GÓRNICZA L A M P A SIĘ PALI.

P U S T E C K I - skarbnik.

P Y R L I K - zob. perlik.

R E G A L G Ó R N I C Z Y - prawo dysponowania określonymi lub wszystkimi kopal­

niami na wyznaczonych obszarach, powsta ło na mocy prerogatyw panującego (króla,

udzielnego księcia i tp.) . W Polsce istniał od 1474 roku regal górniczy byłego księ­

stwa pszczyńskiego, zlikwidowany przez polskie prawo górnicze w 1930 roku.

R E G A L I A G Ó R N I C Z E - zob. minerał zastrzeżony.

R E T E N T A - zaległe wypłaty gwarków, zadłużenie gwarka w stosunku do gwarec­twa, zatrzymanie wypłat gwarkowi.

R U D O K O P Y - rudnia, rudnica, kopalnie rudy żelaza wraz z dymarką i kuźnicą.

S A L S E S O N - zwyczajowa nazwa u rzędn ików policji stosowana przez burszów.

S K A R B N I K - legendarny duch pilnujący skarbów ukrytych w ziemi.

S K O K P R Z E Z S K Ó R Ę - tradycyjna uroczystość górnicza, podczas której młodych

adeptów sztuki górniczej przyjmuje się do stanu górniczego. G ó r n i k mający prawo

nosić skórę nie mógł podlegać karom cielesnym, a nawet w żar tach nie uchodzi ło

górnika uderzyć po skórze. „Przypięcie skóry" było nie lada zaszczytem. Górn icy

dowcipkują, że gdyby każdy, kto w dzieciństwie „bierze w skórę" miał ją potem nosić,

to na świecie byliby sami górnicy. Inne powiedzonko mówi , że górnicy zasłaniają się

skórą, by inni nie musieli skrępowani odwracać oczu.

S K Ó R A G Ó R N I C Z A (klapa, ła ta , berledra, flek, ledewerk, natylnik i tp.) - k ró t ­

ki skórzany fartuch (zazwyczaj t ró jkątny) przypasywany przez dawnych g ó r n i k ó w

od pasa w dół w celu ochrony ubrania i ciała podczas siedzenia lub klęczenia

przy pracy w niskim przodku lub w czasie odpoczynku na wi lgo tnym miejscu.

Natylnik był też n i ezbędny w pochyłych sztolniach i pochylniach, gdzie górn icy

zjeżdżali po wyśl izganych deskach. Podczas nabijania o t w o r ó w s t rza łowych skóra

służyła do zbierania zwiercin. S tanowi ła też część oficjalnego stroju górn iczego

(zob. skok przez skórę) .

Niezbędny słowniczek tradycji, wyrażeń górniczych i gwarowych

S K R Z Y N K A B R A C K A - zob. kasa bracka.

S M O L U C H - pospolicie górnik węglowy.

S M Ó L - zawołanie: Pij!, używane przez burszów. Zaczerpnię te z łacińskiego smollis

{Sis mihi mollis), k tóry kieruje pijący do kompana, otrzymując odpowiedź na tofiducit

(Fiducia sit).

S Ó L A T T Y C K A - dowcip cięty, zarazem wytworny, charakterystyczny dla kultury

językowej złotego okresu retoryki attyckiej ( V I i V wiek p.n.e.).

S P O N Z Y R O W A Ć - flirtować, bałamucić.

S P Ó Ł K A B R A C K A - górnicza instytucja socjalno-ubezpieczeniowa, która działała

na obszarze Śląska. Spółki brackie były najstarszymi organizacjami górniczymi, zna­

nymi już w 1363 roku, do których należeli wszyscy górnicy i urzędnicy, przekazujący z

każdej wypłaty pewną kwotę na fundusz przeznaczony na wsparcie zubożałych, starych,

niezdolnych do pracy górników, a później także ich rodzin, oraz na zakładanie i utrzy­

manie górniczych szpitali. Spółki brackie usankcjonował Jan książę opolski w Ordun-

ku -Górnym z 1528 roku. Prowadziły własne szpitale, sanitaria, domy wypoczynkowe

itp., a górnicy, nawet otrzymujący świadczenia socjalne, dodatkowo korzystali z pomocy

spółki. Żaden z zawodów nie rozwinął tak wcześnie i tak szeroko działalności socjalno-

ubezpieczeniowej (wspólnie z hutnikami).

S T A R A S T R Z E C H A - doświadczony górnik. Nazwa wywodzi się albo od obyczaju

nazywania czupryny strzechą, albo od średniowiecznej nazwy strzechy budowlanej

(niem. Bauhütte), oznaczającej pozacechowy zespól kamieniarzy, murarzy, cieśli pra­

cujących pod kierunkiem głównego mistrza, architekta, często będącego także przed­

siębiorcą.

S T R Z Y G A - w kulturze ludowej Słowian Zachodnich demon wysysający krew

z człowieka.

S U K A - drzewiarka, wóz, platforma z kłonicami używana w kopalni lub w kopalnia­

nych składach drzewnych do przewożenia kopalniaków.

S Y L W E S T E R - kołowrót rabunkowy lub zębatka rabunkowa.

GÓRNICZA L A M P A SIĘ PALI. . .

siadanie rycerstwa i duchowieństwa, jednak kopaliny stanowiły nadal królewszczyznę i tylko monarsze przysługiwało prawo upoważnienia poddanych do ich eksplatacji za po­bieraniem dziesięciny w wydobytych kruszcach lub opłaty, zwanej olbo-rą (zob.). Przemysłowcy pochodzili z różnych stanów: ze szlachty, miesz­czaństwa, chłopstwa, a także z kraju i zza granicy. Zwano ich gwarkami, a spółki, czyli towarzystwa, które za­wiązywali, gwarectwami.

Właściwych gwarków (łac. cultores montium) odróżniano od górników (łac. mon-tanistae) i robotników (łac. laboratores), byli wyjęci spod sądów zwyczajowych, mieli własny sąd żupniczy, złożony z żupnika, czyli zwierzchnika gwarectwa i siedmiu ławników przysięgłych. W wewnętrznych stosunkach rządzili się uchwałami (łac. lada cultorum), które ustanowiali na zebraniach ogólnych, zapisa­ne do ksiąg żupniczych miały moc prawa obowiązującego.

HAJER (niem. Hauer) - rębacz.

H A L S Z T U K (niem. Halstuch) - dawniej rodzaj szerokiego krawata zawiązywanego wysoko pod brodą.

H A S P E L (niem.) - kołowrót.

H O N O R O W A SZPADA GÓRNICZA - zob. szpada górnicza.

HYMN GÓRNICZY - stara pieśń górnicza, zaczynająca się od słów „Górniczy stan hej niech nam żyje", która stopniowo urosła do rangi zwyczajowego hymnu górniczego.

JAZDA P I E K I E L N A - jazda szybem na pędach (ślągach) liny wyciągowej z zapa­lonymi pochodniami do wysokich komór; pokaz tej umiejętności w komorze Stein­häuser były atrakcją dla zwiedzających kopalnię wielicką.

Niezbędny słowniczek tradycji, wyrażeń górniczych i gwarowych

Poglądowy przekrój kopalni wielickiej wykonany w 1719 r. przez J .G. Borlacka, sztych J . E . Nilsona, 1760 [110]

K A F T A N GÓRNICZY - ochronne nakrycie przed kapiącą wodą kopalnianą, uży­wane dawniej przez górników; kaftan miał dwie obszerne kieszenie i pelerynkę dla okrycia ramion przed przemoczeniem.

K A G A N E K GÓRNICZY - olejowa lampa górnicza z knotem.

KAPA - okrąglak drewniany lub metalowy, podtrzymujący skałę w stropie wyrobiska kopalnianego, stropnica.

K A R C Z M A PIWNA - bursowa nazwa zebrania studentów, inaczej zebranie gwar­ków.

K A R T A GÓRNIKA (początkowo też Karta Górniczka) - zbiór uprawnień i przywilejów nadanych górnikom uchwałą Rady Ministrów 30 listopada 1949 roku.

KARTA S K A L N I K A - odpowiednik Karty Górnika (zob.) dla górników surowców skalnych; uchwała Rady Ministrów z 5 maja 1958 roku.

G Ó R N I C Z A L A M P A SIĘ PALI.

FLEK (z niem.) - zob. skóra górnicza.

FUCHS, FUKS (z niem.) - lis, żartobliwe, ale niepogardliwe określenie młodego górnika, uczącego się w szkole górniczej, który odbył już zwyczajowy skok przez skórę, czyli należy do stanu górniczego, w przeciwieństwie do tzw. podogonia (zob.) inaczej żółtodzioba górniczego.

FUNDUSZ W O L N Y C H KUKSÓW - fundusz, który istniał w każdym gwarec­twie tzw. starego prawa, dzieląc się na 128 kuksów (kęsów), która to liczba wynikała z podziału pola górniczego, czyli miary górniczej, na 2, potem 4, 8, 16, 64 i 128 części. Jedna część tworzyła kęs; gwarkowie mieli prawo otrzymać na końcu roku obrachunkowego 1/128 część czystego zysku, o ile gwarek wpłacał na każdy kuks (kęs) 1/124 części niedoboru. Cztery kuksy partycypowały w zyskach, a nie były obciążone dopłatami w razie deficytu (określano je jako wolne kuksy). Fundusz ten był przeznaczony na zakup książek i przyborów szkolnych dla dzieci górników, gwa­rectwa tzw. nowego prawa dzieliły się na 1000 kuksów (zob.)

Fundusz wolnych kuksów powstał na mocy śląskiego prawa górniczego z 1769 roku. Prawo to głosiło, że tytuł własności kopalni dzielił się na 128 kuksów, czyli udziałów. Właściciele 122 kuksów dzielili się zyskami w proporcji do liczby posiadanych udzia­łów, ale byli też zobowiązani do dopłat, jeżeli kopalnia przynosiła straty. Pozostałe sześć to tzw. wolne kuksy, partycypujące w zyskach, ale nieuczestniczące w stratach. Wolne kuksy:

• były przeznaczone na kasę bracką (zapomogi dla górników niezdolnych do pracy, utrzymanie szpitali górniczych);

• należały do właściciela gruntu, na którym znajdowała się kopalnia; • były przeznaczone na utrzymanie kościołów dla górników i szkół dla dzieci.

Powszechna ustawa górnicza z 1865 roku uregulowała inaczej sprawę odszkodo­wań dla właścicieli gruntów i składek na spółkę bracką. W kopalniach powstałych na mocy tzw. starego prawa, czyli założonych przed 1865 rokiem, pozostały jednak dwa wolne kuksy, z których dochód przeznaczano aż do 1945 roku na pomoc dla dzieci górników.

GELTAG (niem. Geldtag) - dzień wypłaty.

G N O M - gnomy, karzełki, krasnoludki, skrzaty, hoboldy, bajkowi ludkowie pod­ziemni, zazwyczaj bardzo pracowici, weseli, uczynni, złośliwi dla egoistów; uważani za wiernych stróżów skarbów kruszcowych w podziemiach.

Niezbędny słowniczek tradycji, wyrażeń górniczych i gwarowych

G O D Ł O G Ó R N I C Z E - godło zło­żone z dwóch skrzyżowanych młotów (najstarszych narzędzi górniczych), z których jeden (lewy, zwany perlikiem) jest łukowato zaokrąglony i nie ma gór­nego zakończenia w postaci trzonka; drugi młotek (zwany żelazkiem), skie­rowany zaostrzonym końcem ku doło­wi, ma wyraźnie zaznaczony koniec trzonka; perlik leży na żelazku. Godło górnicze (klin i pobijak) pojawiło się już w średniowieczu, a jego źródłem był zwyczaj pozostawiania przez górników w przodku narzędzi w układzie skrzyżo-

Znormalizowany kształt godła górniczego: wymiar d jest średnicą okręgu, w który wpisane s;\ perlik i żelazko

wanym. „Krzyż" ten miał zabezpieczać przodek przed działalnością złych duchów (zob. też wiara górników). Dawniej w skład symbolu górniczego wchodził również kaganek wstawiony na tle skrzyżowanych młotków (lub zawieszony na nich).

G Ó R M I S T R Z - sztygar.

G Ó R N I C T W O - pozyskiwanie kopalin, obecnie zwane górnictwem, sięga swymi po­czątkami zarania cywilizacji. By wytwarzać elementy ułatwiające życie, ludzie zabierali przyrodzie martwej potrzebne minerały. Z biegiem wieków po skarby ziemi trzeba było schodzić coraz głębiej, co umożliwiła sztuka górnicza.

G Ó R N I C Z E K - uczeń szkoły górniczej stopnia podstawowego lub młodociany w okresie szkolenia na górnika.

G W A R E C T W O - spółka górnicza, przedsiębiorstwo oparte na specjalnym prawie, zakładane w celu prowadzenia kopalni eksploatowania złóż węglowych (zob. fundusz wolnych kuksów, gwarek).

GWAREK - pełnoprawny członek gwarectwa posiadający jeden kuks (zob. fundusz wol­nych kuksów), a zatem uprawniony do wnoszenia gwaru na zebraniu; gwarek i gwarectwo pochodzą od słowa gwarzyć - „Gwar stać się ma" (zob. Ordunek Górny z 1528 roku). Tak­że: gwarek (niem. Gewerk, cech, bractwo, związek) - ziemia uważana pierwotnie za wyłączną własność panujących w dobie piastowskiej, przeszła w znacznej części w po-

GÓRNICZA L A M P A SIĘ PALI. . .

B R A C T W O G Ó R N I C Z E - dawne zrzeszenie górn ików (później gwarectwo)

^osiadające na polu górniczym własne kuksy, czyli części (zob.); miało ono prawo

,gwary" na zgromadzeniach brackich, podczas gdy górn ikom nie mającym kuksów

lie wolno było zabierać głosu, bractwa górnicze istniały w Polsce od średniowiecza

,1363), zob. też gwarek, gwarectwo, fundusz wolnych kuksów.

E tULIONY - sznureczki, frendzle, złote albo srebrne, zdobiące dawniej epolety

wyższych oficerów; sznureczki na naszywce szmuklerskiej rękawa kur tki galowego

nunduru górniczego.

i U R S Z (niem. Bursch) - chłopak, kompan, student, terminator, uczeń; także od

)ursy, domu przeznaczonego na mieszkanie uczn iów akademii i szkół, których dla-

ego zwano bursakami albo burszami.

i U R S Z O W S K A K O R P O R A C J A - korporacja studencka.

S A N T O R (łac.) - kantor, śpiewak.

CISKACZ - pomocnik ładowacza.

C O L - górnicza norma, ilość wydoby­

wanego węgla.

C O M B E R B A B S K I - spotkanie ko­biet.

C Z A K O G Ó R N I C Z E - kołpak gór ­

niczy, wysoka sztywna czapka z p ła­

skim denkiem, bez daszka i z p ió ro ­

puszem.

C Z A M A R A - długie wierzchnie okry­

cie męskie, podbite futrem z przodu,

zwykle szamerowane (obszywane sznu­

rem, taśmą itp.), noszone w Polsce od

X V I do X I X wieku.

Niezbędny słowniczek tradycji, wyr.iżeń górniczych i gwarowych

D A N I N A G Ó R N I C Z A - opła ta , dawniej także olbora lub urbura (1400) albo

dziesięcina {decima mineralis), wynosząca zwykle 1/10 wydobytego kruszcu, pła t ­

ne do rąk dzies ię tników (zechenterów) lub olborników, t j . u rzędn ików czuwających

z ramienia właściciela regalu górniczego nad wydobywaniem kruszców.

D U S I E L - dwutlenek węgla.

D U S Z A L O N T U - rdzeń lontu.

D Y M A R K A - pierwotny piec hutniczy służący do otrzymywania żelaza z rud z za­

stosowaniem węgla drzewnego jako paliwa.

D Y S T Y N K C J E G Ó R N I C Z E - odznaki noszone na mundurze górniczym, okre­

ślające s topień s łużbowy pracownika albo rok nauki ucznia lub studenta.

D Z I E Ń G Ó R N I K A - święto górnicze , tradycyjnie wolny dzień od pracy 4 grudnia

w dniu św. Barbary (zob.), patronki górników. W innych krajach święto to obchodzi

się w różnych terminach.

E M B L E M A T H U T N I C Z Y - m ł o t i kleszcze

(cęgi), niekiedy w obramowaniu koła zębatego.

Narzędz ia te symbolizowały kuźnic two j u ż u E t ru ­

sków: widnieją na monecie z brązu z I I wieku p.n.e.

Pole emblematu podzielone pionowo na dwie rów­

ne części, lewa połowa pomarańczowa , prawa czar­

na, a skrzyżowane cęgi i mło t w kolorze białym.

F E D E R P U S Z (z niem.) - p ióropusz górniczy.

F I L I S T E R - jeden ze s tanów w korporacjach

akademickich, osiągany przez cz łonków po uzyskaniu wyższego wykształcenia i re­

zygnacji z czynnej działalności w jej ramach. Filistrzy zobowiązani byli do ducho­

wego i finansowego wspierania korporacji. W niektórych korporacjach pojęcie fili­

ster zosta ło zastąpione innym dla wyrażenia odrębności kulturowej. W korporacji

akademickiej Respublika używano słowa weteran, a w Korporacji Gnomia - stara

strzecha.