PYTANIA Z EKONOMII NA EGZAMIN MAGISTERSKI MAKROEKONOMIA 1. Pojcie produktu krajowego brutto (PKB). Skadniki i sposoby obliczania PKB. Produkt Krajowy Brutto (PKB, Gross Domestic Product GDP) jest miar wielkoci produkcji wytworzonej przez czynniki wytwrcze zlokalizowanie na terytorium danego kraju, niezalenie od tego kto jest ich wacicielem. Moe by mierzony albo w cenach rynkowych (zawierajcych podatki porednie nakadane na dobra i usugi), albo w cenach bazowych (uzyskiwanych przez producentw, czyli z pominiciem podatkw porednich). Wysza stopa podatkw powoduje, e wzrasta warto produkcji w cenach rynkowych, gdy fizyczne rozmiary produkcji nie zmieniaj si. W zwizku z tym bardziej uzasadnione jest mierzenie PKB w cenach bazowych. S trzy rwnorzdne metody mierzenia PKB (powinny prowadzi do tego samego wyniku). Mona go mierzy: - jako sum wartoci dodanej w procesie produkcji (metoda produkcyjna), - jako sum dochodw czynnikw wytwrczych (cznie z zyskami) (metoda dochodowa), - jako sum wydatkw na dobra finalne (metoda wydatkowa). Formua obliczania PKB w cenach rynkowych (PKBr): PKBr = C + I + G + X Z Formua obliczania PKB w cenach bazowych (Y): Y = C + I + G + X Z Te C konsumpcja, I inwestycje, G wydatki pastwa, X eksport, Z import, Te podatki porednie

Nominalny PKB mierzy si w cenach biecych, czyli takich, ktre istniay w okresie, gdy osigano skadajce si na PKB dochody. Realny PKB mierzy si w cenach staych. Wyraa on PKB w cenach istniejcych w jednym z okresw (roku bazowym). Chcc przej od nominalnego do realnego PKB powinnimy zastosowa wskanik odzwierciedlajcy zmiany cen wszystkich dbr tzw. deflator PKB (a nie wskanik cen detalicznych CPI). deflator PKB = PKBnominalne / PKBrealne Gdy ceny rosn, zmiana PKB w ujciu realnym jest mniejsza, ni w nominalnym. 2. Czy PKB jest dobrym miernikiem dobrobytu spoeczestwa? Jakie inne mierniki s stosowane dla oceny dobrobytu? PKB jest prostym miernikiem szeroko stosowanym do okrelenia przecitnego poziomu stopy yciowej w danym kraju. Mimo, e PKB jest podstawowym miernikiem dobrobytu spoeczestwa, naley go interpretowa z du doz ostronoci. Wady PKB jako miary dobrobytu - PKB nie obejmuje: Szarej strefy poniewa dane dotyczce PKB oparte s na danych podatkowych. Dlatego opracowuje sie rne metody pomiaru wielkoci szarej strefy, np. ledzenie obiegu duych banknotw, wydatkw poszczeglnych osb. Szara strefa jest szczeglnie dua w krajach posocjalistycznych i kilku krajach basenu Morza rdziemnego o dugich tradycjach unikania przez obywateli pacenia podatkw Dochodw majtkowych netto z wasnoci za granica dlatego w wielu krajach powinno sie raczej mierzy PNB Amortyzacji uwzgldnia ja produkt narodowy netto (dochd narodowy). Dochd narodowy okrela ilo rodkw, jakie gospodarka moe przeznaczy na konsumpcj i inwestycje po odoeniu odpowiedniej iloci rodkw na sfinansowanie amortyzacji (zuycia zasobw kapitau) i utrzymanie kapitau na istniejcym poziomie. To PNB skorygowane o amortyzacj. Jednak wielko zuycia trudno precyzyjnie ustali. Stosowanie PNB pozwala unikn dyskusji o amortyzacji. Rnic cen w poszczeglnych krajach (co w pewnym stopniu jest niwelowane przez liczenie parytetem siy nabywczej) Nie odzwierciedla zrnicowania dochodw w spoeczestwie ani ich dystrybucji

1

Istotnych, podanych spoecznie czynnikw podnoszcych poziom dobrobytu spoecznego takich jak czas wolny, porzdki domowe, hobby - i zwizanego z nimi nierejestrowanego zatrudnienia. Przykrych efektw ubocznych dziaalnoci czowieka takich jak haas, zanieczyszczenie rodowiska i korki drogowe. (Financial Times: azjatyckie tygrysy, gdy to uwzgldnimy, mog sta sie azjatyckimi limakami) nie wskazuje na jako usug, szczeglnie pastwowych odnosi si do rnej wielkoci spoeczestw. Inne mierniki uywane do oceny dobrobytu: PKB per capita Czyste PKB jest za miara dobrobytu spoeczestwa, poniewa nie uwzgldnia liczby ludnoci. Z tego powodu, jako miar dobrobytu powszechnie uywa si PKB per capita, czyli PKB w przeliczeniu na osob; czyste PKB jest wyznacznikiem wielkoci gospodarki. PKB per capita daje tylko bardzo przybliony obraz poziomu ycia i wskazuje jak przecitnie zmienia sie dochd. Przy rwnomiernym podziale dochodu narodowego wskanik ten informowaby w przyblieniu o pooeniu kadego mieszkaca danego kraju. Jednak w wielu krajach podzia dochodu narodowego jest nierwnomierny. Niewielkie grupy ludzi osigaj tam bardzo wysokie dochody, a jednoczenie dochody wikszoci mieszkacw s bardzo niskie. PNB Podajc warto PNB jako miernik dobrobytu, uwzgldniamy dochd wszystkich obywateli danego kraju, niezalenie od tego, gdzie zlokalizowane s czynniki wytwrcze. Zastosowanie PNB pozwala rwnie unikn dyskusji o amortyzacji, ktra liczona jest rnie w zalenoci od pastwa. Deflator PNB Delator PKB= PKBnominalne / PKBrealne. Informuje nie tylko o wielkoci zmiany cen konsumpcyjnych dbr reprezentantw, ale take o wielkoci zmiany cen pozostaych dbr wliczanych do PNB. Wskanik Dobrobytu Ekonomicznego Netto (DEN, New Economics Welfare NEW) Opracowany przez W.Nordhausa i Tobina w latach 70tych. Wskanik ten koryguje metod naliczania PNB na 3 sposoby. Po pierwsze uwzgldnili warto czasu wolnego oraz produkcji odbywajcej sie w gospodarstwach domowych. Po drugie, pomniejszyli PNB o przyblion warto szkodliwych efektw zewntrznych zwizanych z urbanizacja i uprzemysowieniem. Po trzecie zmienili klasyfikacje niektrych wydatkw na dobra finalne i porednie.(np. wydatki pastwa na obron narodowa, bezpieczestwo wewntrzne i zapobieganie poarom oraz cz kosztw ponoszonych przez gospodarstwa domowe na podre zwizane z wykonywaniem zawodu uznali za wydatki na dobra porednie, ktrych to wydatkw nie naley bra pod uwag) NEW przewysza PNB; wynika to przede wszystkim z uwzgldnienia czasu wolnego. Zmiany NEW s jednak stosunkowo wolne, poniewa wzrostowi produkcji towarzyszy rozszerzanie sie niekorzystnych zjawisk zewntrznych, ktre s rwnie liczone. HDI (human development index): miernik rozpowszechniony przez Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju w celu uatwienia i poprawy jakoci porwna midzynarodowych: uwzgldnia: przecitne trwanie ycia, oglny poziom skolaryzacji brutto dla wszystkich poziomw nauczania, wskanik umiejtnoci czytania ze zrozumieniem i pisania, PKB per capita w USD liczony wedug parytetu siy nabywczej. Pomimo prb, aden wymieniony wyej miernik alternatywny do PKB nie zdoby powszechnego uznania i nie jest regularnie publikowany. Wie si to przede wszystkim z trudnociami z wycen uwzgldnionych w nich elementw. 3. Zmiany wielkoci konsumpcji w gospodarce. Rne stanowiska teoretyczne (teoria keynesowska, dochodu permanentnego i cyklu ycia). Efekt majtkowy. a) Teoria keynesowska Keynes w celu opisania wielkoci produkcji w gospodarce stworzy model zagregowanych wydatkw. Przyj i ceny i paca s stae, istniej maszyny i zasoby naturalne niewykorzystane, bezrobotni szukaj pracy- istniej wolne moce produkcyjne. Przyj dwa rodzaje okresw czasowych w ktrych gospodarka moe funkcjonowa. W dugim okresie istnieje moliwo rozbudowy potencjau gospodarki, natomiast krtki okres jest niewystarczajcy do rozbudowy zdolnoci produkcyjnych. W takiej gospodarce wielko PKB zaley wprost od wielkoci popytu (planowanej wartoci zagregowanych wydatkw). W skrajnie uproszczonej gospodarce keynsowskiej planowane zagregowane wydatki na dobra finalne (AE) skadaj

2

si z: planowanych wydatkw na konsumpcj gospodarstw domowych (C) i wydatkw na inwestycje prywatnych przedsibiorstw (I). AE=C+I W celu opisania planowanych wydatkw na konsumpcj Keynes wprowadzi funkcj konsumpcji opisan wzorem: Cpl=KSK*Yd+Ca Cpl planowana konsumpcja; KSK-kracowa skonno do konsumpcji (parametr informujcy jak cz dodatkowej porcji dochodu gospodarstwa domowe przeznaczaj na zwikszenie konsumpcji; Ca konsumpcja autonomiczna (niezalena od wielkoci dochodw).Dla rnych wielkoci dochodw do dyspozycji Yd funkcja konsumpcji ukazuje wielko planowanej konsumpcji Cpl.

b) Efekt majtkowy Warto zauway, e na powyszym wykresie zmiany poziomu dochodu gospodarstw domowych powoduj przesunicia wzdu wykresu konsumpcji, natomiast zmiany wielkoci posiadanego majtku (wywoane np. krachem na giedzie , czy dobr koniunktur ) oraz oczekiwanego poziomu dochodw i cen przesuwaj cay wykres. Zjawisko to nazywamy efektem majtkowym (bogactwa). Polega ono na przesuniciu wykresu konsumpcji w gr (d), pod wpywem wzrostu (spadku) zasobw majtkowych gospodarstw domowych i zwikszenia (spadku) wydatkw na kadym poziomie rozporzdzalnych dochodw osobistych. W teorii keynesowskiej na przesunicie caego wykresu funkcji konsumpcji wypyw moe take mie poda kredytw na cele konsumpcyjne. Poda ta moe wzrosn gdy stopy procentowe w gospodarce zmalej, lub gdy zwikszy si baza monetarna i wzrosn rezerwy gotwkowe systemu bankowego. W takiej sytuacji ludzie przy kadym poziomie dochodw bd wydawali wicej, gdy bd mieli atrakcyjniejsze warunki na przysz spat swoich zobowiza. a/ majtek gospodarstw domowych, (i) pojcie i istota efektu majtkowego (bogactwa); jego wystpienie powoduje przesunicie funkcji konsumpcji, (ii) sposb oddziaywania pienidza (realnej poday) i stopy procentowej na rozmiary majtku: - bezporednio: wzrost realnej poday pienidza prowadzi do zwikszenia majtku (jego czci utrzymywanej w gotwce), - porednio: wzrost poday pienidza wywouje spadek stopy procentowej, a to z kolei prowadzi do wzrostu cen papierw wartociowych (wynika to z niszej stopy, za pomoc ktrej dyskontujemy przysze strumienie zyskw z papierw wartociowych); 3

Warto zdawa sobie spraw, e sia i zakres efektu majtkowego s rne w rnych krajach i zale m.in. od roli rynku kapitaowego. Na przykad w USA oszczdnoci gospodarstw domowych lokowane w papiery wartociowe stanowiy w 1997 r. 143% ich biecych dochodw rozporzdzalnych, podczas gdy w Niemczech tylko 19%. b/ dobra trwaego uytku i kredyt konsumpcyjny, (i) wzrost poday kredytu konsumpcyjnego powoduje przesunicie w gr funkcji konsumpcji; wzrost poday kredytu moe wynika np. ze zwikszenia bazy monetarnej, ktre pobudza wzrost rezerw gotwkowych bankw, (ii) podobny skutek (przesunicie funkcji konsumpcji w gr) wywoa obnika stopy procentowej od kredytw; c/ czynniki /a/ i /b/ stanowi cz mechanizmu transmisyjnego, przez ktry zmiany w sferze finansowej oddziauj na produkcj i zatrudnienie w sferze realnej. Powoduj te one przesunicie funkcji konsumpcji, a tym samym i krzywej popytu globalnego. W konsekwencji wywieraj wic wpyw na wielko produkcji i dochodu odpowiadajc warunkom rwnowagi. Pozosta, nieskonsumowan cz dochodw gospodarstwa przeznaczaj na oszczdnoci. Funkcj oszczdnoci mona opisa wzorem: Spl=KSO*Yd Ca gdzie KSO to kracowa skonno do oszczdzania i KSK+KSO=1 Wielko produkcji w stanie rwnowagi.

Z poczenia powyszych wykresw otrzymujemy tzw. krzy keyensowski (str. 389, Czarny), ktry przedstawia stan krtkookresowej rwnowagi w gospodarce. Punkt przecicia si linii 45 stopni z lini planowanych zagregowanych wydatkw AEpl opisuje tak wielko produkcji w gospodarce, przy ktrej planowane wydatki zrwnuj si z rzeczywist wielkoci produkcji. Taki punkt jest tylko jeden.

4

Stan krtkookresowej nierwnowagi.

W swojej teorii Keynes wprowadzi take tzw. mnonik. W sytuacji, gdy np. inwestycje przedsibiorstw zwiksz si o I, to prdzej czy pniej produkcja w gospodarce take wzronie o tak sam warto (tak dziaa gospodarka keynesowska s w niej wolne moce produkcyjne, a ceny s stae). Odpowiednio wzrastaj zatem take dochody, warto produkcji bowiem rwna si wartoci dochodw wacicieli czynnikw produkcji. Cz z tych dodatkowych dochodw (wyznaczona przez KSK) znowu zmienia si w popyt. Za dodatkowe dochody gospodarstwa domowe chc kupi nowe dobra konsumpcyjne, co prdzej czy pniej powoduje wzrost produkcji przedsibiorstw i tak dalej. Jak atwo zauway, pocztkowy wzrost inwestycji o I doprowadzi do wikszego wzrostu produkcji. Tak wanie dziaa mnonik keynesowski. Opisa go mona wzorem M= Y/ I=1/(1-KSK) (wyprowadzenie na str. 394). Do opisywanego modelu wprowadzi mona jeszcze trzeci cz planowanych zagregowanych wydatkw AEpl wydatki pastwa Gpl, finansowane z: Te (podatki porednie), NT (podatki bezporednie netto, czyli podatki bezporednie pomniejszone o transfery dla gospodarstw domowych) i D (dochody pastwa z tytuu wasnoci). AEpl=Cpl+Ipl+Gpl 5

Wydatki pastwa podlegaj podobnych mechanizmom mnonikowym jak wyej opisany przykad. W gospodarstwie z pastwem gospodarstwa domowe musz jednak paci podatki, przez co ich KSK jest nisze. W efekcie mnonik w gospodarce z udziaem pastwa jest niszy ni w poprzednik wypadku: M=1/(1-KSK) < 1/(1-KSK)=M, Gdzie KSK=KSK*(1-podatek t) c) Teoria dochodu permanentnego i cyklu ycia. Obydwie te teorie s ze sob blisko spokrewnione. Teoria dochodu permanentnego zostaa sformuowana przez Miltona Friedmana, a jej punktem wyjcia s dwie przesanki: dochody ludzi s zmienne w czasie oraz ludzie nie lubi, aby ich konsumpcja wykazywaa wahania. Zgodnie z t teori wielko konsumpcji w danym okresie zaley od poziomu dochodu permanentnego czyli przecitnego, dugookresowego dochodu gospodarstw domowych, nie za od wysokoci ich dochodu w tym samym okresie. Przy zwikszeniu si dochodw ludzi bd oni woleli zaoszczdzi dodatkow porcj gotwki na przysz konsumpcj (w okresach, kiedy bd np. zarabiali mniej), a nie przeznacz jej na zakupy w danym okresie. Jedyn sytuacj, gdy zwiksz swj oglny poziom konsumpcji, bdzie sytuacja, gdy uznaj oni, e zwikszenie si dochodw ma charakter dugoterminowy, a nie tylko przejciowy (np. premia, 13 pensja, itp.). Teoria cyklu ycia zostaa sformuowana przez Franco Modiglianiego i Alberta Ando i jest bardzo zbliona do teorii dochodu permanentnego. Teoria cyklu ycia sugeruje, e ludzie staraj si przewidzie skumulowan wysoko swoich dochodw w cigu caego ycia, tworzc dugookresowe plany konsumpcji. Zgodnie z tym pogldem wielko biecej konsumpcji rzeczywicie zaley od poziomu dochodu permanentnego, lecz inaczej ni u Friedmana znacznie si waha. Na przykad wieloletnie oszczdzanie w modoci umoliwia niektrym po latach zwikszenie konsumpcji. Teoria ta nie wymaga, aby kade gospodarstwo planowao utrzymanie staego poziomu konsumpcji przez cae ycie. W okresie tym mog wystpowa lata, ktre cechuje wyjtkowo wysoki poziom wydatkw, a take lata w ktrych wydatki s nisze, jednak tego rodzaju rozpitoci maj tendencje do znoszenia si w skali masowej. RYSUNEK: Konsumpcja a cykl ycia

Rysunek pokazuje faktyczny dochd gospodarstwa domowego w cigu caego jego istnienia. Dochd ten wzrasta w miar uzyskiwania coraz wyszych pozycji w hierarchii zawodowej a do momentu przejcia na emerytur, a nastpnie spada. Dochd permanentny utrzymuje si na staym poziomie, a mwic cilej jest to stay roczny dochd, ktrego warto zaktualizowana jest identyczna jak warto zaktualizowana faktycznego strumienia dochodu. Obszary A symbolizuj okresy, w ktrych wydatki gospodarstw przekraczaj ich biece dochody, natomiast obszar B obrazuje okres gromadzenia oszczdnoci. Dysponujc wikszymi pocztkowymi zasobami majtkowymi gospodarstwo moe pozwoli sobie na wiksze coroczne wydatki, a wic linia permanentnego dochodu przesuwa si w gr, Obszar B si zmniejsza w stosunku do obszary A, jednak rnica ta moe by pokryta z dodatkowych oszczdnoci. Mona wic powiedzie, e wikszy majtek pocztkowy pozwala na wysz konsumpcje przy kadym poziomie biecych dochodw rozporzdzalnych. Dodatkowo moe si tak zdarzy, e gospodarstwa domowe dojd do przekonania, e ich przysze dochody bd wysze od wczeniej zakadanych, a wic w takiej sytuacji dochd permanentny rwnie wzronie. 6

Z drugiej strony poziom dochodu ulega obnieniu w sytuacji, kiedy mamy do czynienia z kredytem konsumpcyjnym. Wzrost stopy procentowej obnia warto zaktualizowanych przyszych dochodw oraz pogarsza dzisiejsz sytuacje gospodarstw domowych. Musz one powikszy obszar B, aby mc udwign dodatkowy ciar finansowy wyszych odsetek zacignitych w obszarze A. Wzrost poday kredytu prowadzi do zwikszenia konsumpcji cakowitej, bowiem wicej ludzi bdzie teraz zacigao kredyty w celu podniesienia poziomu konsumpcji biecej. Obnika podatkw; a/ jeeli oczekuje si, e bdzie ona trwaa, spowoduje to wzrost obecnych i przyszych dochodw rozporzdzalnych i tym samym - zwikszenie dochodu permanentnego, b/ jeeli za obnika ta zostanie uznana za przejciow, to nie wywrze ona istotniejszego wpywu na poziom konsumpcji biecej i dochodu permanentnego. Jednym z (teoretycznie) moliwych wariantw tej sytuacji jest przypadek tzw. ricardiaskiej rwnowanoci 4. Czynniki ksztatujce wielko nakadw inwestycyjnych. Inwestycje a wahania koniunkturalne i wzrost gospodarczy. Nakady inwestycyjne, nakady gospodarcze ponoszone w zwizku z odtwarzaniem (restytucj) zuytych zasobw rodkw produkcji lub ich powikszaniem. Te pierwsze umoliwiaj utrzymanie produkcji na dotychczasowym poziomie, drugie - umoliwiaj jej wzrost. Nakady inwestycyjne mog obejmowa nakady na roboty budowlano-montaowe, na zakup maszyn i urzdze, na powikszanie zapasw oraz pozostae (przygotowanie dokumentacji projektowokosztorysowej, przygotowanie placu budowy, zakup licencji lub patentu, szkolenie zaogi itp.), na aktywa niematerialne (know-how, kapita ludzki). W zalenoci od podmiotw finansujcych mona wyrni: nakady publiczne (finansowane ze rodkw budetu pastwa) oraz prywatne (dokonywane przez przedsibiorstwa). Inwestycje stanowi znaczc oraz mao stabiln cz wydatkw (gwatowne zmiany w inwestycjach mog wywiera potny wpyw na czny popyt oraz produkcj i zatrudnienie w krtkim okresie). Prowadz ponadto do akumulacji kapitau i w dugim okresie zwikszaj potencjaln produkcj oraz sprzyjaj wzrostowi gospodarczemu. Dalsze rozwaania koncentruj si na inwestycjach prywatnych brutto (cz PKB przeznaczona na inwestycja krajowe). Czynniki ksztatujce wielko nakadw inwestycyjnych: Dochody (stan popytu na produkt wytwarzany w wyniku nowych inwestycji) inwestycja przyniesie przedsibiorstwu dodatkowe dochody tylko wtedy gdy umoliwi mu dodatkow sprzeda. Dlatego bardzo wan determinant inwestycji jest oglny poziom produkcji (PKB). Inwestycje zale od dochodw, ktrych wysoko zaley z kolei od poziomu aktywnoci gospodarczej. S one bardzo wraliwe na wahania koniunktury. Zaleno t ilustruje model mnonika-akceleratora. Mwi on, e stopa inwestycje jest wyznaczana przede wszystkim przez stop zmian produkcji (jeli produkcja , to inwestycje ,jeli produkcja to inwestycje ). W sytuacji, gdy np. inwestycje przedsibiorstw zwiksz si o I, to prdzej czy pniej produkcja w gospodarce take wzronie o tak sam warto (tak dziaa gospodarka keynesowska s w niej wolne moce produkcyjne, a ceny s stae). Odpowiednio wzrastaj zatem take dochody, warto produkcji bowiem rwna si wartoci dochodw wacicieli czynnikw produkcji. Cz z tych dodatkowych dochodw (wyznaczona przez KSK) znowu zmienia si w popyt. Za dodatkowe dochody gospodarstwa domowe chc kupi nowe dobra konsumpcyjne, co prdzej czy pniej powoduje wzrost produkcji przedsibiorstw i tak dalej. Koszty (podatki i stopy %) w przypadku inwestycji w dobra trwae koszt kapitau obejmuje nie tylko sama cen dobra kapitaowego, ale rwnie stop procentow jak paci si od kredytu zacignitego Nawego zakup, a take podatki jakie firmy pac od swych dochodw. Oczekiwania i zaufanie gospodarcze przedsibiorstw dotyczce sytuacji gospodarczej w przyszoci jeli przedsibiorstwa obawiaj si pogorszenia koniunktury nie bd skonne inwestowa. Z drugiej strony oczekiwania co do zdecydowanej poprawy koniunktury w najbliszej przyszoci mog zachca do pojcia planw rozbudowy potencjau produkcyjnego. Przedsibiorstwa wkadaj mas energii w analiz inwestycji i w prby ograniczenia niepewnoci zwizanej z procesem inwestowania.

7

Krzywa popytu inwestycyjnego opadajca, schodkowa funkcja stopy %, obrazuje wielko inwestycji, ktre zostaj podjte przy rnych poziomach stopy %, jej poszczeglne wartoci otrzymujemy dodajc do siebie wszystkie inwestycje, ktre bd zyskowne przy kadym poziomie stopy %. Zaleno ta jest tak wana, poniewa stopy % s gwnym narzdziem wykorzystywanym przez pastwo do wpywania na inwestycje. przychd z inwestycji (r),%

I Przesunicia krzywej popytu inwestycyjnego: wzrost PKB przesunie j w prawo ku grze, czynnikiem dziaajcym w przeciwnym kierunku bd podatki od dziaalnoci gospodarczej (wysze podatki przesun krzyw w lewo w d), pesymizm przedsibiorcw rwnie przesunie krzyw w lewo w d. Wysze podatki, pesymizm Wysza produkcja

r,%

r,%

I

I

Inwestycje s najbardziej niestabiln skadow wydatkw. Zachowuj si w sposb trudny do przewidzenia , poniewa zale od takich niepewnych czynnikw jak: sukces czy niepowodzenie nowych, niesprawdzonych jeszcze produktw, od zmian podatkw i stp%, od postaw politycznych i sposobw stabilizowania gospodarki. Niemale we wszystkich cyklach koniunkturalnych wahania inwestycji byy gwn sia napdow zarwno w fazie zaamania koniunktury, jak i jej poprawy. 1. Odejcie od zaoenia o w peni autonomicznym charakterze popytu inwestycyjnego; jest on gwnie funkcj stopy procentowej. 2. Rodzaje wydatkw inwestycyjnych; a/ inwestycje w kapitale trwaym, b/ inwestycje w zapasy (najbardziej podatne na wahania). 3. Zaoenie: inwestycje publiczne s czci wydatkw pastwa (G) i nie zmieniaj si w czasie. Dalej zajmujemy si tylko inwestycjami sektora prywatnego. 4. Inwestycje w kapitale trwaym; a/ istota kosztu alternatywnego inwestycji: gwn przesank jest konieczno porwnywania biecych nakadw na inwestycje z przyszymi zyskami. Konieczne w tej sytuacji jest wic obliczenie wartoci zaktualizowanej przyszych strumieni finansowych (zdyskontowanie ich wartoci nominalnych), a to uwypukla kluczow rol stopy procentowej, b/ im wysza stopa procentowa, tym wyszy koszt alternatywny (nisza warto zaktualizowana przyszych zyskw) i tym mniejszy popyt inwestycyjny, c/ definicja krzywej popytu inwestycyjnego: linia obrazujca zaleno planowanych rozmiarw inwestycji od wysokoci stopy procentowej, 8

d/ ilustracja graficzna (rys. 5.2),

e/ czynniki okrelajce wysoko pooenia krzywej popytu inwestycyjnego, - koszt nowych maszyn i urzdze (zaleno odwrotna, tj. im - przy danym strumieniu oczekiwanych zyskw - wyszy ten koszt, tym niej pooona krzywa i odwrotnie), - wielko strumienia oczekiwanych przyszych zyskw przez nie tworzonych (zaleno prosta: im - przy danym koszcie maszyn i urzdze - wikszy ten strumie, tym wyej pooona krzywa i odwrotnie), f/ czynniki okrelajce kt nachylenia krzywej - gwnie okres amortyzacji skadnikw nakadw inwestycyjnych. Im duszy jest okres ycia projektu inwestycyjnego, tym wiksza cz zyskw bdzie powstawaa w bardziej odlegej przyszoci i tym duszy bdzie okres spaty pocztkowych nakadw inwestycyjnych. W zwizku z tym zaktualizowana (zdyskontowana na dzi) warto przyszego strumienia zyskw bdzie mniejsza ni w przypadku projektw krtszych (rola stopy dyskonta). Mechanizm ten powoduje, i wzrasta znaczenie stopy procentowej: przy przedsiwziciach o dugim horyzoncie czasowym maa jej zmiana wywouje relatywnie due wahania w popycie inwestycyjnym. WNIOSEK: krzywa popytu inwestycyjnego bdzie bardziej paska w przypadku "dugowiecznych" skadnikw majtku trwaego i bardziej stroma dla maszyn i urzdze o krtkim okresie ycia (amortyzacji). 5. Inwestycje w zapasy; a/ powody utrzymywania zapasw, - zapewnienie cigoci produkcji (motyw transakcyjny i przezornoci), - oczekiwanie na wzrost ich cen (motyw spekulacyjny), * cznie s to korzyci (zyski) z utrzymywania zapasw, b/ koszty utrzymywania zapasw - zamroenie pienidzy i utrata potencjalnych odsetek; koszt alternatywny jest zatem symbolizowany przez stop procentow, c/ skutki powyszych ustale: wzrost stopy procentowej powoduje obnienie stanu zapasw (dezinwestycje), a jej spadek - podwyszenie ich poziomu. Zmiany te oznaczaj odpowiednio przesunicie krzywej popytu inwestycyjnego w modelu dochodywydatki (tj. w stosunku do dochodu Y) w d (w gr), d/ cechy specyficzne inwestycji w zapasy, - mog by ujemne, - zmiany stanu zapasw kompensuj (wyrwnuj) rnice midzy inwestycjami planowanymi a faktycznymi, gdy inwestycje planowane nie s rwne zamierzonym oszczdnociom. Powoduje to niestabilno inwestycji w zapasy, co czciowo wynika ze zmian stopy procentowej. 6. Wane ustalenia; a/ wzrost/spadek stopy procentowej wpynie na wszystkie rodzaje decyzji inwestycyjnych; do dalszej analizy mona zatem przyj, e krzywa popytu inwestycyjnego wyraa zaleno popytu od stopy procentowej, b/ wzrost kosztu dbr kapitaowych lub spadek oczekiwanych przyszych zyskw spowoduje przesunicie krzywej popytu inwestycyjnego w d; jeeli wystpi odwrotne zmiany, krzywa przesunie si w gr, c/ nowy zapis funkcji inwestycji I = I - bi (5.1) 9

gdzie i - stopa procentowa b - parametr okrelajcy wraliwo popytu inwestycyjnego na zmiany stopy procentowej. 5. Wpyw wielkoci podatkw na tempo wzrostu gospodarczego. Dyskusja na temat nadmiernego fiskalizmu w gospodarce. 6. Wielookresowe ograniczenie budetowe gospodarki. Rwnowano Ricarda. Ekwiwalencja Ricardiaska- teoria ta zakada, e nie wane czy rzd finansuje swoje wydatki za pomoc dugu czy podwyki podatkw, poniewa zagregowany popyt w gospodarce pozostanie i tak na niezmienionym poziomie. Wedug teorii Ricarda rzd moe finansowa swoje wydatki: przez obcianie podatkami swoich obecnych podatnikw, emitujc obligacje do wykupu przez obywateli lub po prostu zacigajc poyczk pienin. Jednak ostatecznie rzd musi pamita o spacie tej poyczki przez jednoczesn podwyk podatkw, ktre w innym przypadku bd musiay by podwyszone w przyszoci. Std wynika konieczno wyboru midzy zwikszeniem podatkw od razu, a ich podwyk dopiero w przyszoci. Zamy, e rzd finansuje swoje dodatkowe wydatki przez deficyt, tj. podwyk podatkw w przyszoci. Wedug teorii rwnowanoci ricardiaskiej, mimo e podatnicy bd mieli obecnie wicej pienidzy, zdaj sobie oni spraw, e bd musieli paci wysze podatki w przyszoci. Wedug hipotezy sformuowanej przez duet Barro-Ricardo wzrost deficytu budetowego powoduje wzrost podatku w przyszoci. Finansowanie deficytu odbywa si z biecych podatkw lub poyczek. Jeli wic rzd zmniejsza podatki pozostawiajc wydatki na staym poziomie lub nie zmienia stawki podatku, a zwiksza wydatki, zaciga tym samym poyczk, ktr pokryje z wpyww z podwyszonego podatku w przyszoci. Wynika z tego, e ludzie podejmujc codzienne decyzje w kwestii wydatkw zwracaj take uwag na dugookresowe rezultaty dziaa rzdu w chwili obecnej. Dlatego tez zwiksz oni swoje oszczdnoci i zmniejsz swoj kracow skonno do konsumpcji, aby by gotowymi na pacenie wyszej stawki opodatkowania w przyszoci. Takie dziaanie spoeczestwa moe wynika nie tylko z jego zapobiegliwoci, ale take z troski o sytuacj materialn przyszych pokole. Konsumpcja gospodarstw domowych w okresie podwyszonego podatku spada, rosn za oszczdnoci. Pozwala to na wyrwnanie poziomu konsumpcji w czasie, zachwian podwykami opodatkowania. Te dodatkowe oszczdnoci konsumentw wyrwnaj dodatkowe wydatki rzdu, wic oglny popyt w gospodarce pozostanie niezmieniony. Rwnowano ricardiaska sugeruje, e wysiki rzdu podjte, eby wpyn na popyt przy uyciu narzdzi polityki fiskalnej mog okaza si bezowocne. Teoria ta w pewnym sensie kontrastuje z alternatywnymi teoriami budujcymi zaoenia gospodarki Keynesowskiej. W modelu Keynesowskim efekt mnonikowy oznacza, e polityka fiskalna dziaa pobudzajco na popyt, co powoduje, e jego wzrost przewysza wczeniejszy wzrost wydatkw budetowych. Badania empiryczne nie potwierdzaj jednak faktycznego wystpowania efektu rwnowanoci ricardiaskiej, a wrcz odrzucaj jego istnienie w obecnej czystej formie, mimo e w niektrych badaniach byy zauwaalne w zachowaniach oszczdnociowych ludzi. Rwnowano ricardiaska zakada, e finansowany deficytem wzrost wydatkw rzdu nie doprowadzi do wzrostu zagregowanego popytu. Wedug tego modelu konsumenci zwiksz swoje obecne oszczdnoci, aby pomogo im to zrwnoway oczekiwan podwyk podatkw w przyszoci. Jak ju wyniko z wczeniejszej analizy, zagregowany popyt si wtedy nie zmieni. Jednak, aby teoria ta moga dziaa faktycznie w opisany powyej sposb spenionych powinno by kilka zaoe, a mianowicie: istnieje idealny rynek kapitaowy, gdzie kade gospodarstwo moe poyczy lub oszczdzi tyle, ile tylko potrzebuje po staej stopie procentowej, ktra w okrelonym czasie jest dla wszystkich taka sama (zaoenia to jest czsto ostro krytykowane z powodu wystpujcych na rynku ogranicze jego pynnoci) cieka wydatkw pastwa jest staa istnieje troska o przysze pokolenia Podstawowym warunkiem ekwiwalencji Ricardiaskiej jest zaoenie, e ludzie postpuj jak gdyby yli nieskoczenie dugo. Wwczas oszczdzaj bez wzgldu na to, kiedy spodziewany jest wzrost podatku. Zaoenie to podwayo koncepcj Ricarda i zmusio go do jej odrzucenia; hipotez obroni Barro 10

przyjmujc, i ludzie oszczdzaj troszczc si o swoje dzieci; w takim razie gospodarstwa domowe oszczdzaj nadmiar dochodu w okresie niszych podatkw nawet, gdy spodziewany jego wzrost ma nastpi za ycia dzieci czy wnukw. Jednak zasadnicz kwesti w modelu Barro-Ricardo jest to, e indywidualne dziaania konsumentw mog powodowa niezamierzone efekty polityki prowadzonej przez rzd, a z tego wynika, e gospodarka nie reaguje zawsze w mechaniczny sposb. Ten problem jest kluczow kwesti nowoczesnej polityki makroekonomicznej. Mankamenty teorii Teoria racjonalnych oczekiwa nie zawsze ma potwierdzenie w prognozach spoeczestwa, dlatego czsto poddaj si oni iluzji fiskalnej, ktra znieksztaca ich decyzje W 1976 roku Martin Feldstein skrytykowa t teori, twierdzc, e Barro nie uwzgldni w wynikach swojej pracy zarwno wzrostu gospodarki jak i spoeczestwa. Feldstein dowodzi, e kreowanie dugu publicznego obnia wielko oszczdnoci we wzrastajcej gospodarce Brak cigoci w przekazach midzypokoleniowych- nie wszyscy planuj posiadanie potomstwa Zakcenia spowodowane dziaaniem podatkw- powstaje rnica znieksztacajca relacje ekonomiczne midzy cen pacon a cen otrzymywan (klin podatkowy), w skali caej gospodarki wywiera to ujemny wpyw na wielko produkcji potencjalnej. Niedoskonaoci rynku kapitaowego- aby wystpia rwnowano ricardiaska pastwo powinno otrzymywa kredyt na takich samych zasadach jak podmioty prywatne, niestety banki umieszczaj gospodarstwa domowe i przedsibiorstwa w wyszej grupie ryzyka ni pastwo (informacja o sytuacji finansowej pastwa jest peniejsza, pastwo moe podnie podatki lub dodrukowa pienidz w przypadku niewypacalnoci) , co oznacza e na rynku kapitaowym wystpuje zrnicowanie cen, czyli rynek ten jest niedoskonay W 1976 roku teori skrytykowa James M. Buchanan, za to, e: o nie porwnano w niej wnikliwie odmiennego oddziaywania na gospodark wywoanego przez podatki i zaduenie o wprowadzono do modelu kwesti dugu publicznego bez niezbdnego definiowania zmian, jakie to wnosi o pominito dostarczenie empirycznych dowodw na wystpowanie cakowitego umorzenia przyszych podatkw o nie poruszono kwestii politycznych konsekwencji rwnowanoci ricardiaskiej. Hipoteza mwica o tym, e rzd dziaa przez nieskoczenie dugi czas jest cakowicie odmienna od rzeczywistoci, kiedy to faktycznie rzd egzystuje do krtko ze wzgldu na konstytucyjne zasady. I WYRAZ ILOCIOWY Zamy, e dana jest cieka zmian wydatkw pastwa na dobra i usugi (G) w czasie. Przyjmijmy te, i pastwo obnia podatki na czn kwot 1 mld z. Tyle samo (1 mld z) musi wynie dodatkowa emisja obligacji pozwalajcych sfinansowa zwikszony deficyt budetowy. Take 1 mld z wyniesie zaktualizowana warto dodatkowych podatkw w przyszoci, ktrych podwyka musi zrekompensowa dzisiejsze ulgi (obniki) podatkowe. A zatem: dzisiejsza obnika podatkw (1 mld z) = dodatkowa emisja obligacji (1 mld) = zaktualizowana warto przyszej podwyki podatkw (1 mld); -T = B = PV(+T) II POZORNE (CHYBIONE) ARGUMENTY PRZECIW HIPOTEZIE RICARDOBARRO 1. Wydatki pastwa np. na budow drg czy infrastruktur nie wpywaj na gospodark. Nie jest to prawd. Realny wzrost wydatkw pastwa na dobra i usugi przynosi - jak zakada hipoteza R-B - realne efekty makroekonomiczne. Z teorii R-B wynika tylko, i przy danej ciece zmian (wzrostu) wydatkw pastwa G nie ma znaczenia, kiedy spoeczestwo za nie zapaci - dzi czy jutro. Czynnikiem pozwalajcym przeksztaci dzie dzisiejszy w przyszo jest stopa procentowa (inaczej, jest to cena odoenia decyzji o konsumpcji z dzi na jutro). 2. Czci z nas nie bdzie ju na wiecie, gdy nastpi podwyka podatkw. Take nie jest to prawd. Ludzie zazwyczaj troszcz si nie tylko o siebie, ale rwnie o swoich nastpcw (dzieci, wnuki). Kierowani tym motywem, mog - w reakcji na dzisiejsz obnik podatkw - zwikszy swoje oszczdnoci, aby zapewni swym potomkom (np. w drodze zapisu spadkowego) rodki na opat wyszych podatkw w przyszloci. III UZASADNIONE ARGUMENTY

11

1. Przerwy w transferach miedzypokoleniowych (np. bezdzietne maestwa, rodziny niepene i podzielone nieodwracalnymi konfliktami). Kwesti do rozstrzygnicia pozostaje, jak skal przyjmuje to zjawisko (w jakim stopniu podwaa zaoenia ricardiaskiej rwnowanoci). 2. Spowodowane przez podatki zakcenia w dziaaniu bodcw ekonomicznych (rnice miedzy cenami paconymi a otrzymywanymi); przy zaoeniu, e zmiany w podatkach dotycz kracowych stp podatkowych 3. Niedoskonao rynku kapitaowego. a/ przewaga pastwa jako kredytobiorcy nad podmiotami prywatnymi: * atwiejsza ocena sytuacji finansowej przez kredytodawcw; oznacza to dla nich nisze ryzyko, * moliwo podniesienia podatkw lub/i druku pienidzy w przypadku trudnoci w spacie zaduenia, b/ skutek (1): nisza stopa procentowa w przypadku poyczek udzielanych pastwu w porwnaniu z oprocentowaniem kredytw dla podmiotw prywatnych (niszy koszt alternatywny kapitau), c/ skutek (2): warto zaktualizowana przyszych podatkw jest liczona przy niszej (przyjtej dla pastwa) stopie dyskontowej, ni wynikaoby to z poziomu kosztu alternatywnego podmiotw prywatnych. Oznacza to, e warto zaktualizowana przyszych podatkw jest dla gospodarstw domowych nisza od 1 mld z (gdy licz j przy wyszej, ni przyjta dla pastwa, stopie procentowej). Zaoszczdzona rnica moe zatem zosta przeznaczona na dodatkow konsumpcj. IV DOWODY EMPIRYCZNE 1. Utrzymywanie si od duszego czasu tzw. bliniaczych deficytw w USA podwaa istnienie ricardiaskiej rwnowanoci. Z formuy okrelajcej warunek rwnowagi w gospodarce otwartej: (Z-X) = (G-T) - (S-I) wynika, e - jeli miaaby zosta speniona ricardiaska rwnowano wzrostowi deficytu budetowego (G-T) nie powinien towarzyszy wzrost ujemnego salda obrotw biecych (Z-X), czyli spadek eksportu netto. Czynnikiem przeciwdziaajcym byoby zwikszenie oszczdnoci prywatnych i wzrost wartoci wyraenia (S-I). Fakty dowodz czego wrcz przeciwnego. 2. Dane empiryczne zebrane dla 6 krajw Europy Zachodniej wskazuj, i brak jest korelacji midzy spadkiem oszczdnoci pastwa (tj. narastaniem deficytu budetowego) a wzrostem oszczdnoci prywatnych. V PODSUMOWANIE Mimo braku przekonujcych dowodw empirycznych mogcych potwierdzi istnienie ricardiaskiej rwnowanoci hipoteza ta zachowuje istotne walory poznawcze. Wskazuje ona bowiem, po pierwsze, na moliwo wystpienia zakadanych przez Ricardo i Barro wspzalenoci, po drugie za - sugeruje, i opisywane przez teorie dochodu permanentnego i cyklu ycia zwizki midzy wydatkami konsumpcyjnymi i dochodem w dugim okresie s duo bardziej zoone, ni wynikaoby z owych teorii.

7. Rola pastwa w gospodarce: instytucje, wytwarzanie dbr publicznych i redystrybucja dochodw.

Te- podatki porednie, Td- podatki bezporednie, PKB cw- PKB w cenach bazowych, B- transfery, GDgospodarstwa domowe 12

Najbardziej typowe przejawy roli pastwa w gospodarce to: rola legislacyjna, czyli tworzenie prawa obowizujcego podmioty gospodarcze oraz regulujcego obowizujce midzy nimi zasady wspdziaania i konkurencji. Przejawem roli legislacyjnej jest rwnie stworzenie sprawnych instytucji zapewniajcych przestrzeganie prawa (sdy, policja, administracja); rola regulacyjna, czyli wpyw na otoczenie ekonomiczne, w ktrym dziaaj podmioty gospodarcze. Rol t pastwo wypenia poprzez prowadzon przez siebie polityk gospodarcz: pienin, fiskaln, oraz strukturaln; rola dostarczyciela dbr publicznych. Dobra publiczne to takie, ktre pastwo moe dostarczy skuteczniej ni sektor prywatny, a ktre su zaspokojeniu potrzeb spoeczestwa; rola redystrybucyjna, czyli zmiana struktury dochodw, skierowana w stron ochrony grup sabszych ekonomicznie w celu zwalczania ubstwa. Role t pastwo wypenia poprzez polityk podatkow, polityk transferw pieninych kierowanych do gospodarstw domowych oraz polityk wiadcze dostarczanych gospodarstwom domowym nieodpatnie, lub poniej cen rynkowych (jest to wic redystrybucja dochodw, bdca elementem systemu pastwa opiekuczego); rola wacicielska, czyli pastwowa wasno czci przedsibiorstw funkcjonujcych na rynku (przedsibiorstw pastwowych). Cz tych zjawisk musi wystpowa w normalnej gospodarce, cz wcale nie musi. W roli legislacyjnej nikt pastwa nie zastpi, bo tylko pastwo moe stanowi prawo i egzekwowa jego przestrzeganie. Podobnie rzecz si ma z rol regulacyjn, cho z niektrych polityk gospodarczych mona wiadomie zrezygnowa (np. rezygnujc z wasnej waluty tak postpia Panama, wprowadzajc dolara amerykaskiego, a take kraje strefy euro, rezygnujc ze swoich walut narodowych i narodowej polityki pieninej). Rola dostarczyciela dbr publicznych moe by bardziej lub mniej rozwinita, w zalenoci od tego co uwaamy za takie dobra np. w Polsce opiek medyczn uwaa si za dobro publiczne, a w USA za dobro prywatne. Z roli redystrybucyjnej teoretycznie mona w ogle zrezygnowa (w bardzo ograniczonym zakresie stosowana jest np. w Ameryce aciskiej) jednak cen za to byyby ogromne nierwnoci spoeczne, prawdopodobnie nie do zaakceptowania we wspczesnej Europie. Wreszcie rola wacicielska moe by stosowana w bardzo rnym zakresie, zalenie od panujcego systemu ekonomicznego: pastwo komunistyczne byo wacicielem wikszoci majtku produkcyjnego, pastwo o gospodarce rynkowej zazwyczaj stara si ograniczy swj udzia do niezbdnego minimum, zdajc sobie spraw z wikszej efektywnoci wasnoci prywatnej, w stosunku do publicznej. Jednak decyzja, gdzie znajduje si to minimum, jest czsto bardzo trudna. W USA pastwo nie sprawuje niemal adnych funkcji wacicielskich w stosunku do podmiotw gospodarczych (wyjtki stanowi jednak takie instytucje jak np. poczta). Z kolei np. w Austrii pastwo jest nadal posiadaczem kolei, wikszoci energetyki, wielkich bankw i przedsibiorstw przemysowych.

13

Rola pastwa w gospodarce nie ogranicza si do zbierania podatkw, dostarczania dbr publicznych i wypacania transferw. Stworzony przez amerykask The Heritage Foundation wskanik wolnoci gospodarczej stara si zmierzy, w jakim stopniu pastwo zapewnia swobod rozwoju gospodarczego. Niestety, Polska wypada w tym porwnaniu do sabo. Rzd odgrywa ywotn wan rol w tworzeniu i podtrzymywaniu zdrowego otoczenia gospodarczego. Musi zapewni poszanowanie rzdw prawa, przestrzeganie umw, a take nakierowa swoje regulacje na konkurencj i innowacje. Rzd czsto odgrywa gwn rol w inwestowaniu w kapita ludzki poprzez owiat, ochron zdrowia i transport, jednake powinien ogranicza do minimum swoj interwencj w sektorach, w ktrych nie ma wzgldnej przewagi. Powinien skoncentrowa swoje wysiki na dziedzinach, w ktrych s oznaki zawodnoci rynku i powinien si wycofa z regulacyjnych przeszkd dla dziaania sektora prywatnego w dziedzinach, w ktrych nie ma wzgldnej przewagi. Na gospodarcz rol pastwa mona spojrze przez pryzmat funkcji, ktre peni pastwo. Uyteczn typologi tych funkcji jest podzia na funkcj stabilizacji makroekonomicznej, redystrybucji dochodu i regulacji. Funkcje te wymagaj krtkiego wyjanienia. A. Stabilizacja makroekonomiczna Stabilizacja makroekonomiczna ma za zadanie stabilizacj cyklicznoci koniunktury gospodarczej, czyli zmniejszanie rozpitoci waha aktywnoci gospodarczej. Polityka stabilizacji makroekonomicznej jest nakierowana przede wszystkim na przeciwdziaanie recesji (przeduajcego si spadku produktu krajowego brutto), jednake niekiedy suy take "wychodzeniu gospodarki", zmniejszeniu tempa wzrostu, gdy wzrost ten jest "wzrostem niezrwnowaonym", grocym przyszym gbokim zaamaniem. Gwnym narzdziem polityki stabilizacji makroekonomicznej s polityka monetarna i polityka budetowa. We wspczesnych pastwach prowadzenie polityki monetarnej zostao powierzone bankom centralnym, ktrym przyznana zostaa znaczna niezaleno w okrelaniu celw inflacyjnych i/lub narzdzi ich osigania. Umiejscowienie polityki monetarnej w instytucji bdcej poza presj biecej sytuacji politycznej powinno suy budowaniu wiarygodnoci polityki monetarnej i skutecznie przeciwdziaa posugiwaniu si ni w celu budowania przedwyborczego wsparcia. Warto zauway, e zabezpieczenie przed "polityzacj polityki monetarnej" nie jest rwnoznaczne z pominiciem kwestii demokratycznej

14

legitymizacji polityki monetarnej, lecz jest pooeniem nacisku na uzyskiwanie legitymizacji ex post, polegajcej na uzyskaniu pozytywnych efektw gospodarczych w duszym okresie. Niezaleno banku centralnego rodzi problem koordynacji polityki monetarnej z polityk budetow, ktra pozostaje w rkach rzdu (i parlamentu). Polityka budetowa, a w szczeglnoci wystpowanie deficytu budetowego i jego wielko, moe dziaa wbrew polityce monetarnej i zwiksza koszty zmniejszania inflacji. Moe take wystpowa zjawisko przeciwne: generowanie problemw ze zbilansowaniem budetu wskutek nadmiernie restrykcyjnej polityki monetarnej (zbyt wysokich stp procentowych). B. Redystrybucja dochodw Relatywnie wysoki poziom redystrybucji niekoniecznie oznacza wysok dyskrecjonalno wydatkw budetowych i wynikajc z niej moliwo posuenia si wydatkami w celu uzyskania biecego poparcia politycznego. Znaczna cz tych wydatkw wie si bowiem z automatycznym finansowaniem przyznanych wczeniej praw socjalnych. Finansowanie wiadcze socjalnych przyznanych na podstawie praw socjalnych jest postrzegane jako akt administracyjny, chocia jest przecie kontynuacj pewnych decyzji, politycznych ze swej natury. Wydaje si, e poziom redystrybucji budetowej w grupie wysoko rozwinitych krajw OECD jest maksymalnym poziomem redystrybucji zarwno z punktu widzenia akceptacji przez obywateli obcie podatkowych, jak i z punktu widzenia ekonomicznej efektywnoci. Polityka redystrybucji dochodw przestaa by polityk ekspansji praw socjalnych i wydatkw budetowych, a staa si polityk przesuni wydatkw, a nawet polityk ci wydatkw budetowych. Ekonomia polityczna wyjania wzrost poziomu wydatkw budetowych jako wynik demokratycznej konkurencji politycznej, w ktrej partie zabiegaj o gosy wyborcw oferujc im w zamian uprawnienia socjalne lub inne korzyci (jak na przykad inwestycje publiczne czy subsydia). Teoretycznie redystrybucja moe wzrosn do takiego poziomu, w ktrym obywatele przestaj postrzega korzyci z redystrybucji jako wiksze ni koszty danin podatkowych. Ten sam mechanizm moe dziaa na rzecz redukcji wydatkw budetowych: obywatele zyskuj przekonanie o tym, e korzyci z redukcji podatkw s wiksze ni przypadajca im cz transferw budetowych. W praktyce jednak redukcja wydatkw budetowych jest rzadko wynikiem normalnych przesuni preferencji wyborcw, a czciej skutkiem znaczcych kryzysw i zaama gospodarczych. C. Regulacje Regulacja jest dziaaniem zmierzajcym do uksztatowania dziaa instytucji, przedsibiorstw i obywateli tak, aby lepiej odpowiaday one interesowi publicznemu. Podstawowym narzdziem regulacji jest prawo. Regulacje staj si kluczow form interwencji pastwa, w miar jak pastwo rezygnuje z posugiwania si tradycyjnymi narzdziami takimi jak wasno czy wydatki publiczne. Regulacje s wygodnym narzdziem prowadzenia przez pastwo polityki, gdy, w przeciwiestwie do polityk wymagajcych ponoszenia nakadw budetowych, nie napotykaj ogranicze budetowych. Koszty regulacji nie pojawiaj si jako pozycja w budecie pastwa, nie dotycz ich wic ograniczenia w postaci deficytu fiskalnego czy braku moliwoci zwikszenia dochodw pastwa. Co wicej koszty znacznej liczby regulacji rozkadaj si na wielk liczb adresatw regulacji, obciajc kadego z nich w maym stopniu, lecz powodujc znaczne czne koszty spoeczne. Poczenie obu tych czynnikw, to jest, braku ogranicze budetowych i niskiego oporu adresatw regulacji, ktrzy napotykaj typowy problem dziaa zbiorowych (czyli brak bodcw do organizowania si w celu realizacji celu zbiorowego, jakim byoby przeciwstawienie si regulacji), sprawia, e moe si mnoy ustawodawstwo regulacyjne, mogce powodowa nadmierne obcienie gospodarki kosztami regulacyjnymi. Dziaalno regulacyjna zyskuje na znaczeniu, gdy spoeczestwa najbardziej rozwinitych pastw coraz czciej oczekuj od pastwa regulowania ryzyk spoecznych (na przykad ryzyka pyncego ze stosowania ywnoci modyfikowanej genetycznie, czy pyncego z zanieczyszczenia rodowiska ryzyka dla zdrowia), lecz nie regulowania takich kwestii ekonomicznych jak wysoko oprocentowania poyczek i wkadw w bankach czy te cen innych towarw i usug. Wymiar ycia gospodarczego Polityka monetarna Polityka kursu walutowego Polityka podatkowa Stabilizacja makroekonomiczna +++ ++ + Redystrybucja + + +++ Regulacja + 0 0 15

Polityka budetowa ++ ++ 0 Polityka handlu 0 + +++ midzynarodowego Polityka rolna ++ +++ 0 Polityka bezpiecznej 0 + +++ ywnoci Polityka konkurencji + 0 +++ Polityka naukowa i rozwoju 0 0 + technologii Polityka regionalna + ++ 0 Polityka rynku pracy 0 + +++ Polityka emerytalna 0 ++ ++ Polityka opieki socjalnej 0 +++ + Polityka ochrony zdrowia 0 + + Polityka edukacyjna 0 + + Polityka ochrony 0 0 +++ rodowiska Uwagi: +++ - bardzo silny wpyw, ++ - silny wpyw; + - minimalny wpyw; 0 - brak wpywu. 8. Co to jest pienidz? Omw funkcje pienidza i motywy popytu na pienidz. Pienidz jest to powszechnie akceptowany rodek wymiany, ktrym dokonujemy patnoci za dostarczone towary, dobra, wykonywane usugi. Najczciej wymienia si nastpujce jego cechy: Akceptowalno Rzadko Transferowalno Trwao Podzielno Standaryzacja Pynno Rozpoznawalno Funkcje: rodek wymiany porednictwo w transakcjach, w ktrych dochodzi do rwnoczesnego wzajemnego przekazania towar i pienidza pomidzy uczestnikami wymiany. Dziki sprzeday towarw lub usug otrzymujemy pienidze, ktre nastpnie moemy wymieni na inne potrzebne nam dobra, nie musimy, tak jak to jest w przypadku wymiany barterowej szuka posiadacza potrzebnego nam towaru, ktry zechce wymieni go na nasz towar (podwjna zbieno zapotrzebowania). Miernik wartoci towarw (jednostka obrachunkowa) dziki istnieniu pienidza pojawia si kategoria ceny, ktra jest niczym innym jak wartoci dobra wyraon w pienidzu. Stosowanie wsplnej jednostki obrachunkowej w wysokim stopniu upraszcza ycie gospodarcze. rodek patniczy ta funkcja wie si z jego zdolnoci do regulowania rnych zobowiza z tytuu zacignitego kredytu, pacenia nalenego podatku, kary pieninej itp. Ta funkcja przyczynia si do rozwoju systemu kredytowo-poyczkowego, co jest si napdow rozwoju gospodarczego (bez kredytw przewaajca ilo projektw inwestycyjnych nie mogaby by sfinansowana). rodek tezauryzacji (gromadzenie pienidza jako skarbu) podstaw tej funkcji pienidza jest zaufanie: jako nabywcy wierzymy, e pienidze zachowuj warto. Skonno do tezauryzacji zaley od stopnia stabilizacji jego siy nabywczej. Tezauryzujemy go np. w zocie lub oddajemy do banku, gdy stopa procentowa od depozytw terminowych kompensuje postpujc utrat wartoci pienidza w zwizku ze wzrostem cen rynkowych. rodek wymiany midzynarodowej pienidz moe by rodkiem rozlicze midzynarodowych t funkcj speniaj zazwyczaj pienidze krajw wysoko rozwinitych, posiadajcych stabiln walut. Rodzaje pienidza: Towarowy - penowartociowy (koszt wytworzenia jest rwny wartoci nominalnej) - Pierwotna forma pienidza, powstaa przez wyonienie sie spord wszystkich bezporednio na siebie wymienianych dbr, takich, ktre ze wzgldu na sw przydatno w zaspokajaniu potrzeb byy czciej ni inne przedmiotem wymiany i chtnie byy przez wszystkich przyjmowane. Pocztkowo takimi dobrami byy: 16

zboe, bydo, skry, bryy soli, proste narzdzia (siekierki, toporki), bursztyn, pniej pojawiy sie take bryki metali, przede wszystkim szlachetnych. Dobra te miay podwjna uyteczno: mogy zaspokaja okrelone potrzeby ludzkie i mogy peni role pienidza. Pienidz towarowy by pienidzem penowartociowym - wielko tej wartoci wyznaczona bya przez warto samego dobra, ktre penio funkcje pienidza. Symboliczny - podwartociowy (warto nominalna jest wysza ni koszt wytworzenia) - jest to rodek patniczy, ktrego warto, czy te sia nabywcza nadana mu na mocy umowy spoecznej (prawa), znacznie przewysza koszt jego wytworzenia lub warto jako towaru w innych ni pienidz zastosowaniach. Wyraajc zbiorowo zgod na posugiwanie sie pienidzem symbolicznym, spoeczestwo moe zaoszczdzi rzadkie zasoby konieczne do wyprodukowania pienidza jako rodka wymiany. Istotnym warunkiem utrzymania funkcji pienidza symbolicznego jako rodka wymiany jest ograniczenie krgu podmiotw upowanionych do jego wydawania (produkcja pienidza symbolicznego przez podmioty prywatne jest prawnie zabroniona). Inny podzia: Pienidz zdawkowy (gotwkowy) kruszcowy, metalowy (monety), papierowy (banknoty) Pienidz rozrachunkowy (bezgotwkowy) czeki, weksle, obligacje, bony, karty patnicze i kredytowe, pienidz elektroniczny Pienidz midzynarodowy Motywy popytu na pienidz: rda denia ludzi do posiadana i trzymania pienidzy. Naley ich szuka w funkcji pienidza jako rodka wymiany i rodka przechowywania wartoci. Ludzie trzymaj pienidze tylko wtedy, gdy dostrzegaj w tym korzyci. Motyw transakcyjny trzymania pienidza ma swoje rdo w niedoskonaej synchronizacji wpyww i wydatkw w czasie. Potrzeba trzymania pienidzy, w jego przypadku, wynika zatem z istniejcego odstpu w czasie midzy uzyskaniem dochodu a dokonaniem dziki niemu zakupw. Ponadto przeprowadzanie jakichkolwiek transakcji bez porednictwa pienidzy byoby trudne i czasochonne. Zatem utrzymywanie pienidza pozwala zaoszczdzi czas i wysiek zwizane z zawieraniem transakcji. W przypadku dziaania motywu transakcyjnego, wielko rezerwy trzymanej przez ludzi gotwki zaley od dwch czynnikw: wartoci zawieranych transakcji i stopnia synchronizacji naszych wpyww i wydatkw. Motyw transakcyjny utrzymywania realnych zasobw pieninych zwiksza swoj si oddziaywania wraz ze wzrostem realnego dochodu narodowego. Motyw przezornoci wynika z naszej niepewnoci odnonie rozkadu w czasie naszych wpyww i wydatkw. Jego istot jest to, e decydujemy si trzyma pewien zasb pienidza w razie nieoczekiwanych wydatkw. Zarwno motyw transakcyjny, jak i motyw przezornoci objaniaj najwaniejsze powody trzymania pienidza w formie rodka wymiany. Motyw portfelowy - przyczyn wystpowania motywu portfelowego jest niech ludzi do ryzyka, ktre zwizane jest np. z inwestowaniem w ryzykowne akcje. Ludzie s zatem skonni powici przecitnie wysz stop zwrotu na rzecz pewniejszych i bezpieczniejszych lokat, czyli takiego portfela inwestycyjnego, ktry przyniesie nisz, ale przewidywaln stop zwrotu. Agregaty pienidza: M0 baza monetarna, pienidz wyemitowany przez Bank Centralny,M0=C+R (C-monety i banknoty w obiegu poza sektorem bankowym, R rezerwy gotwkowe bankw komercyjnych) M1 rodek wymiany, pienidz wykreowany przez bc, M1=C+D (D- depozyty avista) M2= M1+ prawie pienidz (wysoce pynne aktywa pienine, ktre mona zamieni na M1 bez wikszej straty) M3=M2+ pozostae due wkady terminowe M1/M0=1+g/g+r - mnonik kreacji pienidza (g- skonno do trzymania gotwki, r- stopa rezerw obowizkowych 9. W jaki sposb banki centralne kontroluj poziom i zmiany nominalnych stp procentowych? Dlaczego banki centralne reguluj stopy procentowe zamiast poday pienidza? Podstawowym celem polityki pieninej jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Stabilno cen jest niezbdna do zbudowania trwaych fundamentw dugofalowego wzrostu gospodarczego.

17

Wykorzystywany przez NBP zestaw instrumentw polityki pieninej pozwala na ksztatowanie rynkowych stp procentowych. Instrumenty te obejmuj: operacje otwartego rynku- transakcje dokonywane z inicjatywy banku centralnego z bankami komercyjnymi. Obejmuj one warunkow i bezwarunkow sprzeda lub kupno papierw wartociowych lub dewiz, a take emisje wasnych papierw dunych banku centralnego. Operacje otwartego rynku rwnowa popyt i poda rodkw utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Dziki temu bank centralny wpywa na poziom krtkoterminowych stp procentowych na rynku midzybankowym. Obecnie operacje otwartego rynku przeprowadzane przez Narodowy Bank Polski polegaj na emisji wasnych papierw dunych (7-dniowych bonw pieninych), ktrych minimalna rentowno jest rwna stopie referencyjnej wyznaczonej przez Rad Polityki Pieninej. rezerw obowizkow- Bank centralny nakada na banki obowizek utrzymywania rezerwy obowizkowej. Rezerwa ma na celu agodzenie wpywu biecych zmian pynnoci sektora bankowego na stopy procentowe na rynku midzybankowym. Suy rwnie ograniczaniu nadpynnoci bankw. Rezerw obowizkow jest wyraona w zotych cz rodkw pieninych zgromadzonych na rachunkach bankowych i uzyskanych ze sprzeday papierw wartociowych oraz innych rodkw przyjtych przez banki, podlegajcych zwrotowi, z wyjtkiem rodkw przyjtych od innego banku krajowego, a take pozyskanych z zagranicy na co najmniej 2 lata. Rezerwa obowizkowa utrzymywana jest na rachunkach w NBP. operacje depozytowo-kredytowe- w przypadku prowadzenia przez NBP podstawowych operacji otwartego rynku z 7-dniowym terminem zapadalnoci moe dochodzi do znacznych waha najkrtszych, zwaszcza jednodniowych, stp rynku midzybankowego. agodzeniu tych waha su operacje kredytowo-depozytowe, prowadzone z bankami komercyjnymi z ich inicjatywy: kredyt lombardowy oraz lokaty terminowe bankw w NBP (depozyt na koniec dnia). Operacje kredytowodepozytowe NBP wpywaj na wysoko stp procentowych na rynku pieninym, ktrych grn granic stanowi oprocentowanie kredytu lombardowego, a doln oprocentowanie depozytu w NBP. NBP udziela bankom kredytu lombardowego pod zastaw skarbowych papierw wartociowych. Kredyt ten umoliwia im pokrywanie krtkookresowych niedoborw pynnoci. Narodowy Bank Polski oferuje te bankom moliwo skadania krtkookresowego (jednodniowego) depozytu w banku centralnym. Lokaty przyjmowane s do koca dnia operacyjnego, a zwrot kwoty depozytu wraz z nalenymi odsetkami nastpuje w kolejnym dniu operacyjnym. Lokaty s oprocentowane wedug stopy zmiennej ustalanej przez Rad Polityki Pieninej (stopy depozytowej). Lokaty terminowe w NBP pozwalaj bankom komercyjnym na zagospodarowanie nadwyek pynnych rodkw. W efekcie przeciwdziaaj spadkowi krtkookresowych stp na rynku midzybankowym poniej stopy depozytowej. Bank centralny moe ustali poda pienidza i zaakceptowa wysoko stopy % odpowiadajcej warunkom rwnowagi, wynikajc z rwnania popytu na pienidz, albo te moe wyznaczy stop% i zaakceptowa wielko poday pienidza na poziomie rwnowagi, wynikajc z rwnania popytu na pienidz. Kiedy nie ma pewnoci, jak dokadnie przebiega krzywa popytu na pienidz, wyznaczanie poday pienidza powoduje, e nie da si precyzyjnie przewidzie poziomu stopy%. Jeeli oddziaywanie polityki pieninej na gospodark dokonuje si gwnie za porednictwem stopy%, stanowi to argument na rzecz tezy, i polityka pienina sprowadza si do wyboru optymalnego poziomu stopy%, a nie bezporedniego ksztatowania poday pienidza. Oznacza to, e w praktyce polityka pienina prowadzona przez bank centralny i tak zawsze polega na wyznaczaniu wysokoci stopy%. Stopy % staj si wic gwnym narzdziem polityki pieninej. NARZDZIA Operacje otwartego rynku Stopa dyskontowa Rezerwy obowizkowe CELE POREDNIE Rezerwy Poda pienidza Stopy% CELE OSTATECZNE Stae ceny Niskie bezrobocie Szybki wzrost realnego PKB

W ostatniej dekadzie na caym wiecie nastpiy dwie wane zmiany w sposobie rozumienia polityki pieninej. Po pierwsze bankom centralnym dano do zrozumienia, i zasadniczym celem powinna by przede wszystkim walka z inflacj. Po drugie kontrola poday pienidza jako cel poredni stracia wyranie na znaczeniu. Rewolucja finansowa sprawia, e zmiany iloci pienidza przestay by wiarygodnym wskanikiem wyprzedzajcym wyprzedzajcym tendencje inflacyjne.

18

10. Wpyw sterowania przez bank centralny stop procentow na procesy realne w gospodarce.

Sterowanie przez bank stopami kredytowymi wywiera duy wpyw na wielko wydatkw w gospodarce. Wahania stp wpywaj na sfer realn poprzez decyzje inwestorw jak i konsumentw. Inwestorzy s jednak bardziej wraliwi na zmiany stp ni konsumenci. Wzrost stp procentowych: Podnosi koszt kredytw bankowych, co powoduje ograniczenie zapotrzebowania na kredyt zarwno ze strony przedsibiorstw, jak i gospodarstw domowych Zmniejsza skal prowadzonej dziaalnoci gospodarczej (przedsibiorstwa realizuj jedynie najbardziej opacalne inwestycje, co oznacza spadek inwestycji) oraz ogranicza wydatki gospodarstw domowych, ktre s bardziej skonne oszczdza, Hamuje warto sprzeday detalicznej, Moe przyczyni si do ograniczenia tempa wzrostu PKB. Spadek stp procentowych: Obnia koszt kredytw bankowych, co powoduje zwikszony popyt na kredyt za strony przedsibiorstw i gospodarstw domowych, Stymuluje aktywno gospodarcz oraz przyczynia si do wzrostu inwestycji, Zachca gospodarstwa domowe do zwikszonej konsumpcji kosztem oszczdnoci, Przyczynia si do wzrostu wartoci sprzeday detalicznej, Odpowiedni ich poziom moe przyczyni si do pobudzenia tempa wzrostu PKB. Jedn z podstawowych zasad ekonomii i polityki ekonomicznej gospodarki rynkowej jest jednak dbanie o to, aby realna stopa procentowa bya dodatnia. Stopa procentowa realna moe by dodatnia jedynie wwczas, gdy stopa nominalna jest wysza od stopy inflacji. Oznacza to wic, e podstawowym czynnikiem okrelajcym poziom nominalnej stopy procentowej jest poziom inflacji. Dodatni poziom realnej stopy procentowej oznacza: 1) w przypadku depozytw i lokat, e istniej zachty do oszczdzania, gdy nominalny dochd z odsetek w danym okresie jest wyszy ni wystpujcy w tym okresie wzrost cen; zachty te s tym wiksze, im 19

dodatnia stopa realna jest wysza. 2) w przypadku zacigania kredytw, e kredytobiorca za wczeniejsze (przed zgromadzeniem wasnego kapitau) zaspokojenie swoich potrzeb ponosi pewne dodatkowe koszty i e s one nie mniejsze ni wzrost cen, jakiego kredytobiorca unikn korzystajc z kredytu; dodatkowo koszty te powinny pokrywa warto usugi wywiadczonej przez bank. Jeli stopa realna jest ujemna to dla posiadaczy wolnych rodkw pieninych oznacza to brak motywacji do oszczdzania i silne zachty do wydawania pienidzy w celu uniknicia strat, gdy odsetki nie pokrywaj wzrostu cen. Natomiast dla kredytobiorcw oznacza to dodatkow korzy (premi) gdy nabycie na kredyt pozwala bowiem uprzedzi wzrost cen, a wic zaoszczdzi rnic pomidzy nowym poziomem cen a kwota (nominaln) oprocentowania kredytu . Polityka stp procentowych prowadzona przez bank centralny oddziauje na poziom i struktur stp procentowych w taki sposb, aby osign podany stopie realizacji tzw. ostatecznych celw polityki gospodarczej, za ktre uznawane s zwaszcza wskaniki inflacji oraz wzrostu gospodarczego. Osignicie okrelonego poziomu stp procentowych traktowane jest jako tzw. cel poredni, mogcy spenia kluczow rol w realizacji celu ostatecznego. Czsto polityka stp procentowych realizowana jest w kontekcie innych narzdzi polityki pieninej takich jak zmiany poziomu rezerw obowizkowych, bezporednia kontrola akcji kredytowej bankw, zmiany wielkoci tzw. kwot redyskontowych i innych, ktre rzutuj na jej przebieg i skuteczno. Zmiany stp procentowych banku centralnego s odbierane jako zapowied przyszych decyzji mogcych zdecydowanie zmieni klimat gospodarczy. Stopa procentowa jest jednym z istotnych czynnikw wpywajcych na zachowania przedsibiorstw i gospodarstw domowych. Wadze publiczne powinny przywizywa szczegln uwag do jej poziomu. powinny dy do tego, aby stopa procentowa uksztatowaa si na poziomie pozwalajcym na efektywn alokacj zasobw finansowych kraju. Zbyt niska nie zapewnia odpowiedniej mobilizacji oszczdnoci oraz zadowalajcej selekcji inwestycji z punktu widzenia ich efektywnoci; zbyt wysoka nadmiernie hamuje konsumpcj i inwestycje. BC poprzez zmian stp procentowych, porednio zmniejszajc rezerwy bankowe powoduje wielokrotnie wiksze zmniejszenie pienidza bankowego i poday pienidza. Obniajc poda pienidza BC wywouje wzrost stopy procentowej (krzywa popytu na pienidz pozostaje niezmienna, a poda spada). Powoduje to spadek popytu inwestycyjnego (drosze kredyty), spadek konsumpcji prywatnej (drosze kredyty) i wydatkw rzdu (drosza obsuga dugu publicznego), spadek eksportu (wzrost stopy procentowej powoduje aprecjacj waluty a wiec produkty krajowe s drosze zagranic). Zmniejszenie inwestycji i innych wydatkw zmniejsza czny popyt przez dziaanie mechanizmw mnonika i obnia poziom cen i inflacje. Obrazuje to poniszy tzw. Model transmisyjny:

Gdzie R- oznacza rezerwy bankowe, M- poda_ pienidza, i- stop procentowa, I- inwestycje, C- konsumpcje, X- eksport, AD- zagregowane wydatki, Y- realny PKB, - inflacje. Alternatywnie, gdy BC poprzez operacje otwartego rynku zwiksza poda pienidza (np. skupuje papiery wartociowe) doprowadza do spadku stopy procentowej. Spadek stopy procentowej powoduje wzrost popytu inwestycyjnego, popytu konsumpcyjnego oraz wydatkw sfery publicznej (tasze oprocentowanie dugu publicznego), eksportu. Powoduje to wzrost zagregowanego popytu (wydatkw), produktu i inflacji. Graficznie mona to przedstawi jako rwnolege przesuniecie krzywej AD w gr. Istniej jednak tzw. efekty tumienia, spowodowane zalenoci popytu na pienidz zarwno od stopy procentowej jak i od dochodu. Spadek stopy procentowej powoduje wzrost dochodu, ktry to znowu powoduje wzrost zapotrzebowania na pienidz. Wzrost zapotrzebowania na pienidz natomiast wywiera presje na wzrost stopy procentowej, ktry dla rwnowagi musi wzrosn. Ostatecznie krzywa AD obnia si wzgldem najwyszej wartoci spowodowanej spadkiem stopy procentowej, ale nadal znajduje sie powyej poziomu sprzed obnienia si stopy procentowej. 11. Bezrobocie i przyczyny tego zjawiska. Bezrobocie rwnowagi i naturalna stopa bezrobocia. Bezrobocie jest zjawiskiem spoecznym polegajcym na tym, e cz ludzi zdolnych do pracy i deklarujcych ch jej podjcia nie znajduje faktycznego zatrudnienia z rnych powodw. Pod pojciem bezrobotnego mona rozumie osob niezatrudnion, nie prowadzc dziaalnoci gospodarczej i nie wykonujc innej pracy zarobkowej, zdoln i gotow do podjcia zatrudnienia (w penym lub niepenym 20

wymiarze czasu pracy). Jest to szeroka definicja. Natomiast wsk stosuj pastwowe Urzdy Pracy (powiatowe lub wojewdzkie). I tak bezrobotnym w rozumieniu przepisw Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy jest osoba, ktra: ukoczya 18 rok ycia (penoletnia), nie ukoczya 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w przypadku mczyzn, aktualnie nie uczy si na adnym szczeblu ksztacenia lub nie jest skierowana na szkolenie przez PUP, jest zameldowana lub pozostaje w naszym kraju legalnie lub jej pobyt moe zosta zalegalizowany (azyl polityczny, karta staego lub czasowego pobytu, obywatele UE). Stopa bezrobocia jest to iloraz bezrobotnych przez aktywnych zawodowo w danej kategorii ludnoci. Aktywni zawodowo definiowani s przez GUS jako osoby pracujce plus osoby poszukujce pracy plus bezrobotni plus niepenosprawni (z moliwoci zatrudnienia w niektrych zawodach). Natomiast do aktywnych zawodowo cywili nie wlicza si pracownikw: wojska, policji oraz sub ochrony pastwa.

Istnieje wiele powodw, dla ktrych osoby chcce pracowa i zdolne do pracy nie znajduj zajcia odpowiadajcego ich aspiracjom i wymaganiom finansowym: Midzy zakoczeniem pracy w poprzednim miejscu pracy, a jej podjciem w nowym mija pewien czas. Ten typ bezrobocia okrela si mianem bezrobocia frykcyjnego i jest ono zazwyczaj niskie a take nie ma wikszego wpywu na gospodark. Osoby poprzednio pracujce mogy straci prac ze wzgldu na przeksztacenia gospodarcze, zmiany technologiczne czy upadek caych gazi przemysu (bezrobocie strukturalne). W Polsce na pocztku lat 90. XX wieku bya to bardzo dua grupa, co spowodowane byo midzy innymi nadmiernym zatrudnieniem w okresie gospodarki planowanej a take restrukturyzacj przemysu. Do tej grupy bezrobotnych nale m.in. grnicy, hutnicy, stoczniowcy, pracownicy PGR-w. Dua liczba bezrobotnych, bez odpowiednich kwalifikacji, na niewielkim obszarze powoduje, e gospodarka regionu (czsto osabiona upadkiem firm, w ktrych bezrobotni poprzednio pracowali) nie moe stworzy wystarczajco szybko miejsc pracy i wchon bezrobotnych. Bezrobocie takie utrzymuje si przez wiele lat na wysokim poziomie. 21

Osoby ktre zakoczyy edukacj, ale nie maj jeszcze dowiadczenia zawodowego nie s poszukiwan grup zawodow (z wyjtkiem niektrych specjalnoci). Wymagaj one dugiego szkolenia i nabywania dowiadczenia, bdc przez ten czas mao produktywnymi. Z tego powodu absolwenci czsto nie mog znale pracy nawet, jeli istnieje popyt na pracownikw w danej brany. Miejsca pracy mog znajdowa si gdzie indziej, ni poszukujcy pracy pracownicy. Ze wzgldu na niewielk mobilno ludnoci (np. niech do przeprowadzki do miasta i trudnoci takiej przeprowadzki) oraz wysokie koszty dojazdu osobom takim trudno znale zatrudnienie. Osoby potrafice wytworzy warto dodan na poziomie X, a ktrych koszt zatrudnienia (paca minimalna, podatki, skadki na ubezpieczenie spoeczne, koszty przeszkole i inne) s wiksze od X nie znajd zatrudnienia. Obnienie podatkw lub pacy minimalnej moe spowodowa zwikszenie zatrudnienia w tej grupie, jest jednak politycznie kontrowersyjne. Pracodawcy mog obawia si zatrudniania osb pomimo, e aktualnie potrzebuj siy roboczej, ze wzgldu na trudno ich zwolnienia kiedy popyt bdzie mniejszy. Sytuacj t rozwiza mog w pewnym stopniu inne formy zatrudniania, takie jak umowy na czas okrelony, umowy o dzieo, czy zlecenia. Naturalna stopa bezrobocia (bezrobocie naturalne) poziom bezrobocia wystpujcy w gospodarce gdy rynek znajduje si w stanie rwnowagi. Ekonomici czsto definiuj naturaln stop bezrobocia jako sum bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego. Bezrobocie to wie si ze zmianami na rynku pracy zwizanymi z wahaniami aktywnoci siy roboczej, likwidowaniem niektrych bran i powstawaniem nowych. Naturalna stopa bezrobocia w gospodarce rynkowej nigdy nie jest rwna zero. To odsetek siy roboczej obejmujcy tych, ktrzy nie chc podj pracy przy pacy realnej zapewniajcej rwnowag i s dobrowolnie bezrobotni. Najprostsz miar naturalnej stopy bezrobocia jest przecitna stopa bezrobocia dla dziesitek lat. W warunkach normalnych, a wic wtedy, gdy realny PKB jest rwny potencjalnemu PKB, naturaln stop bezrobocia opisuje formua: gdzie: u- naturalna stopa bezrobocia b- stopa utraty pracy e- stopa znajdowania pracy

odcinek EF- naturalna stopa bezrobocia Badajc rnice stopy bezrobocia ( np. w czasie) naley si przyjrze rnicom pomidzy stop utraty pracy a stop znajdowania pracy. Wysoka stopa odstpowania od pracy na rynku (wysoki dopyw i niski odpyw bezrobotnych) zwiksza naturaln stop bezrobocia, ktra bdzie wysoka take w gospodarce o niskiej stopie znajdowania pracy. Wysoka stopa podejmowania pracy, obnia naturaln stop bezrobocia. Jeeli stopy utraty pracy i stopy znajdowania pracy s stae, to gospodarka automatycznie zmierza do naturalnej stopy bezrobocia. Wpyw na naturaln stop bezrobocia wywieraj take odpywy i dopywy zasobu siy roboczej. Naturalna stopa bezrobocia dla caej gospodarki ksztatuje si pod wpywem bardzo wielu czynnikw. Na jej wzrost poprzez obnienie stopy znajdowania pracy oddziauj cztery szczeglne czynniki: 22

Pace proefektywnociowe Korzyci pacowe z przynalenoci do zwizkw zawodowych Pace minimalne Ubezpieczenie na wypadek bezrobocia Czynniki okrelajce naturaln stop bezrobocia s niestae, odpowiednio pod wpywem ich zmian, naturalna stopa bezrobocia take ulega pewnym przeobraeniom. Kiedy w gospodarce dokonuj si liczne procesy restrukturyzacyjne, gdy sia robocza odznacza si niezwykle wysok iloci modych pracownikw z wysokimi stopami rotacji lub gdy minimalne pace oraz zasiki byyby wiksze, naturalna stopa bezrobocia powinna by wysoka. Na jej obnienie powinien wpywa spadek udziau pracownikw nalecych do zwizkw zawodowych. Obecne tendencje w gospodarce wskazuj najprawdopodobniej na obnianie si naturalnej stopy bezrobocia. 12. Omw wybrane hipotezy na temat rde bezrobocia: klin podatkowy, paca mobilizujca (efficiency wage), swoi obcy (insiders - outsiders). Klin podatkowy - nazwa wzia si od ksztatu na wykresie, ktry wynika z popytu i poday pracy - jest to rnica midzy wydatkami pracodawcy na pensj (uwzgldniajc wszelkie obcienia podatkowe: np. ZUS, podatek dochodowy, skadki na ubezpieczenia), a faktycznie otrzymywanym wynagrodzeniem. Trzeba pamita, e w Polsce pracodawca wydaje na pracownika wicej ni wynosi paca brutto, bo cz skadek jest dzielona midzy pracownika a pracodawc.

Klin podatkowy w Polsce w 2006 roku wynosi okoo 44%. Wysoko klina podatkowego wykazuje tendencje do pokrywania si z udziaem wydatkw sektora publicznego w odniesieniu do PKB (w 2006 roku w Polsce wspczynnik ten wynosi 43.3%).Klin podatkowy jest jednym z miernikw opiekuczoci pastwa. Jest to jeden z waniejszych czynnikw branych pod uwag przez zagranicznych inwestorw przy wybieraniu lokalizacji inwestycji, gdy informuje o nakadach jakie inwestor bdzie musia ponie w zwizku z zatrudnieniem. Hipoteza pac proefektywnociowych/mobilizujcych (ang. efficiency wages) wie si z przekonaniem, e poziom pac wpywa na wydajno pracownikw. Dzieje si tak na skutek skonienia pracownika do rezygnacji z "obijania si" w pracy, gdy zwiksza to warto dochodu, jakiego musiaby si wyrzec w wyniku straty pracy, gdyby jego uchylanie si od pracy zostao wykryte

23

Model swoi- obcy (ang. insider- outsider models)- to model nowej teorii bezrobocia przymusowego, ktry wyjania dlaczego pracownicy zatrudnieni w przedsibiorstwie mog zada wyszych pac ni domaga mogliby si ci, ktrzy pozostaj bez pracy. Okrelenie "swoi" dotyczy zatrudnionych pracownikw , "obcy"bezrobotnych. Z punktu widzenia ekonomii przedsibiorstwo powinno dy do minimalizacji kosztw, pozornie zatrudnienie nowej, taszej siy roboczej byoby racjonalne. Jednak model zwraca uwag na dwa dodatkowe czynniki: konieczne byoby poniesienie kosztw zwolnienia starych oraz przyjcia i przeszkolenia nowych pracownikw moe doj do obnienia jakoci wsppracy midzy pracownikami Przedsibiorcy akceptuj wic wysz, narzucon stop pac "swoich" i przesuwaj si wzdu krzywej popytu na prac prowadzc do wysokiego poziomu bezrobocia. Efekty dziaania modelu to midzy innymi: niewielkie fluktuacje pracownikw spadek zatrudnienia przy kadym poziomie inflacji wywoywanie zjawiska: histereza (na rynku pracy) Model przypisujcy wysokie bezrobocie poziomowi pac narzucanemu pracodawcom przez pracownikw. 13. Pogldy klasykw i keynesistw w sprawie istnienia i przyczyn bezrobocia oraz sposobw jego zwalczania.

Klasyczna myl ekonomiczna ma korzenie w pracach Adama Smitha (1776), J.B. Saya (1803) i Johna Stuarta Milla (1848). Gwne zaoenia tego nurtu makroekonomii elastyczno cen i pac (pionowa krzywa poday na Rys. 1, po prawej) oraz stabilna gospodarka szybko i automatycznie dochodzca do stanu rwnowagi przy penym zatrudnieniu1. Szczeglnie istotne jest tu prawo Saya goszce, e nadprodukcja jest z samej swej istoty niemoliwa (patrz prawa strona rys. 1). Po negatywnym szoku popytowym gospodarka przesuwa sie z AD do AD i pocztkowo czne wydatki spadaj z punktu A do punktu B, lecz dostosowanie pac i cen nastpuje szybko (z P do P) i produkcja powraca do poziomu potencjalnego C. J. M. Keynes w Oglnej teorii zatrudnienia, procentu i pienidza (1936) przedstawi teori makroekonomiczn, komplet teoretycznych narzdzi pozwalajcych obserwowa skutki polityki ekonomicznej, a take wstrzsw zewntrznych. Podejcie keynesowskie stanowczo akcentuje brak elastycznoci zarwno cen, jak i pac oraz wprowadza paska (lub lekko wznoszc sie, jak na rys. 1, z 24

lewej) krzywa poday AS. Zgodnie z tym podejciem poda nie stwarza dla siebie odpowiedniego popytu, a produkcja moe odbiega od poziomu potencjalnego przez dowolnie dugie okresy. Przy niskim pooeniu AD punkt A wyznaczy warunki rwnowagi charakteryzujcy sie duym bezrobociem. Jeeli czny popyt wzronie z AD do AD, poziom realnej produkcji wzronie z punktu A do B, ale wzrosn rwnie ceny. Efektem polityki gospodarczej jest wzrost produkcji i zatrudnienia. Bezrobocie wynikajce z niedostatku popytu (keynesowskie) pojawia sie wtedy, gdy faktyczna produkcja jest mniejsza od produkcji potencjalnej. W krtkim okresie, do czasu dostosowania sie pac i cen oraz osignicia przez nie poziomu zapewniajcego nowa rwnowag dugookresow spadek cznego popytu prowadzi do spadku produkcji i zatrudnienia. Keynesici s zdania, e krtki okres charakteryzujcy si niepenym zatrudnieniem moe trwa stosunkowo dugo, nawet kilka lat dlatego warto stymulowa gospodark do osignicia rwnowagi. Na pocztku, rwnowaga na rynku pracy stabilizuje sie w punkcie E, gdzie wystpuje jedynie bezrobocie dobrowolne EF (rys. 2). Nastpnie popyt na prac zmniejsza sie z LD do LD. Gospodarka przechodzi zatem do punktu A i pojawia sie bezrobocie przymusowe AE. W duszym okresie, jeeli popyt na prace zostanie w pooeniu LD, ostatecznie pace realne obni sie do W*, a rynek odzyska rwnowag w punkcie G. W tej sytuacji, zdaniem keynesistw, niezbdna jest interwencja banku centralnego lub rzdu (ekspansywna polityka fiskalna/monetarna), ktry obniajc stopy procentowe pomoe przesun krzywa popytu na prace powrotem do pooenia LD i przywrci rwnowag w punkcie E. Polityka gospodarcza jest zatem w rekach keynesistw narzdziem sucym do likwidacji niewykorzystanych zdolnoci wytwrczych AE, pozwalajcym doprowadzi do zwikszenia produkcji i zatrudnienia. Z Rys. 2 wynika, e rodki zalecane przez keynesistw mog za cen wzrostu pac nieco zwikszy zatrudnienie w krtkim okresie, gdy gospodarka nie osigna jeszcze punktu rwnowagi. Dalsze zwikszanie popytu nie ma jednak sensu, jeeli gospodarka znajduje sie w takich punktach jak E, czy G, gdzie wystpuje jedynie bezrobocie dobrowolne (odpowiednio odcinki EF i GH). Jak zmniejszy wobec tego bezrobocie dobrowolne? Na to pytanie prbuje odpowiedzie ekonomia podaowa, ktra zaleca stosowanie bodcw mikroekonomicznych w celu zmiany poziomu penego zatrudnienia, wielkoci produkcji potencjalnej oraz naturalnej stopy bezrobocia.

Bezrobocie klasyczne oznacza rodzaj bezrobocia pojawiajcy sie wtedy, gdy paca jest rozmylnie utrzymywana powyej poziomu, przy ktrym krzywe poday pracy i popytu na prace sie przecinaj. W modelu klasycznym zakada si, e gitkie pace i ceny utrzymuj gospodark w stanie penego zatrudnienia, a gospodarka ma wbudowany system samoregulacji, ktry prowadzi ja do punktu rwnowagi. Jakie byy ich zdaniem przyczyny wysokiego bezrobocia w latach trzydziestych XX w? Zgodnie z ich diagnoza, pace nie mogy wrci do poziomu rwnowagi z rnych przyczyn, takich jak: niedopasowanie kwalifikacji siy roboczej do kwalifikacji, ktrych potrzebuj przedsibiorstwa (kiedy przedsibiorstwa nie potrzebuj ju kwalifikacji posiadanych przez dotychczasowych pracownikw, 25

krzywa popytu na prace LD przesuwa sie w lewo i luka miedzy AJ i LF sie zwiksza (bezrobocie dobrowolne ronie). zbyt wysokie zasiki dla bezrobotnych - stopa zastpienia to relacja wysokoci zasikw dla bezrobotnych do wysokoci wynagrodzenia z pracy. Jej wzrost moe doprowadzi do zwikszenia zasobu siy roboczej (LF przesuwa sie w prawo). Jednoczenie AJ przesuwa sie w lewo ludzie duej s bezrobotni, bo duej szukaj odpowiedniego miejsca pracy. Na skutek tych dwch procesw bezrobocie odpowiadajce warunkom rwnowagi si zwiksza. dziaalno zwizkw zawodowych - miara siy zwizkw zawodowych jest ich zdolno do zmniejszania skonnoci do podejmowania pracy i spowodowania w ten sposb wzrostu wynagrodze, ktremu towarzyszy spadek zatrudnienia. Wzrost znaczenia zwizkw zawodowych w latach70 XX w. wywar silny wpyw na poziom bezrobocia w stanie rwnowagi (krzywa AJ przesuwa sie w lewo zwikszajc poziom bezrobocia naturalnego). zbyt wysokie podatki - kracowa stopa opodatkowania to odsetek kadego dodatkowego dochodu, przejmowany przez pastwo w formie podatku. Miedzy cena pacona przez nabywc, a cena otrzymywana przez sprzedawc pojawia sie wtedy klin podatkowy odcinek AB na rys. 3 jest miar sumy paconego przez kadego z pracownikw podatku dochodowego, a wielko zatrudnienia w punkcie rwnowagi B wynosi N1 (tyle s w stanie zaoferowa osoby aktywne zawodowo przy pacy netto = W3). Naturalna wielko bezrobocia w tym punkcie to BC. W przypadku likwidacji podatku dochodowego, nowy punkt rwnowagi to E, a zatrudnienie wrasta do N2, a wynagrodzenie na rk wynosi W2. ustawodawstwo okrelajce pace minimalne

14. Mikroekonomiczne rda sztywnoci cen i pac. Lepko, sztywno cen powszechne zjawisko polegajce na opnionym dostosowywaniu si cen do si poday i popytu; przykad niedoskonaoci rynku. Niedostosowanie cen moe by spowodowane kosztami zmiany cen (tzw. menu costs), ich bryowatoci, brakiem informacji, w tym iluzj pienidza (ludzie myl zmiany cen nominalnych i realnych), oraz kosztem ich uzyskania (np. trudno w ustaleniu optymalnej ceny kolejnej godziny pracy pracownika, skutkujca sta stawk), a take innymi sztywnociami w gospodarce wywoanymi wprost przez rozmaite instytucje (zwyczaj, zawarte z wyprzedzeniem umowy, ceny regulowane, zniechcajce do zmian cen prawo, negocjowane ze zwizkami zawodowymi i pracodawcami ukady zbiorowe itp.). W sytuacji niedostosowania cen obrt dobrem, ktrego cena jest lepka, jest niszy od optymalnego (maksymalnego). Powstaje wwczas strata w ujciu ekonomicznym. Sztywno cen dotyczy dowolnych dbr: tak towarw i usug, jak pac, kapitau czy wiedzy. Jest w funkcjonujcych gospodarkach zjawiskiem powszechnym , cho poszczeglne rynki mog si istotnie rni skal lepkoci. 26

W ekonomii jest pojcie sztywnoci pac, ale take sztywnoci cen. Sztywne, lub inaczej lepkie - bo dostosowujce si ociale ceny, to jeden z objaww niedoskonaoci rynku. Ekonomici dowodz, e mamy do czynienia rwnie ze sztywnociami cen, ktrych skala jest czasem bardzo znaczna. W rozumieniu teorii ekonomii oznacza to, e wystpujca na danym rynku cena przewysza cen rwnowac popyt i poda dobra i stan ten jest na rynku utrwalony nie ma tendencji do przywrcenia ceny rwnowagi. Jest to zwykle sytuacja niepodana dla uczestnikw rynku, zwaszcza dla nabywcw danego dobra. Dlaczego pojedyncze przedsibiorstwo moe nie chcie obnia ceny swojego dobra? Moemy wyrni kilka podstawowych przyczyn takiego wanie zachowania. Po pierwsze, dobra produkowane przez przedsibiorstwo ciesz si du popularnoci, co powoduje, e popyt na nie jest stay i w maym stopniu zaley od poziomu ceny (mwimy wtedy, e popyt jest mao elastyczny lub nieelastyczny dotyczy to czsto firm bedcych monopolem). Chocia przedsibiorstwo to (zainteresowane moliwie najwyszym zyskiem), utrzymywa bdzie w tej sytuacji podwyszone ceny, nie spowoduje to znacznego spadku zainteresowania produktem. Po drugie, zmiana ceny wymaga dodatkowego kosztu, ktry polega na poinformowaniu odbiorcw o jej zmianie. Koszty takie, obejmujce fizyczne koszty zmiany ceny, jak drukowanie nowych metek, ulotek, czy wydatki na negocjacje cenowe, promocj i reklam, w teorii ekonomii nazywane s "kosztami menu". Ta kategoria kosztw powoduje, e przedsibiorstwa niechtnie dostosowuj swoje ceny, o ile nie przewiduj odpowiedniej rekompensaty w postaci dodatkowych zyskw. Po trzecie, wspomniane "koszty menu" mog przyczynia si do ustalania ceny na wiele okresw w przyszoci i rygorystycznego okrelenia terminu i skali zmian tyche cen. Przy zaoonym z gry harmonogramie cenowym przedsibiorstwo nie moe w peni reagowa na zmiany, ktre nastpuj na rynku (np. po stronie popytu), a cilej - moe dostosowywa tylko wielko swojej produkcji. Jeli takie zmiany miayby charakter gwatowny i niekorzystny, "koszty menu" mog przyczyni si do pogorszenia wynikw finansowych firmy. Po czwarte wreszcie, warto uwiadomi sobie bezporedni zaleno, jaka istnieje pomidzy rynkiem pracy a rynkami dbr. Do wytworzenia praktycznie kadego typu dbr uywamy czynnika produkcji, jakim s wanie pracownicy. Kade przedsibiorstwo nabywa pewn liczb jednostek pracy po okrelonej cenie (pacy). Pace z kolei stanowi niezwykle istotny element kosztw wytworzenia produktw. Jeeli mamy do czynienia ze sztywnociami na rynku pracy (a w praktyce jest tak niemal zawsze, co staralimy si pokaza we wspomnianym, odrbnym artykule), niejako automatycznie bd one "transmitowane" na rynek dbr. W ten sposb dochodzimy do wanego spostrzeenia, e sztywnoci cen i pac mog by zjawiskami wystpujcymi cznie i nierozdzielnie. Przyczyny sztywnoci cen, jakie pokrtce scharakteryzowalimy, maj zastosowanie wycznie w odniesieniu do pojedynczej firmy. Jeli rozpatrywa je w skali caej gospodarki, skadajcej si z wielkiej liczby podmiotw gospodarczych, efekty drobne w skali mikro, zsumowane i multiplikowane, mog spowodowa powane zaburzenia w kontekcie makroekonomicznym. Omawiany monopol w gazi przemysu kluczowej dla caej gospodarki (np. w brany paliwowej) poprzez usztywnienie ceny swojego dobra na poziomie wyszym od poziomu rwnowagi moe pogarsza warunki funkcjonowania reszty przedsibiorstw i zmniejszy finalny poziom produkcji caej gospodarki. Drobne na pozr "koszty menu" mog powodowa bardzo powane sztywnoci w zakresie oglnogospodarczego poziomu cen (efekt ten to tzw. spostrzeenie PAYM od nazwisk ekonomistw prowadzcych badania w tym zakresie M.Parkina, G.A.Akerlofa, J.Yellen i G.Mankiwa). Tendencja do ustalania harmonogramu cen ma miejsce w przypadku niektrych gospodarek, np. Japonii. Ceny wyznaczane s tam na sztywno na kilka okresw, a ich ewentualne zmiany (np. pod wpywem niekorzystnej sytuacji gospodarczej) wprowadza si bardzo niechtnie. Istnienie sztywnoci cenowych w obrbie rnych rynkw, jest dowodem na niesprawno rynkw (ang. market failure). Trudno si wic dziwi, e zaoenie sztywnoci cen zwykle odnajdujemy w teoriach, ktre postuloway usprawnienie dziaania rynkw za pomoc aktywnej polityki pastwa. Sztywne (lub "lepkie" czyli dostosowujce si ociale i z opnieniem) ceny towarzyszyy makroekonomii od poowy lat 30 XX wieku. Na bazie tego wanie zaoenia opracowano modele, ktre tumaczyy jak za pomoc wydatkw publicznych zwalczy bezrobocie i podwyszy produkcj. Wiele empirycznych przyczyn sztywnoci cen (jakich kilka przedstawilimy w poprzednim paragrafie) zostao jednake wskazanych cakiem niedawno. Okazuje si wic, e na pozr prosty do wytumaczenia problem sztywnoci cen i pac, jest frapujcym zagadnieniem teoretycznym i dotyka najwaniejszych kwestii z zakresu naszego codziennego ycia. Sztywno pac 27

Na rynku dbr osiganie rwnowagi odbywa si poprzez zmian cen, ale rynek pracy jest inny ni rynki produktw. Trwae bezrobocie oznacza stan nierwnowagi, w ktrym cz pracobiorcw nie znajduje nabywcw, bo nie mona znaczco obniy cen. Sytuacj, w ktrej pace nie dostosowuj si do popytu na prac nazywa si sztywnoci pac. Rynek pracy jest inny ni rynki produktw. W kadej gospodarce wystpuje mniejsze lub wiksze bezrobocie. W jzyku rynku dbr oznacza to, e towar rynku pracy (czyli ludzkie umiejtnoci) mog stale nie znajdowa nabywcw. Stoi to w sprzecznoci z zaprezentowan wczeniej argumentacj, e w gospodarce sprzeda mona wszystko jest to tylko kwestia ceny. Rynek pracy jest specyficzny, poniewa cena (czyli pace) nie ustala si na nim w taki sposb, aby wszyscy chtni do pracy znaleli zatrudnienie. Z pewnych powodw pace ustalone s za wysoko, a wic zgodnie z analiz poday i popytu nastpuje przewaga sprzedajcych nad kupujcymi na rynku produktw powoduje to przyrost towarw w magazynach, na rynku pracy pojawia si bezrobocie. Sytuacja, w ktrej wynagrodzenia ustalone s na zbyt wysokim poziomie i nie chc spada, nazywa si w ekonomii sztywnoci pac. Istniej wakie przyczyny, dla ktrych przedsibiorcy wol oferowa swoim pracownikom pace przewyszajce poziom, ktry zrwnowayby rynek. Zawarte s one w dwch uzupeniajcych si modelach: teorii pacy wydajnociowej (motywacyjnej) oraz teorii stosunku uczestnik-osoba postronna (insider-outsider theory). Teorie pacy motywacyjnej kad nacisk na czynniki, ktre powoduj, e przedsibiorstwa same s skonne paci wicej zatrudnianym pracownikom. Z kolei teorie stosunku uczestnik-osoba postronna podkrelaj, e wysze stawki pacy obowizujce na rynku ksztatowane s w duej mierze przez samych pracownikw, ktrzy dziaaj wbrew interesom swoich bezrobotnych kolegw. W kolejnej odsonie sztywnoci rynkowych przekonamy si, e brak elastycznoci po stronie wynagrodze moe powodowa sztywnoci po stronie samych cen na rynkach produktw, co sprawia, e cenowy mechanizm przywracania rwnowagi rwnie tam staje si zawodny. 1. Dugoterminowe umowy o prac - zbieno z interesami zarwno pracownikw, jak i pracodawcw. 2. Procesy dostosowawcze w obrbie czynnika: praca; a) ustne (niesformalizowane) a pisemne (sformalizowane) umowy o prac; b) okresowe zwolnienia pracownikw (lay-offs); c) zmiany wielkoci nakadu pracy w okresach oywienia i recesji - zatrudnianie i zwalnianie na stae jako kocowy etap dostosowa. 3. Ksztatowanie si pac; a) okresowy tryb negocjacji pacowych (np. raz do roku bd nawet rzadziej); b) konsekwencja makroekonomiczna - brak natychmiastowej reakcji pac na zaburzenia popytu; reakcje pac s przesunite w czasie i wykazuj mniejsz amplitud waha. 4. Przyczyny wolnego tempa dostosowa pac: a) okresowy charakter negocjacji pacowych; b) przedsibiorstwa mog, zgodnie z dugofalowym interesem pracownikw, niwelowa wahania pac w czasie; c) powolne zmiany pac zmuszaj przedsibiorstwa do ujawniania prawdziwego stanu popytu na ich produkty; d) zwizki zawodowe mog oponowa przeciwko obnice pac w okresie kryzysu, nawet wiedzc, i przyczyni si to do wzrostu bezrobocia. 15. Model IS LM i zastosowanie modelu do opisu polityki makroekonomicznej.

28

Model IS-LM pojawi sie w 1937 r. za sprawa J. R. Hicksa (Nobel 1972) jako rozwiniecie i sformalizowanie myli J.M. Keynesa. Ewolucja tego modelu cigle trwa. Model dzieli gospodark na rynki: towarowy (IS) i pieniny (LM). Przedmiotem modelu jest krtkookresowa rwnowaga makroekonomiczna na tych rynkach oraz powizania midzy nimi. Model jest narzdziem analizy stanu i warunkw rwnowagi, automatycznego procesu dostosowania i polityki stabilizacyjnej. Model IS-LM obrazuje wspzaleno miedzy rynkami dbr i pienidza, przy zaoeniu staych cen i funkcjonowaniu tzw. celu monetarnego (zapewni rwno popytu na pienidz z dana, zaoon nominaln poda pienidza). Model IS-LM rozpatruje takie kombinacje produkcji (=dochodu) i stopy procentowej , ktre prowadz do ustalenia sie rwnowagi na kadym z dwch rynkw towarowym i pieninym oddzielnie, i w efekcie wyznacza taka jedyna kombinacje Y (produkcja) i R (stopa procentowa), ktra prowadzi do rwnowagi na obu tych rynkach rwnoczenie. Krzywa IS to funkcja rwnowagi na rynku towarowym. Przedstawia takie kombinacje produkcji (Y) i stopy procentowej (R), dla ktrych rynek produktw jest w rwnowadze. Rwnowaga, ktra opisuje krzywa IS zachodzi wtedy, gdy zagregowany popyt jest rwny produkcji (AD=Y). Ruch po krzywej IS krzywa IS jest nachylona ujemnie i biegnie ku doowi. Ruch po krzywej jest najczciej skutkiem zmiany stopy procentowej. Np. w wyniku obnienia stp procentowych (R1 do R2) taniej kredyty, wzrasta popyt globalny, inwestycje i dochody ludzi zatrudnionych w produkcji inwestycyjnej. W rezultacie powoduje to wzrost produkcji (Y1 do Y2).

Przesuniecie krzywej IS (Reakcja na zmian polityki fiskalnej G, T0, t) - przesunicia krzywej IS nastpuje w wyniku zmiany polityki fiskalnej, czyli gdy zmianie ulegn wydatki rzdowe G lub podatki To, t. Gdy rzd planuje ekspansywna polityk fiskaln, to zwiksza wydatki rzdowe lub zmniejsza podatki. Wwczas krzywa IS przesunie si rwnolegle do gry (IS1 do IS2) (rys. 3). Gdy rzd jest nastawiony na restrykcyjna polityk fiskalna, czyli obnia wwczas wydatki rzdowe lub zwiksza podatki, to krzywa przesunie sie analogicznie w d.

29

Rysunek 3. Przesuniecie krzywej IS pod wpywem wzrostu wydatkw rzdowych G

Krzywa LM to funkcja rwnowagi na rynku pieninym, gdy popyt na pienidz rwna sie poday pienidza. Przedstawia takie kombinacje produkcji (Y) i stopy procentowej (R), dla ktrych rynek pieniny jest zrwnowaony. Zachodzi wtedy rwno L=M (popytu na pienidz L czasami jako Md i poday pienidza M czasami jako Ms). Ruch po krzywej LM - ruch po krzywej jest najczciej skutkiem zmiany wielkoci produkcji (Y). Na rynku pieninym zaleno miedzy dochodem a stop procentow jest dodatnia. Std te gdy ronie produkcja, to ronie popyt transakcyjny, poniewa wiksza ilo pienidza jest niezbdna do obsugi wikszej liczby transakcji. Przy danej poday pienidza wzrost popytu powoduje, e uczestnicy rynku zmniejszaj B sprzedajc obligacje, czy wycofujc oszczdnoci z banku. Wzrasta wwczas cena pienidza, co zwiksza atrakcyjno trzymania pienidza w formie B. Tak wiec, wzrost produkcji z Y1 do Y2 powoduje wzrost stopy procentowej i przesuniecie sie punktu rwnowagi z A do B.

Reakcja na zmian polityki pienienej M/P Rysunek 6. Przesuniecie krzywej LM pod wpywem zmiany poday pienidza

30

Zmiana pooenia krzywej LM moe by spowodowana zwikszeniem ekspansywna polityka monetarna lub zmniejszeniem poday pienidza (M) restrykcyjna polityka monetarna, przy zaoeniu, e pozostae parametry s bez zmian. Jeli wzrasta poda_ to krzywa LM1 przesuwa sie w prawo do LM2, a wzrasta produkcja Y z Y1 do Y2. Gdy za poda maleje krzywa przesuwa sie w lewo do LM3. 16. Wykorzystujc model IS - LM przedstaw moliwe skutki polityki budetowej (fiskalnej) w gospodarce zamknitej. Polityka fiskalna jest to zbir decyzji podejmowanych przez rzd i dotyczcych wysokoci podatkw i wydatkw. W wyniku zmian w polityce fiskalnej nastpuj przesunicia krzywej IS. Ruchy wzdu krzywej IS odzwierciedlaj wpyw zmian stopy procentowej na popyt globalny i dochd.

Ekspansja fiskalna Wzrost wydatkw pastwa powoduje przesunicie krzywej IS z pooenia IS 0 do IS1, nie zmieniajc jednak wielkoci poday pienidza. W zwizku z tym krzywa LM pozostaje w tym samym miejscu. Ekspansja fiskalna powoduje zmian punktu rwnowagi, jednake dochd zwiksza si tylko do Y2 (a nie Y1) poniewa wzrost produkcji i dochodu powoduje podwyk stopy procentowej, co ogranicza skal popytu globalnego. Ekspansja fiskalna (dodatni wstrzs popytowy) powoduje wypieranie czci wydatkw prywatnych. Wywoany przez ni wzrost produkcji i dochodu prowadzi do podwyki stopy procentowej, ktra poprzez swj ujemny wpyw na niektre skadniki wydatkw sektora prywatnego ogranicza czn skal wzrostu popytu globalnego. Restrykcyjna polityka fiskalna Zacienienie polityki fiskalnej przyniesie odwrotne skutki. Krzywa IS przesunie si wwczas z pooenia IS1 do IS0: produkcja spadnie, co spowoduje ograniczenie popytu na pienidz. Warunkiem przywrcenia 31

rwnoci popytu na pienidz z niezmienion poda (krzywa LM pozostanie w tym samym miejscu stan rwnowagi na rynku pieninym) jest obnika stopy procentowej. Skuteczno polityki fiskalnej w gospodarce zamknitej mona rozpatrywa w zalenoci od kta nachylenia tych krzywych; skuteczne warianty (duy przyrost produkcji) zaznaczone s na rowo, mao skuteczne (may wzrost PKB) na zielono: 17. W