeństwa obywatelskiego:

SPOŁECZEŃSTWOOBYWATELSKIE

sfera samoorganizacji społecz-

nej obywateli, dokonywana

niezależnie od państwa — ta-

kie społeczeństwo, w którym

jednostki nie oglądają się na

państwo i same podejmują

się realizacji swoich celów

dziennikarstwo

obywatelskie

prywatne

przedsiębiorstwa

Kościoły

fundacje

stowarzyszenia

związki

wyznaniowe

pisanie blogów

grupy

dyskusyjne,

wolne media

związki

zawodowe

partie

polityczne

b) trzy przykazania dobrego obywatela, czyli WUC:å WIEDZIEĆ (mieć wiedzę obywatelską, np. znać kom-

petencje rodzajów samorządu terytorialnego),å UMIEĆ (posiadać umiejętności obywatelskie, np. po-

trafić napisać wniosek o dofinansowanie projektu),å CHCIEĆ (reprezentować postawę obywatelską, np. chcieć

zrealizować zbiórkę żywności przed świętami);c) cnoty obywatelskie — rodzaj niepisanej normy społecz-

nej, obyczaju; wskazówki dobrego postępowania, np. uczci-wość, prawdomówność, gotowość do poświęceń;

d) nieposłuszeństwo obywatelskie — celowe, publiczne,demonstracyjne działanie polegające na łamaniu konkret-

119


nych przepisów prawa;å cechy:

– przekonanie o niesłuszności i niesprawiedliwości tychprzepisów,

– zgoda na poniesienie kary za świadome łamanie pra-wa,

– nieużywanie przemocy pod żadnym pozorem,å przykłady:

– strajk, okupacja, protest, manifestacja, blokady itp.,– ukrywanie obywateli (np. podczas wojny),– sabotaż — polega na celowym wykonywaniu swojej

pracy źle (np. na niedokładnym skręcaniu urządzeń,tak, by nie były zdatne do użytku),

– włoski strajk — polega na wykonywaniu przez pra-cowników swojej pracy „nazbyt” skrupulatnie (np.na oglądaniu towaru przez kasjerkę ze wszystkichstron wiele razy, by „sprawdzić czy nie jest uszko-dzony”).

2. Skąd znamy stanowisko opinii publicznej?a) opinia publiczna — wyrażane publicznie poglądy oby-

wateli na ważne problemy społeczne i polityczne;å gdy żaden pogląd nie zdobywa wyraźnej większości zwo-

lenników wśród społeczeństwa mówimy, że opinia pu-bliczna jest podzielona — w innym wypadku mówimy,że opinia publiczna jest zgodna w danej kwestii;

b) skąd wiedzieć, jakie jest stanowisko opinii publicznej w da-nej sprawie?å z opinii wypowiadanych w mediach — nie jest to jednak

wiarygodne źródło wiedzy,å z sondaży — badań opinii publicznej przeprowadzanych

przez wyspecjalizowane firmy z zachowaniem określo-nych zasad mających maksymalizować ich wiarygod-ność,

å z sond i ankiet ulicznych, telefonicznych, SMS-owychlub internetowych — pomiarów przeprowadzanych w spo-

120


sób nieusystematyzowany,å dwa ostatnie rodzaje badań przeprowadzają ankiete-

rzy, a osoby biorące w nich udział to respondenci (lubankietowani);

c) sondaż sondażowi nierówny, czyli co wpływa na wiarygod-ność badania (większość z tych informacji powinna byćzawarta przy wynikach badania):å sposób doboru próby badania (czyli grupy badanych

respondentów):– celowy — polega na subiektywnym, „ręcznym” wy-

braniu grupy respondentów (np. ekspertów); repre-zentatywność takiej próby jest zazwyczaj mniejszaniż reprezentatywność próby losowej,

– losowy (np. w trakcie sondy internetowej, ale teżw trakcie profesjonalnego badania opartego na da-nych statystycznych pochodzących np. ze spisu po-wszechnego);

å charakter próby:– reprezentatywny — próba dobrana w taki sposób,

aby zminimalizować wielkość błędu statystycznego(np. uwzględniając różnice w położeniu społecznymludności, czyli strukturę społeczną),

– niereprezentatywny;å wielkość próby — ilość respondentów biorących udział

w badaniu (co do zasady: im większa jest próba bada-nia, tym jest ono bardziej reprezentatywne);

å błąd pomiaru — prognozowana maksymalna różni-ca między wynikiem badania a rzeczywistym stanowi-skiem opinii publicznej;

å sposób formułowania pytań — należy bardzo do-kładnie przeanalizować, o co respondenci byli pytanii jaki rodzaj pytań został zastosowany (np. pozornie ta-kie same pytania „Program której partii jest Panu/Paninajbliższy?” i „Na którą partię odda Pan/Pani głosw nadchodzących wyborach?” zadane tej samej osobie

121


mogą paść zupełnie inne odpowiedzi),– pytanie tendencyjne — pytanie sugerujące odpo-

wiedź, np. ankieter zadaje pytanie „Którego z poli-tyków Pan/Pani lubi, polityka X czy Y?”, podczasgdy respondent może nie lubić żadnego z nich, alejeśli nie jest asertywny, to nie powie tego, gdyż niema możliwości wybrania innej odpowiedzi;

d) metody prezentowania wyników sondaży, czyli różne ro-dzaje wykresów (wszystkie wykresy opracowano na pod-stawie Komunikatu z badań Opinie o związkach zawodo-wych i dialogu społecznym, CBOS Warszawa 2009):å kołowy:

Jak Pan(i) ocenia funkcjonowanie Komisji Trójstronnej?Bardzo

dobrze: 0%

Raczej

dobrze: 21%

Raczej

źle: 23%

Bardzo

źle: 3%

Trudno

powiedzieć:

53%

å słupkowy:Czy orientuje się Pan(i) w pracach Komisji Trójstronnej?

0% 10%20%30%40%50%60%

Dobrze się orientuję

w jej pracach

Orientuję się, ale

niezbyt dobrze

Słyszałe(a)m o Komisji Trójstron-

nej, ale niewiele wiem o jej pracach

Nie słyszałe(a)m wcześniej

o Komisji Trójstronnej

Trudno powiedzieć

wskazania ogółu badanych

wskazania członków związków zawodowych

122


å liniowy:Czy, ogólnie rzecz biorąc, obecna działalność związków

zawodowych jest dla kraju korzystna czy też niekorzystna?

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

paź ’94 paź ’96 paź ’98 paź ’00 paź ’02 paź ’04 paź ’06 paź ’08

korzystna

niekorzystna

3. Środki masowego przekazu — czwarta władza?a) pluralizm — różnorodność;b) cenzura — kontrola (zwykle państwowa) publikacji, wido-

wisk teatralnych, audycji, programów itp.:å cenzura prewencyjna — kontrola i ingerencja w tre-

ści przed ukazaniem się publikacji (również możliwy jestzakaz wydania);

å cenzura represyjna — kontrola treści po wydaniutekstu, mogąca również oznaczać zakaz jego rozpowszech-niania, z powodu łamania przezeń norm prawnych (w wy-jątkowych przypadkach również religijnych i obyczajo-wych);

c) środki masowego przekazu (mass media, media masowe):å funkcje:

– informacyjna (np. programy informacyjne),– opiniotwórcza (np. komentarze w gazecie),– kontrolna (np. śledztwa dziennikarskie),– społeczna (np. reportaże),– kulturowa (np. teatr telewizji),– edukacyjna (np. filmy przyrodnicze),– rozrywkowa (np. reality show);

å przykłady:– radio,– prasa,– telewizja,

123


– internet.4. Marsz na wybory!

a) Obywatele powinni uczestniczyć w wyborach, gdyż ma-ją wtedy wpływ na władzę. Głos obywatela jest najważ-niejszym elementem demokracji. To nieprawda, że jedengłos się nie liczy — liczy się głos każdego obywate-la. To nieprawda, że się nie głosuje: nie idąc na wy-bory głosuje się na swoich przeciwników. Władzanie musi liczyć się z niegłosującymi, gdyż nie stanowią onirealnej siły politycznej. Nie idąc na wybory, nie ma się pra-wa narzekać na złe rządy. Los państwa ustala się przyurnie wyborczej!

b) prawa wyborcze:

PRAWA WYBORCZE

CZYNNEprawo do wybierania swoich przedsta-wicieli do poszczególnych instytucji;przysługuje od ukończenia 18 lat

BIERNEprawo do kandydowania w wyborach i bycia

wybranym; przysługuje od ukończenia:

25 lat

wybory na

wójtów,

burmistrzów

i prezydentów

miast

21 lat

wybory

do Sejmu

i Parlamentu

Europejskiego

18 lat

wybory do

rad gmin,

powiatów

i sejmików

województw

30 lat

wybory

do

Senatu

35 lat

wybory

na Pre-

zydenta

RP

c) ordynacja wyborcza — ustawa określająca sposób prze-prowadzania wyborów;

d) za przeprowadzenie wyborów odpowiedzialna jest PKW(Państwowa Komisja Wyborcza).

124


5. Stowarzyszenie, czyli duży może więcej.a) organizacja pozarządowa (non-governmental organiza-

tion — NGO, organizacja non-profit) — organizacja po-wołana przez obywateli (lub przedsiębiorstwa) nie w celuosiągnięcia zysku (w celu niezarobkowym);

b) stowarzyszenie:STOWARZYSZENIE

dobrowolne, samorządne, trwałe zrzeszenie (czyli grupa

posiadająca członków) o celach niezarobkowych (non-profit);

stowarzyszenia umożliwiają jednostce realny wpływ na władzę

ZWYKŁEå zakładają

je min. 3osoby

å nie posiadaosobowościprawnej

å posiadaregulamin

å o ich zało-żeniu należypisemnie po-informowaćstarostę (poczym należyodczekać 30dni — potym czasiestowarzysze-nie oficjalniemoże zacząćdziałać)

REJESTROWANEå zakłada je min. 15 osóbå posiada statut określający:

– nazwę stowarzyszenia– teren działania– cele i sposoby ich realizacji– sposób nabywania i utraty członkostwa– prawa i obowiązki członków– zasady finansowania– zasady wyboru i kompetencje władz

å najwyższym organem jest walne zgroma-dzenie członków, które wybiera władzestowarzyszenia

å członkowie stowarzyszenia:– pełnoletni– 16–18lat (mają bierne i czynne prawa

wyborcze do organów stowarzyszenia, alewiększość w zarządzie muszą stanowićpełnoletni)

– poniżej 16 lat za zgodą rodziców (bezpraw wyborczych)

å rejestracji dokonuje sąd rejonowy (ma na to3 miesiące)

c) fundacja — organizacja społeczna powołana w celu re-alizacji zadań społecznie użytecznych (np. pomocy komuś,ochrony środowiska); w odróżnieniu od stowarzyszeń fun-dacja nie posiada członków — zakłada ją fundator, któ-ry jest jej najwyższym organem (on również nadaje statutfundacji, określa cele jej działania i źródła finansowania);

125


d) organizacja pożytku publicznego (OPP) — organi-zacja pozarządowa działająca tylko i wyłącznie na rzeczokreślonej społeczności, służąca dobru publicznemu,å musi posiadać niezależny organ kontrolujący działal-

ność,å można przekazywać na jej konto 1% kwoty podatku do-

chodowego od osób fizycznych (PIT);e) wolontariat — bezpłatne, świadome, dobrowolne działa-

nie na rzecz osób spoza kręgu rodziny i znajomych;f) lobbing — zdobywanie poparcia osób posiadających wła-

dzę lub wpływanie na decyzje władz przez grupy interesówpoprzez działania nieformalne, np. wysyłanie ekspertyz,spotykanie się i dyskutowanie o danej kwestii.

6. Dialog społeczny.a) związek zawodowy — organizacja pracowników repre-

zentująca ich w konflikcie z pracodawcą, broniąca ich inte-resów (związek zawodowy broni interesów wszystkich pra-cowników, również tych, którzy nie są jego członkami), ne-gocjująca w sprawach wysokości płac i warunków pracy;

b) organizacja pracodawców — niezależne stowarzysze-nie pracodawców reprezentujące wyłącznie interesy swo-ich członków (przedsiębiorstw) w konfliktach z centralamizwiązków zawodowych;

c) droga rozwiązania konfliktu między pracodawcą a pracow-nikami (związkami zawodowymi):å spór zbiorowy — oficjalny konflikt między pracodawcą

a pracownikami, reprezentowanymi przez związki zawo-dowe,– może dotyczyć np. wysokości wynagrodzeń za pracę,

warunków pracy, czasu pracy;å negocjacje — proces rozwiązywania konfliktu (sporu)

na drodze wzajemnych ustępstw z udziałem wyłączniepozostających w konflikcie stron;

å mediacje — proces rozwiązywania konfliktu prowadzo-ny przez niezależnego, pochodzącego z zewnątrz media-

126


tora,å arbitraż — proces rozwiązywania konfliktu polegający

na wydaniu wiążącej dla stron decyzji przez niezależne-go arbitra (strony muszą wyrazić zgodę na rozstrzyga-nie przez niego sprawy),

wejście

w spór

zbiorowy

dwustronne

negocjacjemediacje

w kolegium

arbitrażu

społecznego przy

sądzie okręgowym

(wymagana

zgoda obu stron)

STRAJK

rozwiązanie

sporu

rozwiązanie

sporu

jednorazowy

max 2-godzin-

ny strajk

ostrzegawczy

protokół

rozbież-

ności

protokółrozbież-ności

d) największe ogólnokrajowe struktury związkowe:å NSZZ „Solidarność” — Niezależny Samorządny Zwią-

zek Zawodowy „Solidarność”:– sympatyzuje z partiami prawicowymi (kiedyś z AWS

— Akcją Wyborczą Solidarność),– logo:

å OPZZ — Ogólnopolskie Porozumienie Związków Za-wodowych:– sympatyzuje z SLD,– logo:

127


e) Komisja Trójstronna:å złożona z przedstawicieli:

– związków zawodowych,– organizacji pracodawców (np. Business Center Club,

Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Le-wiatan),

– rządu (np. Ministerstwo Gospodarki),å zadania: opiniuje projekty ustaw gospodarczych, socjal-

nych itp.7. Na politycznej scenie.

a) partia polityczna — organizacja zrzeszająca obywatelina zasadach dobrowolności i równości, dążąca metodamidemokratycznymi do przejęcia władzy w państwie w celurealizacji swojego programu; finansowana jawnie;

b) w Polsce partie polityczne rejestrowane są przez Sąd Okrę-gowy w Warszawie, jeśli:å partia przedstawi nazwę, jej skrót,å adres siedziby partii,å nazwiska i adresy osób uprawnionych do reprezentowa-

nia partii,å statut (zgodny z prawem),å listę podpisów poparcia co najmniej 1000 pełnoletnich

obywateli polskich;c) przy określaniu doktryny realizowanej przez partię poli-

tyczną (i zawartej w jej programie) często posługujemysię określeniami prawica i lewica; aby móc określić jakiewartości i postulaty kryją się za tymi pojęciami, należykażdorazowo określić punkt odniesienia (najczęściej jest totaki stan, który większość uznaje za normalny, za taki któ-ry istnieje od dawna lub istniał przez długi czas) — gdyokreślimy punkt odniesienia (czyli początek układu współ-rzędnych), te partie. . .å które opowiadają się za jego utrzymaniem (lub za taką

zmianą, która ma zmienić ten stan na poprzedni — zazmianą wstecz) nazywamy prawicowymi,

128


å zaś te, które chcą ten stan zmienić na nowy, ich zdaniemlepszy, nazywamy lewicowymi

SOCJALIŚCI

(SOCJALDEMOKRACI)LIBERAŁOWIE

KONSERWATYŚCICHADECY (CHRZEŚCI-

JAŃSCY DEMOKRACI)

· najważniejsze wartości: równość,sprawiedliwość, różnorodność· G: państwo opiekuńcze· G: szeroka redystrybucja dochodu

narodowego (wysokie podatkii zasiłki)· Ś: brak dyskryminacji mniejszości:

seksualnych, etnicznych,wyznaniowych· Ś: bezwględny rozdział państwa

i Kościoła

· najważniejsze wartości: wolność,indywidualizm· G: jak najmniej interwencji państwa

w gospodarkę (niskie podatki)· G: silne państwo, którego rola jest

ograniczona do zagwarantowaniaprzestrzegania praw obywateli(państwo – nocny stróż)· Ś: każdy może być kim chce, robić

co zechce (póki nie narusza towolności innych)

· najważniejsze wartości: tradycja,wolność gospodarcza, porządek,bezpieczeństwo, religia· G: państwo pozostawiające jak

najwięcej swobody obywatelomw kwestiach ekonomicznych· G: niskie podatki, brak ingerencji

w działania przedsiębiorstw· Ś: postulowanie czynnego udziału

Kościoła w życiu społecznym· Ś: prawo powinno być oparte na

tradycji i religii

· najważniejsze wartości: godność,odpowiedzialność· G: społeczna gospodarka rynkowa

(wolny rynek + redystrybucjadochodu)· G: państwo działa zgodnie z zasadą

pomocniczości· Ś: sprzeciw wobec ruchów

zaburzających porządek, niszczącychspokój· Ś: oparcie prawa na wartościach

chrześcijańskichświatopogląd:prawica

światopogląd:lewica

gospodarka: lewica gospodarka: prawicaCENTRUM

WYJAŚNIENIE: Ś – kwestie światopoglądowe, G – kwestie gospodarcze

d) w określaniu czy dana partia jest prawicowa, czy lewicowa(co, jak wynika z powyższego schematu, często nie jest jed-noznaczne) często czynnikiem bardziej branym pod uwagęjest program w kwestiach światopoglądowych, etycznych— za partie prawicowe zazwyczaj uznaje się chadekówi konserwatystów (rzadko liberałów);

e) system partyjny — układ partii politycznych (np. ist-nieją dwie duże partie, istnieje jedna duża partia i wiele

129


małych) i istniejących między nimi relacji (np. współpracamiędzy partiami, rywalizacja partii); podstawowe systemypartyjne:å jednopartyjny:

– istnienie innych partii niż rządząca jest zakazane,– taki system wskazuje na niedemokratyczny ustrój

polityczny,– np. na Kubie;

å dwupartyjny:– prawo wyborcze jest tak skonstruowane, że promuje

dwie partie, dominujące na scenie politycznej,– istnienie innych partii jest dozwolone,– np. w Stanach Zjednoczonych;

å wielopartyjny:– istnieje kilka partii na tyle silnych, że są reprezento-

wane w parlamencie,– po wyborach często jest konieczność tworzenia koali-

cji, gdyż żadna partia nie uzyskała większości miejscw parlamencie,

– np. w Polsce;f) zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organi-

zacji:å odwołujących się w swoich programach do totalitarnych

metod i praktyk działania:– nazizmu,– faszyzmu,– komunizmu,

å dopuszczających:– nienawiść rasową,– nienawiść narodowościową,– stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub

wpływu na politykę państwa,– przewidujących utajnienie struktur lub członkostwa;

g) nazizm (narodowy socjalizm) — oficjalna doktryna Naro-dowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP)

130


sformułowana przez Adolfa Hitlera; główne założenianazizmu:å na czele społeczeństwa stoi wódz (kult jednostki),å rasa germańska wyprzedza inne pod wszelkimi wzglę-

dami,å jednostki słabsze (np. osoby starsze, niepełnosprawne,

z „gorszej rasy”) muszą ustąpić miejsca lepszym (darwi-nizm społeczny),

å antysemityzm (wrogość wobec osób pochodzenia ży-dowskiego),

å konieczność ekspansji;h) faszyzm — doktryna społeczna sformułowana przez Be-

nito Mussoliniego i realizowana przez niego we Wło-szech; główne założenia faszyzmu:å człowiek może istnieć tylko dzięki państwu, w państwie

i dla państwa — poza państwem nie ma niczego,å kult wodza — charyzmatycznej jednostki,å zadaniem narodu jest zrealizowanie powierzonego mu

zadania, czyli zniszczenie liberalizmu;i) komunizm — ustrój społeczny oraz opisująca go ideolo-

gia, której podstawy sformułowali Fryderyk Engels, Ka-rol Marks (którzy napisali „Manifest komunistyczny”)i Włodzimierz Lenin, zaś ten ostatni próbował wcielićzałożenia ideologii w życie poprzez stworzenie ZwiązkuSowieckiego; główne założenia komunizmu:å społeczeństwo w ustroju kapitalistycznym dzieli się na

dwie przeciwstawne, wrogie sobie grupy: burżuazję (ka-pitalistów) i proletariat (robotników),

å czynnikiem, który różnicuje te dwie grupy jest stosu-nek do środków produkcji (kapitaliści posiadają ma-jątek, fabryki, kapitał i z nich czerpią zyski nic nie ro-biąc, zaś proletariusze posiadają jedynie swoją pracęi sprzedają ją kapitalistom),

å ponieważ kapitaliści muszą grupować robotników w fa-brykach, miastach, blokach, ci z biegiem czasu wykształ-

131


cą świadomość klasową i drogą rewolucji pozbawiąkapitalistów własności i zmienią na zawsze ustrój spo-łeczny, polityczny, ekonomiczny,

å okres przejściowy, między systemem kapitalistycznyma ukształtowaniem systemu komunistycznego to dyk-tatura proletariatu (i właśnie o tym ustroju mówimy,że panował w ZSRR i innych krajach komunistycznych— nie panował w nich właściwy komunizm, którego opisznajduje się poniżej),

å po okresie dyktatury proletariatu nastąpi powstanie spo-łeczeństwa bezklasowego, w którym każdy będzie mógłrobić to, na co ma ochotę: nikt nie będzie musiał sprze-dawać swojej pracy nikomu, nowa organizacja społe-czeństwa będzie zapewniała wszystkim wszystko, co bę-dzie im potrzebne do życia (wszelkie towary) — takmiała wyglądać utopia komunistyczna,– utopia — system idealny, lecz niemożliwy do zreali-

zowania.

132


Sprawdzian.

1. Podaj cztery przykłady instytucji społeczeństwa obywatel-skiego.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Uzupełnij schemat, a następnie odpowiedz na pytania.

FUNKCJEMASS

MEDIÓW

a) Podaj cztery przykłady mediów masowych.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Dlaczego media nazywane są czwartą władzą?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Odpowiedz na pytania i wykonaj polecenia związane z par-tiami politycznymi.a) Podaj definicję partii politycznej.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

133


b) Dokończ zdanie.W Polsce zakazane jest istnienie partii i innych organizacjiodwołujących się w swoich programach do totalitarnychmetod i praktyk działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,a także dopuszczających . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . ,. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . oraz przewidującychutajnienie struktur lub członkostwa.

c) Dopasuj podane postulaty do programów opartych na wy-mienionych ideologiach.å 1. równowaga między wolnością a porządkiemå 2. równość ludzi wartością najważniejszą (równość nie

tylko wobec prawa, ale również ekonomicznie)å 3. państwo działające zgodnie z zasadą subsydiarnościå 4. wolność jednostki sprawą najważniejsząå 5. szczególnie silny nacisk na godność człowiekaå 6. reformy przeprowadzane powoli i ostrożnieå 7. silne państwo, którego funkcja sprowadza się do za-

pewnienia bezpieczeństwa obywatelom („państwo — noc-ny stróż”)

å 8. każdy ma prawo być kimkolwiek chce — reszta musiuszanować jego decyzję oraz wspomóc go w jego dzia-łaniach (również finansowo)

SOCJALDE-MOKRACJA

CHADECJA KONSERWATYZM LIBERALIZM

4. Podaj trzy argumenty, jakich można by użyć, aby przekonaćkogoś do wzięcia udziału w wyborach.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

134


5. Wskaż zdania prawdziwe stawiając obok nich literę P orazfałszywe stawiając literę F.a) fStowarzyszenia to dobrowolne, samorządne, trwałe zrze-

szenia o celach zarobkowych. Umożliwiają jednostce realnywpływ na władze.

b) fOrganizacja pożytku publicznego to szczególny rodzajstowarzyszenia, na które przekazać można 1% podatku do-chodowego od osób fizycznych (PIT).

c) fStowarzyszenie rejestrowane zakłada minimum 15 osób.d) fWolontariat to bezpłatne, świadome, dobrowolne dzia-

łanie na rzecz osób spoza kręgu rodziny i znajomych.6. Uzupełnij, wpisując w odpowiednie pola deficje lub minimal-

ny wiek.a) czynne prawo wyborcze — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przysługuje od . . . lat.b) bierne prawo wyborcze — .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przysługuje od:å . . . lat w wyborach do rad gmin, powiatów i sejmików

województwå . . . lat w wyborach na wójtów, burmistrzów i prezyden-

tów miastå . . . lat w wyborach do Sejmu i PEå . . . lat w wyborach do Senatuå . . . lat w wyborach na Prezydenta RP

7. Zdefiniuj podane poniżej pojęcia.a) ordynacja wyborcza — .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) społeczeństwo obywatelskie — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) opinia publiczna — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8. Zapoznaj się z tekstem, a następnie wykonaj do niego pole-

135


cenia.Pieniądze albo strajk, 9 stycznia 2008Polskę zalewa fala żądań płacowych. Po lekarzach i pielęgniarkach dokieszeni pracodawców zaglądają też nauczyciele, górnicy oraz kolejarze.Do protestów dołączyli nawet sędziowie. Oni także twierdzą, że zarabia-ją za mało — pisze DZIENNIKNa styczeń wielką akcję protestacyjną zapowiada całe środowisko me-dyczne. Możliwe odejście pielęgniarek od łóżek pacjentów (planowanena 21 stycznia) wyprzedzą o kilka dni pracownicy pogotowia. 11 stycz-nia w Piotrkowie Trybunalskim odbędzie się zjazd Krajowego ZwiązkuRatowników Medycznych. Robert Szulc, przewodniczący związku, mówikrótko: — Chcemy zarabiać 3 tys. netto, dostać obowiązkowe ubezpie-czenia od odpowiedzialności cywilnej i przechodzić na emerytury po15–20 latach pracy.A jeśli nie dostaniecie? — pytamy. „Możemy narozrabiać! Zrzesza-my ratowników, kierowców, pielęgniarki, dyspozytorki. . .” — wyliczaSzulc i dodaje, że forma protestu nie jest jeszcze uzgodniona. „Myśli-my o wstrzymaniu transportów. Nie będziemy przywozić ani odwozićpacjentów”.Zaraz po ratownikach, 14 stycznia, do boju o pieniądze mogą ruszyćtechnicy medyczni zatrudnieni w szpitalach. Radiolodzy, radioterapeuci,analitycy i fizjoterapeuci domagają się podwyżek do poziomu od 2,7 do5,5 tys. zł (dziś ich średnia płaca to 1,5 tys. zł — przyp. red.). Jeśli niedostaną pieniędzy, drastycznie ograniczą liczbę wykonywanych badań.— Będziemy pracować jak w trybie ostrodyżurowym. Na lekarzy spad-nie więc odpowiedzialność, czy pacjent załapie się na badanie — mówiCezary Staroń, przewodniczący Ogólnopolskiego Związku TechnikówMedycznych.14 stycznia gorąco może zrobić się też na kolei. Tego dnia zbiera siękolejarska „Solidarność”. Pracownicy PKP domagają się od władz spół-ki wzrostu płac do kwoty co najmniej 2,8 tys. zł (teraz średnia płacawynosi 2,3 tys. — przyp. red). „Nie chcemy doprowadzić firmy do ban-kructwa. Nie bierzemy tych podwyżek z sufitu. Wyliczyliśmy je w opar-ciu o rachunek ekonomiczny spółki” — tłumaczy Andrzej Niezgoda,przewodniczący sekcji zawodowych PKP Energetyka.Co będzie, jeśli nie dogadają się z władzami spółki? „Wejdziemy w spórzbiorowy i rozpoczniemy strajk generalny” — nie wyklucza Niezgoda.Następni po kolejarzach w kolejce po podwyżki ustawili się nauczyciele.Związek Nauczycielstwa Polskiego, który zrzesza ponad połowę polskichpedagogów, domaga się wzrostu pensji o połowę w ciągu dwóch naj-bliższych lat (czyli kwoty rzędu 500–600 zł — przyp. red.). Wedługprzewodniczącego ZNP Sławomira Broniarza, to absolutne minimum.Swoją akcję nauczyciele zaczną 18 stycznia. Na początek ograniczą siędo kilkutysięcznej manifestacji w Warszawie. Później zaczną prawdziwąwojnę: „To nie będzie strajk dwugodzinny czy nawet jednodniowy. Tobędzie wielodniowa walka” — zdradza Broniarz. Nie wyklucza, że związ-kowcy z ZNP będą protestować nawet w czasie majowych matur. Zatakim rozwiązaniem opowiada się aż 70 proc. z nich.

źródło: DZIENNIK.pl

136


a) Wymień grupy zawodowe, które żądały w styczniu 2008roku podwyżek od skarbu państwa?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Ile wynosiła średnia płaca pracownika PKP w styczniu2008 roku według autora artykułu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Jakie żądania postawił przewodniczący Krajowego Związ-ku Ratowników Medycznych?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Rozwiń skróty, które pojawiły się w tekście:å ZNP — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å PKP — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

e) Czym jest związek zawodowy? Podaj przykład związkuzawodowego, który został wymieniony w tekście.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

f) Czym jest spór zbiorowy pracy?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

g) Strajk jest przykładem nieposłuszeństwa obywatelskiego.Wyjaśnij, czym jest nieposłuszeństwo obywatelskie i podajdwa inne jego przykłady.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

h) Przewodniczący sekcji zawodowych PKP Energetyka po-wiedział „wejdziemy w spór zbiorowy i rozpoczniemy strajkgeneralny”. Jednak strajk generalny poprzedzić muszą in-ne działania mające na celu złagodzenie i rozwiązanie spo-ru. Napisz, jakie są to działania, uzupełniając poniższyschemat.

137


wejście

w spór

zbiorowy

STRAJK

rozwiązanie

sporu

rozwiązanie

sporu

strajk

ostrzegawczy

protokół

rozbież-

ności

protokółrozbież-ności

i) Wypisz po dwa przykłady opinii i faktów z tekstu.FAKTY OPINIE

9. Przyjrzyj się poniższym danym statystycznym, a następniena ich podstawie odpowiedz na pytania.Czy zgadza się Pan(i) z premierem, że protest pielę-gniarek to:

Badanie w technice CATI zrealizowała agencja badawcza PBS DGA 26.06.2007

na zlecenie „Gazety Wyborczej”. Próba 500-osobowa reprezentatywna dla do-

rosłej ludności Polski. źródło: www.pbsdga.pl

138


a) Zaprezentuj opinię premiera na temat protestu pielęgnia-rek.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Ile procent respondentów uważa, że protest pielęgniarekjest zdecydowanie niedopuszczalnym łamaniem prawa?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Ile procent respondentów raczej nie zgadza się z tym, żeprotest pielęgniarek jest prowokacją polityczną przeciwkorządowi?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Ile razy więcej odpowiedzi „raczej nie” niż „raczej tak”padło na pytanie o „zgodę z premierem, że protest pielę-gniarek to obrona interesów III RP”?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

e) Na czym polega reprezentatywny charakter próby?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

f) Ile wynosi wielkość próby tego badania?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Rozwiń poniższe skróty.a) PKW — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) NSZZ — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) OPZZ — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11. Uzupełnij poniższy schemat o strony obrad Komisji Trój-stronnej. Do każdej strony dopisz przykład instytucji/organizacji,która rzeczywiście w obradach uczestniczy.

KOMISJATRÓJSTRONNA

139


140

Integracja europejska.

1. Zimna wojna.

strefa zachodnia blok wschodni

1939

–194

5

· Układ Ribbentrop-Mołotow z 23 VIII 1939r. i atakNiemiec na Polskę — początek II wojny światowej; · Kon-ferencja w Teheranie (28 XI–01 XII 1943r.) — przy-miarka Wielkiej Trójki (USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR)do dokonania podziału w Europie po zakończeniu wojny;·Konferencja w Jałcie (04–11 II 1945r.) — Wielka Trój-ka omówiła przyszły podział III Rzeszy, podział EuropyWschodniej oraz kształt przyszłej ONZ;· koniec II wojny światowej w Europie (9 V 1945r.) — ko-niec walk między aliantami a hitlerowcami;· Konferencja w Poczdamie (17 VII–02 VIII 1945r.) —Wielka Trójka uzgodniła podział Niemiec na cztery strefyokupacyjne oraz zmianę granic Polski; przyjęto, że wyłącz-ną odpowiedzialność za II wojnę światową ponoszą Niemcy.Potwornych rozmiarów tragedia szykuje się poza żelaznąkurtyną, która w tej chwili dzieli Europę na dwie części.Winston Churchill, 15 VIII 1945r.

141


strefa zachodnia blok wschodni19

45–1

991

zimna wojna — okres napięć między Stanami Zjedno-czonymi/NATO a Związkiem Radzieckim/Układem War-szawskim przejawiających się w:· wyścigu zbrojeń,· napięciach politycznych i militarnych (np. kryzys kubań-ski w 1961r.),· walce o wpływy na terytoriach peryferyjnych (Afryka,Azja, Ameryka Południowa).

1949

Z czterech stref okupacyjnych na terenie Niemiec utworzo-ne zostają dwa państwa:· RFN (Republika Federalna Niemiec) — ze stref amery-kańskiej, brytyjskiej, francuskiej; stolica w Bonn; RFN jestpaństwem demokratycznym, „należącym” do Zachodu;· NRD (Niemiecka Republika Demokratyczna) — ze strefysowieckiej; stolica w Berlinie Wschodnim; wbrew nazwie,państwo to swoimi działaniami udowodniło, że nie jest de-mokratyczne.

1948

–195

2

Plan Marshalla: StanyZjednoczone przekazu-ją pomoc finansową dlaEuropy: korzystają z niejzachodnie demokracjeoraz Jugosławia; powo-łana zostaje OrganizacjaEuropejskiej Współpra-cy Gospodarczej w celudokonania podziałupieniędzy.

ZSRR, a pod jego naporem pań-stwa satelickie i Finlandia, niekorzystają z pomocy w ramachplanu Marshalla.

soju

sze

woj

skow

e W 1949r. powstajeNATO (Pakt Pół-nocnoatlantycki),utworzony na podstawieTraktatu Północno-atlantyckiego zawartegow Waszyngtonie (siedzi-ba w Brukseli).

W odpowiedzi na powstanie NA-TO utworzony zostaje w 1955r.Układ Warszawski, któregoczłonkami są ZSRR, Polska,NRD, Czechosłowacja, Węgry,Rumunia, Bułgaria oraz Alba-nia (do 1968r.). Rozwiązanyw 1991r.

142


strefa zachodnia blok wschodnip

oroz

umie

nia

pol

ityc

zne

W 1949r. powołana zo-staje Rada Europy,która została utworzo-na w celu obrony prawczłowieka i demokracjiparlamentarnej oraz jestforum dyskusji międzypaństwami europejskimi.

W demoludach (krajach„demokracji” ludowej) niepowstaje żadna organizacjawspółpracy politycznej. Każdez państw ma indywidualneukłady z ZSRR. w ten sposób sąone kontrolowane.

por

ozum

ieni

ago

spod

arcz

e Na mocy traktatuparyskiego (z 1951r.)utworzona zostajew 1952r. EWWiS(Europejska Wspól-nota Węgla i Stali).Jej założycielami sąFrancja, Włochy, RFN,Holandia, Belgia i Luk-semburg. Jej celem jestregulacja rynku węglai stali. Na mocy trakta-tów rzymskich z 1957r.powstają w 1958r.EWG (EuropejskaWspólnota Gospo-darcza) i EURATOM(Europejska Wspól-nota Energii Atomo-wej). Tworzą je te samepaństwa, co EWWiS.

W 1949r. powstaje RWPG(Rada Wzajemnej PomocyGospodarczej). Założyły jąBułgaria, Czechosłowacja, Pol-ska, Rumunia, Węgry i ZSRR,następnie dołączyły: Albania(1949, przestała uczestniczyćw pracach Rady 1961), NRD(1950), Mongolia (1962), Kuba(1972) i Wietnam (1978). Wystę-pował w niej podział produkcji(część państw produkowała danyprodukt dla wszystkich innych).Współpraca gospodarcza opie-rała się głównie na dwustronnejwymianie handlowej z ZSRR.Występował rubel transferowy(fikcyjny pieniądz). Jej specyfikaizolowała kraje członkowskiew handlu międzynarodowym.Rozwiązana w 1991r.

Współpraca gospodarczai polityczna jest zacie-śniania, następuje jej in-tensywny rozwój.

W 1961r. władze NRD budu-ją mur berliński. Był to beto-nowy mur oddzielający BerlinWschodni od Zachodniego (bę-dącego częścią RFN). Zbudowa-no go by zapobiec ucieczce oby-wateli NRD do RFN. Stał sięsymbolem powojennego podziałuEuropy. Zburzony 9/10 XI 1989r.

143


strefa zachodnia blok wschodniK

BW

E

KBWE (Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracyw Europie) jest pierwszą w historii konferencją wszyst-kich państw europejskich (prócz Albanii). Była forumdialogu dwóch wrogich obozów. Zakończyła się w 1975r.w Helsinkach podpisaniem Aktu końcowego. Później spo-tkania odbywały się systematycznie. W 1994r. KBWEzmieniła nazwę na OBWE (Organizacja Bezpieczeń-stwa i Współpracy w Europie).

Jesi

eńN

arod

ów19

89–1

991

Jesień Narodów (JesieńLudów) — proces upadkówsystemów komunistycznychw państwach Europy Środkowo-Wschodniej (VI–XII 1989r.,czyli jesień 1989r.) zakończonyupadkiem Związku Radzieckiegow 1991r. Pierwszym państwem,które stopniowo zaczęło dokony-wać transformacji ustrojowejbyła Polska (6 II–5 IV 1989r.trwają rozmowy OkrągłegoStołu, 4 VI 1989r. odbywająsię częściowo wolne wyborydo Sejmu i wolne wybory doSenatu, 24 VIII 1989r. powo-łany zostaje rząd TadeuszaMazowieckiego — pierwszyniekomunistyczny rząd w Eu-ropie Wschodniej). Główneprzyczyny:· działania opozycji demokra-tycznej w demoludach,· pierestrojka — reformy po-lityczne i gospodarcze w ZSRRspowodowane złą sytuacja go-spodarczą prowadzone głównieprzez Michaiła Gorbaczowa.

144


strefa zachodnia blok wschodniW

NP

Państwa od 1991r. niepodległe,ale wcześniej wchodzące w składZSRR, tworzą Wspólnotę Nie-podległych Państw (WNP).Część z nich, np. Litwa, Łotwa,Estonia nigdy nie wstąpiły do tejorganizacji.

2. Geneza i przebieg integracji.a) integracja — proces scalania się, jednoczenia się;b) geneza integracji europejskiej po II wojnie światowej:

å kryzys gospodarczy i zniszczenia powojenne:– Europa została najbardziej zniszczona podczas II

wojny światowej, gdyż to na jej terenie toczyła sięwiększość działań wojennych; zniszczone gospodarkipotrzebowały wsparcia, aby wyjść z kryzysu i zapeł-nić rynki potrzebnymi towarami,

– aby skutecznie wykorzystać pomoc amerykańską, przy-znaną w ramach planu Marshalla, została powo-łana Organizacja Europejskiej Współpracy Gospo-darczej (OEEC),

å zagrożenie sowieckie:– w państwach o zniszczonej gospodarce, gdzie ludzie

cierpieli z głodu, istniało zagrożenie dojścia do wła-dzy ugrupowań komunistycznych,

– ponieważ państwa nie byłyby w stanie oprzeć sięatakowi ze strony kogokolwiek, istniało zagrożenieinwazji ZSRR (Związku Socjalistycznych RepublikRadzieckich), który nie przeprowadził po zakończe-niu wojny demobilizacji żołnierzy — był gotowydo walki w imię ekspansywnej ideologii, którą gło-siły jego władze,

å problem Niemiec:– po II wojnie światowej Niemcy (i Austria) zosta-

ły tymczasowo podzielone na 4 strefy okupacyj-

145


ne (amerykańską, brytyjską, francuską i sowiecką)— Wielka Trójka (USA, Wielka Brytania, ZSRR)i Francja nie mogły dojść do porozumienia w spra-wie ich przyszłości: chciano zapobiec możliwości od-rodzenia się ekspansywnych Niemiec,

å dążenie do pokoju:– w powojennej Europie istniało zapotrzebowanie lud-

ności na pokój — po 6 latach wojny chciano wreszciezacząć normalne życie;

c) odpowiedzią na powyższe problemy było:å przyznanie przez USA pomocy gospodarczej w ramach

realizacji planu Marshalla,å utworzenie NATO jako systemu gwarantującego bez-

pieczeństwo Europie Zachodniej,å rozpoczęcie procesu integracji gospodarczej (a w przy-

szłości również politycznej) państw zachodnioeuropej-skich: utworzenie EWWiS, EWG i EURATOM-u;

d) plan Schumana:å plan poddania całości produkcji węgla i stali (surowców

będących podstawą przemysłu zbrojeniowego) Francjii Niemiec pod kontrolę wspólnej Wysokiej Władzy,która byłaby organem niezależnym w swoich decyzjachod żadnego z państw,

å ogłosił go Robert Schuman, francuski minister sprawzagranicznych, 9 maja 1950r. (dzień ten świętujemyjako Dzień Europy),

å plan był współtworzony przez Jeana Monneta, póź-niejszego szefa Wysokiej Władzy,

å jego efektem było podpisanie traktatu paryskiegopowołującego Europejską Wspólnotę Węgla i Stalina 50 lat (działała w latach 1952–2002);

146


e) ewolucja celów integracji europejskiej z biegiem czasu:1951 1957 1992 2007traktatparyski

traktatyrzym-skie

traktatz Ma-astricht

traktatlizboń-ski

EWWiS EWG,EURA-TOM

UEi Wspól-notaEuro-pejska(następ-czyniEWG)

tylkoUE(likwi-dacjaWspól-noty,EURA-TOMzostaje)

zrównoważony wzrost go-spodarczy, zrównoważonyrozwój, trwały rozwój,stabilność ekonomiczna,większe zatrudnienie itp.

3 3 3 3

wyższa stopa życiowa, do-brobyt, podwyższanie po-ziomu życia itp.

3 3 3 3

ściślejsze związki międzykrajami, solidarność mię-dzy państwami członkow-skimi

3 3 3

ochrona interesów i prawobywateli Unii, działaniezgodne z zasadą pomocni-czości

3 3

zapewnienie obywatelomUnii przestrzeni wolności,bezpieczeństwa i sprawie-dliwości

3 3

wspólne reprezentowanieeuropejskich wartości naarenie międzynarodowej

3 3

wspieranie zachowaniaróżnorodności kulturowej

3

147


f) przebieg integracji i procesu budowania bezpieczeństwa:

w Europie Zachodniejw blokuwschodnim

OBWE,1994

1994

KBWE,1975

konfe-rencjaw Hel-sinkach

1975

EWWiS,traktatparyski

1951

1952

2002

planSchu-mana

1950

EWGi EU-RA-

TOM;trak-taty

rzym-skie1957

1958

UE —Unia Eu-ropejska,traktatz Ma-

astricht1992,

zmienionytrak-tatemlizboń-skim2007

1993

RadaEuropy,05.05.1949;

powo-łanieEuro-pej-

skiegoTrybu-nałuPrawCzło-wieka

w 1950;

przyję-cie

Euro-pejskiejKarty

So-cjalnejw 1961

1949

NATO,podpi-sanietrak-tatuwa-

szyng-toń-

skiego04.04.1949

OECD—

Orga-nizacjaWspół-pracy

Gospo-darczeji Roz-woju,1961;skupiarozwi-niętei de-

mokra-tycznepań-stwa

świata,w tymPolskę

1961

Organi-zacjaEuro-

pejskiejWspół-pracy

Gospo-darczej,

1948

1948

planMar-shalla

WNP—

Wspól-notaNie-

podle-głych

Państw1991

1991

UkładWar-szaw-ski,1955

1955

RWPG—

RadaWza-

jemnejPo-

mocyGo-spo-dar-czej,1949

148


3. Czym jest Unia Europejska?

a) podstawa prawna funkcjonowania Unii Europejskiejpocząwszy od 1 grudnia 2009r. (tj. wejścia w życie traktatulizbońskiego):å Traktat o Unii Europejskiej podpisany w Maastricht

w 1992r., wersja zmieniona traktatem lizbońskim z 2007r.,å Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (pod-

pisany w 1992r. w Maastricht jako Traktat ustanawia-jący Wspólnotę Europejską — traktat lizboński zmieniłjego treść i nazwę, w tym zlikwidował Wspólnotę);

b) Unia Europejska to. . .å według Traktatu o Unii Europejskiej, „WYSOKIE UMA-

WIAJĄCE SIĘ STRONY ustanawiają między sobą UNIĘEUROPEJSKĄ, zwaną dalej «Unią», której PaństwaCzłonkowskie przyznają kompetencje do osiągnięcia ichwspólnych celów” (fragment art. 1. ToUE),

å zaklasyfikowanie Unii według „definicji” podanej w Trak-tacie jest niezwykle trudne — nie jest podane, czy Uniajest organizacją międzynarodową czy quasi -państwemczy innym podmiotem,

å według Autorów tej publikacji Unia jest związkiempaństw, mającym realizować ustalone przez jej człon-ków zadania, wykorzystując do tego kompetencje uzy-skane w wyniku zrzeczenia się przez jej państwa człon-kowskie części ich suwerenności,

å UWAGA! znana przed reformą traktatem lizbońskimstruktura Unii oparta na trzech filarach obecnie nie ist-nieje — Unia jest obecnie wspólnotą jednolitą;

c) źródła kłopotów ze sklasyfikowaniem UE — Unia Euro-pejska: więcej niż organizacja, mniej niż państwo:

149


å organy Unii Europejskiej mogą w pewnych dziedzinach(np. sprawy związane z euro, kwestie importu i eksportudo i z Unii) wydawać wiążące dla państw członkowskichakty prawne (państwa nie muszą ich popierać, ale ichwykonanie przez wszystkie państwa członkowskie jestegzekwowane przez wspólny sąd, tj. Trybunał Sprawie-dliwości Unii Europejskiej) — posiadanie władzy jestcechą państwa,

å Unia nie posiada możliwości stosowania przymusu wo-bec obywateli — to sądy państw członkowskich egze-kwują stanowione przez instytucje Unii prawo dotyczą-ce obywateli (np. przestrzeganie oddawania do specjal-nych składowisk zużytego sprzętu elektronicznego),

å źródłem kompetencji Unii jest dobrowolne zrzeczeniesię przez państwa członkowskie części ich kompetencji(ograniczenie suwerenności);

d) 4 podstawowe wolności zapewnione w UE:å wolny przepływ towarów (np. produkowane we Francji

zabawki są eksportowane do Węgier bez ceł, kontyngen-tów ani innych ograniczeń),

å wolny przepływ usług (np. szwedzka firma może korzy-stać z usług bankowych realizowanych w Niemczech),

å wolny przepływ kapitału (np. Bułgarka może zainwe-stować w akcje Orlenu na giełdzie w Warszawie),

å wolny przepływ osób (np. Polacy mogą pracować na te-renie wszystkich państw członkowskich Unii poza Au-strią i Niemcami, które muszą znieść ograniczenie dokońca 2011r.);

e) dziedziny kompetencji Unii Europejskiej (dziedziny,w których władzę posiada Unia Europejska, ponieważ pań-stwa członkowskie jej tę władzę przekazały):å podstawowe zasady działania:

– zasada przyznania — Unia działa wyłącznie w gra-nicach kompetencji przyznanych jej przez państwaczłonkowskie w Traktatach (kompetencje nieprzy-

150


znane Unii należą do państw członkowskich),– zasada pomocniczości (subsydiarności) — w dziedzi-

nach, w których kompetencje posiada zarówno Uniajak i państwa członkowskie, Unia podejmuje działa-nia wyłącznie w takim zakresie, w jakim cele zamie-rzonego działania nie mogą zostać osiągnięte przezpaństwa członkowskie lub samorządy (Unia działatylko wtedy, gdy może lepiej zrealizować dane dzia-łanie niż państwa),

– zasada proporcjonalności — żadne działanie Unii niemoże wykroczyć ponad to, co jest niezbędne do osią-gnięcia traktatowych celów jej istnienia,– parlamenty krajowe kontrolują, czy działania Unii

nie wykraczają poza zasadę pomocniczości i pro-porcjonalności;

å dziedziny kompetencji wyłącznych UE:– unia celna,– ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funk-

cjonowania rynku wewnętrznego,– polityka pieniężna w odniesieniu do państw człon-

kowskich, których walutą jest euro,– zachowanie morskich zasobów biologicznych w ra-

mach wspólnej polityki rybołówstwa,– wspólna polityka handlowa,– zawieranie umów międzynardowych, jeżeli jest to nie-

zbędne do realizacji zadań UE;å wybrane dziedziny kompetencji UE dzielonych z pań-

stwami członkowskimi:– rynek wewnętrzny,– ochrona środowiska,– ochrona konsumentów,– przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwo-

ści,– energia,– transeuropejskie sieci drogowe, kolejowe itp.;

151


f) prawo w Unii Europejskiej:prawo w UE

pierwotnedokumenty przyjmowa-ne jednogłośnie przez

wszystkie państwaczłonkowskie na konfe-rencji międzyrządowej

traktaty

charakter międzynarodowy

wtórneakty prawne wydawaneprzez organy Unii na

podstawie uprawnieniazawartego w traktacie

np. dyrektywy,rozporządzenia

charakter ponadnarodowy

g) traktat lizboński — reforma struktury i instytucji UniiEuropejskiej:å podpisany 13 grudnia 2007r.,å wszedł w życie 1 grudnia 2009r., po ratyfikowaniu przez

wszystkie państwa członkowskie,å zmiana struktury Unii traktatem z Lizbony:

– likwidacja struktury UE opartej na trzech filarach,– likwidacja Wspólnoty Europejskiej jako organizacji,– wprowadzenie struktury opartej na jednolitości Unii,– przyznanie Unii osobowości prawnej (wcześniej je-

dynie Wspólnota Europejska miała osobowość praw-ną),

å traktat z Lizbony zmienia kompetencje instytucji UniiEuropejskiej w kierunku większej demokratyczności (przy-znania większej ilości uprawnień Parlamentowi Euro-pejskiemu i obywatelom) i skuteczności,– traktat nie rozszerza w sposób istotny celów Unii

(patrz punkt 2. tego rozdziału), ale stwarza lepszemożliwości instytucjonalne do realizowania wcześniejpostawionych celów,

– do najważnieszych nowych instytucji należy zaliczyćWysokiego Przedstawiciela ds. Zagranicznych i Poli-tyki Bezpieczeństwa wspomaganego przez Europej-ską Służbę Działań Zewnętrznych oraz stałego prze-

152


wodniczącego Rady Europejskiej, tzw. prezydentaUnii,

å każde państwo Unii może z niej wystąpić:– po podpisaniu umowy na którą muszą się zgodzić

Parlament Europejski i Rada lub– w 2 lata po oficjalnym zgłoszeniu chęci wystąpienia.

4. Instytucje Unii Europejskiej.

siedziba kompetencje skład i funkcjonowanieKomisja Europejska

Bruksela · główny organ wykonaw-czy i administracyjnyUnii Europejskiej;· jedyna instytucja UE

posiadająca prawo ini-cjatywy prawodawczej;· przedstawianie projektu

budżetu UE;· zarządzanie funduszami

europejskimi;· negocjowanie umów mię-

dzynarodowych;· reprezentowanie UE na

zewnątrz (wysoki przed-stawiciel ds. polityki za-granicznej jest jej wi-ceprzewodniczącym, jed-nak działa on na podsta-wie wytycznych Rady);· stanie na straży prawa

(w tym traktatów) —kierowanie wniosków owszczęcie postępowaniaprzed Trybunałem Spra-wiedliwości UE;· negocjowanie zasad

przystąpienia (akcesji)nowych państw do UE;

· skład: 27 komisarzy, pojednym z każdego kraju UE(w tym przewodniczący);· kadencja: max 5 lat;· komisarze dbają o inte-

resy całej Unii, nie repre-zentują swoich państw —są urzędnikami ponadnaro-dowymi, europejskimi;· organ niezależny od

państw członkowskich,odpowiada za swojądziałalność przed PE;· każdy komisarz odpowiada

za odrębną dziedziną zain-teresowań Komisji, jednakefekty jego działań musząbyć potwierdzone przez ca-łą Komisję;· jednym z wiceprzewodni-

czących jest wysoki przed-stawiciel ds. zagranicznychi polityki bezpieczeństwa,powoływany przez RadęEuropejską;

153


siedziba kompetencje skład i funkcjonowanieParlament Europejski

Bruksela(obradykomisjii dodat-koweposiedze-nia),Stras-burg(12 po-siedzeńplenar-nych),Luksem-burg(sekre-tariat,biura)

· kontrolowanie działalno-ści Komisji Europejskiej(funkcja kontrolna; Ko-misja musi zostać za-akceptowana przez PE),w tym prawo do jej od-wołania;· kontrolowanie innych in-

stytucji unijnych;· stanowienia prawa: po-

dejmowanie decyzji wrazz Radą;· przyjmowanie budżetu

UE;· uchwalanie absolu-

torium dla Komisjiz wykonania budżetu;· zatwierdzanie wniosków

o przystąpienie do UE;

· 754 posłów (w tym 51z Polski) wybieranychw wyborach bezpośrednichwe wszystkich państwachczłonkowskich na 5-letniąkadencję (UWAGA! spójrzna wyjaśnienie pod tabelą);· posłowie tworzą frakcje

(grupy polityczne);· najliczniejsze frakcje (ra-

zem mające większośćw PE) to Grupa Euro-pejskiej Partii Ludowej(EPP, z Polski posłowiePO i PSL) i Grupa postę-powego sojuszu socjalistówi demokratów (S&D,z Polski posłowie SLD);· reprezentują interes ca-

łej Unii, a nie interes na-rodowy;· podejmują decyzję więk-

szością głosów;

Trybunał Sprawiedliwości Unii EuropejskiejLuksem-burg

· rozstrzyganie sporówmiędzy państwami Unii;· orzekanie o zgodności

aktów prawnych wyda-wanych przez organy UEz traktatami;· orzekanie o zgodności

aktów prawnych wyda-wanych przez państwaczłonkowskie z prawemUE;

· składa się z TrybunałuSprawiedliwości, Sądu i są-dów wyspecjalizowanych;· skład Trybunału: 27 sę-

dziów, po jednym z każdegopaństwa członkowskiego;· kadencja: 6 lat;

154


siedziba kompetencje skład i funkcjonowanieRada Europejska

brakstałejsiedziby

· najwyższa instytucja po-lityczna UE;· wytyczanie ogólnych kie-

runków rozwoju UE;· podejmowanie naj-

ważniejszych decyzjipolitycznych;· brak kompetencji prawo-

dawczych;

· skład: szefowie państw lubrządów, przewodniczącyKomisji Europejskiej,przewodniczący RadyEuropejskiej;· w jej pracach uczestniczy

przedstawiciel Unii ds. za-granicznych i polityki bez-pieczeństwa;· planowo spotyka się 4 razy

w roku;· metoda podejmowania de-

cyzji: konsensus;· kadencja przewodniczącego

Rady Europejskiej trwa 2,5roku i może on być po-nownie wybrany tylko raz(przez Radę Europejską);

Rada (dawniej: Rada Unii Europejskiej)Bruksela · organ decyzyjny i pra-

wodawczy Unii Europej-skiej — odpowiada zastanowienie prawa;· koordynowanie polityk

gospodarczych państwczłonkowskich;· zawieranie umów mię-

dzynarodowych międzyUnią a państwami trze-cimi;· przyjmowanie budżetu

UE;

· skład: ministrowie sprawzagranicznych lub inni,w zależności od tematuobrad;· metoda podejmowania de-

cyzji: głosowanie (skompli-kowaną) większością kwa-lifikowaną (w większościprzypadków);· przewodniczy jej przedsta-

wiciel kraju prezydencji(rotacyjnie, co pół rokuzmienia się państwo spra-wujące prezydencję);

UWAGA! Ilość posłów do Parlamentu Europejskiego zmienia-ła się bardzo często (nawet w trakcie trwania jego kadencji!).

155


W traktacie z Lizbony określono limit europosłów na 750 + prze-wodniczący, czyli łącznie 751. Ponieważ wybory do PE kadencji2009–2014 odbyły się jeszcze według zasad określonych w trak-tacie z Nicei, Europejczycy wybrali tylko 736 posłów. Po wejściuw życie traktatu lizbońskiego pół roku później (1 grudnia 2009r.),liczba ta zwiększy się do 754 — tylu europosłów będzie zasiadałow PE do końca kadencji 2009–2014 (jest napisane, że „liczba tazwiększy się”, gdyż stanie się to dopiero po ratyfikowaniu specjal-nego protokołu). Dopiero Parlament kadencji 2014–2019 będziesię składał ze zgodnej z traktatem z Lizbony liczby 751 posłów.

5. euro — pieniądz zjednoczonej Europy.a) co to jest to euro?

å euro to wspólna europejska waluta,å data wprowadzenia do obiegu gotówkowego: 1.1.2002r.,å nominały monet i banknotów:

– monety: 1, 2, 5, 10, 20, 50 centów oraz 1 i 2 euro,– banknoty: 5, 10, 20, 50, 100, 200, 500 euro,

å wszystkie banknoty euro są identyczne we wszystkichpaństwach, natomiast rewersy monet (te strony mo-net, na których nie ma nominału) są różne w różnychpaństwach;– awers — ta strona monety, na której znajduje się

jej nominał (awersy monet euro we wszystkich pań-stwach są identyczne);

b) Europejski Bank Centralny — organ emitujący euro;c) euroland = strefa euro = Unia Gospodarcza i Walu-

towa, czyli państwa, które przyjęły euro:å 12 z 15 państw, które były członkami UE przed 1.5.2004r.

(Wielka Brytania, Dania i Szwecja nie przyjęły euro),å Słowenia (od 2007r.),å Cypr (od 2008r.),å Malta (od 2008r.),å Słowacja (od 2009r.);

d) warunki, jakie państwo musi spełnić, by przystąpić do stre-fy euro, czyli ustalone w Maastricht kryteria konwer-

156


gencji (kryteria z Maastricht, kryteria zbieżności):å stabilność cen: stopa inflacji nie może przekroczyć

o więcej niż 1,5 punktu procentowego średniej stopyinflacji trzech państw Unii z najniższą inflacją,

å wysokość stóp procentowych nie może być wyższao więcej niż 2 punkty procentowe od średniej wysoko-ści stóp procentowych trzech państw, w których są onenajniższe,

å stabilna sytuacja finansów publicznych: deficytbudżetowy poniżej 3% PKB (produktu krajo-wego brutto) oraz dług publiczny poniżej 60%PKB,– produkt krajowy brutto to wartość wszystkich ta-

kich towarów i usług wytworzonych w państwie w cią-gu np. roku, które nie posłużyły do wytworzenia cze-gokolwiek innego (inaczej: PKB to wartość wszyst-kich towarów i usług wytworzonych w państwie w jed-nostce czasu pomniejszona o wartość tych towarówi usług, które posłużyły do ich wytworzenia),

å stabilność kursu waluty: przez 2 lata przed przyję-ciem euro kurs waluty kraju musi się mieścić w ustalo-nym przedziale wahań.

6. Obywatel i Unia, czyli wykorzystaj szansę!a) obywatelstwo Unii Europejskiej — obywatelem Unii

Europejskiej jest każdy, kto posiada obywatelstwo jednegoz państw członkowskich UE (tzn., że obywatelstwo UE niezastępuje obywatelstwa danego kraju, ale je uzupełnia);

b) prawa obywatela Unii:å prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywa-

nia na terytorium wszystkich państw Unii,å bierne i czynne prawa wyborcze w wyborach do Par-

lamentu Europejskiego oraz w wyborach lokal-nych w państwie członkowskim Unii, na terenie któ-rego mieszka (np. Grek mieszkający w Portugalii możegłosować w wyborach lokalnych w Barcelonie na kan-

157


dydatkę z obywatelstwem fińskim),å prawo do kierowania petycji do Parlamentu Europej-

skiego w sprawach objętych zakresem działalności Unii,å prawo do kierowania skarg dotyczących niewłaściwego

działania instytucji i organów UE do EuropejskiegoRzecznika Praw Obywatelskich (Obmbudsman —szw. rzecznik) powoływanego przez Parlament Europej-ski na 5 lat,

å prawo do korzystania z ochrony konsularnej i dyploma-tycznej zapewnianej przez ambasadę i konsulat dowol-nego państwa członkowskiego UE, jeśli państwo pocho-dzenia danego obywatela nie ma w danym kraju przed-stawicielstwa (np. Polka potrzebująca pomocy w Gam-bii może ją uzyskać w przedstawicielstwie Wielkiej Bry-tanii),

å co najmniej 1 milion obywateli Unii pochodzących zeznacznej ilości państw członkowskich ma prawo zwró-cić się z europejską inicjatywą obywatelską (tzn.obywatelskim projektem aktu prawnego) do KomisjiEuropejskiej (szczegóły proceduralne zostaną określo-ne w rozporządzeniu na początku 2010r.);

c) Karta Praw Podstawowych — dokument grupującynajważniejsze prawa człowieka przysługujące obywatelomUnii Europejskiej, włączony do europejskiego porządkuprawnego poprzez traktat z Lizbony (natomiast niebędącyjego częścią),å Karta jest obowiązującym na terenie Unii prawem —

wyjątek od tej reguły stanowią Polska i Wielka Bryta-nia, które podpisały traktat lizboński wraz z protoko-łem brytyjskim w którym nie zgodziły się na stoso-wanie przepisów Karty (tzn. prawa zapisane w Karcienie mogą zwiększać żądań obywateli wobec władz Pol-ski i Wielkiej Brytanii);

d) układ z Schengen — porozumienie między rządami, dzię-ki któremu każdy przebywający na terenie obszaru z Schen-

158


gen może przemieszczać się między państwami go tworzą-cymi bez kontroli granicznej,å Polska należy do układu z Schengen od grudnia 2007r.;

e) dotacje z funduszy europejskich 2007–2013, czyli szan-sa na drugą Irlandię:å projekty działań spełniających cele wyznaczone przez

Unię Europejską mogą starać się o dofinansowanie z fun-duszy europejskich — wnioski o dofinansowanie możezłożyć organ samorządu, przedsiębiorstwo, stowarzysze-nie, osoba fizyczna (również małoletnia!), słowem:każdy, kto chce i potrafi coś zrobić,

å kwota dotacji ze środków wspólnotowych może wynieśćmaksymalnie 85% wartości projektu!

7. Rozszerzenia terytorialne Wspólnot Europejskich.

1952/1958 1973 1981 1986 1993 1995 01.05.2004 2007

BelgiaFrancja

HolandiaLuksem-

burgRFN

Włochy

DaniaIrlandiaWielkaBry-tania Grecja

HiszpaniaPortugalia

AustriaFinlandiaSzwecja

CzechyCypr

EstoniaLitwaŁotwaMalta

SłowacjaSłoweniaPolskaWęgry

BułgariaRumunia

EWWiS, EWG, EURATOM UNIA EUROPEJSKA

państwa kandydujące do Unii Europejskiej:å Chorwacja,å Islandia (od 2009r.),å Macedonia,å Turcja.

8. NATO, czyli współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa.

a) NATO (Organizacja Traktatu Północnoatlantyckie-

159


go, Pakt Północnoatlantycki) — organizacja między-narodowa, której celem jest ochrona pokoju i bezpieczeń-stwa jej członków;

b) traktat waszyngtoński (traktat północnoatlantycki) — do-kument międzynarodowy powołujący NATO, podpisanyw Waszyngtonie 04.04.1949r.;å zgodnie z artykułem V traktatu waszyngtońskiego,

atak na terytorium któregokolwiek z członków Sojuszjest atakiem na cały Sojusz — zatem, w ramach wspól-nej obrony, cały Pakt dokonuje kontrataku (pierwszyraz na artykuł ten powołały się Stany Zjednoczone poatakach z 11 września 2001r.);

c) siedzibą NATO jest Bruksela;d) zasada cywilnej kontroli nad armią — zasada, zgodnie

z którą najwyższym zwierzchnikiem armii jest cywil (a niewojskowy, np. generał):å w Polsce zwierzchnikiem Sił Zbrojnych jest Prezydent

RP,å w NATO decyzje o użyciu wojsk są podejmowane w dro-

dze konsensusu przez Radę Północnoatlantycką zło-żoną z szefów państw lub rządów członków Sojuszu;

e) członkowie NATO:

1949 1952 1955 1982 1999 2004 2009

BelgiaDania

FrancjaHolandiaIslandiaKanada

LuksemburgNorwegiaPortugalia

USAWielka

BrytaniaWłochy

GrecjaTurcja

Niemcy(RFN) Hiszpania

CzechyPolskaWęgry

BułgariaEstoniaLitwaŁotwa

RumuniaSłowacjaSłowenia

AlbaniaChorwacja

å w 1955r. do NATO przystąpiło państwo zachodnionie-mieckie (RFN) — terytorium byłej Niemieckiej Repu-

160


bliki Demokratycznej (NRD) zostało włączone do NA-TO w momencie zjednoczenia Niemiec, czyli w 1990r;

å Polska ratyfikowała (zatwierdziła) traktat waszyng-toński w 1999r., dzięki czemu w tym samym rokustała się pierwszym członkiem NATO z byłego blokuwschodniego (razem z Czechami i Węgrami).

9. Rada Europy, czyli współpraca na polu kultury, ochro-ny praw człowieka i umacniania demokracji.a) Rada Europy — organizacja międzynarodowa powołana

05.05.1949r. traktatem londyńskim, która realizuje zada-nia związane głównie ze współpracą kulturalną, ochronąpraw człowieka i umacnianiem demokracji;

b) siedzibą Rady Europy jest Strasburg;c) Radę Europy tworzą wszystkie państwa europejskie z wy-

jątkiem Białorusi;d) Polska wstąpiła do Rady Europy 1991r.;e) Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka

i Podstawowych Wolności:å jej celem jest zagwarantowanie podstawowych praw i wol-

ności wszystkim Europejczykom,å jako konwencja jest dokumentem, którego ratyfikowa-

nie zobowiązuje państwa do stosowania się do jego zapi-sów i umożliwia egzekwowanie tego przez obywateli po-przez konieczność poddania się państwa orzecznictwuEuropejskiego Trybunału Praw Człowieka z sie-dzibą w Strasburgu,– konwencja — dokument międzynarodowy, którego

podpisanie jest równoznaczne z włączeniem go dokrajowego porządku prawnego,

å przyjęta w 1950r. przez państwa członkowskie RadyEuropy,

f) Rada Europy jest często mylona z organami Unii Euro-pejskiej: Radą i Radą Europejską — pamiętaj, że RadaEuropy jest odrębną od Unii organizacją międzynarodo-wą!

161


Sprawdzian.

1. Wyjaśnij, na czym polegała zimna wojna. Wypisz strony kon-fliktu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Napisz krótko, czego dotyczył tzw. plan Marshalla.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Które wydarzenie miało miejsce w Polsce 5 kwietnia 1989r.?a) odbyły się pierwsze częściowo demokratyczne (częściowo

wolne) wybory do Sejmu i wolne wybory do Senatub) Rada Państwa wprowadziła stan wojennyc) przedstawiciele władzy komunistycznej podpisali z przed-

stawicielami opozycji demokratycznej porozumienia Okrą-głego Stołu

d) Tadeusz Mazowiecki uzyskał od Sejmu kontraktowego wo-tum zaufania, stając się pierwszym niekomunistycznympremierem

4. Rozwiń poniższe skróty.a) EWWiS — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) EWG — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) ZSRR — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .d) KBWE — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .e) RWPG — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .f) WNP — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .g) OECD — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .h) NATO — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Uporządkuj chronologicznie wpisując w odpowiednie miejscacyfry 1–9 (zaczynając od najdawniejszych wydarzeń).

162


L.P. WYDARZENIEpowstanie Unii Europejskiejwstąpienie Polski do NATOpowstanie Rady Europywstąpienie Rumunii do Unii Europejskiejpodpisanie traktatu z Lizbonypodpisanie traktatu paryskiegopowołanie do życia KBWEpowstanie EWGprzystąpienie Grecji do Wspólnot Europejskich

6. Zaznacz na mapie w różny sposób państwa, które przystąpiłydo Unii Europejskiej w 2004 roku i w 2007r. Wykonaj legendę.

7. Wymień państwa, które obecnie kandydują do Unii Europej-skiej.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

163


8. Wymień 4 podstawowe wolności zapewnione na rynku we-wnętrznym Unii Europejskiejå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Połącz postacie z ich wybranymi dokonaniami wpisując w na-wias obok nazwiska odpowiednią cyfrę. Uwaga! Nie wszystkieopisy trzeba wykorzystać. Do jednej z osób nie pasuje żadenopis.a) Jose Manuel Barroso (. . .)b) Catherine Ashton (. . .)c) Jerzy Buzek (. . .)d) Paweł Samecki (. . .)e) Herman Van Rompuy (. . .)f) Danuta Hubner (. . .)g) Robert Schuman (. . .)h) Konrad Adenauer (. . .)å 1. były kanclerz RFN, nawiązał stosunki polityczne z sąsia-

dami po II wojnie światowej; jeden z założycieli pierwszychWspólnot Europejskich (EWWiS, EWG)

å 2. polityk laburzystów, wiceprzewodnicząca Komisji Euro-pejskiej kadencji 2009–2014 wybrana przez Radę Europej-ską — wysoki przedstawiciel Unii ds. zagranicznych i po-lityki bezpieczeństwa

å 3. były minister spraw zagranicznych Francji; 9 maja 1950roku ogłosił swój plan, którego realizacja doprowadziła dopowstania EWWiS

å 4. wysoki polityk francuski po II wojnie światowej, byłyszef Wysokiej Władzy EWWiS; w uznaniu za jego zasługiprzyznano mu tytuł Obywatela Europy

å 5. polski polityk, były premier za rządów AWS; przewod-niczący Parlamentu Europejskiego kadencji 2009–2014

å 6. drugi w historii polski członek Komisji Europejskiej,odpowiedzialny za politykę regionalną na terenie Unii Eu-

164


ropejskiejå 7. były chadecki premier Belgii, obecny przewodniczący

Rady Europejskiejå 8. były lewicowy włoski premier, były przewodniczący Ko-

misji Europejskiejå 9. polska posłanka do Parlamentu Europejskiego, była wi-

ceprzewodnicząca Komisji Europejskiejå 10. były chadecki premier Portugalii, obecny przewodni-

czący Komisji Europejskiej10. Przyporządkuj każdemu z organów Unii Europejskiej jego

kompetencje, skład lub sposób funkcjonowania.KOMISJA EU-ROPEJSKA

PARLAMENTEUROPEJSKI

RADA EU-ROPEJSKA

RADA

a) składa się z 736 posłów wybieranych w wyborach bezpo-średnich

b) główny organ decyzyjny i prawodawczy w UEc) składa się z odpowiednich ministrów z każdego kraju (za-

leżnie od omawianej kwestii)d) składa się z szefów państw lub rządów i przewodniczącego

KEe) kontroluje działalność KE, posiada prawo do jej odwołaniaf) najwyższa instytucja polityczna UEg) składa się z 27 komisarzy, po jednym z każdego kraju

członkowskiegoh) główny organ wykonawczy i administracyjny UE

11. Każdej instytucji przyporządkuj miasto (lub miasta), w któ-rym znajduje się jej siedziba.a) Rada — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Parlament Europejski — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) Komisja Europejska — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .d) Trybunał Sprawiedliwości UE — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12. Zapoznaj się z poniższym tekstem, a następnie odpowiedz napytania.

165


Rzońca: bez specjalnych zmian euro w Polsce od 1 stycznia2012, 2008-09-11- Bez zmian w procedurach przystępowania do strefy euro, Polska bę-dzie mogła wprowadzić wspólną walutę najszybciej 1 stycznia 2012 roku— uważa wiceprezes Fundacji FOR dr Andrzej Rzońca.Według niego stan finansów publicznych „jest przyzwoity, ale tylko dla-tego, że mamy wciąż jeszcze dobrą koniunkturę”. Jego zdaniem w ostat-nich latach nie wprowadzono reform, które na stałe poprawiałyby sytu-ację budżetu.„Jeżeli dojdzie do spowolnienia wzrostu gospodarczego, to będziemymieć powtórkę z 2001 r. Wtedy też wydawało się, że mamy doskonałąsytuację, deficyt sektora finansów publicznych wynosił ok. 2 proc. PKB.W kolejnym roku deficyt eksplodował” — przypomniał Rzońca. Dodał,że było to spowodowane z jednej strony spowolnieniem wzrostu gospo-darczego, a z drugiej — rozdawnictwem polityków w roku wyborczym.(. . .) Według niego, moglibyśmy wejść do strefy euro od 1 stycznia 2012roku.„Z technicznego punktu widzenia byłaby to data najbliższa możliwa,bez zmian w dotychczasowych procedurach” — uważa Rzońca. Jegozdaniem nie ma przeszkód, by od stycznia 2009 r. przystąpić do syste-mu do ERM2, w którym pozostawalibyśmy przez dwa lata. W połowie2011 r. Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny oceniliby naile spełniliśmy kryteria przystąpienia do euro. Jeżeli ta ocena byłabypozytywna, to moglibyśmy wprowadzić wspólną walutę.(. . .)Przed zmianą lokalnej waluty na euro każdy kraj musi spełnić tzw.kryteria z Maastricht. Moment wejścia do strefy euro poprzedza uczest-nictwo w mechanizmie ERM2, gdy przez dwa lata dana waluta jest jużzwiązana z euro, a jej kurs może się wahać w stosunku do euro tylkoo plus/minus 15proc.

źródło: Gazeta.pl

a) Ile lat trwa uczestnictwo w mechanizmie ERM2?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) w którym roku deficyt polskiego sektora finansów publicz-nych wynosił około 2% PKB?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Co p. Rzońca chciał przekazać mówiąc o „rozdawnictwiepolityków w roku wyborczym”?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Podaj cztery kryteria z Maastricht.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

166


å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .e) Czy Europejski Bank Centralny jest odpowiedzialny za

emisję euro?å TAKå NIE

f) Co nazywamy wzrostem gospodarczym?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

g) z poniżej wymienionych państw podkreśl te, które nie znaj-dują się w strefie euro.Hiszpania, Niemcy, Dania, Francja, Bułgaria, Malta, Sło-wacja, Cypr, Irlandia, Szwecja, Czechy, Finlandia, Wło-chy, Węgry, Austria, Słowenia, Grecja, Portugalia, WielkaBrytania

h) Od którego roku euro znajduje się w obiegu gotówkowym(od kiedy można płacić za zakupy na targowisku w euro)?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13. Podaj dwa przykłady uprawnień wynikających z posiadaniaobywatelstwa Unii Europejskiej.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14. Czego dotyczy układ z Schengen? Czy Polska jest jego człon-kiem? Jeśli tak, to od którego roku?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

167


168

Gospodarka wolnorynkowa.

1. Dlaczego nie można mieć wszystkiego?a) ekonomia:

å inaczej gospodarka lubå nauka o racjonalnym gospodarowaniu, o prawach rzą-

dzących gospodarką;b) gospodarka — dziedzina życia zbiorowego, w której na-

stępuje produkcja dóbr i usług, ich podział oraz wyko-rzystanie;

c) piramida potrzeb wg Abrahama Maslowa:

wiedzy

samorealizacji

szacunku i uznania


bezpieczeństwa

fizjologiczne

d) rzadkość dóbr — zjawisko polegające na tym, że po-trzeby ludzkie są nieograniczone, a możliwości ich zaspo-kojenia są ograniczone — stwarza to konieczność takiegogospodarowania, by z posiadanych zasobów wytworzyć jaknajwięcej jak najpotrzebniejszych rzeczy;

e) koszt alternatywny (koszt straconych szans) — war-tość najlepszej spośród odrzuconych możliwości, np. kosz-tem alternatywnym startowania w Konkursie Wiedzy Oby-watelskiej i Ekonomicznej może być utrata szansy na wy-graną w Wojewódzkim Konkursie Matematycznym;

169


f) czynniki wytwórcze:

CZYNNIKI WYTWÓRCZEto, co jest potrzebne do

wytworzenia dóbr i usług

ZASOBY NA-TURALNE

wszystko, co jest na-turalnym składnikiemterenów branych poduwagę w inwestycji

ziemia (tereny inwe-stycyjne, uprawy) i jejstan, bogactwa mi-neralne, lasy, wody,warunki klimatyczne

ZASOBYLUDZKIE

wszystko, comoże zaofero-wać potencjalnypracownikpraca, wy-kształceniepracowników,stan zdrowia,motywacja itp.

ZASOBY KAPI-TAŁOWE (kapitał)

wszystko, co zostało jużwybudowane, stworzonelub środki potrzebne nainwestycje

zasoby pieniężne, budynki,maszyny, porty, drogi i ichstan

mówi się równieżo technologii, in-formacji, przed-siębiorczości

2. Różne rodzaje własności i różne systemy gospodar-cze.

WŁASNOŚĆ

PUBLICZNA

PAŃSTWOWA KOMUNALNA

SPÓŁDZIELCZAczłonkowie spółdziel-ni nie mogą swo-bodnie przekazywaćswoich udziałów, ichwpływ na decyzjenie jest uzależnionyod wysokości wkładu

PRYWATNA

jednoosobowaspółki

a) właściciel może dysponować własnością:å sprzedać ją lub podarować (darowizna),å czerpać zyski z jej posiadania (wynająć ją, wydzierża-

wić, produkować coś przy jej pomocy);b) pozbawienie prawa własności (wywłaszczenie) w Pol-

sce jest dopuszczalne tylko w przypadku ważnego interesuzbiorowego i za odpowiednim odszkodowaniem;

c) prywatyzacja — przekazanie majątku państwowego wła-ścicielom prywatnym poprzez:

170


å sprzedaż przedsiębiorstwa nowemu właścicielowi (inwe-storowi),

å sprzedaż akcji pracownikom i zarządowi,å powszechne świadectwa (kupony) udziałowe — prze-

kazanie niewielkich części własności całemu społeczeń-stwu,

å reprywatyzację, czyli zwrot dawnym właścicielom;d) własność znacjonalizowana — będąca w posiadaniu pań-

stwa;e) różne rodzaje systemów gospodarczych:

SYSTEM GOSPODARCZYzasady uczestnictwa w gospodarce

gospodarkatradycyjna

· prymitywna tech-nologia, przeka-zywana w drodzetradycji i obyczaju· podział dóbr zewzględu na miejscew sztywnej struktu-rze społecznej

gospodarka centralnie sterowana(nakazowa, centralnie planowana)

· zasoby naturalne i kapitałowe są własnościąpaństwa· władza centralna podejmuje wszystkie (rów-nież szczegółowe) decyzje ekonomiczne (np.ustala ceny)· jakość wyrobów często jest niska, bo wytwór-cy nie muszą się starać o rynek zbytu· często występuje reglamentacja towarów(ograniczanie dostępu do nich)· częste niedobory towarów powodują, że lu-dzie stosują korupcję w celu ich nabycia

GOSPODARKA RYNKOWA

WŁASNOŚĆPRYWATNAwłaścicielamiwiększości środ-ków produkcji sąosoby prywatnei ich organizacje(np. spółki)

WOLNA KON-KURENCJA

decyzje dotycząceprodukcji, kupna,sprzedaży podejmująsami zainteresowani(istnieje swobodazawierania umów)

DĄŻENIEDO ZYSKU

właściciele przedsiębiorstwdążą do osiągnięcia jaknajwiększego zysku (zyskosiągany jest przez zwięk-szenie obrotów i marży zy-sku, czyli różnicy pomiędzykosztami produkcji a przy-chodami przedsiębiorstwa)

171


3. Niewidzialna ręka rynku, czyli co steruje rynkiem.RYNEK

wszystkie transakcje kupna i sprzedaży; jego wielkośćmierzy się wartością sprzedawanych na nim dóbr i usług

RYNEK DÓBR I USŁUGKONSUMPCYJNYCH

RYNEK CZYNNI-KÓW PRODUKCJI

RYNEKPRACY

RYNEK ZIEMII SUROWCÓW

RYNEKKAPITAŁOWY

giełda — centralna in-stytucja rynku kapita-łowego; miejsce dokony-wania transakcji

rynek kapitałowy to taka częśćrynku finansowego na której do-konuje się transakcji służącychzdobyciu kapitału na inwestycje(dotyczy zatem transakcji na np.akcjach, obligacjach); inne częścirynku finansowego to np. rynekwalutowy, rynek pieniężny

a) popyt — ilość dóbr i usług, jaką kupujący jest w stanienabyć (a więc jego wielkość zależy od cen, dochodów ku-pującego, potrzeb kupujących itp.);å krzywa popytu — zalezność między wielkością popy-

tu (wyrażoną w jednostkach ilości, masy, objętości, po-wierzchni itp., np. 10 opakowań batonów, 1kg dżemu, 5lsoku, 10m2 zasłon itp.) a ceną jednej jednostki danegodobra przy innych czynnikach wpływających na popytbez zmian (np. dla danej krzywej popytu dochody ku-pujących nie mogą ulec zmianie — gdyby się tak stało,krzywa popytu przesunęłaby się):

wielkość popytu

cena

172


b) podaż — ilość dóbr i usług wyprodukowanych i sprzeda-wanych po określonej cenie;å krzywa podaży — zależność między wielkością poda-

ży (wyrażoną w jednostkach ilości, masy, objętości, po-wierzchni itp., np. 10 opakowań batonów, 1kg dżemu,5l soku, 10m2 zasłon itp.) a ceną jednej jednostki dane-go dobra przy innych czynnikach wpływających na po-daż bez zmian (np. dla danej krzywej podaży nie mogązmienić się koszty wytwarzania produktu):

wielkość podaży

cena

c) prawo popytu i podaży = gra rynkowa popytu i po-daży = niewidzialna ręka rynku (opisane przez Ada-ma Smitha) — mechanizm kształtowania cen i określaniailości towaru potrzebnej na rynku (mechanizm regulującygospodarkę rynkową):å jeżeli cena rośnie: podaż rośnie — popyt maleje,å jeżeli cena spada: podaż maleje — popyt rośnie,

niedobór

nadwyżka

wielkość popytu,

wielkość podaży

cena

punkt równowagi rynkowej

ilość równowagi

cena równowagi

173


å cena równowagi rynkowej — cena, przy której wiel-kość podaży równoważy wielkość popytu, czyli wszyst-kie dobra i usługi znajdują nabywcę oraz dla każdegonabywcy zainteresowanego kupnem po danej cenie to-war jest dostępny,– jeżeli cena spadnie poniżej ceny równowagi rynko-

wej, konsumenci masowo będą kupowali dane dobrodoprowadzając do wzrostu ceny,

– jeżeli cena wzrośnie powyżej ceny równowagi, kon-sumenci nie wykupią wszystkich wyprodukowanychtowarów doprowadzając do obniżenia ich ceny,

– mechanizm ten działa cały czas (producenci „spraw-dzają konsumentów” czy nie są oni w stanie więcejzapłacić) tworząc stan równowagi dynamicznej (nie-wielkie, ale częste wachania wokół ceny równowagi);

å popyt elastyczny występuje wtedy, gdy konsumenciszybko i wyraźnie reagują na zmiany cen;

å popyt faktyczny — rzeczywista ilość produkowanychtowarów po określonej cenie;

å popyt potencjalny — zapotrzebowanie, jakie istniejena dane dobro lub usługę, ale nie może zostać zreali-zowane ze względu na brak dobra lub usługi lub brakpieniędzy na nie;

d) monopol — sytuacja, w której firma jako jedyna produ-kuje jakieś dobro lub usługę (firma, która zmonopolizowałarynek);

e) oligopol — sytuacja, w której na rynku działa jedynie kilkafirm wytwarzających dany towar, konkurujących ze sobąi niedopuszczających do pojawienia się na rynku nowegogracza; np. jeszcze kilka lat temu operatorzy komórkowistanowili w Polsce oligopol;

f) konkurencja monopolistyczna — sytuacja, w której istniejewiele firm produkujących w gruncie rzeczy ten sam towar(np. odtwarzacz mp3), ale firmy te starają się wyodrębnićswój towar na tle innych marek (np. iPod).

174


4. Pieniądze wymyślili Fenicjanie. . .a) pieniądz — każda rzecz, którą dana społeczność akcep-

tuje jako zapłatę za zakupione dobra lub usługi;å współczesne rodzaje pieniądza:

– pełnowartościowy (kruszcowy),– papierowy (banknoty) i metalowy (monety),– bezgotówkowy (czeki),– „plastikowy”, czyli karty płatnicze (kredytowe i de-

betowe);å funkcje pieniądza:

– wyrażanie wartości dóbr i usług,– służenie jako powszechnie akceptowany środek płat-

niczy,– określanie wielkości płatności odroczonych, które mo-

gą być dokonane w czasie późniejszym (pożyczki,kredyty itp.),

– umożliwia przechowywanie zasobów;b) barter — bezpośrednia wymiana handlowa: towar za to-

war;c) inflacja — spadek wartości pieniądza wynikający ze wzro-

stu cen; uważa się, że niska inflacja (poniżej 2% w skaliroku) jest korzystna dla gospodarki; przyczyny inflacji:å popyt przewyższa podaż (spójrz na wykres prawa po-

pytu i podaży) — mówimy wtedy o inflacji popytowej,å wzrost cen surowców, a w związku z tym wzrost kosztów

wytworzenia danego dobra lub usługi — mówimy wtedyo inflacji kosztowej,

å wzrost płac bez wzrostu wydajności pracy (co jest ro-dzajem wzrostu cen surowców — praca to jeden z czyn-ników wytwórczych, czyli surowców),

å zwiększenie ilości pieniądza na rynku (niskie stopy pro-centowe zachęcają do brania kredytów: konsumenci czę-sto „przejadają” pożyczone pieniądze; lecz firmy majądzięki kredytom środki na inwestycje) — są to przyczy-ny inflacji popytowej;

175


d) roczna stopa inflacji — procentowy wzrost cen detalicz-nych (czyli tych, po których konsumenci nabywają pro-dukt) podstawowych towarów w ciągu roku;

e) hiperinflacja — wzrost cen powyżej 100% w skali roku,obecna w Polsce na początku lat ’90 XX wieku;

f) deflacja — spadek cen, wynikający najczęściej z nadmier-nej podaży, zwiastuje nadejście recesji, czyli zahamowaniarozwoju i osłabienia gospodarki.

5. Obieg okrężny dóbr i usług w gospodarce.a) podmioty gospodarcze — wszystkie osoby (fizyczne lub

prawne) biorące udział w grze rynkowej; najważniejsze z nichto:å gospodarstwa domowe i zbiorowe (np. domy dziecka,

zakłady opiekuńcze):– zaspokajanie potrzeb członków (konsumpcja pro-

duktów),å przedsiębiorstwa:

– produkcja dóbr i usług,– osiąganie zysku,

å państwo i jego organy:– wytwarzanie dóbr i usług publicznych (takich,

za które odbiorca nie płaci wcale lub pokrywa tylkoczęść kosztów ich wytworzenia, mimo że przyczynia-ją się one do polepszenia jego pozycji),

– regulowanie gospodarki,– redystrybucja dochodu narodowego (powtór-

ne dzielenie środków zebranych z podatków w celuzmniejszenia nierówności społecznych);

b) obieg okrężny dóbr, usług i płatności w gospodarce rynko-wej (schemat przedrukowany z podręcznika pod redakcjąAlicji Pacewicz i Tomasza Merty Kształcenie Obywatelskiew Szkole Samorządowej część II, wyd. Centrum EdukacjiObywatelskiej Warszawa 2008):

176


PAŃSTWO

GOSPO-

DARSTWA

DOMOWE

PRZEDSIĘ-

BIORSTWA

dostarczadobra

i usługi publiczne

płacąpodatki

płaci za towaryi usługi

dostarczajądóbr i usług

dostarczają

prac

ępłaci

pen

sje,

zasi

łki,

emer

ytur

ypłacą

pod

atki

dostarcza

dobr

ai

usłu

gipu

blic

zne

dostarczają

zasoby i pracę

płacą

wynagrodzenia

płacą

zatow

aryi usłu

gi

dostarczają

towaryi usłu

gi

6. Szczególna rola państwa w gospodarce.a) ingerencja państwa w gospodarkę:

å system prawny określa zasady gospodarowania– państwo chroni własność,– państwo chroni prawa pracowników (np. przepisy BHP),– państwo broni praw konsumentów (np. UOKiK —

Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów),– państwo chroni konkurencję i zapobiega powstawa-

niu monopoli,– państwo wprowadza koncesje (specjalne zezwole-

nia na sprzedaż lub produkcję) na niektóre towary(np. alkohol, prowadzenie banków, firm ubezpiecze-niowych),

– państwo wprowadza normy jakościowe towarów i kon-

177


troluje ich przestrzeganie;å utrzymywanie i prowadzenie instytucji publicznych (są-

dy, policja, wojsko itp.),å dostarczanie dóbr i usług publicznych (np. edukacja),å prowadzenie polityki społecznej (pomoc społeczna),å organizowanie systemu powszechnych, obowiązkowych

ubezpieczeń społecznych (składki płacone przez pra-cownika, z których wypłacane są renty, emerytury itp.)

b) cele polityki gospodarczej:å pełne, produktywne wykorzystanie zasobów (siły robo-

czej, kapitału, ziemi)å stabilny wzrost gospodarczy,å niska inflacja,å sprawiedliwy podział dochodów, zmniejszający nierów-

ności społeczne,å stabilny kurs walutowy;å równowaga w wymianie międzynarodowej (wtedy, gdy

wartość eksportu — towarów wywożonych — jest równawartości importu — towarów przywożonych);

c) podatki — obowiązkowe daniny pieniężne pobierane przezpaństwo w celu umożliwienia jego funkcjonowania; dzieli-my je na:å bezpośrednie:

– PIT (ang. Personal Income Tax ) — podatek docho-dowy od osób fizycznych — podatek płacony przezosoby fizyczne od uzyskanego przez nich dochodu,obecnie w Polsce jest to podatek progresywny,którego progi podatkowe (procentowe wysokościpodatku) wynoszą 18% i 32%;

– CIT (ang. Corporate Income Tax ) — podatek do-chodowy od osób prawnych — podatek płacony przezfirmy od uzyskanego przez nie dochodu, obecnie w Pol-sce jest to podatek liniowy wynoszący 19%;

å pośrednie:– VAT (ang. Value Added Tax ) — podatek od war-

178


tości dodanej — uwzględniony w cenach towarówi pobierany od podmiotów, które sprzedają dany to-war z zyskiem (podatek jest pobierany tylko od zy-sku między jego aktualną ceną, a ceną jego zakupu— dzięki temu jeden towar jest opodatkowany tylkoraz);

– cło — podatek pobierany od wwożenia na teren kra-ju towarów zza granicy, czyli do importu (i czasamirównież od wywozu towarów za granicę, czyli od eks-portu); w Unii Europejskiej cła są pobierane wedługwspólnej dla całej Unii taryfy celnej i w całości zasi-lają budżet Unii Europejskiej, a nie budżety krajowe;

– akcyza — podatek od dóbr luksusowych (np. akcyzana papierosy, akcyza na alkohol).

7. Konsument rządzi.a) koszyk konsumpcji — zestaw dóbr i usług potrzebnych lub

pożądanych przez człowieka, biorący pod uwagę ceny pro-duktów i dochody;

b) konsument — osoba kupująca jakieś dobro lub usługęw celu zaspokojenia swoich potrzeb;

c) Mówimy o rynku konsumenta, ponieważ to on, a nieproducent, decyduje o tym, co i za ile kupi. To podej-mowane przez niego decyzje decydują o istnieniu jakiejśfabryki. Przykładem rynku producenta były kraje realne-go socjalizmu, w których produkt zawsze znajdował zbyt,bez względu na jakość, cenę i moment pojawienia się. Poprostu niczego innego nie było.

d) kupując nawet najmniejsze dobro zawieramy ze sprzedaw-cą umowę — najczęściej nie ma ona formy pisemnej, niezmienia to jednak faktu, że umowa ta istnieje:å zgodnie z tą umową oferowany towar:

– musi nadawać się do celu, do jakiego zwykle jest uży-wany (np. chleb musi nadawać się do jedzenia),

– może mieć niedoskonałości typowe dla tego rodzajuproduktów (np. skórka bochenka chleba może być

179


popękana);å jeżeli towar jest niezgodny z umową (np. chleb pokryty

jest pleśnią), nabywca (konsument) ma prawo do re-klamacji, która może wyglądać następująco:– towar jest nieodpłatnie naprawiany,– towar jest wymieniany na nowy,– cena towaru jest obniżana,– gdy wymiana i naprawa są niemożliwe, następuje

zwrot pieniędzy;å za niezgodność towaru z umową sprzedawca odpowiada

w ciągu 2 lat!å inne obowiązki sprzedawcy:

– oprócz ceny jednostkowej powinna być podana cenapełnej jednostki miary (np. puszka soku kosztuje 3zł,a 1l tego samego soku kosztuje 7zł),

– w sklepie powinny być warunki do sprawdzenia ja-kości towaru (np. można sprawdzić czy żarówka niejest spalona),

– wraz z zakupionym towarem sprzedawca musi prze-kazać nabywcy wszystkie elementy wyposażenia i in-strukcję obsługi w języku polskim;

e) gwarancja — dobrowolne oświadczenie gwaranta zobowią-zujące go do bezpłatnych napraw bądź wymiany w ciąguokreślonego okresu, na podstawie którego konsument możedochodzić swoich praw;

f) konsument może zwrócić się o pomoc do pozarządowej Fe-deracji Konsumentów, Urzędu Ochrony Konkurencji i Kon-sumentów (UOKiK) bądź powiatowych rzeczników ochro-ny praw konsumenta.

8. ABC przedsiębiorstwa.a) przedsiębiorstwo — wyodrębniony podmiot powołany w ce-

lu prowadzenia działalności gospodarczej;b) działalność gospodarcza — zarobkowa działalność wytwór-

cza, handlowa, budowlana, usługowa, wydobywcza, wyko-nywana w sposób ciągły i zorganizowany; mogą ją wyko-

180


nywać:å przedsiębiorstwa,å spółdzielnie (dobrowolne zrzeszenia produkcyjne dzia-

łające w interesie członków),å osoby fizyczne,å stowarzyszenia,å fundacje;

c) rodzaje spółek:

SPÓŁKI

KAPITAŁOWE — wspólnoty kapitału

OSOBOWE — zrzeszenia osób

spółka akcyjnaå kapitał zakładowy

min 100.000złå sporządza statutå rejestrowana

w sądzieå kapitał dzieli się na

anonimowe akcjeo równej wartości

å może wypłacaćdywidendę swoimakcjonariuszom

spółka z ograniczo-ną odpowiedzialnością

å wspólnicy muszą wnieść kapitałzakładowy (min 5.000zł)

å wspólnicy muszą zawrzeć umowęw formie aktu notarialnego

å ma osobowość prawną (możezawierać umowy i przyjmować nasiebie zobowiązania)

å kapitał dzieli się na imienne udziałyå za zobowiązania spółki (długi)

udziałowcy odpowiadają finansowonie więcej niż do wysokościwniesionego przez nich wkładu

spółka komandytowa

co najmniej jeden wspólnik

odpowiada za zobowiązania

spółki całym swoim mająt-

kiem, a odpowiedzialność

co najmniej jednego jest

ograniczonaspółka partnerska

spółka powołana

w celu wykonywa-

nia wolnego zawo-

du, np. adwokata,

księgowego spółkajawna/cywilna

każdy wspólnik

odpowiada za

zobowiązania

spółki całym

swoim mająt-

kiem

muszą być wpisane

do KRS (Krajowego

Rejestru Sądowego)

powoływane w celu

prowadzenia działal-

ności gospodarczej

d) korporacja — gigantyczna spółka akcyjna, której kapitałwart jest zwykle setki milionów euro;

181


e) koncern — powiązane ze sobą i należące do jednego wła-ściciela odrębne podmioty;

f) holding — grupa firm z jednej branży, należąca do wielkiejspółki akcyjnej lub grupy finansowej;

g) marketing — wszelkie działania podejmowane przez firmęw celu sprzedaży produktu/usługi:å przeprowadzanie badań rynku,å ustalenie ceny,å ustalenie sposobu dystrybucji towaru/usługi,å promocja produktu/usługi:

– reklama,– akcje promocji sprzedaży (np. rozdawanie darmo-

wych próbek produktu),– programy lojalnościowe (np. karty stałego klienta),– sponsoring,– public relations (PR).

h) aktywa i pasywa:

=AKTYWA

PASYWA

BILANS PRZED-

SIĘBIORSTWA

środki, które nie biorą bezpośredniego udziału

w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa, ale to z nich

finansowane jest jego działanie (np. kapitał, za

który wybudowano pomieszczenia produkcyjne)

np. maszyny, budynki, środki transportu

składniki majątku, które wy-

korzystywane są przed długi

czas i zużywają się stopniowo

TRWAŁY

np. surowce, materiały

składniki majątku, któ-

re zużywają się szybko

OBROTOWY

MAJĄTEK PRZEDSIĘBIORSTWA

182


9. Jak zakłada się firmę?Pomysł na działalność, rozpozna-nie rynku, stworzenie biznesplanu

Rejestracja działalności gospo-darczej w urzędzie gminy (pro-cedura „jednego okienka”) —przedsiębiorca składa wszyst-kie dokumenty z danymi poczym urząd gminy wykonujenastępujące czynności:å wpisanie do ewidencji

działalności gospodarczejurzędu gminy

å zgłoszenie działalności dourzędu statystycznego,który przydziela numerREGON

å zgłoszenie do urzęduskarbowego, któryprzydziela NIP

å zgłoszenie działalności dooddziału ZUS

Rejestracja spółki w są-dzie, który dokonuje

wpisu do Krajowego Re-jestru Sądowego (KRS)

Uzyskanie numeru REGONw urzędzie statystycznym

Uzyskanie numeru identy-fikacji podatkowej (NIP)w urzędzie skarbowym

Zgłoszenie działalnoścido Zakładu Ubezpie-

czeń Społecznych (ZUS)

Wyrobienie pieczątki, założenie firmowe-go konta w banku, oznaczenie siedziby

Rozpoczęcie działalności

10. Jak zatrudnia się pracowników?a) akord — system pracy, w którym wynagrodzenie zależy od

faktycznie wykonanej pracy;b) umowa o pracę — daje gwarancję stałego zatrudnienia i za-

pewnia najwięcej uprawnień:å prawo do płatnego urlopu wypoczynkowego,å ubezpieczenia emerytalne, rentowe, zdrowotne,å prawo do zasiłku i urlopu wychowawczego,å prawo do odprawy w przypadku wypowiedzenia umowy

183


przez pracodawcę;c) umowa zlecenie — zobowiązuje do wykonywania określonej

czynności przez określony czas:å brak gwarancji urlopu i stałego zatrudnienia;

d) umowa o dzieło — umowa na wykonanie pojedynczej rze-czy;

e) prawa pracowników reguluje kodeks pracy.11. Bezrobocie.

RODZAJE BEZROBOCIA

KONIUNKTU-RALNE

STRUKTU-RALNE

FRYKCYJNE

takie, któregoprzyczyną jestbrak kwalifika-cji pożądanychna rynku pracy

takie, któregoprzyczyną jestzmniejszenie po-daży i popytuna rynku, a więcupadek istnieją-cych na nim firm

bezrobocie frykcyjnedotyczy osób, które sa-me zwalniają się z pra-cy i szukają nowej oraztych, którzy pracująjedynie sezonowo i copewien okres są czaso-wo zatrudniani

12. Instytucje rynku kapitałowego: banki i giełda.a) bank centralny (w Polsce Narodowy Bank Polski, NBP):

å jest bankiem dla innych banków — udziela im kredy-tów,

å ustala wysokość stopy rezerw obowiązkowych bankówdziałających w danym kraju,

å kontroluje ilość pieniądza na rynku,å kontroluje rezerwy monetarne państwa,å emituje pieniądz gotówkowy (banknoty i bilon),å prowadzi operacje finansowe państwa,å stabilizuje rynki finansowe, w tym rynek walutowy,å ustala wysokość stóp procentowych;

b) banki komercyjne:å prowadzą rachunki bankowe klientom,å gromadzą oszczędności klientów,å przechowują wartościowe przedmioty, np. złoto,

184


å udzielają kredytów:– konsumpcyjnych — bez konkretnego przeznaczenia,

zabezpieczeniem może być np. żyrant (ale nie musibyć zabezpieczenia bezpośredniego, bankowi mogąwystarczyć dochody kredytobiorcy),

– hipotecznych — zazwyczaj na zakup bądź remontnieruchomości, pod zastaw nieruchomości,

– lombardowych — do 1 roku pod zastaw ruchomości(np. złotego zegarka),

– gospodarczych — dla przedsiębiorstw,å organizują obrót bezgotówkowy (np. przelewy, płatno-

ści kartami kredytowymi i debetowymi);c) GPW — Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie:

å hossa — okres wzrostu wartości akcji,å bessa — okres spadku wartości akcji.

13. Kondycja gospodarki i plan Balcerowicza.a) PKB — produkt krajowy brutto:

PKB =

krańcowa wartośćwszystkich dóbri usług wytworzonychw całej gospodarce(wartość globalna)

−

zużycie pośrednie,czyli wartość dóbri usług zużytych dowytworzenia produk-tu końcowego

b) PKB per capita — PKB na jednego mieszkańca;c) wybrane wskaźniki rozwoju gospodarczego:

å wysokość PKB,å wzrost gospodarczy — najczęściej mierzy się go jako

stosunek zmiany wartości PKB w określonym czasie(najczęściej jednego roku) do wartości PKB na począt-ku okresu, dla którego sprawdza się wzrost gospodarczy,

å stopa bezrobocia — stosunek procentowy ilości bezro-botnych do ilości osób zdolnych do pracy,

å HDI (Human Development Index ) opracowany przezONZ miernik poziomu jakości życia: w tym celu łączyze sobą dane o poziomie PKB per capita, średniej dłu-gości życia oraz poziomie wykształcenia/umiejętności

185


czytania;d) cykliczność koniunktury — cecha gospodarki wolno-

rynkowej polegająca na tym, że po okresach dobrej ko-niunktury (wzrostu gospodarczego) następują okresy re-cesji (spadku wartości dóbr wytwarzanych w gospodarcew stosunku do lat wcześniejszych, tzw. „ujemnego wzro-stu” gospodarczego);

e) plan Balcerowicza — pakiet ustaw gospodarczych przy-gotowany i wprowadzony przez zespół pod kierunkiem Lesz-ka Balcerowicza (wicepremiera i ministra finansów w rzą-dzie Tadeusza Mazowieckiego) w celu transformacji eko-nomicznej Polski po 1989r.;

f) postulaty planu Balcerowicza:å przywrócenie równowagi gospodarki, w tym ogranicze-

nie inflacji,å prywatyzacja,å wprowadzenie mechanizmów rynkowych,å reforma systemu podatkowego,å ustabilizowanie kursu walutowego.

14. Handel międzynarodowy.a) eksport i import, czyli kierunek przepływu towarów:

EKSPORT

IMPORT

b) ograniczenia w handlu międzynarodowym:å cła — opłata pobierana przez państwo od przywozu

i wywozu towarów przez jego granice,å kontyngenty — ograniczenia ilościowe określające mak-

symalną wielkość importuå pozwolenia na import,å subsydia — dofinansowanie do eksportu rodzimych pro-

duktów,å embargo — zakaz wywozu lub przywozu pewnych to-

warów;

186


c) bilans handlowy = eksport − import.15. Szara strefa i korupcja.

KORUPCJAnadużywanie urzędu publiczne-go lub pozycji zawodowej w celuosiągnięcia prywatnych korzyści

å niesprawny system prawnyå niesprawna administracjaå możliwość szybszego

i tańszego załatwienia sprawyå bieda, niskie zarobki,

bezrobocieå nierówność społecznaå niedostatek dóbr

w społeczeństwieå chęć uniknięcia kary

å precyzyjne określeniekompetencji urzędników

å zaostrzenie kar zaprzestępstwa o charakterzekorupcyjnym

å liczniejsze kontrole oraz innedziałania prowadzące dowykrycia zjawiska

å oświadczenia majątkowe,rejestr korzyści

å nacisk na edukacjęantykorupcyjną (w tymkampanie społeczne)

Transparency International — międzynarodowa organizacja po-dejmująca działania przeciwko zjawisku korupcji i za przejrzystościąw życiu publicznym („koalicja przeciwko korupcji”); słowo transpa-rentność oznacza przejrzystość

å zagrożenie dla rozwojudemokracji

å negatywny wpływ na rozwójgospodarczy

å obniżanie dochodów państwa— szkodliwość dla finansówpublicznych

å nierówna, nieuczciwakonkurencja

å odstraszanie zagranicznychinwestorów

å ograniczenie realizacji celówspołecznych

å ułatwienie funkcjonowaniagrupom przestępczym

å osłabianie zaufania obywatelido instytucji i polityków

å łapówkarstwo — wręczanie,branie lub żądanie korzyścimajątkowej lub osobistej

å nepotyzm — nadużywaniezajmowanego stanowiskapoprzez faworyzowaniekrewnych

å defraudacja —przywłaszczenie czyjejśwłasności, która zostałapowierzona sprawcy naokreślony czas

å płatna protekcja — przyjęciekorzyści materialnej w zamianza pośrednictwo z załatwieniusprawy

prowadzi to do

tak możnajej zapobiec

takie sąjej formy

ma to nastę-pujące skutki

187


a) szara strefa (drugi obieg) — zjawisko określające pro-wadzenie działalności gospodarczej z pominięciem obowią-zujących przepisów, np. niepłacenie podatków, ubezpie-czeń społecznych, a także tantiem (procenta od kwoty uzy-skanej ze sprzedaży dla twórcy dzieła, np. płyty, książki);

b) rodzaje szarej strefy:å praca bez rejestracji („praca na czarno” bądź praca do-

rywcza),å działania sprzeczne z prawem podejmowane przez legal-

nie funkcjonujące firmy, np. zaniżanie dochodów firmy,fałszowanie dokumentacji,

å nielegalna działalność, np. przemyt;c) przykładem szarej strefy jest kopiowanie oprogramowania

komputerowego, przegrywanie płyt i sprzedaż nieoryginal-nych nośników muzyki — wiąże się to też z naruszeniempraw autorskich, za co przewidziana jest odpowiedzialnośćkarna.

188


Sprawdzian.

1. Uzupełnij poniższą tabelę.Co to jest? Przykład

zasoby ludzkie

zasoby natu-ralne

zasoby kapita-łowe

2. Na czym polega rzadkość dóbr? Podaj przykład tego zjawiska.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Uzupełnij schemat dotyczący rodzajów własności.WŁASNOŚĆ

KOMUNALNA

jednoosobowa

4. Zdefiniuj podane pojęcia.a) wywłaszczenie — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

189


b) prywatyzacja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) koncesja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) płatna protekcja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Podaj trzy cechy gospodarki rynkowej.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Wyjaśnij pojęcie „niewidzialna ręka rynku”. Kto jest jego au-torem?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Dokończ zdanie: „Jeżeli cena rośnie, to. . .”:a) popyt rośnie, a podaż maleje.b) popyt i podaż rosną.c) popyt i podaż maleją.d) popyt maleje, a podaż rośnie.

8. Podaj cztery przykłady podmiotów gospodarczych.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Uzupełnij schemat wpisując słowa „import” oraz „eksport”.

190


10. Rozwiń skróty:a) UOKiK — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) NBP — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) PKB — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .d) GPW — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .e) KRS — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .f) S.C. — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .g) PR — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11. Co nazywamy inflacją? Jaka wysokości inflacji uważana jestza korzystną dla gospodarki?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12. Podaj trzy rodzaje bezrobocia i podaj przyczynę każdegoz nich.

RODZAJE BEZROBOCIA

13. Wpisz nazwy definiowanych pojęć.a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — opłata pobierana

przez państwo od przywozu i wywozu towarów przez jegogranice;

b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — ograniczeniehandlu poprzez zakaz wywozu lub przywozu pewnych to-warów z lub do danego państwa;

c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — działania prowadzoneprzez firmę w celu sprzedaży produktu i usługi;

191


d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — globalna wartośćtowarów wytworzonych w gospodarce państwa (najczęściejw ciągu roku) pomniejszona o zużycie pośrednie.

14. Wpisz, jaki rodzaj umowy został zawarty w poniższej sytuacjimiędzy pracodawcą a pracownikiem.

OPIS SYTUACJI RODZAJUMOWY

A) Matylda chciała pracować w waka-cje. Umówiła się z kierowniczką skle-pu odzieżowego w jednym z centrówhandlowych, że będzie pracowała przezcztery dni w tygodniu po pięć godzindziennie do końca wakacji. Jej zadaniembyła obsługa klienta.

B) Janek, student socjologii, dostał pro-pozycję napisania swojego pierwszegomateriału edukacyjnego dla organizacjipozarządowej, którą oczywiście przyjął.Dzięki temu zarobił pierwsze pieniądzena zapłacenie opłaty eksploatacyjnej zawynajmowane mieszkanie!

C) Weronika pracuje w jednym z najpopu-larniejszych fast-foodów na świecie napełny etat. Ma prawo do urlopu wy-poczynkowego, ale już nie w tym roku,gdyż cały wykorzystała.

15. Uzupełnij tabelę informacjami na temat wybranych podat-ków w Polsce.

podział POŚREDNIErodzajei ich wy-jaśnienie

CIT, czyli poda-tek dochodowyod osób prawnych

wysokośćpodat-ków

0%, 3%, 7%,22%

18% i 32%

192

Prawa człowieka. Wyzwania dla Polskii świata.

1. Prawa człowieka w ogóle.a) prawa naturalne — prawa posiadane przez człowieka

z samej natury bycia człowiekiem, których żadna władzanie może go pozbawić, jeśli nie chce być uznana za wła-dzę tyrańską (są nienaruszalne), a nawet sam człowiek niemoże się ich zrzec (są niezbywalne); obowiązkiem władzyjest ich ochrona, prawa stanowione musza być im podpo-rządkowane;

b) I generacja praw człowieka (prawa skierowane przeciwpaństwu):å prawa i wolności osobiste,å prawa polityczne zapewniają jednostce wolny udział w ży-

ciu publicznym, w sprawowaniu i kontrolowaniu wła-dzy;

c) II generacja praw człowieka (prawa realizowane po-przez państwo):å prawa socjalne i ekonomiczne:

– określają uprawnienia człowieka jako uczestnika ży-cia gospodarczego, posiadacza własności i pracowni-ka (prawa ekonomiczne),

– zobowiązują państwo do czynienia wysiłków w celuzapewnienia ludziom godnego życia (prawa socjal-ne),

å prawa kulturalne;d) III generacja praw człowieka (prawa kolektywne, soli-

darnościowe), np.:å prawo do rozwoju,å prawo do pokoju,å prawo do czystego środowiska,å prawo do otrzymywania pomocy humanitarnej,

193

Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata.

– są to takie prawa, które ze swojej natury mogą do-tyczyć albo wszystkich, albo nikogo (np. nie możnaprzyznać prawa do życia w czystym środowisku tyl-ko niektórym ludziom, gdyż środowisko jest jednodla wszystkich);

e) IV generacja praw człowieka (obecnie dopiero w trak-cie wyodrębniania, prawa mniejszości), np.:å prawo mniejszości seksualnych do adopcji dzieci,å prawo mniejszości religijnych do swobodnego realizowa-

nia praktyk religijnych;f) generacje praw człowieka w skrócie:

å prawa I generacji ograniczają władzę państwa nad jed-nostką,

å prawa II generacji domagają się aktywnej postawy pań-stwa,

å prawa III generacji zakładają współpracę wszystkichpaństw świata w celu ich wykonania.

2. Pierwsze katalogi praw człowieka w prawie krajowym.Data Dokument1776 Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych1789 Francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela

3. Prawa człowieka w prawie międzynarodowym.Data Dokument1948 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

(ONZ)1950 Europejska Konwencja o Ochronie Praw

Człowieka i Podstawowych Wolności (RE —Rada Europy):· skargi rozpatruje Europejski Trybunał PrawCzłowieka w Strasburgu· obowiązuje zasada bezpośredniej stosowalno-ści (normy konwencji obowiązują w państwie-sygnatariuszu — stanowią część jego porządkuprawnego)

1961 Europejska Karta Socjalna (RE)

194


Data Dokument

1966Pakty PrawCzłowieka (ONZ)· skargi rozpatrujeKomitet PrawCzłowieka w Genewie

MiędzynarodowyPakt Praw Obywa-telskich i Politycz-nychMiędzynarodowyPakt Praw Ekono-micznych

1989 Konwencja o Prawach Dziecka (ONZ)4. Prawa człowieka bywają łamane. . .

a) prawa proceduralne — mówiące o sposobach obronywłasnych praw;

b) co może zrobić osoba, której prawa zostały złamane?

Co może poszkodowany?(w Polsce)

Trybunał Konstytucyjny (skarga konstytucyjna) — gdy oby-

watel uważa, że wyrok sądu lub decyzja administracyjna narusza

jego konstytucyjne prawa, ponieważ prawo (np. ustawa), na pod-

stawie której został/a wydany/a jest niekonstytucyjne

instytucje międzynarodowe— gdy krajowa droga docho-

dzenia swoich praw zawiedzie

RPO — gdy prawa oby-

watela zostały naruszone

przez organy państwa

sąd I instancji

sąd II instancji

Sąd Najwyższy

c) sprawy z zakresu ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkościi zbrodni wojennych rozpatruje Międzynarodowy Try-bunał Karny z siedzibą w Hadze;

d) spory między państwami rozstrzyga MiędzynarodowyTrybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze, dzia-łający na podstawie Karty Narodów Zjednoczonychz 1945r.;

e) nie tylko państwa bronią praw człowieka — zajmują siętym także sami obywatele i ich organizacje:

195


å NGO — non-governmental organizations, organizacjepozarządowe;

å przykłady NGO:– Polska Akcja Humanitarna (PAH) — zajmuje się po-

mocą humanitarną,– Amnesty International — działa na rzecz uwolnienia

więźniów politycznych i więźniów sumienia (osóbwięzionych tylko za swoje poglądy),

– Komitety Helsińskie (w Polsce: Helsińska FundacjaPraw Człowieka) — działają w wielu krajach i zaj-mują się badaniem stanu przestrzegania praw czło-wieka,

– Komitet Ochrony Praw Dziecka;å przykłady IGO (intergovernmental organizations, orga-

nizacje międzyrządowe):– UNICEF (Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz

Dzieci),– UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds.

Oświaty, Nauki i Kultury),– UNHCR (Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych

ds. Uchodźców),– FAO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wy-

żywienia i Rolnictwa),– ILO (Międzynarodowa Organizacja Pracy),– WHO (Światowa Organizacja Zdrowia),

– podane przykłady to agencje wyspecjalizowaneONZ;

å cele organizacji broniących praw i wolności człowieka:– informowanie opinii publicznej o przypadkach naru-

szania praw człowieka,– bezpośrednia pomoc ofiarom,– wywieranie nacisku na władze;

å metody działania ww. organizacji:– badanie przypadków naruszania praw człowieka,– gromadzenie informacji i tworzenie statystyk, rapor-

196


tów, ekspertyz,– udzielanie konsultacji i porad prawnych ofiarom,– przeprowadzanie akcji protestacyjnych,– wysyłanie apeli i listów do władz,– udzielanie bezpośredniej pomocy materialnej, prze-

prowadzanie akcji charytatywnych;å Amnesty International (AI) jako przykład NGO wal-

czącego o przestrzeganie praw człowieka:– walczy o przestrzeganie Powszechnej Deklaracji Praw

Człowieka,– jest organizacją apolityczną, nie zwalcza rządów,– jej główną zasadą jest staranie się o uwolnienie więź-

niów politycznych i więźniów sumienia, bez względuna głoszone przez nich programy, jeżeli nie wzywałyone do użycia przemocy,

– postulaty:– uwolnienie więźniów sumienia (osadzonych ze wzglę-

du na wyznanie, kolor skóry, narodowość itp.),– uwolnienie bezprawnie uwięzionych, przetrzymy-

wanych bez wyroku,– zniesienie kary śmierci,– humanitarne traktowanie więźniów,

– sposób działania: Amnesty International najpierwgromadzi wszystkie dane o więźniu. Potem sprawazostaje przydzielona jednej z grup lokalnych, abyzapewnić całkowitą bezstronność działania. Czasemdo danego kraju kierowani są wysłannicy AI, abyzgromadzić informacje. Grupy lokalne zwracają sięz apelem do władz o natychmiastowe i bezwarunko-we wypuszczenie więźnia. Jeśli nic to nie daje, orga-nizują „pilne akcje” zbierania podpisów pod apelemi wysyłania listów do rządów. Informują też mediao podejmowanych wysiłkach, aby zmobilizować opi-nię publiczną do działania, gdyż dyktatorzy częstouginają się pod jej naporem i naporem reprezentu-

197


jących ją władz państw demokratycznych.5. Organizacja Narodów Zjednoczonych.

a) powołana na konferencji w San Francisco w 1945r., gdziepodpisano Kartę Narodów Zjednoczonych — podsta-wę działania ONZ;

b) siedzibą ONZ jest Nowy Jork;c) cele ONZ:

å utrzymywanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeń-stwa,

å rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami opar-tych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i sa-mostanowienia,

å rozwiązywanie problemów na drodze współpracy mię-dzynarodowej o charakterze gospodarczym, społecznym,kulturalnym, humanitarnym,

å harmonizowanie działalności narodów zmierzających doosiągnięcia tych samych celów;

d) najważniejsze organy Organizacji (powołane w Karcie Na-rodów Zjednoczonych):å Zgromadzenie Ogólne:

– tworzą je przedstawiciele wszystkich państw człon-kowskich;

å Rada Bezpieczeństwa:– jest odpowiedzialna za utrzymanie pokoju między-

narodowego,– składa się z 15 członków:

– stali członkowie (mający prawo weta i wchodzącyw skład Rady cały czas):– Rosja,– Stany Zjednoczone,– Chiny,– Francja,

198


– Wielka Brytania,– 10 niestałych członków (których kadencja w Ra-

dzie trwa 2 lata);å Rada Gospodarcza i Społeczna, której zadaniem jest

badanie międzynarodowych zjawisk gospodarczych i,szeroko pojętych, społecznych;

å Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, którego za-daniem jest rozstrzyganie sporów między państwami-członkami ONZ;

å Sekretariat:– kieruje bieżącym funkcjonowaniem ONZ,– obecny sekretarz generalny: Ban Ki-moon (z Korei

Południowej, jego kadencja skończy się 31.12.2011r.);å Rada Powiernicza, której zadaniem było kontrolowa-

nie administracji władającej terytorium powierniczym(czyli niesamodzielnym, administrowanym przez innepaństwo, lecz do niego nienależącym), lecz wobec usa-modzielnienia się wszystkich terytoriów powierniczychzawiesiła swoją działalność.

6. Milenijne Cele Rozwoju.W Deklaracji Milenijnej z 2000r., państwa członkowskie ONZzobowiązały się dołożyć wszelkich starań, aby do 2015 roku:å wyeliminować skrajne ubóstwo i głód,å zapewnić powszechne nauczanie na poziomie podstawo-

wym,å promować równość płci i awans społeczny kobiet,å ograniczyć umieralność dzieci,å poprawić opiekę zdrowotną nad matkami,å ograniczyć rozprzestrzenianie się HIV/AIDS, malarii i in-

nych chorób zakaźnych,å zapewnić ochronę środowiska naturalnego,å stworzyć globalne partnerskie porozumienie na rzecz roz-

woju.7. Migracje.

a) migracja — zmiana miejsca zamieszkania na dłuższy okres

199


(lub na stałe):

emigracjaimigracja

emigracja imigracja

å emigracja — opuszczenie swojego państwa,å imigracja — przybycie do nowego państwa;

b) emigrant — osoba opuszczająca państwo,c) imigrant — osoba przybywająca do nowego państwa (ta

sama osoba jest i imigrantem i emigrantem, w zależnościod kontekstu w jakim się o niej mówi);

d) uchodźca — osoba zmuszona do emigracji ze swojegopaństwa ze względu na swoje bezpieczeństwo, prześlado-wania, dyskryminację;å państwo, które przyjmuje uchodźcę udziela mu azylu;

e) repatriacja — zjawisko powrotu do kraju ojczystego osób,które znalazły się poza jego granicami z przyczyn od sie-bie niezależnych (np. zmiana granic państwowych, zsyłki,wojny).

8. Co się dzieje na świecie, czyli tematy warte zaintere-sowania.a) słowo-klucz: globalizacja — proces „kurczenia się świata”

polegający na zmniejszaniu się czasu i kosztów potrzeb-nych do zachowania łączności z nawet najbardziej oddalo-nym miejscem oraz wynikające z niego konsekwencje;

b) co się dzieje w sferze ekonomicznej:å nierównomierny poziom bogactwa, czyli bogata pół-

noc i biedne południe,å pułapka zadłużenia, czyli niekończące się długi kra-

jów Trzeciego Świata,å globalizacja gospodarki, czyli proces łączenia się ryn-

ków w jedną całość, co najpełniej widać na rynku kapi-tałowym (z racji możliwości jego całkowitego funkcjo-nowania w przestrzeni wirtualnej) i co dotyka wszyst-

200


kie dziedziny gospodarki (czy zastanawiałeś/aś się, ja-ką drogę przebyła bawełna, by stać się koszulką, którąw tej chwili masz na sobie?)– związany z tym jest ruch alterglobalistyczny, któ-

ry domaga się usunięcia nierówności spowodowanychprzez globalizację w obecnym kształcie oraz zmianęsamego kształtu globalizacji tak, by rozwiązywałaona również problemy społeczne,

å globalne spowolnienie gospodarcze (tzw. kryzysgospodarczy) będące następstwem kryzysu finanso-wego w Stanach Zjednoczonych mimo że nie okazałosię aż tak katastrofalne w skutkach, jak przewidywanona początku, wywoła w 2009r. pierwszy od II wojnyświatowej spadek globalnego PKB (recesję) (we-dług prognoz Banku Światowego) — zwraca to uwa-gę nie tylko na oczywiste negatywne konsekwencje za-równo dla krajów rozwijających się jak i rozwiniętych,ale również ujawnia nieadekwatność przyjętych naświecie rozwiązań prawnych i instytucjonalnychw stosunku do współczesnego kształtu gospodarki;

c) co się dzieje w sferze politycznej:å problem państw upadłych, czyli obszarów, na któ-

rych władza państwowa straciła możliwość egzekwowa-nia swoich decyzji,

å ustrój większości państw świata to różne formy auto-rytaryzmu — demokracja wcale nie panuje na świecietak powszechnie jak w Europie,

å niewydolność państwa narodowego, czyli spowo-dowana procesem globalizacji gospodarki utrata możli-wości rzeczywistego wpływania przez państwo na to, cosię dzieje;

d) co się dzieje w sferze społecznej:å dzięki rozwojowi technicznemu miliony ludzi chcą zmie-

nić aktualne miejsce zamieszkania — imigracja do kra-jów wysokouprzemysłowionych (wysokorozwiniętych) mo-

201


głaby być ogromna, gdyby te państwa nie wprowadzałyrestrykcyjnej polityki imigracyjnej,

å według raportu ONZ, około miliard ludzi głodowałona Ziemi w 2008r.;

e) co się dzieje w sferze podziałów etnicznych:å w wielu państwach świata powstają ruchy separaty-

styczne, chcące oderwania się i utworzenia własnychpaństw,

å są państwa, w których dochodzi do czystek i konflik-tów etnicznych, najczęściej dlatego, że jeden z za-mieszkujących je narodów chce ograniczyć prawa dru-giego;

f) co się dzieje w sferze bezpieczeństwa:å trwa światowa wojna z terroryzmem ogłoszona przez

USA po atakach z 11 września 2001r.,å rozwija się terroryzm, którego istotą jest działanie

mające spowodować strach i panikę wśród ludności w ce-lu wywarcia wpływu na władze państwowe,

å rozwija się przestępczość zorganizowana, w tym kar-tele narkotykowe, mafie, gangi, yakuza, zajmującesię m.in. przemytem (w tym broni),

å rozszerza się dostęp do różnego rodzaju broni maso-wego rażenia (atomowej, chemicznej, biologicznej),

å rozwija się cyberprzestępczość, czyli przestępczośćdotycząca nowych kanałów komunikacji elektronicznej;

g) co się dzieje ze środowiskiem naturalnym:å następuje ocieplenie klimatu powstałe (jak uważa

część specjalistów) w wyniku emisji zbyt dużej ilościgazów cieplarnianych (szklarniowych), którego zwal-czanie jest jednym z priorytetów państw zachodnichzgodnym z ideą zrównoważonego rozwoju,

å konsekwencją ocieplenia jest topnienie lodowców i zwią-zane z tym podwyższanie się poziomu mórz i oce-anów, co może doprowadzić do zniknięcia niektórychpaństw,

202


å w związku z działalnością człowieka i jej konsekwencja-mi postępuje wymieranie gatunków roślin i zwie-rząt,

å maleją światowe zasoby wody pitnej, co już dotykaniektóre państwa,

å rośnie problem zagospodarowania śmieci, z których częśćjest toksyczna dla środowiska, część nie rozłoży się w da-jącej się zaplanować przyszłości (szczególnym przypad-kiem tego problemu jest kwestia odpadów radioak-tywnych — skrajnie niebezpiecznych lecz będącychefektem produkcji energii elektrycznej bez emisji CO2

do atmosfery),å zbyt duża emisja do atmosfery szkodliwych gazów (głow-

nie freonów używanych kiedyś w lodówkach) spowodo-wała powstanie dziury ozonowej, która przepuszczazbyt duże ilości promieniowania ultrafioletowego Słoń-ca,

å następuje karczunek lasów tropikalnych, oznaczają-cy wymarcie wielu gatunków zwierząt oraz zmniejsza-jące się możliwości środowiska do radzenia sobie z nad-mierną (tzn. przekraczającą średnie wskazania z nieda-lekiej przeszłości) ilością dwutlenku węgla w atmosfe-rze,

å pustynnienie Ziemi i jałowienie gleby, spowodowa-ne m.in. ociepleniem klimatu, intensywnością rolnictwa,rozwojem terenów zurbanizowanych.

203


204

Klucze odpowiedzi.

Instrukcja ocenianiaJeżeli w rubryce „punktow.” (oznacza punktowanie) nie ma

komentarza dotyczącego zasad przydzielania punktów, można przy-znać sobie tylko taką liczbę punktów która jest wpisana: np.gdy poprawna odpowiedź to „TAK”, a wpisane jest „0–2” na-leży przyznać 0pkt. za „NIE” i 2pkt. za „TAK”. To samo tyczysię odpowiedzi otwartych: oznaczenie 0–4 oznacza, że odpowiedźmusi być całkowicie poprawna by przyznać za nią jakiekolwiekpunkty — nie można przyznać sobie 1, 2 ani 3 punktów (w takimwypadku nie uznaje się odpowiedzi częściowo poprawnych).

W rubryce „M” jest podana maksymalna ilość punktów dozdobycia za dane zadanie.

Kursywą napisane są uwagi do odpowiedzi. Co do zasady, każ-da odpowiedź, zawierająca tę samą treść co odpowiedź zawartaw kluczu, jest poprawna — jeżeli w jakimś miejscu jest inaczej,jest to napisane.

205

Klucze odpowiedzi.

Podstawoweumiejętnościobywatelskie.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

1.a)

pot

rzeb

ab

ezpi

ecze

ństw

a—

2p

otrz

eba

szac

unku

iuz

nani

a—

4p

otrz

eby

fizjo

logi

czne

—1

pot

rzeb

aw

iedz

y,sa

mor

ealiz

acji

,es

tety

czna

—5

pot

rzeb

apr

zyna

leżn

ości

im

iłoś

ci—

3

0–5

7

b)A

brah

amM

aslo

w0–

22.

c)w

ięzi

społ

eczn

ełą

cząc

eje

jcz

łonk

ów0–

33

3.a)

socj

aliz

acja

—pr

oces

prze

kszt

ałce

nia

czło

wie

kaz

orga

nizm

ubi

olo-

gicz

nego

wis

totę

społ

eczn

ą;w

yróż

nia

się

dwa

etap

y0–

2

10ko

nfl

ikt

ról(

społ

eczn

ych

)—

sytu

acja

,wkt

órej

wys

tępu

jesp

rzec

z-no

śćin

tere

sów

jedn

ostk

izw

iąza

nych

zp

ełni

onym

iprz

ezni

ąfu

nkcj

ami

wsp

ołec

zeńs

twie

0–2

społ

ecze

ńst

wo

—du

żasp

ołec

znoś

ćza

mie

szku

jąca

dany

obsz

ar(n

p.pa

ństw

a)0–

2

społ

eczn

ość

—zb

ioro

woś

ćw

ytw

arza

jąca

cech

yw

spól

noty

,m

ając

aw

spól

nące

chę

0–2

b)...

nauk

iba

dają

cej

społ

ecze

ństw

o/na

uki

osp

ołec

zeńs

twie

0–2

206

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M4.

Róż

nica

mię

dzy

klas

ąa

war

stw

ąsp

ołec

zną

pol

ega

nain

nym

kry

-te

riu

mw

yod

ręb

nia

jący

mje

od

społ

ecze

ńst

wa:

wpr

zypa

dku

wyr

óżni

ania

klas

bier

zesi

ęp

oduw

agę

doch

ody

(ori

enta

cja

pion

owa)

,w

przy

padk

uw

arst

wbi

erze

się

pod

uwag

ęw

ykon

ywan

yza

wód

,pr

e-st

iż(o

rien

tacj

ap

ozio

ma)

.U

wag

a:ka

żda

inna

odpo

wie

dźod

dają

cata

kist

anrz

eczy

jest

praw

idło

-w

a.R

óżni

cam

iędz

yw

arst

wą

akl

asą

mus

iby

ćsf

orm

ułow

ana

bard

zow

yraź

nie,

nie

wys

tarc

zaze

staw

ieni

eob

oksi

ebie

defin

icji

obu

poję

ć.

0–3–

63p

kt.

zap

odan

iety

lko

zest

awie

nia

defi

nic

jiw

arst

wy

ikl

asy,

6pkt

.za

nap

isan

ieró

żnic

y

6

5.kl

asa

wsz

kole

:MA

ŁA

—F

OR

MA

LN

A—

WT

ÓR

NA

—O

TW

AR

TA

naró

d:D

UŻ

A—

NIE

FO

RM

AL

NA

—W

TÓ

RN

A—

OT

WA

RT

Apa

rtia

pol

ityc

zna:

DU

ŻA

—F

OR

MA

LN

A—

WT

ÓR

NA

—O

TW

AR

TA

kast

a:D

UŻ

A—

FO

RM

AL

NA

—W

TÓ

RN

A—

ZA

MK

NIĘ

TA

0–1–

22p

kt.

zaka

żdy

wie

rsz

do-

brz

e,1p

kt.

zatr

zyka

tego

rie

ww

iers

zud

obrz

e

8

6.d)

bog

actw

o,w

ładz

a,pr

esti

ż0–

33

7.O

byw

atel

jest

osob

ą,kt

órą

łącz

yz

pańs

twem

stos

unek

praw

ny:

oby-

wat

elm

usi

wyp

ełn

iać

obow

iązk

iw

obec

pańs

twa

im

oże

korz

y-

stać

zp

raw

zap

ewni

anyc

hm

upr

zez

pańs

two.

0–3

7

Dw

ieza

sady

naby

wan

iaob

ywat

elst

wa

toza

sada

krw

ii

zasa

dazi

emi.

0–2–

48.

Lob

bing

topr

óby

oddz

iały

wan

iegr

upin

tere

suna

decy

zje

wła

dz.

0–2

4

207

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

MW

Pol

sce

jest

lega

lny.

0–2

9.

a)P

0–2

8b)

F—

prze

dsta

wic

iele

sam

orzą

duw

chod

ząw

skła

dra

dysz

koły

0–2

c)P

0–2

d)F

—sa

mor

ząd

moż

ety

lko

opin

iow

ać,

nie

moż

ezm

ieni

ćpr

ogra

mu

wyc

how

awcz

ego

szko

ły0–

2

10.

norm

ym

oral

ne,

np.

praw

dom

ówno

ść,

nies

ieni

ep

omoc

yp

otrz

ebuj

ą-cy

m0–

2

8no

rmy

relig

ijne

,np.

chod

zeni

edo

kośc

ioła

wni

edzi

elę

(chr

ześc

ijan

ie),

mod

litw

a5

razy

dzie

nnie

(muz

ułm

anie

)0–

2

norm

yob

ycza

jow

e,np

.ub

iera

nie

choi

nki

naB

oże

Nar

odze

nie,

prze

-pu

szcz

anie

kobi

etw

drzw

iach

0–2

norm

ypr

awne

,np

.pł

acen

iep

odat

ków

,ni

eprz

echo

dzen

iepr

zez

ulic

ęna

czer

won

ymśw

ietl

e0–

2

11.

a)Z

apre

zent

owan

ene

gocj

acje

sąźl

epr

owad

zone

,p

onie

waż

paty

czak

zpr

awej

stro

nyob

staj

epr

zysw

ojej

prop

ozyc

ji—

nie

szuk

aal

tern

a-ty

wny

chro

zwią

zań.

0–2

6

b)pa

tycz

akle

wy:

styl

mię

kki,

paty

czak

praw

y:st

yltw

ardy

0–2–

412

.a)

Neg

ocja

cje

topr

oces

osią

gani

ap

oroz

umie

nia,

wkt

órym

ucze

stni

czą

tyko

stro

nyko

nflik

tu.

0–2

22

b)M

inis

ters

two

Fin

ansó

w0–

2

208

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mc)

Np.

Min

iste

rstw

otw

ierd

zi,ż

eza

prop

onow

ane

prze

zfir

my

war

unki

fi-na

nsow

edo

tycz

ące

budo

wy

auto

stra

dyA

2ni

eza

bez

piec

zały

inte

resu

publ

iczn

ego.

0–2

d)c)

obaj

0–2

e)N

p.E

ksp

erci

twie

rdzą

,że

czas

naog

łosz

enie

prze

targ

uby

łnie

moż

liwy

dozr

ealiz

owan

ia.

0–2

f)Fak

ty:

MI

zerw

ało

nego

cjac

jeW

styc

zniu

MI

prze

sunę

łoro

zstr

zygn

ięci

epr

zeta

rgu

nako

niec

lute

goA

dria

nFu

rgal

ski

jest

czło

nkie

mZ

esp

ołu

Dor

adcó

wT

OR

Jan

Jaki

elje

stpr

ezes

emSt

owar

zysz

enia

Stoł

eczn

ejK

omun

ikac

jiP

owst

anie

odci

nka

auto

stra

dyA

2m

iędz

yŁ

odzi

ąa

War

szaw

ąby

łopl

anow

ane

naro

k20

12O

pin

ie:

„Nie

ma

szan

sże

byśm

yzd

ążyl

ina

Eur

o”„S

zans

ena

pow

stan

ieA

2m

iędz

yŁ

odzi

ąa

War

szaw

ąna

Eur

o20

12są

prak

tycz

nie

zero

we.

Rea

lny

term

into

2013

”„N

iew

iado

mo

czy

znaj

dąsi

ęfu

ndus

zena

tęin

wes

tycj

ę.B

yćm

oże

zost

aną

prze

nies

ione

ześr

odkó

wpr

zezn

aczo

nych

nabu

dow

ęA

4”„W

moi

mpr

zeko

nani

usz

anse

nazb

udow

anie

auto

stra

dyna

Eur

osą

blis

kie

zeru

”„G

dyby

umow

aby

łap

odpi

sana

wlu

tym

,był

yby

szan

sena

zako

ńcze

-ni

ein

wes

tycj

iw

maj

u20

12”

0–2–

4–6–

8–10

–12 p

o2p

kt.

zaka

żdy

fakt

ika

żdą

opi-

nię

209

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M13

a)8%

0–2

8b)

19%

0–2

c)20

%0–

2d)

40%

0–2

100

210

Klucze odpowiedzi.

Państwo.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M1.

Wła

dza

tozd

olno

śćdo

świa

dom

ego

wp

ływ

ania

naza

chow

anie

in-

nych

.Opi

erać

się

moż

ena

sile

,czy

lim

ożliw

ości

uka

ran

ialu

bau

to-

ryte

cie,

czyl

ip

rest

iżu

(pow

ażan

iu/

resp

ekci

e).

Jedn

ymz

przy

-kł

adów

wła

dzy

jest

wła

dza

pol

itycz

na,

czyl

imoż

liwoś

ćp

odej

mow

a-ni

ade

cyzj

ido

tycz

ącyc

hca

łej

społ

eczn

ości

0–1

zaka

żde

6

2.b)

osia

dłej

ludn

ości

,te

ryto

rium

,su

wer

enne

jw

ładz

y0–

33

3.Su

wer

enno

ścią

nazy

wam

yni

ezal

eżno

śćw

spra

wow

aniu

wła

dzy.

0–2

6Su

wer

enno

śćze

wnę

trzn

ap

oleg

ana

niez

ależ

nośc

iw

ładz

ypa

ństw

owej

odw

ładz

yin

nych

pod

mio

tów

zagr

anic

znyc

h.0–

2

Suw

eren

ność

wew

nętr

zna

pol

ega

naty

m,

żew

ładz

apa

ństw

owa

jest

najw

yższ

ąw

ładz

ąw

dany

mpa

ństw

ie.

0–2

4.D

EM

OK

RA

CJA

:w

szys

cyob

ywat

ele

źród

łem

wła

dzy,

wol

ność

obyw

atel

i,ró

wno

śćob

ywat

eli,

wła

dza

pod

dana

kont

roli,

wła

dze

wyb

iera

nena

okre

ślon

ycz

as

0–1–

2–3

21

211

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

MA

UT

OR

YT

AR

YZ

M:

wła

dza

mni

ejsz

ości

lub

jedn

ostk

i,br

akko

ntro

liw

ładz

yi

zgod

yna

nią

zest

rony

społ

ecze

ństw

a,og

rani

czen

iep

olit

yczn

ych

praw

obyw

atel

i,br

akin

gere

ncji

wła

dzy

wży

cie

pryw

atne

obyw

atel

i,za

zwyc

zaj:

wys

tęp

owan

iep

opar

cie

arm

iidl

aw

ładz

y

0–1–

2–3

TO

TA

LIT

AR

YZ

M:

dykt

atur

aje

dnej

part

ii,ob

owią

zuje

jedn

a,je

dyni

esł

uszn

aid

eolo

gia,

siln

ieog

rani

czon

epr

awa

pol

ityc

zne,

inge

renc

jai

kont

rola

życi

apr

ywat

nego

obyw

atel

ipr

zez

wła

dzę

(na-

rusz

enie

praw

osob

isty

ch),

0–1–

2–3

a)

Wie

lka

Bry

tani

a—

mon

arch

ia0–

1H

iszp

ania

—m

onar

chia

0–1

Fran

cja

—re

publ

ika

0–1

Stan

yZ

jedn

oczo

ne—

repu

blik

a0–

1D

ania

—m

onar

chia

0–1

Lit

wa

—re

publ

ika

0–1

b)N

p.R

óżni

cam

iędz

yfe

dera

cją

ako

nfed

erac

jąp

oleg

ana

ich

bu

dow

ie:

fede

racj

ato

jedn

opa

ństw

o,ko

nfed

erac

jato

zwią

zek

kilk

upa

ństw

.0–

3–6

6pkt

.ty

lko

gdy

różn

ica

jest

naz

wan

a

212

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

5.

a)an

arch

iści

0–2

10b)

dykt

atur

a/

desp

otia

/au

tory

tary

zm/

tyra

nia

0–2

c)pa

ństw

ona

rodo

we

0–2

d)ob

ywat

elst

wo

0–2

e)us

trój

0–2

6.

a)K

onst

ytuc

jaR

P/K

onst

ytuc

jaR

zecz

ypos

pol

itej

Pol

skie

jU

wag

a:od

pow

iedź

„kon

styt

ucja

”je

stni

ewys

tarc

zają

ca.

0–2

29

b)02

.04.

1997

r.0–

2c)

Kon

styt

ucja

jest

najw

ażni

ejsz

ymak

tem

praw

nym

wP

olsc

e.U

wag

a:ka

żda

inna

odpo

wie

dźm

ając

apo

twie

rdze

nie

wpo

dany

mfr

ag-

men

cie

Kon

styt

ucji

RP

jest

praw

idło

wa.

0–2

d)us

taw

aza

sadn

icza

0–2

e)tr

ójp

odzi

ałw

ładz

y/za

sada

trój

pod

ział

uw

ładz

y0–

2f)

pańs

two

unit

arne

Uw

aga:

odpo

wie

dź„r

epub

lika”

jest

błęd

na,

gdyż

wsk

azuj

ena

form

ęrz

ądów

,a

nie

form

ępa

ństw

a.O

dpow

iedź

„pań

stw

oje

dnol

ite”

też

jest

niew

ysta

rcza

jąca

,ch

oćop

isow

opo

praw

na,

poni

eważ

nie

jest

okre

śle-

niem

fach

owym

.

0–2

213

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mg)

Np.

okre

ślen

ieus

troj

upa

ństw

a,w

yzna

czen

ieko

mp

eten

cji

najw

yższ

ych

orga

nów

pańs

twa,

pot

wie

rdze

nie

praw

ado

rząd

zeni

a,za

gwar

anto

wan

ieob

ywat

elom

pod

staw

owyc

hpr

aw,n

ap

odst

awie

któ-

rych

stan

owio

neb

ędzi

epr

awo,

okre

ślen

iena

jważ

niej

szyc

hpr

awob

owią

zują

cych

wpa

ństw

ie(w

tym

kata

logu

praw

iob

owią

zków

obyw

atel

i),

inte

grow

anie

obyw

atel

i

0–1–

2–3

h)pr

zest

rzeg

anie

praw

a,w

iern

ość

Rze

czyp

osp

olit

eji

tros

kao

dobr

ow

spól

ne,

obro

naO

jczy

zny,

dbał

ość

ost

anśr

odow

iska

natu

raln

ego,

pon

osze

nie

cięż

arów

świa

dcze

ńpu

blic

znyc

h/pł

acen

iep

odat

ków

0–1–

2–3–

4–5

wol

nośc

ii

praw

apo

lityc

zne:

praw

odo

orga

nizo

wan

iap

okoj

owyc

hzg

rom

adze

ń/de

mon

stra

cji,

praw

odo

ucze

stni

czen

iaw

zgro

mad

zeni

ach/

dem

onst

racj

ach,

wol

ność

zrze

szan

iasi

ę,pr

awo

doró

wne

godo

stęp

udo

służ

bypu

blic

znej

,cz

ynne

praw

ow

ybor

cze,

bier

nepr

awo

wyb

orcz

e,pr

awo

dow

nosz

enia

skar

g,p

etyc

jiit

p.

0–1–

2–3

214

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

i)w

olno

ści

ipr

awa

osob

iste

:w

olno

śćsł

owa,

wol

ność

sum

ieni

ai

wyz

nani

a,ni

etyk

alno

śćos

obis

ta,

wol

ność

osob

ista

,za

kaz

tort

ur,

wol

ność

kom

unik

owan

iasi

ę,ni

enar

usza

lnoś

ćm

iesz

kani

a,w

olno

śćp

orus

zani

asi

ę,w

olno

śćsł

owa

itp.

0–1–

2–3

wol

nośc

ii

praw

aek

onom

iczn

e,so

cjal

nei

kultu

raln

e:pr

awo

dodz

ie-

dzic

zeni

a,w

olno

śćw

ybor

uza

wod

u,pr

awo

dob

ezpi

eczn

ych

war

unkó

wpr

acy,

praw

odo

emer

ytur

y,re

nty,

zasi

łków

itp.

,pr

awo

dooc

hron

yzd

row

ia,

praw

odo

nauk

i,w

olno

śćtw

órcz

ości

arty

styc

znej

,w

olno

śćba

dań

nauk

owyc

h,w

olno

śćna

ucza

nia,

wol

ność

korz

ysta

nia

zdó

brku

ltur

yit

p.

0–1–

2–3

215

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M7.

PR

EZ

YD

EN

T:

a,g

RZ

ĄD

:c,

hP

AR

LA

ME

NT

:d,

eSĄ

DY

:b,

f

0–1–

2–3–

4–5–

6–7–

8

8

8.

a)F

—M

arsz

ałek

Sejm

uza

rząd

zaw

ybor

ypr

ezyd

enck

ie.

0–1

5b)

P0–

1c)

F—

mus

ząup

łyną

ćdo

kład

nie

2ty

godn

ie0–

1d)

P0–

1e)

P0–

1

9.a)

cenz

ura

prew

ency

jna

—ko

ntro

lai

inge

renc

jaw

treś

cipu

blik

acji

/fil

mu

/au

dycj

iit

p.pr

zed

ich

publ

ikac

ją/

emis

ją0–

26

b)ce

nzur

are

pres

yjna

—ko

ntro

latr

eści

po

ich

opub

likow

aniu

(cza

sam

iw

iąże

się

zna

kaze

mw

ycof

ania

publ

ikac

ji,

audy

cji

itp.

)0–

2

c)ka

mpa

nia

wyb

orcz

a—

okre

sp

oprz

edza

jący

wyb

ory,

pod

czas

któr

ego

odby

wa

się

„wal

ka”

kand

ydat

ówo

głos

yw

ybor

ców

0–2

10.

a)pr

zyw

iąza

nie

dotr

adyc

ji—

praw

ica

0–1

6

b)ko

niec

znoś

ćp

ostę

pu—

lew

ica

0–1

c)sc

epty

czno

śćw

obec

zmia

n—

praw

ica

0–1

d)sp

raw

iedl

iwoś

ćsp

ołec

zna

—le

wic

a0–

1e)

kons

erw

atyz

m—

praw

ica

0–1

216

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mf)

głos

zeni

ep

otrz

ebzm

ian

społ

eczn

ych,

ekon

omic

znyc

h,p

olit

yczn

ych

—le

wic

a0–

1

100

217

Klucze odpowiedzi.

Samorządlokalny.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

1.

AD

MIN

IST

RA

CJA

PU

BL

ICZ

NA

rząd

owa

sam

orzą

dow

a

centr

aln

a

rząd

iur

zędy

cent

raln

e

ww

oje-

wód

ztw

ie

nie

zesp

olon

a

pod

legł

am

.in

min

istr

om

zesp

olon

a

pod

legł

a

woj

ewod

zie

0–1

zaka

żdy

pro

stok

ąt

4

2.

SAM

OR

ZĄ

DG

MIN

NY

:w

ójt,

burm

istr

z,pr

ezyd

ent

mia

sta

0–1–

2–3

9SA

MO

RZ

ĄD

PO

WIA

TO

WY

:za

rząd

pow

iatu

nacz

ele

zest

aros

tą0–

1SA

MO

RZ

ĄD

WO

JEW

ÓD

ZK

I:za

rząd

woj

ewód

ztw

ana

czel

ez

mar

-sz

ałki

em0–

1

218

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Ma)

wój

t,bu

rmis

trz,

prez

yden

tm

iast

a0–

1–2–

3b)

01.0

1.19

99r.

0–1

3.

a)sp

orzą

dzan

iei

aktu

aliz

acja

spis

uos

óbup

raw

nion

ych

dogł

osow

ania

ww

ybor

ach

pow

szec

hnyc

h(z

leco

ne)

0–1

4b)

prow

adze

nie

bibl

iote

kna

tere

nie

gmin

y,oc

hron

aza

bytk

ów(w

łasn

e)0–

1c)

zap

ewni

enie

zaop

atrz

enia

ww

odę,

kana

lizac

ji,

usuw

ania

ioc

zysz

cza-

nia

ście

ków

(wła

sne)

0–1

d)na

dzór

iwyd

awan

iep

ozw

oleń

naup

raw

ęm

aku

ikon

opii

włó

knis

tych

naob

szar

zegm

iny

(zle

con

e)0–

1

4.N

p.R

óżni

cam

iędz

ypa

ństw

emsc

entr

aliz

owan

yma

zdec

entr

aliz

owa-

nym

pol

ega

nain

nych

zale

żnoś

ciac

hm

ięd

zyor

gan

ami

wła

-d

zyw

łaśc

iwym

id

lap

oszc

zegó

lnych

szcz

ebli

pod

ział

ute

ry-

tori

aln

ego:

wpa

ństw

iesc

entr

aliz

owan

ymw

szys

tkie

inst

ytuc

jelo

kal-

nesą

pod

por

ząd

kow

ane

cent

raln

ymor

gano

mpa

ństw

a,za

św

pań-

stw

iezd

ecen

tral

izow

anym

nasz

czeb

lulo

kaln

ymis

tnie

jesa

mor

ząd

—st

rukt

ura

niez

ależ

naod

wła

dzy

nacz

elny

chor

ganó

wpa

ństw

a.

0–3–

66p

kt.

tylk

oza

naz

wa-

nie

różn

icy,

3pkt

.za

zest

awie

nei

defi

nic

ji

6

5.a)

kade

ncja

0–1

3b)

sesj

a0–

1c)

zasa

dap

omoc

nicz

ości

/za

sada

subs

ydia

rnoś

ci0–

1

219

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M6.

wie

c—

zgro

mad

zeni

elu

dzi

napl

acu,

dem

onst

racj

a—

prze

mar

szul

icam

i,pi

kiet

a—

zgro

mad

zeni

elu

dzip

rzed

budy

nkie

mod

pow

iedn

ich

wła

dz,

pet

ycja

—lis

tp

opar

typ

odpi

sam

ios

óbza

inte

reso

wan

ych,

list

dora

dneg

o—

pise

mne

zapy

tani

elu

bzw

róce

nie

uwag

ira

dneg

ona

daną

kwes

tię

Uw

aga:

każd

ain

nara

cjon

alni

euz

asad

nion

aod

pow

iedź

jest

popr

awna

.

0–1–

2–3–

4–5–

6–7–

8

8

7.

a)ra

dagm

iny

0–2

24

b)gd

ykw

ota

doch

odów

jest

wyż

sza

odkw

oty

wyd

atkó

w0–

2c)

pol

ega

nazr

ówna

niu

kwot

ydo

chod

ówz

kwot

ąw

ydat

ków

0–2

d)p

onie

waż

chci

eli

zwię

kszy

ćza

kres

inw

esty

cji

0–2

e)p

onie

waż

gmin

aci

eszy

się

stał

ymza

inte

reso

wan

iem

inw

esto

rów

0–1

pon

iew

ażci

ągle

przy

byw

am

iesz

kańc

ów0–

1f)

pod

atek

roln

y(o

dzi

emi

roln

ej);

pod

atek

odni

eruc

hom

ości

;p

oda-

tek

odśr

odkó

wtr

ansp

orto

wyc

hi

inne

(np.

odp

osia

dani

aps

a);

częś

ćp

odat

kudo

chod

oweg

ood

osób

fizyc

znyc

h(P

IT)

ios

óbpr

awny

ch(C

IT);

sam

oop

odat

kow

anie

mie

szka

ńców

;cz

ynsz

eza

wyn

ajem

loka

liko

mun

alny

ch;o

płat

yza

dzie

rżaw

ione

grun

tyko

mun

alne

;pie

niąd

zeze

sprz

edaż

ym

ieni

ako

mun

alne

go;o

płat

yta

rgow

e(z

aw

ynaj

emm

iejs

cana

targ

owis

ku);

dota

cje

isu

bwen

cje

zbu

dżet

upa

ństw

a;pi

enią

dze

ześr

odkó

wU

nii

Eur

opej

skie

j

0–1–

2–3–

4–5–

6

220

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mg)

FAK

TY

:np

.is

tnie

nie

defic

ytu

wbu

dżec

iegm

iny,

pod

jęci

euc

hwał

yo

zaci

ągni

ęciu

kred

ytu,

6lu

tego

odby

łasi

ęse

sja

rady

gmin

y,w

ydat

kiL

ubin

aby

łyp

oczą

tkow

oza

plan

owan

ena

44m

lnzł

;O

PIN

IE:

np.

inw

esty

cje

zapl

anow

ane

wbu

dżec

ieb

ędą

sprz

yjał

yro

z-w

ojow

igm

iny,

inw

esty

cje

zapl

anow

ane

wbu

dżec

ieb

ędą

służ

yły

jej

mie

szka

ńcom

,12

0od

cink

ówdr

ógto

ogro

mna

ilość

,in

fras

truk

tura

drog

owa

jest

naji

stot

niej

sza

wno

wop

rzyj

ętym

budż

e-ci

e

0–1–

2–3–

4–5–

6–7–

8

8.ni

ezat

rudn

iona

ini

epro

wad

ząca

dzia

łaln

ości

gosp

odar

czej

,zd

olna

igo

tow

ado

prac

y,ni

eucz

ąca

się

wsz

kole

dzie

nnej

,za

reje

stro

wan

aw

urzę

dzie

prac

y,m

ając

aw

ięce

jni

ż18

lat,

maj

ąca

mni

ejni

ż60

lat

(kob

iety

)lu

b65

lat

(meż

czyź

ni),

bez

praw

ado

emer

ytur

ylu

bre

nty,

niep

obie

raja

caza

siłk

ówan

iśw

iadc

zeń

inny

chni

żza

siłe

kdl

ab

ezro

-b

otny

ch,

niep

osia

dają

cani

eruc

hom

ości

roln

ejp

owyż

ej2

hekt

arów

prze

licze

nio-

wyc

h

0–1–

2–3–

4–5–

66

221

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

9.N

p.:

orga

nizo

wan

ieku

rsów

umoż

liwia

jący

chzd

obyc

ieno

wyc

hkw

ali-

fikac

ji,

orga

nizo

wan

iepr

acin

terw

ency

jnyc

h,or

gani

zow

anie

rob

ótpu

blic

znyc

h,ud

ziel

anie

korz

ystn

ych

poż

ycze

kna

wła

sną

dzia

łaln

ość

(sam

ozat

rud-

nien

ie),

nisk

oopr

ocen

tow

ane

kred

yty

natw

orze

nie

now

ych

mie

jsc

prac

ydl

afir

mU

wag

a:in

neod

pow

iedz

iró

wni

eżm

ogą

być

praw

idło

we,

jedn

aktr

zeba

spra

wdz

ićje

np.

pod

wzg

lęde

mle

galn

ości

.

0–2–

412

Uw

aga:

argu

men

tym

uszą

bezp

ośre

dnio

odw

oływ

aćsi

ędo

wyb

rane

gopr

zykł

adu

ido

żadn

ego

inne

go.

Oce

naic

hra

cjon

alno

ści

jest

spra

wą

subi

ekty

wną

.

0–2–

4–6–

8

10.

a)re

gion

aliz

acja

(8)

0–1

6

b)re

gion

aliz

m(1

)0–

1c)

euro

regi

on(4

)0–

1d)

sepa

raty

zm(2

)0–

1e)

ster

eoty

p(3

)0–

1f)

mał

aoj

czyz

na(6

)0–

111

.a)

prow

adze

nie

szkó

łśr

edni

ch—

sam

orzą

dp

owia

tow

y0–

16

b)re

jest

racj

ap

ojaz

dów

—sa

mor

ząd

pow

iato

wy

0–1

222

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mc)

wyd

awan

iedo

wod

ów—

sam

orzą

dgm

inny

0–1

d)pr

owad

zeni

esz

pita

lisp

ecja

listy

czny

ch—

sam

orzą

dw

ojew

ódzk

i0–

1e)

przy

goto

wan

iepl

anu

rozw

oju

regi

onal

nego

—sa

mor

ząd

woj

ewód

zki

0–1

f)us

uwan

ieod

padó

wni

ebez

piec

znyc

h—

sam

orzą

dp

owia

tow

y0–

1

12.

a)m

arze

c20

090–

2

12

b)1

—w

ojew

ództ

wo

wie

lkop

olsk

ie0–

2c)

2—

woj

ewód

ztw

ow

arm

ińsk

o-m

azur

skie

0–2

d)T

akie

woj

ewód

ztw

oni

eis

tnia

ło.

0–2

e)4

—w

ojew

ództ

wo

opol

skie

0–2

f)w

czte

rech

chod

zio

woj

ewód

ztw

am

ałop

olsk

ie,m

azow

ieck

ie,ś

ląsk

ie,w

ielk

opol

skie

0–2

100

223

Klucze odpowiedzi.

Instytucjepaństwademokratycznego.Część1.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

1.

a)D

emok

racj

aje

stna

rzęd

ziem

umoż

liwia

jący

mro

zwią

zyw

anie

konfl

ik-

tów

drog

ąp

okoj

ową.

0–2

14b)

Tyr

ania

.0–

2c)

bez

poś

redn

iew

ybor

yw

ładz

,rzą

dypr

awa,

pod

staw

owe

praw

aob

ywa-

tels

kie

0–2–

4–6

d)N

ie0–

2e)

Nie

.Is

totą

dem

okra

cji

jest

kont

rola

wła

dzy

prze

zob

ywat

eli

—ni

em

oże

ona

zach

odzi

ć,gd

yob

ywat

ele

nie

mog

ąsi

ęsw

obod

nie

wyp

o-w

iada

ć(g

dyis

tnie

jece

nzur

apr

ewen

cyjn

a).w

taki

ejsy

tuac

jisk

ładn

iki

dem

okra

cji

nie

były

bydo

stat

eczn

ieza

gwar

anto

wan

e.

0–2

2.Z

asad

apa

ństw

apr

awne

gop

oleg

ana

ogra

nicz

eniu

wła

dzy

inst

ytu-

cji

pańs

twow

ych

wył

ączn

iedo

kwes

tii,

któr

ych

regu

low

anie

zlec

aim

praw

o.

0–2

6

Pol

ska

jest

pańs

twem

praw

nym

.0–

2

224

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

MD

okum

ente

m,k

tóry

okre

śla

Pol

skę

jako

pańs

two

praw

neje

stK

onst

y-tu

cja

RP

.W

odpo

wie

dzi

moż

eby

ćza

war

tedo

datk

owo:

wR

zecz

ypos

pol

itej

Pol

-sk

iej

obyw

atel

ma

praw

odo

odw

ołan

iasi

ęod

decy

zji

adm

inis

trac

yj-

nej,

któr

ąuz

nał

zasp

rzec

zną

zpr

awem

—is

tnie

jądo

tego

celu

prze

-w

idzi

ane

proc

edur

yii

nsty

tucj

e.Sę

dzio

wie

sąni

ezaw

iśli

—p

odle

gają

tylk

opr

awo,

ani

epr

zeło

żony

m.

0–2

3.

a)

rów

ność

0–1

10

wol

ność

/w

olno

śćsł

owa

/w

olno

śćsu

mie

nia

0–1

wła

dza

wię

kszo

ści

/m

echa

nizm

wyb

orów

0–1

„czw

arta

wła

dza”

/ko

ntro

law

ładz

y/

wol

ność

słow

a0–

1

b)

dem

okra

cja

liber

alna

/de

mok

racj

ako

nsty

tucy

jna

0–1

Rzą

dyw

yłon

ione

prze

zw

ięks

zość

obyw

atel

im

uszą

resp

ekto

wać

pra-

wa

tych

obyw

atel

i,kt

órzy

znal

eźli

się

wm

niej

szoś

ci.

0–2

c)de

mok

racj

ab

ezp

ośre

dnia

0–2

d)de

mok

racj

ael

ekto

raln

a/

dem

okra

cja

wyb

orcz

a0–

14.

a)W

edłu

gp

osła

Szm

ajdz

ińsk

iego

sytu

acja

kobi

etp

ogor

szy

się,

gdyż

opi-

sana

zmia

nado

prow

adzi

doca

łkow

iteg

oza

kazu

abor

cji,

aby

ćm

oże

rów

nież

doza

kazu

zabi

egów

invi

tro

iba

dań

pren

atal

nych

.

0–2

14

225

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mb)

Roz

poc

zęci

est

arań

opr

zepr

owad

zeni

ere

fere

ndum

wsp

raw

iezm

iany

Kon

styt

ucji

.0–

2

c)Se

jm:

wię

kszo

ścią

2/3

głos

ów0–

1Se

nat:

bez

wzg

lędn

ąw

ięks

zośc

iągł

osów

0–1

d)W

nios

eko

zorg

aniz

owan

iere

fere

ndum

ws.

zmia

nyK

onst

ytuc

jim

oże

prze

dsta

wić

cona

jmni

ej92

pos

łów

(1/5

usta

wow

ejlic

zby

pos

łów

)0–

2

e)P

rezy

dent

owi

RP

,Se

nato

wi

0–1

f)

P—

Ref

eren

dum

jest

usto

sunk

owan

iem

się

społ

ecze

ństw

ado

kwes

tii

oni

ezw

ykle

duże

jw

adze

dla

pańs

twa.

Jest

elem

ente

mde

mok

racj

ib

ezp

ośre

dnie

j.

0–1

F—

Frek

wen

cja

pod

czas

refe

rend

umko

nsty

tucy

jneg

o,p

odob

nie

jak

pod

czas

zwyk

łego

,ni

em

aw

pływ

una

waż

ność

wyn

ików

.W

yjaś

nien

ie:

frek

wen

cja

ma

wpł

ywna

waż

ność

wyn

ików

„zw

ykłe

go”

refe

rend

um.

0–1

F—

Po

przy

jęci

uus

taw

yo

zmia

nie

Kon

styt

ucji

prze

zpa

rlam

ent

Pre

zyde

ntm

oże

jąp

odpi

sać,

zaw

etow

aćlu

bsk

iero

wać

doT

rybu

nału

Kon

styt

ucyj

nego

.W

yjaś

nien

ie:

Pre

zyde

ntm

usi

podp

isać

przy

jęta

prze

zSe

jmi

Sena

tus

taw

ęo

zmia

nie

Kon

styt

ucji

.

0–1

P—

Ow

ażno

ścir

efer

endu

mog

ólno

kraj

oweg

ode

cydu

jeSą

dN

ajw

yż-

szy.

0–1

226

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M5.

rząd

,gr

upa

100.

000

obyw

atel

i(p

ełno

letn

ich

ini

epoz

baw

iony

chpr

awpu

blic

znyc

h)0–

1–2

2

6.

a)7.

0–1

10

b)12

.0–

1c)

10.

0–1

d)2.

0–1

e)4.

0–1

f)6.

0–1

g)3.

0–1

h)1.

0–1

i)9.

0–1

j)8.

0–1

7.

Sejm

:iz

ba

niż

sza,

Sena

t:iz

ba

wyżs

za0–

1za

obie

naz

wy

nar

az20

Sejm

:46

0p

osłó

w,

Sena

t:10

0se

nato

rów

0–1–

2

wyb

ory

doSe

jmu:

rów

ne,

pow

szec

hne,

bez

poś

redn

ie,

wgł

osow

aniu

tajn

ym,

prop

orcj

onal

ne;

wyb

ory

doSe

jmu:

pow

szec

hne,

bez

poś

redn

ie,

wgł

osow

aniu

tajn

ym,

wię

kszo

ścio

we;

0–1

zaka

żdą

cech

ę,łą

czn

ie9

227

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

MSe

jm:

bier

nepr

aww

ybor

cze

od21

lat,

czyn

neod

18la

t;Se

nat:

bier

nepr

awy

wyb

orcz

eod

30la

t,cz

ynne

od18

lat

0–1

zaka

żdy

wie

k,łą

czn

ie4

Sejm

:st

anow

ieni

epr

awa

(fun

kcja

praw

odaw

cza)

,de

cydo

wan

ieo

ustr

oju

pańs

twa

(fun

kcja

ustr

ojod

awcz

a),

kont

rolo

wan

ierz

ądu

(fun

kcja

kont

roln

a),

pow

oływ

anie

niek

tóry

chw

ażny

chur

zędn

ików

pańs

twow

ych

(fun

kcja

krea

cyjn

a),

decy

dow

anie

ofin

ansa

chpa

ństw

a;Se

nat:

stan

owie

nie

praw

a(f

unkc

japr

awod

awcz

a),

decy

dow

anie

ous

troj

upa

ństw

a(f

unkc

jaus

troj

odaw

cza)

,p

owoł

ywan

ie(n

iekr

óryc

h)w

ażny

chur

zędn

ików

pańs

twow

ych

(fun

k-cj

akr

eacy

jna)

,de

cydo

wan

ieo

finan

sach

pańs

twa

0–1

zaka

żdą

fun

ckję

,łą

czn

ie4

8.O

RD

YN

AC

JAW

YB

OR

CZ

A,

czyl

iu

staw

aok

reśl

ają

casp

osób

prz

epro

wad

zen

iaw

yb

orów

0–2

10w

iększ

ości

owa

(2pk

t.)

—N

acz

ymp

oleg

a?K

and

yd

aci

uzy

sku

jąm

and

atst

artu

jąc

indyw

idual

nie

izd

obyw

ają

cod

pow

ied

nio

du

żąlicz

bę

głos

óww

okrę

guw

yb

orcz

ym

.(2

pkt.

)

0–2–

4

228

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mp

rop

orcj

onal

na

(2pk

t.)

—N

acz

ymp

oleg

a?K

and

yd

aci

star

tu-

jąz

list

wyb

orcz

ych

—w

aru

nkie

mzo

stan

iaw

yb

ranym

jest

prz

ekro

czen

iep

rzez

kom

itet

wyb

orcz

yp

rogu

wyb

orcz

ego

izd

obyci

ew

yso

kie

j,ja

kn

asw

oją

list

ę,licz

by

głos

ów.

(2pk

t.)

0–2–

4

9.

1.S

twor

zen

iep

roje

ktu

ust

awy

izg

łosz

enie

goM

arsz

ałko

wi

Sej

mu

0

10

2.U

zasa

dn

ien

iep

roje

ktu

prz

ezw

nio

skod

awcę

,od

pow

ied

źn

apy

tan

iap

osłó

w,o

góln

ad

ysku

-sj

a(n

ap

lenu

mS

ejm

u),

an

astę

pn

iero

zpat

rzen

iep

roje

ktu

prz

ezko

mis

jęse

jmow

ąi

prz

y-go

tow

anie

spra

woz

dan

ia

0–1

9.E

wen

tual

ne

skie

row

anie

ust

awy

do

Try

bu

nał

uK

onst

ytu

cyjn

ego

prz

ezP

rezy

den

taR

P0

6.R

ozp

atry

wan

ieu

staw

yp

rzez

kom

isję

sen

acką

,kt

óra

ma

14d

ni

na

prz

ygot

owan

iesp

ra-

woz

dan

iai

prz

edst

awie

nie

gon

ap

lenu

mS

enat

u0–

1

12.

Pu

blika

cja

ust

awy

wD

zien

nik

uU

staw

0–1

7.P

rzyj

ęcie

prz

ezS

enat

ust

awy

bez

wp

row

adze

nia

pop

raw

ek0–

15.

Prz

yjęc

iep

rzez

Sej

mu

staw

yi

skie

row

anie

jej

do

Sen

atu

0–1

8.P

rzek

azan

ieu

staw

yP

rezy

den

tow

i,kt

óry

ma

21d

ni

na

ust

osu

nko

wan

iesi

ęd

on

iej

0–1

3.P

reze

ntac

jasp

raw

ozd

ania

kom

isji

(zaw

iera

jące

gop

opra

wki

)n

ap

lenu

mS

ejm

u,

dys

kusj

asz

czeg

ółow

a,ew

entu

aln

ezg

łasz

anie

pop

raw

ek(w

ówcz

asp

roje

ktw

raca

do

kom

isji

,kt

óra

zajm

uje

stan

owis

kow

obec

nic

h)

0–1

4.P

reze

ntac

jaew

entu

aln

ego

spra

woz

dan

iako

mis

ji,g

łoso

wan

ien

adp

opra

wka

mi,

an

astę

pn

ien

adca

łośc

iąp

roje

ktu

ust

awy

0–1

10.

Orz

ecze

nie

prz

ezT

ryb

un

ałK

onst

ytu

cyjn

yzg

odn

ości

ust

awy

zK

onst

ytu

cją

0–1

11.

Kon

iecz

noś

ćp

odp

isan

iau

staw

yp

rzez

Pre

zyd

enta

0–1

229

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

10.

Tró

jpod

ział

wła

dzy

zost

ałza

prop

onow

any

pier

wsz

yra

zpr

zez

Mon

-te

skiu

sza.

Pol

ega

onna

rów

now

adze

ip

od

zial

ew

ład

zy.

0–1

4w

ładz

asą

dow

nic

za0–

1w

ładz

aw

yko

naw

cza

0–1

wła

dza

ust

awod

awcz

a0–

110

0

230

Klucze odpowiedzi.

Instytucjepaństwademokratycznego.Część2.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

1.

a)T

rójp

odzi

ałw

ładz

y.0–

1

12b)

Mon

tesk

iusz

/C

harl

esL

ouis

deM

onte

squi

eu0–

1

c)ro

zdzi

ałw

ładz

/ni

ezal

eżno

śćw

ładz

(ins

tytu

cja

spra

wuj

ąca

jedn

ąw

ładz

ęni

ep

owin

nasp

raw

ować

inne

j)0–

2

wza

jem

nako

ntro

law

ładz

/ró

wno

waż

enie

się

wła

dz(i

nsty

tucj

esp

ra-

wuj

ące

okre

ślon

ąw

ładz

ąm

ają

moż

liwoś

ciko

ntro

low

ania

decy

zji

in-

nych

wła

dzp

odw

zglę

dem

lega

lnoś

ci)

0–2

d)K

ażdy

zgod

nyz

praw

empr

zykł

ad.

0–1–

2–3–

4–5–

6

2.

a)b

ezw

zglę

dna

0–2

10b)

zwyk

ła0–

2c)

kwal

ifiko

wan

a3/

50–

2d)

bez

wgl

ędna

0–2

e)kw

alifi

kow

ana

2/3

0–2

3.ni

ezbę

dne

cech

yw

nios

ku:

Wni

osek

mus

iza

wie

rać

imie

nne

wsk

azan

ieka

ndyd

ata

nano

weg

opr

emie

ra.

0–2

8

231

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mw

ięks

zość

potr

zebn

ado

przy

jęci

aw

nios

ku:

Do

przy

jęci

aw

nios

kuw

y-m

agan

aje

stw

ięks

zość

usta

wow

ejlic

zby

pos

łów

(231

pos

łów

„za”

).0–

2

rezu

ltat

przy

jęci

aw

nios

ku:

Po

udzi

elen

iuw

otum

nieu

fnoś

cido

tych

-cz

asow

emu

rząd

owi

ije

dnoc

ześn

iew

otum

zauf

ania

now

emu,

Pre

zy-

dent

pow

ołuj

eno

weg

opr

emie

rai

zapr

opon

owan

ych

prze

zni

ego

mi-

nist

rów

.

0–2

rezu

ltat

odrz

ucen

iaw

nios

ku:

Dot

ychc

zaso

wy

rząd

nada

lur

zędu

je.

0–2

4.

a)Są

dN

ajw

yższ

y0–

1

6

b)są

dyok

ręgo

we

0–1

c)na

czel

nySą

dA

dmin

istr

acyj

ny0–

1d)

Try

buna

łK

onst

ytuc

yjny

0–1

e)są

dygr

odzk

ie/

wyd

ział

ygr

odzk

iesą

dów

rejo

now

ych

0–1

e)T

rybu

nał

Stan

u0–

1

5.

a)W

ięks

zość

Pol

aków

nega

tyw

nie

ocen

iare

lacj

em

iędz

yP

rezy

dent

ema

rząd

em.

0–2

22

b)6%

bada

nych

ocen

iatę

wsp

ółpr

acę

poz

ytyw

nie.

0–2

c)K

aden

cja

Pre

zyde

nta

RP

trw

a5

lat.

0–2

d)K

andy

dat

naP

rezy

dent

aR

Pm

usi

mie

ćuk

ończ

one

min

imum

35la

t.0–

2e)

wył

ączn

eko

mpe

tenc

jeP

rezy

dent

apo

dane

sąw

arty

kule

144.

ustę

p3.

Kon

styt

ucji

RP

0–1

zaka

żdą,

max

5

232

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mf)

m.in

.:za

wie

rani

eum

ówm

iędz

ynar

odow

ych,

spra

wow

anie

kier

owni

c-tw

ana

dp

olit

yką

zagr

anic

zną,

kier

owan

iesp

raw

ami

obro

nnoś

ci,

wy-

daw

anie

rozp

orzą

dzeń

,pr

zeds

taw

iani

epr

ojek

tubu

dżet

u,re

aliz

owa-

nie

budż

etu,

kont

rolo

wan

iepr

acy

orga

nów

adm

inis

trac

jirz

ądow

ej,

zap

ewni

anie

wyk

onan

iaus

taw

iin

ne

0–1

zaka

żdą,

max

5

g)

F—

Wpi

erw

szyc

hdw

óch

krok

ach

kons

tytu

cyjn

ych

Sejm

udzi

ela

wo-

tum

zauf

ania

bez

wzg

lędn

ąw

ięks

zośc

iągł

osów

,na

tom

iast

wtr

zeci

mkw

alifi

kow

aną

wię

kszo

ścią

2/3

głos

ów.

Wyj

aśni

enie

:w

III

krok

uSe

jmud

ziel

aw

otum

zauf

ania

zwyk

łąw

ięk-

szoś

cią

głos

ów.

0–1

P—

Wdr

ugim

krok

uko

nsty

tucy

jnym

Sejm

wsk

azuj

eka

ndyd

ata

napr

emie

rai

głos

uje

wni

osek

nad

udzi

elen

iem

mu

wot

umza

ufan

ia.

0–1

P—

Pre

mie

rm

a21

dni

napr

zeds

taw

ieni

eex

pos

e,kt

óre

mus

iza

wie

-ra

ćw

nios

eko

udzi

elen

ierz

ądow

iw

otum

zauf

ania

.0–

1

F—

Wpr

zypa

dku

niew

ybra

nia

rząd

uw

trze

cim

krok

uko

nsty

tucy

j-ny

m,P

rezy

dent

ma

praw

o,le

czni

eob

owią

zek,

rozp

isać

now

ew

ybor

ypa

rlam

enta

rne.

Wyj

aśni

enie

:w

taki

ejsy

tuac

jiP

rezy

dent

ma

obow

iąze

kro

zwią

zać

Sejm

iro

zpis

aćpr

zedt

erm

inow

ew

ybor

y.

0–1

233

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

6.a)

kont

rasy

gnat

a—

pod

pis

skła

dany

prze

zpr

emie

rap

odni

ektó

rym

ide

cyzj

ami

Pre

zyde

nta,

bez

któr

ego

sąon

eni

eważ

ne,

akt

óryc

hp

od-

pisa

nie

obci

ąża

prem

iera

odp

owie

dzia

lnoś

cią

pol

ityc

zną

zani

epr

zed

Sejm

em

0–2

6

b)ka

sacj

a—

uchy

leni

eor

zecz

enia

sądu

prze

zSą

dN

ajw

yższ

ylu

bN

a-cz

elny

Sąd

Adm

inis

trac

yjny

0–2

c)ap

elac

ja—

odw

ołan

iesi

ęod

wyr

oku

dosą

duw

yższ

ejin

stan

cji

0–2

7.a)

sam

orzą

dow

e—

prem

ier

0–2

6b)

prez

yden

ckie

—M

arsz

ałek

Sejm

u0–

2c)

parl

amen

tarn

e—

Pre

zyde

nt0–

2

8.a)

apol

ityc

zny/

-a0–

26

b)ni

eusu

wal

ny/-

a0–

2c)

niez

awis

ły/-

a0–

29.

Kon

stytu

cja→

raty

fiko

wan

eu

mow

ym

ięd

zyn

arod

owe→

ust

awy→

rozp

orzą

dze

nia→

akty

praw

am

iejs

cow

ego

0–1–

2–3–

44

10.

a)N

iezg

odne

zpr

awem

.O

dpow

iada

nie

prze

dsą

dem

karn

ympr

zez

nie-

letn

ich,

któr

zyp

opeł

nili

szcz

egól

nie

cięż

kązb

rodn

ię,

jest

moż

liwe,

dopi

ero

gdy

ukoń

czyl

i15

lat.

0–2

10b)

Nie

zgod

nez

praw

em.S

ądni

em

apr

awa

odm

ówić

oska

rżon

emu

obro

ń-cy

.0–

2

234

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mc)

Zgo

dne

zpr

awem

.A

limen

tyot

rzym

uje

ten

opie

kun,

któr

yza

jmuj

esi

ędz

ieck

iem

.0–

2

d)N

iezg

odne

zpr

awem

.P

olic

jam

oże

zatr

zym

aćp

odej

rzan

ego

jedy

nie

na48

h,za

śpr

zedł

użen

ieza

trzy

man

iao

kole

jne

24h

(do

72h)

moż

ena

stąp

ićje

dyni

eza

zgod

ąsą

du.

0–2

e)N

iezg

odne

zpr

awem

.N

aeg

zam

inie

gim

nazj

alny

mob

owią

zuje

okre

-śl

ona

regu

lam

inam

i(n

orm

ami

praw

nym

i)za

sada

sam

odzi

elne

gopi

-sa

nia.

Wpr

zypa

dku

sprz

eczn

ości

norm

praw

nych

iob

ycza

jow

ych,

waż

niej

sze

sąno

rmy

praw

ne.

0–2

11.

a)sy

stem

kanc

lers

ki0–

2

10b)

syst

emp

ółpr

ezyd

enck

i0–

2c)

syst

empa

rlam

enta

rny

0–2

d)sy

stem

parl

amen

tarn

o-ga

bine

tow

y0–

2e)

syst

empr

ezyd

enck

i0–

210

0

235

Klucze odpowiedzi.

Aktywnośćobywatelska.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M1.

np.

zwią

zki

wyz

nani

owe,

Koś

cioł

y,st

owar

zysz

enia

,fu

ndac

je,

part

iep

olit

yczn

e,zw

iązk

iza

wod

owe

itp.

0–1–

2–3–

44

2.Fu

nkcj

em

ass

med

iów

:roz

ryw

kow

aed

ukac

yjna

,sp

ołec

zna,

kult

urow

a,ko

ntro

lna,

opin

iotw

órcz

a,in

form

acyj

na0–

1–2–

3–4

10a)

radi

o,te

lew

izja

,in

tern

et,

pras

a0–

1–2–

3–4

b)N

p.M

edia

mas

owe

sąna

zyw

ane

czw

artą

wła

dzą

zew

zglę

duna

to,

żeko

ntr

olu

jąd

ział

ania

wła

dzy

(fun

kcja

kont

roln

a)iksz

tałt

ują

opin

ięp

ub

licz

ną

(fun

kcje

info

rmac

yjna

,op

inio

twór

cza)

.

0–1–

2

3.

a)O

rgan

izac

ja(1

)zr

zesz

ając

aob

ywat

eli

naza

sada

chdo

brow

olno

ści

(2),

dążą

cam

etod

ami

dem

okra

tycz

nym

ido

prze

jęci

aw

ładz

yw

pań-

stw

ie(3

)w

celu

real

izac

jisw

ojeg

opr

ogra

mu

(4).

Uw

aga:

pom

inię

cie

któr

egok

olw

iek

zw

w.

elem

entó

woz

nacz

aud

ziel

e-ni

ezł

ejod

pow

iedz

i.

0–2

16

236

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mb)

WP

olsc

eza

kaza

neje

stis

tnie

nie

part

iiii

nnyc

hor

gani

zacj

iodw

ołuj

ą-cy

chsi

ęw

swoi

chpr

ogra

mac

hdo

tota

litar

nych

met

odip

rakt

ykdz

ia-

łani

an

aziz

mu

(1),

fasz

yzm

u(2

)ik

omu

niz

mu

(3),

ata

kże

dopu

sz-

czaj

ącyc

hn

ien

awiś

ćra

sow

ą(4

),n

ien

awiś

ćn

arod

owoś

ciow

ą(5

),st

osow

anie

prz

emocy

wce

luzd

obyci

aw

ład

zylu

bw

pły

wu

na

pol

itykę

pań

stw

a(6

)or

azpr

zew

iduj

ącyc

hut

ajni

enie

stru

ktur

lub

czło

nkos

twa.

0–1–

2–3–

4–5–

6

c)

Socj

alde

mok

racj

a:2.

,8.

0–1–

2C

hade

cja:

3.,

5.0–

1–2

Kon

serw

atyz

m:

1.,

6.0–

1–2

Lib

eral

izm

:4.

,7.

0–1–

24.

Np.

:lic

zysi

ęka

żdy

głos

,T

wój

też!

—na

tym

pol

ega

dem

okra

cja;

głos

ując

,dec

yduj

esz

olo

sie

twoj

ego

kraj

u!—

wła

dze

będ

ąre

aliz

ował

yp

olit

ykę

blis

kąto

bie;

wte

nsp

osób

mas

zw

pływ

naw

ładz

ę(s

amją

wyb

iera

sz);

nie

idąc

naw

ybor

yod

daje

szgł

osuj

nasw

ojeg

opr

zeci

wni

ka,p

onie

waż

dzię

kito

bie

toon

dost

anie

proc

ento

wo

wię

cej

głos

ów;

Uw

aga:

każd

ain

nara

cjon

alna

ina

jlepi

ejró

wni

eżkr

eaty

wna

odpo

-w

iedź

jest

popr

awna

.

0–2–

4–6

6

237

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

5.

a)F

—St

owar

zysz

enia

todo

brow

olne

,sa

mor

ządn

e,tr

wał

ezr

zesz

enia

oce

lach

zaro

bkow

ych.

Um

ożliw

iają

jedn

ostc

ere

alny

wpł

ywna

wła

-dz

e.W

yjaś

nien

ie:

cele

stow

arzy

szen

iasą

niez

arob

kow

e.

0–1

4

b)P

—O

rgan

izac

jap

ożyt

kupu

blic

zneg

oto

szcz

egól

nyro

dzaj

stow

a-rz

ysze

nia,

nakt

óre

prze

kaza

ćm

ożna

1%p

odat

kudo

chod

oweg

ood

osób

fizyc

znyc

h(P

IT).

0–1

c)P

—St

owar

zysz

enie

reje

stro

wan

eza

kład

am

inim

um15

osób

.0–

1d)

P—

Wol

onta

riat

tob

ezpł

atne

,św

iado

me,

dobr

owol

nedz

iała

nie

narz

ecz

osób

spoz

akr

ęgu

rodz

iny

izn

ajom

ych.

0–1

6.

Pra

wo

wyb

orcz

ecz

ynne

top

raw

od

ow

yb

iera

nia

swoi

chp

rzed

-st

awic

ieli

do

pos

zcze

góln

ych

inst

ytu

cji.

0–2

10P

raw

ow

ybor

cze

czyn

nepr

zysł

uguj

eod

ukoń

czen

ia18

lat.

0–1

Pra

wo

wyb

orcz

ebi

erne

top

raw

od

oka

nd

yd

owan

iaw

wyb

orac

hi

byci

aw

yb

iera

nym

.0–

2

Pra

wo

wyb

orcz

ebi

erne

przy

sług

uje

oduk

ończ

enia

:18

lat

—w

wyb

orac

hdo

rad

gmin

,pow

iató

wis

ejm

ików

woj

ewód

ztw

25la

t—

ww

ybor

ach

naw

ójtó

w,

burm

istr

zów

,pr

ezyd

entó

wm

iast

21la

t—

ww

ybor

ach

doSe

jmu

iP

E30

lat

—w

wyb

orac

hdo

Sena

tu35

lat

—w

wyb

orac

hna

Pre

zyde

nta

RP

0–1–

2–3–

4–5

238

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

7.a)

0–2

6b)

0–2

c)0–

28.

a)0–

226

b)23

00zł

0–1

c)pł

aca

3000

złne

tto

obow

iązk

owe

ubez

piec

zeni

aod

odp

owie

dzia

lnoś

cicy

wiln

ejm

ożliw

ość

prze

jści

ana

emer

ytur

yp

o15

–20

lata

chpr

acy

0–1–

2–3

d)P

KP

—P

olsk

ieK

olej

eP

ańst

wow

e0–

1Z

NP

—Z

wią

zek

Nau

czyc

iels

twa

Pol

skie

go0–

1

e)Z

wią

zek

zaw

odow

yto

orga

niza

cja

prac

owni

ków

repr

ezen

tują

caic

hw

konfl

ikci

ez

prac

odaw

cą,

bron

iąca

ich

inte

resó

w0–

1

Prz

ykła

dy:

Kra

jow

yZ

wią

zek

Rat

owni

ków

Med

yczn

ych,

Ogó

lnop

olsk

iZ

wią

zek

Tec

hnik

ówM

edyc

znyc

h,N

ieza

leżn

ySa

mor

ządn

yZ

wią

zek

Zaw

odow

y„S

olid

arno

ść”,

Zw

iąze

kN

aucz

ycie

lstw

aP

olsk

iego

0–1

f)Sp

órzb

ioro

wy

prac

yto

oficj

alny

konfl

ikt

mię

dzy

prac

odaw

cąa

pra-

cow

nika

mi.

0–2

239

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

g)N

iep

osłu

szeń

stw

oob

ywat

elsk

ieto

celo

we

/p

ub

licz

ne

/d

emon

-st

racy

jne

dzia

łani

eb

ezu

życi

asi

łyp

oleg

ając

ena

łam

aniu

kon

-kre

tnych

prz

epis

ówp

raw

a.

0–2

Prz

ykła

dy:o

kupa

cja,

prot

est,

man

ifes

tacj

a,bl

okad

y,sa

bot

aż,„

wło

ski

stra

jk”

0–2

h)ko

lejn

ood

lew

ej:d

wu

stro

nn

en

egocj

acje→

med

iacj

e→

arb

itra

żw

kole

giu

mar

bit

rażu

społ

eczn

ego

0–2–

4–6

i)O

pini

e:„P

olsk

ęza

lew

afa

lażą

dań

płac

owyc

h”;

„do

boj

uo

pien

iądz

em

ogą

rusz

yćte

chni

cym

edyc

zni”

;„N

iebi

erze

my

tych

pod

wyż

ekz

sufit

u”;

„To

będ

zie

wie

lodn

iow

aw

alka

”

0–1–

2

Fakt

y:ni

ezad

owol

enie

zesw

oich

pen

sji

piel

ęgni

arek

,le

karz

y,ko

leja

rzy,

na-

uczy

ciel

ior

azsę

dzió

w;

stra

jkpi

elęg

niar

ekpl

anow

any

jest

na21

styc

znia

2008

r.;

Rob

ert

Szul

cje

stpr

zew

odni

cząc

ymK

ZR

M;

śred

nia

płac

apr

acow

nika

kole

iw

ynos

i15

00zł

;C

ezar

ySt

aroń

jest

prze

wod

nicz

ącym

OZ

TM

0–1–

2

240

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

9.

a)W

edłu

gpr

emie

ra,

stra

jkpi

elęg

niar

ekto

:ob

rona

inte

resó

wII

IR

P,

prow

okac

jap

olit

yczn

apr

zeci

wko

rząd

owi,

nied

opus

zcza

lne

łam

anie

praw

a

0–1

6

b)7%

0–1

c)29

%0–

1d)

2ra

zy0–

1e)

Rep

reze

ntat

ywny

char

akte

rpr

óby

pol

ega

naty

m,

żere

spon

denc

izo

-st

ali

dobr

ani

tak,

byic

hsk

ład

odzw

ierc

iedl

ałce

chy

społ

ecze

ństw

a(p

onie

waż

pot

emw

ynik

isą

uogó

lnia

nei

prze

dsta

wia

neja

koop

inia

całe

gosp

ołec

zeńs

twa)

.U

wag

a:ka

żda

inna

odpo

wie

dźza

wie

rają

cais

totę

repr

ezen

taty

wno

ści

(składbadaniaodzwierciedlaskładpopulacji)

jest

popr

awna

.

0–1

f)50

0os

ób0–

1

10.

a)P

KW

—P

ańst

wow

aK

omis

jaW

ybor

cza

0–2

6b)

NSZ

Z—

Nie

zale

żny

Sam

orzą

dny

Zw

iąze

kZ

awod

owy

0–2

c)O

PZ

Z—

Ogó

lnop

olsk

ieP

oroz

umie

nie

Zw

iązk

ówZ

awod

owyc

h0–

211

.·s

tron

arz

ądow

a,np

.M

inis

ters

two

Gos

pod

arki

·zw

iązk

iza

wod

owe,

np.

NSZ

Z„S

”·o

rgan

izac

jepr

acod

awcó

w,

np.

Bus

ines

sC

ente

rC

lub

0–1–

2–3–

4–5–

66 100

241

Klucze odpowiedzi.

Integracjaeuropejska.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

1.Z

imna

woj

nap

oleg

ała

nais

tnie

niu

nap

ięć

pol

ityc

znyc

h/

dypl

oma-

tycz

nych

im

ilita

rnyc

hor

azna

wyśc

igu

zbro

jeń

.0–

23

Nap

ięci

ate

istn

iały

mię

dzy

blok

iem

zach

odni

m(U

SA,

Eur

opa

Za-

chod

nia)

abl

okie

mw

scho

dnim

(ZSR

Ri

jego

pańs

twa

sate

licki

e).

0–1

2.P

lan

Mar

shal

lado

tycz

yłp

omoc

ygo

spod

arcz

ejdl

azn

iszc

zony

chII

woj

nąśw

iato

wą

pańs

tweu

rop

ejsk

ich.

0–2

2

3.c)

prze

dsta

wic

iele

wła

dzy

kom

unis

tycz

nej

pod

pisa

liz

prze

dsta

wic

ie-

lam

iop

ozyc

jide

mok

raty

czne

jp

oroz

umie

nia

Okr

ągłe

goSt

ołu

0–2

2

4.

a)E

WW

iS—

Eur

opej

ska

Wsp

ólno

taW

ęgla

iSt

ali

0–1

8

b)E

WG

—E

urop

ejsk

aW

spól

nota

Gos

pod

arcz

a0–

1c)

ZSR

R—

Zw

iąze

kSo

cjal

isty

czny

chR

epub

likR

adzi

ecki

ch0–

1d)

KB

WE

—K

onfe

renc

jaB

ezpi

ecze

ństw

ai

Wsp

ółpr

acy

wE

urop

ie0–

1e)

RW

PG

—R

ada

Wza

jem

nej

Pom

ocy

Gos

pod

arcz

ej0–

1f)

WN

P—

Wsp

ólno

taN

iep

odle

głyc

hP

ańst

w0–

1g)

OE

CD

—O

rgan

izac

jaW

spół

prac

yG

osp

odar

czej

iR

ozw

oju

0–1

h)N

AT

O—

Org

aniz

acja

Tra

ktat

uP

ółno

cnoa

tlan

tyck

iego

/P

akt

Pół

-no

cnoa

tlan

tyck

i0–

1

242

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M5.

6.p

owst

anie

Uni

iE

urop

ejsk

iej

0–9

97.

wst

ąpie

nie

Pol

ski

doN

AT

O1.

pow

stan

ieR

ady

Eur

opy

8.w

stąp

ieni

eR

umun

iido

Uni

iE

urop

ejsk

iej

9.p

odpi

sani

etr

akta

tuz

Liz

bon

y2.

pod

pisa

nie

trak

tatu

pary

skie

go4.

pow

ołan

iedo

życi

aK

BW

E3.

pow

stan

ieE

WG

5.pr

zyst

ąpie

nie

Gre

cji

doW

spól

not

Eur

opej

skic

h

6.na

leży

zazn

aczy

ć:ro

zsze

rzen

ie20

04r.

:C

ypr,

Cze

chy,

Est

onia

,L

itw

a,Ło

twa,

Mal

ta,

Pol

ska,

Słow

acja

,Sł

owen

ia,

Węg

ry;

rozs

zerz

enie

2007

r.:

Buł

gari

a,R

umun

ia

0–1

zaka

żde

pań

stw

o

18

popr

awne

wyk

onan

iele

gend

y(t

j.za

znac

zeni

ew

różn

ysp

osób

rozs

ze-

zrze

ńw

2004

r.i

2007

r.)

0–6

7.C

horw

acja

,Is

land

ia,

Mac

edon

ia,

Tur

cja

0–1–

2–3–

44

8.w

olny

prze

pływ

osób

wol

nypr

zepł

ywus

ług

wol

nypr

zepł

ywka

pita

łuw

olny

prze

pływ

tow

arów

0–1–

2–3–

44

243

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M9.

a)Jo

seM

anue

lB

arro

so(1

0)0–

17

b)C

athe

rine

Ash

ton

(2)

0–1

c)Je

rzy

Buz

ek(5

)0–

1d)

Paw

ełSa

mec

ki(6

)0–

1e)

Her

man

Van

Rom

puy

(7)

0–1

g)R

ober

tSc

hum

an(3

)0–

1h)

Kon

rad

Ade

naue

r(1

)0–

1

10.

Rad

a:b,

c0–

1–2

8R

ada

Eur

opej

ska:

d,f

0–1–

2P

arla

men

tE

urop

ejsk

i:a,

e0–

1–2

Kom

isja

Eur

opej

ska:

g,h

0–1–

2

11.

Rad

a:B

ruks

ela

0–1

6P

arla

men

tE

urop

ejsk

i:B

ruks

ela,

Stra

sbur

g,L

ukse

mbu

rg0–

1–2–

3K

omis

jaE

urop

ejsk

a:B

ruks

ela

0–1

Try

buna

łSp

raw

iedl

iwoś

ciU

E:

Luk

sem

burg

0–1

12.

a)2

lata

/Co

najm

niej

2la

ta0–

119

b)20

01r.

0–1

c)U

wag

a:od

pow

iedź

mus

ina

wią

zyw

aćdo

zape

wni

ania

pien

iędz

yw

bu-

dżec

iew

ybra

nym

grup

omza

wod

owym

lub

doni

echę

cipr

zepr

owad

zani

atr

udny

chre

form

bezp

ośre

dnio

prze

dw

ybor

ami.

0–1

244

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

d)

rocz

nast

opa

infla

cji

nie

moż

epr

zekr

oczy

ćo

wię

cej

niż

1,5

punk

tupr

ocen

tow

ego

śred

niej

stop

yin

flacj

itr

zech

pańs

twU

nii

zna

jniż

szą

infla

cją

0–1

wys

okoś

ćst

óppr

ocen

tow

ych

nie

moż

eby

ćw

yższ

ao

wię

cej

jak

2pu

nkty

proc

ento

we

odśr

edni

ejw

ysok

ości

stóp

proc

ento

wyc

htr

zech

pańs

tw,

wkt

óryc

hsą

one

najn

iższ

e

0–1

defic

ytbu

dżet

owy

nie

moż

epr

zekr

oczy

ć3%

PK

Bda

nego

pańs

twa

0–1

prze

z2

lata

bez

poś

redn

iopr

zed

przy

jęci

emeu

roku

rsw

alut

ykr

aju

mus

isi

ęm

ieśc

ićw

usta

lony

mpr

zedz

iale

wah

ańm

echa

nizm

ER

M2

0–1

e)T

AK

0–1

f)W

zros

tem

gosp

odar

czym

nazy

wam

yzw

ięks

zeni

esi

ęw

arto

ści

dóbr

wyt

war

zany

chpr

zez

gosp

odar

kę(c

ona

jczę

ście

jm

ierz

ysi

ęw

zros

tem

prod

uktu

kraj

oweg

obr

utto

).

0–2

g)D

ania

,B

ułga

ria,

Szw

ecja

,C

zech

y,W

ęgry

,W

ielk

aB

ryta

nia

0–6

zaw

szys

tkie

tei

żad

ne

inn

ekr

aje

h)20

02r.

0–2

245

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M13

.cz

ynne

praw

ow

ybor

cze

ww

ybor

ach

doP

E/

bier

nepr

awo

wyb

orcz

ew

wyb

orac

hdo

PE

/pr

awo

dozg

łasz

ania

skar

gdo

Om

buds

man

a/pr

awo

dozg

łasz

ania

pet

ycji

doP

E/

czyn

nepr

awo

wyb

orcz

ew

wyb

orac

hlo

kaln

ych

wkr

aju

zam

iesz

kani

a(k

tóry

nale

żydo

UE

)b

ezko

niec

znoś

cip

osia

dani

aob

ywat

elst

wa

tego

kraj

u/bi

erne

praw

ow

ybor

cze

ww

ybor

ach

loka

lnyc

hw

kraj

uza

mie

szka

nia

(któ

ryna

leży

doU

E)

bez

koni

eczn

ości

pos

iada

nia

obyw

atel

stw

ate

gokr

aju/

praw

odo

korz

ysta

nia

zop

ieki

dypl

omat

yczn

eji

kons

ular

nej

zap

ew-

nian

ejpr

zez

służ

bydo

wol

nego

kraj

uU

E,

jeśl

ikr

ajp

ocho

dzen

iani

em

aw

dany

mpa

ństw

iesw

ojej

amba

sady

/ko

nsul

atu

praw

odo

wni

esie

nia

euro

pej

skie

jin

icja

tyw

yob

ywat

elsk

iej

(jak

czło

-ne

kw

ięks

zej

grup

y)

0–2–

44

14.

Ukł

adz

Sche

ngen

doty

czy

moż

liwoś

cipr

zekr

acza

nia

gran

icm

iędz

ysy

gnat

ariu

szam

ipor

ozum

ieni

ab

ezko

niec

znoś

ciod

byci

ako

ntro

ligr

a-ni

czne

j.

0–2

6

Pol

ska

nale

żydo

ukła

duz

Sche

ngen

.0–

1P

olsk

aw

stąp

iła

douk

ładu

zSc

heng

enw

2007

r.0–

110

0

246

Klucze odpowiedzi.

Gospodarkawolnorynkowa.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M

1.za

soby

ludz

kie:

wsz

yst

koto

,co

pra

cow

nik

wyko

rzyst

uje

ww

y-

twar

zan

iup

rod

uktó

wiu

słu

g(ł

ączn

iez

nim

sam

ym

),np

.wy-

ksz

tałc

enie

,p

raca

,st

anzd

row

ia,

um

ieję

tnoś

ciit

p.

0–2–

412

zaso

byna

tura

lne:

tesk

ład

nik

ip

roce

sup

rod

ukc

ji,któ

rew

ytw

o-rz

yła

nat

ura

,np

.te

ren

,la

sy,

rzek

i,kli

mat

,m

iner

ały

itp.

0–2–

4

zaso

byka

pita

łow

e:w

szyst

koto

,co

zost

ało

już

kie

dyś

wyp

ro-

du

kow

ane,

ate

raz

pos

łuży

do

wytw

orze

nia

czeg

ośn

oweg

o,np

.ka

pit

ał,

bu

dyn

ki,

infr

astr

uktu

rate

chn

iczn

ait

p.

0–2–

4

2.R

zadk

ość

dóbr

pol

ega

naty

m,

żeni

eda

się

zasp

okoi

ćw

szys

tkic

hp

otrz

eblu

dzki

ch(k

tóre

sąni

eogr

anic

zone

)p

onie

waż

nie

istn

ieje

wy-

star

czaj

ąco

dużo

zaso

bów

dote

gop

otrz

ebny

ch.

0–2

4

Np.

istn

ieni

egł

odu

naśw

ieci

esp

owod

owan

eni

ewys

tarc

zają

cąilo

ścią

żyw

nośc

i.N

p.ko

niec

znoś

ćdo

kony

wan

iaw

ybor

ówm

iędz

yku

pnem

kom

pute

raa

wyj

azde

mna

wak

acje

.it

p.

0–2

247

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

M3.

wła

snoś

ć→

pry

wat

na

wła

snoś

ć→

pu

blicz

na

pryw

atna→

spół

ki

publ

iczn

a→

pań

stw

owa

0–2–

4–6–

88

4.

a)w

ywła

szcz

enie

—p

ozba

wie

nie

wła

snoś

ci0–

2

8b)

pryw

atyz

acja

—sp

rzed

aż(l

ubpr

zeka

zani

e)w

łasn

ości

nale

żące

jdo

pańs

twa

wła

ścic

ielo

mpr

ywat

nym

0–2

c)ko

nces

ja—

zezw

olen

ieud

ziel

ane

prze

zor

gany

pańs

twa

nasp

rzed

ażlu

bw

ytw

arza

nie

niek

tóry

chto

war

ów0–

2

d)pł

atna

prot

ekcj

a—

poś

redn

icze

nie

wza

łatw

ieni

usp

raw

yw

zam

ian

zauz

yska

nie

korz

yści

osob

iste

j0–

2

5.op

iera

się

naw

łasn

ości

pryw

atne

j0–

26

prze

dsię

bior

cydą

żądo

wyp

raco

wan

iaja

kna

jwyż

szeg

ozy

sku

0–2

ceny

iilo

śćto

war

ówus

tala

się

ww

ynik

udz

iała

nia

wol

nejk

onku

renc

ji0–

2

6.„N

iew

idzi

alna

ręka

rynk

u”je

stm

ech

aniz

mem

regu

lują

cym

dzi

a-ła

nie

gosp

od

arki

ryn

kow

ej(r

ynku

).P

oleg

aon

naty

m,

żeb

ezja

-ki

egok

olw

iek

syst

emu

naka

zów

iza

kazó

w,

prze

dsię

bior

cyw

ytw

arza

jąi

sprz

edaj

ąty

leto

war

ówi

usłu

g,ile

kons

umen

cisą

wst

anie

ich

cąku

pić.

Uw

aga:

rów

nież

wyj

aśni

enie

praw

apo

pytu

ipo

daży

(gry

rynk

owej

po-

pytu

ipo

daży

)je

stw

pełn

ipo

praw

nąod

pow

iedz

ią!

0–4

6

248

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

MA

utor

emp

ojęc

ia„n

iew

idzi

alna

ręka

rynk

u”je

stA

dam

Smit

h.0–

27.

d)Je

żeli

cena

rośn

ie,

top

opyt

mal

eje,

ap

odaż

rośn

ie.

0–3

38.

gosp

odar

stw

odo

mow

e,do

mdz

ieck

a,pr

zeds

zkol

e,pr

zeds

iębi

orst

wo,

skle

p,fa

bryk

a,ur

ząd

gmin

y,ag

encj

arz

ądow

a,pa

ństw

oit

p.

0–1–

2–3–

44

9.st

rzał

kaw

ycho

dząc

az

Pol

ski

(gro

tsk

iero

wan

yw

lew

o):

eksp

ort

strz

ałka

przy

chod

ząca

doP

olsk

i(g

rot

skie

row

any

wpr

awo)

:im

por

t0–

2–4

4

10.

a)U

OK

iK—

Urz

ądO

chro

nyK

onku

renc

jii

Kon

sum

entó

w0–

1

7

b)N

BP

—N

arod

owy

Ban

kP

olsk

i0–

1c)

PK

B—

prod

ukt

kraj

owy

brut

to0–

1d)

GP

W—

Gie

łda

Pap

ieró

wW

arto

ścio

wyc

h0–

1e)

KR

S—

Kra

jow

yR

ejes

trSą

dow

y(z

wró

ćuw

agę,

żeK

RS

toró

wni

eżK

rajo

wa

Rad

aSą

dow

nict

wa)

0–1

f)S.

C.

—sp

ółka

cyw

ilna

0–1

249

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mg)

PR

—pu

blic

rela

tion

s0–

1

11.

Infla

cja

tow

zros

tce

nto

war

ów,a

prze

zto

spad

ekre

alne

jwar

tośc

ipie

-ni

ądza

(pon

iew

ażw

sytu

acji

,gd

yce

nyro

sną,

zaty

lesa

mo

pien

iędz

ym

ożna

kupi

ćm

niej

).

0–2

4

Nie

wie

lka

infla

cja

(rzę

duok

.2%

wsk

ali

roku

)je

stuw

ażan

aza

ko-

rzys

tną

dla

gosp

odar

ki.

0–2

12.

stru

ktu

raln

e—

pow

staj

ena

skut

ekni

edos

toso

wan

iaum

ieję

tnoś

cii

wyk

szta

łcen

ialu

dzi

wda

nym

regi

onie

dop

otrz

ebpr

acod

awcó

w(d

ziej

esi

ęta

knp

.p

oup

adku

duże

go,

spec

jalis

tycz

nego

zakł

adu

pra-

cyw

regi

onie

lub

wpr

zypa

dku

wyb

iera

nia

prze

zno

wyc

hst

uden

tów

taki

chki

erun

ków

stud

iów

,któ

reni

epr

zeka

zują

poż

ądan

ych

prze

zpr

a-co

daw

ców

umie

jętn

ości

).

0–1

zan

azw

ę;0–

3za

wyj

aśn

ien

ie

12

kon

iun

ktu

raln

e—

pow

staj

ena

skut

ekzm

iany

(na

gors

ze)

sytu

acji

gosp

odar

czej

,co

wią

żesi

ęz

upad

kiem

prze

dsię

bior

stw

.0–

1za

naz

wę;

0–3

zaw

yjaś

nie

nie

frykc

yjn

e—

pow

staj

ena

skut

ekzw

alni

ania

się

prac

owni

ków

,kt

ó-rz

ych

cązn

aleź

ćle

pszą

/inn

ąpr

acę

—pr

zez

okre

sp

oszu

kiw

ańcz

ęsto

poz

osta

jąb

ezro

bot

nym

i.In

nąje

gopr

zycz

yną

jest

jedy

nie

sezo

now

eza

pot

rzeb

owan

iena

prac

owni

ków

(np.

przy

zbio

rze

trus

kaw

ek).

0–1

zan

azw

ę;0–

3za

wyj

aśn

ien

ie

13.

a)cł

o0–

28

b)em

barg

o0–

2

250

Klucze odpowiedzi.

Zad

.P

opra

wn

aod

pow

ied

źP

unkto

w.

Mc)

mar

keti

ng0–

2d)

prod

ukt

kraj

owy

brut

to0–

2

14.

a)um

owa

zlec

enie

0–2

6b)

umow

ao

dzie

ło0–

2c)

umow

ao

prac

ę0–

2

15.

pośr

edni

e—

bez

poś

red

nie

0–2

8V

AT

,cz

yli

pod

atek

od

war

tośc

id

od

anej

—C

IT—

PIT

,cz

yli

pod

atek

doch

od

owy

od

osób

fizy

cznych

0–2–

4

0%,

3%,

7%,

22%

—19

%—

18%

i32

%0–

210

0

251

Skorowidz

absolutorium, 84administracja publiczna, 45–46

decyzja, 45–46postanowienie, 45rządowa, 45, 55

centralna, 45niezespolona, 45zespolona, 45

samorządowa, 45, 55akcje, 181akord, 183aktywa, 182alterglobalizm, 201Amnesty International, 196, 197anarchia, 11, 32ankieta, 13, 120ankieter, 121antyobywatel, 12antysemityzm, 131apelacja, 90, 92arbiter, 19arbitraż, 127argument, 22–24autonomia, 33autorytaryzm, 33, 201awers, 156azyl, 200

błąd pomiaru, 13, 121bank centralny, 184banki komercyjne, 184bariery komunikacyjne, 16barter, 175bessa, 185bezrobocie, 58–59, 184

frykcyjne, 184koniunkturalne, 184strukturalne, 184

bezrobotny, 58

bierne prawo wyborcze, 49, 78, 86,124, 157

bilans, 182bilans handlowy, 178, 187Biuletyn Informacji Publicznej, 84biznesplan, 183blok wschodni, 148broń masowego rażenia, 202budżet, 54

budżet zrównoważony, 54deficyt budżetowy, 54nadwyżka budżetowa, 54rezerwa budżetowa, 54

budżet gminy, 53–54burżuazja, 131

cena równowagi rynkowej, 174centrum, 38cenzura prewencyjna, 39, 123cenzura represyjna, 39, 123chadecja, 38, 129cnoty obywatelskie, 12, 119cyberprzestępczość, 202cykliczność koniunktury, 186czynne prawo wyborcze, 49, 78, 86,

124, 157czynnik wytwórcze, 170

darowizna, 170decyzje ekonomiczne, 62deflacja, 176defraudacja, 187demokracja, 33, 73–74

ateńska, 74bezpośrednia, 74, 76elektoralna, 74konstytucyjna, 74liberalna, 74przedstawicielska, 74wyborcza, 74

252

Skorowidz

demokracja ludowa, 143demonstracja, 49dialekt, 60dobro publiczne, 176, 178dotacja, 53drugi obieg, 188dyktatura, 32, 33dyktatura proletariatu, 132działalność gospodarcza, 180Dziennik Ustaw, 84

ekonomia, 61–62, 169–174eksport, 186embargo, 186emigracja, 200emigrant, 200empatia, 15euro, 156–157europejska inicjatywa obywatelska, 158Europejska Konwencja o Ochronie Praw

Człowieka i PodstawowychWolności, 194

Europejska Konwencja o Ochronie PrawCzłowieka i PodstawowychWolności, 161

Europejska Wspólnota Energii Ato-mowej, 143, 148

Europejska Wspólnota Gospodarcza,143, 148

Europejska Wspólnota Węgla i Stali,143, 148

Europejski Trybunał Praw Człowie-ka, 148, 161, 194

euroregion, 60

fakt, 17FAO, 196faszyzm, 33, 130–131federacja, 33forma państwa, 32, 33forma rządów, 32, 34frekwencja, 48, 76fundacja, 125

gang, 202giełda, 172, 185globalizacja, 200gmina, 46, 51–54, 63

burmistrz, 47, 51komisja, 52prezydent miasta, 47, 51rada gminy, 47, 51wójt, 47, 51

gospodarka, 61, 169gospodarka centralnie planowana, 34,

171gospodarka rynkowa, 34, 171gospodarka tradycyjna, 34, 171grupa społeczna, 8–11

duża, 8ekskluzywna, 9formalna, 9inkluzywna, 9mała, 8nieformalna, 9otwarta, 9pierwotna, 9wtórna, 9zadaniowa, 9zamknięta, 9

gwarancja, 180

HDI, 185hiperinflacja, 176holding, 182hossa, 185

ideologia, 33ILO, 196ilość równowagi rynkowej, 173imigracja, 201imigrant, 200import, 186inflacja, 175inicjatywa ustawodawcza, 85integracja, 145integracja europejska, 60, 145, 147–

148

253

Skorowidz

inteligencja, 10internalizacja, 18

jedno okienko, 183Jesień Narodów, 144

kadencja, 50, 78kampania wyborcza, 38, 50kanał informacyjny, 14kara grzywny, 93kara ograniczenia wolności, 93kara pozbawienia wolności, 93Karta Narodów Zjednoczonych, 195,

198Karta Praw Podstawowych, 158kartel narkotykowy, 202kasacja, 90, 92kasta, 11KBWE, 144, 148klasa średnia, 10klasa niższa, 10klasa społeczna, 10klasa wyższa, 10klasyfikacja potrzeb, 7, 61, 169

potrzeby niższe, 7potrzeby wyższe, 7

kodeks, 91kodowanie informacji, 14Komisja Trójstronna, 128Komitet Praw Człowieka, 195komitet wyborczy, 51Komitety Helsińskie, 196kompromis, 18, 19, 38komunikacja interpersonalna, 13–17komunikat, 13

niewerbalny, 13werbalny, 13

komunikat ja, 15komunizm, 33, 130–132koncern, 182konfederacja, 33Konferencja w Jałcie, 141Konferencja w Poczdamie, 141Konferencja w Teheranie, 141

konflikt, 19, 38konflikt ról, 9konkurencja, 34, 171konkurencja monopolistyczna, 174konsensus, 18, 19, 38konserwatyzm, 38, 129konstytucja, 35, 75–78

mała konstytucja, 100obowiązki obywatela RP, 35prawa i wolności, 35

konstytucjonalizm, 77konsument, 179kontrasygnata, 87kontrkultura, 11kontyngenty, 186konwencja, 161Konwencja o Prawach Dziecka, 195korporacja, 181korupcja, 187koszt alternatywny, 62, 169koszt straconych szans, 169koszyk konsumpcji, 179kredyt gospodarczy, 185kredyt hipoteczny, 185kredyt konsumpcyjny, 185kredyt lombardowy, 185kryteria z Maastricht, 157kryzys finansowy, 201kryzys gospodarczy, 201kultura, 11kworum, 84

łapówkarstwo, 187ławnik, 95lewica, 38–39liberalizm, 38, 129lider, 9list ro radnego, 49lobbing, 17, 126

mała ojczyzna, 60małoletni, 88mafia, 202majątek przedsiębiorstwa, 182

254

Skorowidz

obrotowy, 182trwały, 182

manifestacja, 120manipulacja, 17marketing, 182media, 123mediacje, 19, 126–127mediator, 19Międzynarodowy Pakt Praw Ekono-

micznych, 195Międzynarodowy Pakt Praw Obywa-

telskich i Politycznych, 195Międzynarodowy Trybunał Karny, 195Międzynarodowy Trybunał Sprawie-

dliwości, 195migracja, 199Milenijne Cele Rozwoju, 199mniejszość, 59mniejszość etniczna, 59mniejszość narodowa, 39, 59monarchia, 34Monitor Polski, 84monopol, 174mowa ciała, 14mur berliński, 143

nadawca, 14nadwyżka, 173Najwyższa Izba Kontroli, 98naród, 39

etniczny, 39polityczny, 39

narodowość, 39NATO, 142, 148, 159–161nazizm, 33, 130–131negocjacje, 19–24, 126–127negocjator, 19nepotyzm, 187niedobór, 173nieletni, 89nieposłuszeństwo obywatelskie, 119niewidzialna ręka rynku, 173NIP, 183norma, 11, 18

anomia, 18kodeks, 18norma moralna, 18norma obyczajowa, 18norma prawna, 18norma religijna, 18obyczajowa, 39prawna, 39, 91–92, 99–101religijna, 39sankcja, 18

obieg okrężny dóbr, usług i płatności,176

obiektywizm, 17obrona konieczna, 93OBWE, 144, 148obywatel, 11obywatelstwo, 11, 39obywatelstwo Unii Europejskiej, 157ocieplenie klimatu, 202odbiorca, 14OECD, 148OEEC, 145, 148okręgi wyborcze, 50okupacja, 120oligopol, 174Ombudsman, 97opinia, 17opinia publiczna, 13, 120ordynacja wyborcza, 82, 124

proporcjonalna, 82większościowa, 82

Organizacja Narodów Zjednoczonych,198–199

organizacja pożytku publicznego, 126organizacja pozarządowa, NGO, 125organizacja pracodawców, 126, 128organizacje międzyrządowe, IGO, 196organizacje pozarządowe, NGO, 196osoba fizyczna, 51, 88osoba prawna, 88

płatna protekcja, 187państwo, 31, 32

255

Skorowidz

państwo narodowe, 39państwo scentralizowane, 48państwo unitarne, 33państwo upadłe, 201państwo wielonarodowe, 39państwo zdecentralizowane, 47państwo związkowe, 33parafraza, 16parlament, 83

funkcje, 37funkcje Sejmu, 81funkcje Senatu, 81klub poselski, 81klub senacki, 81koło poselskie, 81koło senackie, 81komisja śledcza, 80komisja nadzwyczajna, 80komisja sejmowa, 80komisja senacka, 80Konwent Seniorów, 79Marszałek Sejmu, 37, 79Marszałek Senatu, 79Prezydium Sejmu, 80Prezydium Senatu, 80Sejm, 75, 78–82Senat, 75, 78–82

partia polityczna, 51, 128–130pasywa, 182pełnoletni, 89pełnomocnik wyborczy, 50perswazja, 17petycja, 49pieniądz, 175–176pierestrojka, 144pikieta, 49PKB per capita, 185plan Balcerowicza, 186plan Marshalla, 142, 145plan Schumana, 146pluralizm, 73, 123podaż, 173podatki, 53, 178

akcyza, 179bezpośrednie, 178cło, 179, 186CIT, 53, 178PIT, 53, 178pośrednie, 178podatek liniowy, 178podatek progresywny, 178progi podatkowe, 178rolny, 53VAT, 178

podmioty gospodarcze, 176policja, 64, 98polityka, 38–39popyt, 172popyt elastyczny, 174popyt faktyczny, 174popyt potencjalny, 174postępowanie cywilne, 96postępowanie karne, 93–96postawa obywatelska, 12–13, 119powiat, 46, 54–55, 63

rada powiatu, 47, 54starosta, 47, 55, 58zarząd powiatu, 47, 55

Powszechna Deklaracja Praw Człowie-ka, 194

powszechne świadectwa udziałowe, 171pozycja społeczna, 9–10próba badania, 121

charakter próby, 13, 121dobór celowy, 121dobór losowy, 121reprezentatywna, 121wielkość próby, 13, 121

prace interwencyjne, 58prawa człowieka, 193–198prawa człowieka II generacji, 193prawa człowieka III generacji, 193prawa człowieka IV generacji, 194prawa człowieka I generacji, 193prawa naturalne, 193prawa proceduralne, 195

256

Skorowidz

prawica, 38–39prawo administracyjne, 91prawo cywilne, 91prawo karne, 91prawo popytu i podaży, 173preambuła, 35prerogatywy, 87Prezydent RP, 75, 86–88

kompetencje, 87zadania, 12, 36, 86

produkt krajowy brutto, 157, 185prokuratura, 97proletariat, 131propaganda, 17protest, 120protokół brytyjski, 158protokół rozbieżności, 22prywatyzacja, 170przedsiębiorczość, 170przedsiębiorstwo, 176, 180przemyt, 202przestępczość zorganizowana, 202przestępstwo, 92punkt równowagi rynkowe, 173pytanie otwarte, 16pytanie retoryczne, 16pytanie tendencyjne, 16, 122pytanie zamknięte, 16

Rada Europy, 143, 148, 161rada gabinetowa, 87Rada Wzajemnej Pomocy Gospodar-

czej, 143, 148radny, 50, 51ratyfikacja, 99recesja, 201referendum, 76referendum konstytucyjne, 76referendum lokalne, 49region, 60regionalizacja, 60regionalizm, 60reglamentacja, 34REGON, 183

repatriacja, 200reprywatyzacja, 171republika, 34respondent, 121rewers, 156roboty publiczne, 58, 63rola społeczna, 9rozmowy Okrągłego Stołu, 144rozporządzenie, 36, 99ruchliwość społeczna, 10–11

awans społeczny, 10degradacja społeczna, 10

rynek, 172rząd, Rada Ministrów, 86–88

kompetencje, 87zadania, 36, 50, 86

rzadkość dóbr, 62, 169rzecznik Praw Dziecka, 98Rzecznik Praw Obywatelskich, 97, 195

sądyNaczelny Sąd Administracyjny,

92sąd apelacyjny, 92, 96Sąd Najwyższy, 37, 92, 97sąd okręgowy, 92, 95sąd rejonowy, 92, 95sądy administracyjne, 92sądy powszechne, 92sądy wojskowe, 92zadania, 37

sędzia, 75, 90sabotaż, 120samorząd, 46

terytorialny, 33samorząd akademicki, 47samorząd gospodarczy, 47samorząd nieterytorialny, 47samorząd religijny, 47samorząd terytorialny, 46samorząd uczniowski, 24, 47samorząd wojewódzki, 47, 55–56, 63–

64marszałek województwa, 47, 55

257

Skorowidz

sejmik wojewódzki, 47, 55zarząd województwa, 47, 55

samorząd zawodowy, 47separatyzm, 60, 202sesja, 52skarga konstytucyjna, 97, 195sołectwo, 52socjaldemokracja, 38, 129socjalizacja, 7

socjalizacja pierwotna, 7socjalizacja wtórna, 7

socjolog, 8socjologia, 8sonda, 13, 120sondaż, 13, 120spółdzielnia, 181spółka, 170

akcyjna, 181cywilna, 181jawna, 181kapitałowa, 181komandytowa, 181osobowa, 181partnerska, 181z ograniczoną odpowiedzialnością,

181spór zbiorowy, 126społeczeństwo, 8społeczeństwo bezklasowe, 132społeczeństwo obywatelskie, 119społeczeństwo otwarte, 10społeczeństwo zamknięte, 11społeczność, 8, 12stan klęski żywiołowej, 102stan nadzwyczajny, 102stan wojenny, 102stan wyjątkowy, 102starostwo, 55status społeczny, 9stereotyp, 17, 60stopa bezrobocia, 185stopa inflacji, 176stowarzyszenie, 125

rejestrowane, 125zwykłe, 125

strajk, 120struktura społeczna, 10–11, 34style rozwiązywania konfliktów

negocjacyjny, 20twardy, 20

style rozwiązywanie konfliktów, 20miękki, 20

subiektywizm, 17subkultura, 11subsydia, 186subwencja, 53suwerenność, 32, 60

ludu, 32, 33, 73wewnętrzna, 32zewnętrzna, 32

system dwupartyjny, 130system jednopartyjny, 130system kanclerski, 101system półprezydencki, 101system parlamentarno-gabinetowy, 102system parlamentarny, 101system partyjny, 129system prawa stanowionego, 100system prawa zwyczajowego, 100system prezydencki, 101system rządów, 101system wielopartyjny, 130szara strefa, 188szariat, 100

terroryzm, 202totalitaryzm, 33trójpodział władzy, 36, 75, 78traktat lizboński, 148, 152, 156traktat londyński, 161traktat nicejski, 156traktat o funkcjonowaniu Unii Euro-

pejskiej, 149traktat o Unii Europejskiej, 148, 149traktat paryski, 148traktat waszyngtoński, 148, 160traktaty rzymskie, 148

258

Skorowidz

transformacja ustrojowa, 144Transparency International, 187Trybunał Konstytucyjny, 75, 76, 96–

97Trybunał Stanu, 75, 97tyrania, 32, 73

uchodźca, 200uchwała, 52udziały, 181układ Ribbentrop-Mołotow, 141Układ Warszawski, 142, 148układ z Schengen, 158umowa o dzieło, 184umowa o pracę, 183umowa zlecenie, 184UNESCO, 196UNHCR, 196Unia Europejska, 148–159

definicja, 149Europejski Bank Centralny, 156Europejski Rzecznik Praw Oby-

watelskich, 158frakcja, 154Komisja Europejska, 153kompetencje, 151Parlament Europejski, 154podstawowe wolności, 150Rada, 155Rada Europejska, 155rozszerzenie, 159Trybunał Sprawiedliwości UE, 154zasady działania, 150

UNICEF, 196urząd marszałkowski, 56Urząd Ochrony Konkurencji i Konsu-

mentów, 177urząd wojewódzki, 56ustawa, 85ustawa zasadnicza, 35ustrój ekonomiczny, 32, 34, 171ustrój polityczny, 32, 33, 35utopia, 132

vacatio legis, 84

władza, 31ekonomiczna, 31polityczna, 31, 32rodzicielska, 31, 89

władza polityczna, 38własność komunalna, 52, 170własność państwowa, 170własność publiczna, 170własność spółdzielcza, 170własność znacjonalizowana, 171włoski strajk, 120warstwa społeczna, 10weto, 18, 75WHO, 196większość

bezwględna, 83kwalifikowana 2/3, 83kwalifikowana 3/5, 83zwykła, 83

więzień sumienia, 196wiec, 49Wielka Trójka, 141wina nieumyślna, 93wina umyślna, 93województwo, 55, 56wojewoda, 45, 55–56, 63–64wolontariat, 13, 126wspólnota, 8Wspólnota Niepodległych Państw, 145,

148wybory do Parlamentu Europejskie-

go, 124wybory parlamentarne, 78, 124wybory prezydenckie, 37–38, 124wybory samorządowe, 49–51, 124wykres kołowy, 122wykres liniowy, 123wykres słupkowy, 122wykroczenie, 93występek, 92wywłaszczenie, 170wzrost gospodarczy, 185

259

Skorowidz

yakuza, 202

zadania własne, 48zadania zlecone, 48zasada cywilnej kontroli nad armią,

160zasada domniemania niewinności, 93zasada dwuinstancyjności, 90zasada jednolitości sądów, 93zasada krwi, 11zasada państwa prawnego, 74zasada pomocniczości, 48, 53, 151zasada proporcjonalności, 151zasada przyznania, 150zasada ziemi, 12zasoby kapitałowe, 170zasoby ludzkie, 170zasoby naturalne, 170zbiorowość, 8zbrodnia, 92zdolność do czynności prawnych, 90zdolność prawna, 89żelazna kurtyna, 141Zgromadzenie Narodowe, 82zimna wojna, 142–145zrównoważony rozwój, 202związek zawodowy, 126–128życie ekonomiczne, 62

260

Rafał Belka Kamil Grabowski - edutuba.ceo.org.pl · spodarczego). Oklepane sformułowanie...

Documents

Transcript of Rafał Belka Kamil Grabowski - edutuba.ceo.org.pl · spodarczego). Oklepane sformułowanie...