Punkt Informacji Europejskiej Europe Direct -...

Komisja Europejska

Raport przygotowany dla Komisji Europejskiejprzez Grupę Ekspercką ENWISE:

„Kobiety w nauce”w krajach Europy Środkowej i Wschodniej

oraz w państwach bałtyckich.

Marina Blagojević, Maija Bundule, Anke Burkhardt,Marina Calloni, Ene Ergma, Judith Glover,

Dóra Groó, Hana Havelková, Dunja Mladenič,Elżbieta H. Oleksy, Nikolina Sretenova, Mioara Florica Tripsa

Daniela Velichová, Alina Zvinkliene.

Komitet redakcyjny:Marina Blagojević, Hana Havelková, Nikolina Sretenova,

Mioara Florica Tripsa* i Daniela Velichová.

* Profesor Mioara Florica Tripsa odesza 4 padziernika 2004

Marnowanie talentów: sprawa prywatna czy publiczna?

Kobiety i nauka w krajach Enwise

Dyrektoriat Generalny ds. Badań NaukowychNauka i społeczeństwo – Kobiety w nauce EUR 20955 PL2003

kg601168_001 28/02/06 15:36

Zastrzeżenie prawneAni Komisja Europejska, ani żadna osoba działająca w imieniu Komisji, nie ponosi odpowiedzialności za sposób, w jaki mogą zostać użyte zawarte poniżej treści Poglądy przedstawione w niniejszej publikacji stanowią wyłączną odpowiedzialność autorów i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Komisji Europejskiej.Dodatkowe informacje na temat Unii Europejskiej znaleźć można w Internecie. Są one dostępne poprzez serwer Europa (http://europa.eu.int).Katalogizáló adatokat a kiadvány végén talál.Luksemburg: Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, 2003ISBN 92-79-00334-8© Wspólnoty Europejskie, 2004Zezwala się na powielanie tekstówzawartych w niniejszym Raporciepod warunkiem, że podana jest informacja bibliograficzna. Zabrania siępowielania materiałów artystycznych w nim zawartych.Ilustracje na okładce oraz na stronach 16, 38,66, 96, 124, 132: © Sonia Delaunay, by SIAE 2004Wydrukowano w BelgiiWydrukowano na białym, niechlorowanym papierze

DesignStudio Cerri & Associati, MilanNa język polski tłumaczyła Joanna Kazik. Opieka naukowa: prof. Elżbiety H. Oleksy.

Serwis Europe Direct pomaga odpowiedziećna pytania dotyczące Unii Europejskiej.Nowy, bezpłatny numer telefonu: 00 800 6 7 8 9 10 11

kg601168_001 29/03/06 9:00

Lista rysunków i tabel 5Podsumowanie i zalecenia grupy eksperckiej 6Słowo wstępne, Philippe Busquin, Komisarz ds. Badań Naukowych 9Przedmowa, Ene Ergma, Przewodnicząca Grupy Eksperckiej Enwise 10Wstęp 13

1. Od narodowej bohaterki do superwoman 16Płeć kulturowa i zmiany społeczne od okresu poprzedzającego komunizm do czasów po upadku komunizmu

2. Fundusze bez wolności, wolność bez funduszy 38Sektory szkolnictwa wyższego, badań i rozwoju w krajach Enwise

3. Pszczoły i miód 66Kobiety i nauka w krajach Enwise

4. Jak daleko jest cel? 96Ocena udziału kobiet-naukowców z krajów Enwise w Ramowych Programach BadawczychWarsztaty Enwise:� Młode adeptki nauki� Dyskusja o kwestiach bioetycznych z kobietami-naukowcami z krajów Enwise� Debata z kobietami-naukowcami z regionu bałkańskiego

5. Talenty i wiedza kobiet-naukowców z krajów Enwise 124ZaleceniaEpilog: Niedobór czy nadmiar? 132Płeć a doskonałość w nauce w krajach EnwiseAneksy 1361. Mapy Europy i krajów Enwise2. Ośrodki badań nad problematyką płci

kulturowej w krajach Enwise3. Hierarchiczna struktura systemu stopni i tytułów

naukowych w szkolnictwie wyższym4. Przekształcenia w sektorze B + R w państwach bałtyckich5. Ustawodawstwo dotyczące szkolnictwa wyższego w krajach Enwise

(okres przejściowy i reformy w perspektywie rozszerzenia Unii Europejskiej)6. Pracownicy nauki w krajach Enwise w sektorze B+R7. Pracownicy nauki w krajach Enwise

wg płci i liczby osób w 2001r.8. Stopnie naukowe pracowników

akademickich w krajach Enwise9. Kobiety w krajowych akademiach

nauk w krajach Enwise10. Grupa Helsińska: Kobiety i Nauka–

członkinie z krajów Enwise11. Podgrupa Helsińska ds. Statystyki–

członkinie z krajów Enwise

Skróty 158Bibliografia 160Podziękowania 168Skład Osobowy Grupy Eksperckiej Enwise 170

Spis treści

kg601168_001 28/02/06 15:36

kg601168_001 28/02/06 15:36

5

Rysunki

Rysunek 3.1: Kobiety w nauce w krajach Enwise w 2001 r. (w procentach) Rysunek 3.2: Badaczki w krajach Enwise oraz trzech państwach

członkowskich w 2001 r. (liczba osób)Rysunek 3.3: Wskaźnik postępu płci w szkolnictwie wyższym w krajach Enwise w 2001 r.Rysunek 3.4: Wydatki na badania B+R, w euro na rok, na pojedynczego

badacza w sektorach w 2001 r.Rysunek 3.5: Wartości wskaźnika Plaster miodu wg głównej dziedziny

nauki oraz wg sektora B+R w 2001 r.Rysunek 3.6: Zależność pomiędzy wartościami Plaster miodu wg sektora B+R oraz

wydatkami brutto w sektorze B+R (GERD) na pojedynczego badacza w 2001 r.

Rysunek 3.7: Pracownicy akademiccy obu płci posiadający stopień A w 2000 r. (procenty)Rysunek 3.8: Kobiety w grupie pracowników akademickich oraz pracowników

posiadających Stopień A w 2000 r. (w procentach)Rysunek 4.1: Obserwatorki i ekspertki z krajów Enwise w Komitetach Programowych 5PRRysunek 4.2: Kobiety w Krajowych Punktach Kontaktowych 5PR w krajach EnwiseRysunek 4.3: Obserwatorki i ekspertki z krajów Enwise w komitetach

programowych w 6PRRysunek 4.4: Kobiety w Krajowych Punktach Kontaktowych w krajach Enwise w 6PR

Tabele

Tabela 2.1: Względny udział publikacji i cytowań naukowców z różnych krajów (1989)Tabela 2.2: Publiczne i prywatne uczelnie w krajach Enwise (2002)Tabela 2.3: Udział kobiet wśród pracowników uczelni jako procent ogólnej liczby

pracowników w 9 krajach Enwise (1999)Tabela 2.4: Udział kobiet z krajów Enwise zatrudnionych w szkolnictwie wyższym

pod koniec okresu przejściowego (1999)Tabela 2.5: Płeć a stanowisko rektora w krajach EnwiseTabela 2.6: Wydatki na B+R jako odsetek PKB, wybrane lata pomiędzy 1992 r. i 2001 r.Tabela 3.1: Rozmieszczenie badaczek z krajów Enwise w obrębie sektora B+R w 2001 r.

(liczba osób i procenty)Tabela 3.2: Odsetek kobiet z krajów Enwise w grupie Specjalistów, Badaczy,

oraz Zatrudnienie w roku 2002 (w procentach)Tabela 3.3: Absolwenci szkolnictwa wyższego i osoby uzyskujące stopień doktora

w krajach Enwise w 2001 r.Tabela 3.4: Stosunek szans płci w szkolnictwie wyższym w 2000 r. i 2001 r.Tabela 3.5: Liczba badaczy (i % kobiet ) wg głównych dziedzin nauki HES + GOV

w krajach Enwise w 2000 r.Tabela 3.6: Wydatki na badania według sektora w tysiącach euro (oraz procent rozłożenia

wydatków na badania w sektorach) w 2000 r.Tabela 3.7: Wydatki na badania, w euro na rok, na pojedynczego badacza (kobiet

i mężczyzn razem) oraz wg dziedziny nauki w sektorach HES i GOV w 2000 r.Tabela 3.8: Miesięczne zarobki brutto w nauce na Litwie w 2001 r.Tabela 3.9: Komputery dostępne studentom i pracownikom w placówkach szkolnictwa

wyższego na Łotwie (2000-2003)Tabela 3.10: Dostęp do Internetu w placówkach szkolnictwa wyższego

na Łotwie (2000-2003)Tabela 3.11: Wskaźnik rozbieżności personelu badawczego w różnych zawodach

w 2000 r. (1) (procenty) Tabela 3.12: Kobiety w grupie pracowników akademickich w Słowackiej Akademii Nauk

wg stopnia starszeństwa, kwalifikacji i dziedziny nauki w 2002 r. (procent)Tabel 4.1: Ekspertki z krajów Enwise zarejestrowane w Exsis (w grudniu 2002 r.)

oraz działające jako ewaluatorki (1999-2002)Tabela 4.2: Udział kobiet w przyjętych projektach 5PR na ŁotwieTabela 4.3: Ekspertki z krajów Enwise zarejestrowane

w bazie danych EMM (październik 2003 r.)

Lista rysunków i tabel

kg601168_001 28/02/06 15:36

6

� Dyrektoriat Generalny Komisji Europejskiej ds. Badań Naukowych zleciłopracowanie raportu, którego celem miała być ocena pozycji i sytuacji kobietw nauce w Europie Środkowej i Wschodniej oraz państwach bałtyckich.Raport pomyślany został jako kontynuacja raportu ETAN „Promowaniedoskonałości poprzez wyrównywanie szans kobiet i mężczyzn” (PromotingExcellence through Mainstreaming Gender Equality), przedstawiającegosytuację kobiet w nauce w państwach członkowskich Unii Europejskiej, i byłopracowany w ramach Planu Działania Nauki i Społeczeństwa (Science andSociety Action Plan), którego głównym założeniem jest promowanie równościpłci w nauce w poszerzonej Europie.

� W skład Grupy Eksperckiej (Enlarge Women In Science to East – ZwiększenieUdziału Kobiet w Nauce na Wschodzie), której przewodniczyła prof. EneErgma, weszły kobiety, zajmujące wysokie rangą stanowiska i reprezentująceróżne dyscypliny naukowe, akademie nauk, uniwersytety i instytuty badawczeoraz administrację i środowisko biznesu.

� Niniejszy raport podaje zarys historyczny sytuacji kobiet w państwach Enwiseoraz analizuje ich obecną sytuację1. Zawiera też rekomendacje dlazainteresowanych stron: Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego,krajów grupy Enwise, państw członkowskich, a także instytucji, które kształcąi zatrudniają naukowców oraz finansują działalność naukowo-badawczą

� Kierunek rozwoju sytuacji kobiet w krajach grupy Enwise w okresiepoprzedzającym nastanie rządów komunistycznych podobny był do procesówtransformacji, zachodzących w Europie Zachodniej. Wydarzenia polityczneprzyspieszyły jednak proces zmian i w konsekwencji znacznie wcześniej, niżto miało miejsce w krajach Europy Zachodniej, doprowadziły do przyznaniakobietom prawa do głosowania, umożliwiły podjęcie pracy w administracjipublicznej oraz wprowadzenie równego dostępu do edukacji.

� Raport podkreśla skutki oficjalnej polityki równouprawnienia płci, wdrażanejw krajach grupy Enwise w okresie komunizmu, zakładającej równe prawoi obowiązek zatrudnienia oraz równy dostęp do edukacji niezależnie od płci.Państwo zapewniało również dostęp do instytucji opieki nad dziećmii gwarantowało pracującym matkom pomoc socjalną. Jednak równość ta,głoszona przez propagandę polityczną, była pozorna. W rzeczywistościtłumiono wszelkie przejawy oficjalnej aktywności kobiet, a wolność słowa nieistniała. Co więcej, system podtrzymywał poziomą i pionową dyskryminacjęwe wszystkich dziedzinach życia i zatrudnienia, w tym w szkolnictwie wyższymi w nauce.

� Raport pokazuje również pozytywne efekty komunistycznej politykirównouprawnienia, chociażby fakt, że powszechny dostęp do edukacjidoprowadził mimo wszystko do powstania dużej grupy wysokowykwalifikowanych kobiet, aktywnych w życiu publicznym, szczególniew nauce.

Podsumowanie i zalecenia grupy eksperckiej

1. Bułgaria, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska,Republika Czech, Republika Słowacji,Rumunia, Słowenia oraz Węgry.

kg601168_001 28/02/06 15:36

7

� Okres transformacji ustrojowej przyniósł zmiany w systemie badań w krajachEnwise. Gwałtowne zmniejszenie funduszy na finansowanie badań i, tymsamym, zmniejszenie liczby pracowników naukowych oraz spadek znaczeniaprzemysłu zbrojeniowego i gałęzi z nim związanych, to najbardziej widoczneskutki wspomnianych przekształceń. Choć zmiany dotknęły w tym samymstopniu ludzi nauki obu płci, ich skutki postawiły kobiety-naukowców w dużotrudniejszej sytuacji.

� Perspektywy, jakie mają przed sobą kobiety w nauce w krajach Enwise, są raczejponure, głównie z uwagi na brak dostępu do środków finansowych, skostniałezasady promowania, awansowania oraz doceniania postępów i uznawaniaosiągnięć w pracach badawczych, ale również z uwagi na brak odpowiedniejpolityki socjalnej. Wszystkie te czynniki stanowią potencjalną przyczynęzjawiska ucieczki talentów, potocznie nazywanego drenażem mózgów.

� W krajach Enwise pracuje więcej kobiet-naukowców niż w państwachczłonkowskich, jednak wnikliwa analiza sytuacji ekonomicznej pokazuje, żereprezentacja kobiet w środowiskach akademicko-badawczych jest lepszaw krajach, gdzie liczba naukowców jest najmniejsza. Od dawna stanowią onetakże większość wysoko wykwalifikowanych pracowników, tak więcnajprawdopodobniej to one zatrudniane będą w sektorach wymagającychspecjalistycznej wiedzy.

� Zaistniałej sytuacji nie można jednak tłumaczyć tylko i wyłącznie danymidemograficznymi. Raport pokazuje, że nawet w krajach, gdzie liczbanaukowców obu płci jest wyrównana, występują różnice w ich zaangażowaniuw poszczególne dziedziny nauki i obszary badań. Kobiety są wykluczanez konkurencyjnych sektorów B+R, na które przeznaczane są znaczne nakładyfinansowe, częściej zaś pracują w niedoinwestowanych, słabszych sektorach,stanowiąc swego rodzaju „zapasowe” zasoby ludzkie.

� Raport również pokazuje, jak wygląda codzienna praca kobiet-naukowcóww krajach Enwise. Są one wciąż w niewystarczającym stopniu reprezentowanena wysokich stanowiskach na uczelniach wyższych i w akademiach nauk. Choćto one stanowią większość nauczycieli akademickich (54%), to zazwyczajpracują na niższych stanowiskach. Mimo, że poziom reprezentacji kobiet wśródkadry naukowo-dydaktycznej uniwersytetów jest zbliżony do poziomu w sektorzebadań naukowych, mężczyźni mają trzykrotnie większe szanse niż kobiety naobjęcie wyższych stanowisk uwarunkowanych osiągniętą pozycją naukową.

� W Programach Ramowych Unii Europejskiej w dziedzinie badań naukowychprzedstawiciele krajów Enwise uczestniczą od początku lat dziewięćdziesiątych.Zarówno w 5., jak i w 6. Programie Ramowym kraje te traktowane są jakorównorzędni partnerzy państw Piętnastki. Jednak mimo dużego zainteresowaniatymi programami wśród kobiet-naukowców, ich umiejętności wykorzystywanesą głównie w działaniach pomocniczych, nie zaś w takich obszarach, jakmonitorowanie Programów Ramowych i praca doradcza.

kg601168_001 28/02/06 15:36

8

� Nieodpowiednie zasoby finansowe, słaba infrastruktura oraz przestarzałysprzęt – zwłaszcza w dziedzinach naukowych najbardziej niedoinwestowanych– to czynniki utrudniające rozwój jednostek naukowo-badawczych w krajachEnwise. Z uwagi na to, że tam właśnie zatrudniona jest znaczna część kobiet-naukowców, nie mogą one w satysfakcjonujący sposób wykorzystać swojegopotencjału naukowego. Dlatego niezbędne jest ułatwienie im dostępu dolepszej infrastruktury i rzetelnej informacji.

� Brak spójnych danych na temat udziału kobiet i mężczyzn w sektorze naukowymna wszystkich szczeblach hierarchii oraz brak badań naukowych dotyczącychkobiet w nauce stanowi kluczowe wyzwanie dla polityki wyrównywania szansobu płci. Promowanie równości płci we wszystkich państwowych i prywatnychinstytucjach badawczych w krajach Enwise wymaga usystematyzowaniadanych, propagowania ich i udostępniania na forum publicznym orazmonitorowania dalszych zmian i pozycji kobiet w nauce.

� Istnieje wreszcie potrzeba porozumienia w sprawie dalszych działań,zmierzających w kierunku promowania udziału kobiet w nauce w krajachEnwise. Działania te wymagają zaangażowania Komisji Europejskiej,Parlamentu Europejskiego – zwłaszcza po poszerzeniu Unii Europejskiejo nowych członków – Rady UE, a także polityków i instytucji z krajów Enwise.Konieczna jest również współpraca z obecnymi państwami członkowskimi.Jeśli kobiety-naukowcy z krajów Enwise mają odegrać ważną rolę w tworzeniuEuropejskiego Obszaru Badawczego, muszą uczestniczyć we wszystkichdziałaniach zmierzających do tego celu.

kg601168_001 28/02/06 15:36

9

Niniejszy raport pozwala spojrzeć na zagadnienie kobiet i nauki z nowegopunktu widzenia, z perspektywy poszerzonej Europy.W przededniu najbardziej znaczącego poszerzenia Unii w historii integracjieuropejskiej wypowiadają się badaczki z krajów Enwise1, chcąc wnieść pełnywkład w Europejski Obszar Badawczy. W dniu 1 maja 2004 roku do Unii Europejskiej wejdą nowe kraje. Ważne jestw tej sytuacji, aby podjąć działania wzmacniające dalsze przemiany wartościi postaw, tak w obecnych, jak i w nowych państwach członkowskich. Fakt,że polityka badań naukowych rozszerzyła swoje programy i działania na nowekraje już na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku z całą pewnościąprzyczyni się do płynnego przebiegu zmian.Niniejszy raport stanowi ważny wkład do tego procesu. Jak raport pokazuje,znaczny procent wysoce wykształconych kobiet-naukowców pracuje obecniew instytucjach badawczych w krajach ENWISE w fatalnych warunkach. Jestto prawdziwe marnotrawstwo talentów zarówno dla środowisk naukowychw krajach, które reprezentują, jak i dla Europejskiego Obszaru Badawczego.Jeśli sytuacja nie poprawi się, istnieje dodatkowe zagrożenie, że oweumiejętności, nie w pełni wykorzystane, będą mieć negatywny wpływ namłodsze pokolenia, zniechęcając je do pracy naukowej. Na to zaś Europa niemoże sobie pozwolić…Zagadnienie równości płci jest skomplikowane. Niniejszy raport pomaga namzrozumieć, jak równość płci kształtowała się w krajach Enwise. Udowadnia,że choć oficjalne akty prawne są absolutnie niezbędne, nie wystarczą one,aby zapewnić równość. Raport wzywa również do wprowadzania zmianw myśleniu oraz do modyfikacji warunków pracy poprzez kwestionowanienorm, ustalanie nowych standardów, monitorowanie postępu, tak żeby kobiety-naukowcy mogły w pełni skorzystać z Europejskiego Obszaru Badawczegooraz odegrać w nim swoją rolę.Chciałbym pogratulować grupie eksperckiej Enwise, zwłaszcza Ene Ergmie,niniejszego raportu oraz podziękować za niego. Będę zachęcać do otwartejdyskusji na jego temat oraz wnikliwie zapoznam się z proponowanymi w nimzaleceniami. Równość pomiędzy płciami będzie można zrealizować jednaktylko wówczas, jeśli po debatach nastąpią działania. Pragnąłbym zachęcićwszystkich czytelników do refleksji nad tym, co można zrobić w tym względziea następnie jak te rozważania wprowadzić w czyn!

Philippe BusquinKomisarz ds. Badań Naukowych

Słowo wstępne

1. Kraje Enwise obejmują Bułgarię,Estonię, Litwę, Łotwę, Polskę, RepublikęCzeską, Republikę Słowacką, Rumunię,Słowenię i Węgry.

kg601168_001 28/02/06 15:36

10

W roku 1998 Dyrektoriat Generalny Komisji Europejskiej ds. BadańNaukowych powołał pierwszą ekspercką grupę do spraw kobiet i nauki.Sporządzony przez nią znakomity raport ETAN, „Science policies in theEuropean Union – Promoting excellence through mainstreaming genderequality” w jasny sposób pokazał, że „Unia Europejska powinna stworzyćsytuację, w której kobiety-naukowcy będą mieć równe prawa do korzystaniaz udogodnień stwarzanych przez karierę naukową oraz do udziału w procesiepodejmowania decyzji w zakresie priorytetów badawczych”.

W dniu 1. maja 2004 roku osiem krajów Enwise stanie się państwamiczłonkowskimi Unii Europejskiej. Bułgaria i Rumunia mają do niej dołączyćw 2007 roku. Czy jesteśmy gotowi, aby stać się członkami Unii Europejskiej?Uzasadniona jest odpowiedź twierdząca, gdyż spełnione zostały wszystkiewymagania postawione przez Unię. Ale czy obywatele z krajówpostkomunistycznych gotowi są przyjąć i poprzeć politykę narodową, promującąrówność płci, oraz działania zmierzające do wyrównania szans kobieti mężczyzn?W czasach komunistycznych myślałyśmy, że jesteśmy równe, ponieważkobietom i mężczyznom formalnie przysługiwały te same prawa. Czy jednakbyło tak naprawdę? Wielu naukowców w naszych krajach, w tym i ja, nigdynie zastanawiało się nad zagadnieniami płci kulturowej w kategoriach problemu.Wygląda na to, że zepchnęliśmy tę kwestię głęboko w podświadomość.Szczegółowa analiza kwestii pozwala jednak zauważyć, że problemy, z którymiborykamy się w naszych krajach, podobne są do trudności, którymi są nękaneobecne państwa członkowskie Unii Europejskiej: mężczyźni dominują nawyższych stanowiskach naukowych i badawczych. Ale ze względu na nasząspecyficzną historię dostrzegalna jest co najmniej jedna różnica: o ile oficjalnierówność pomiędzy płciami została wyrażona na poziomie prawnym tak, abydostosować się do wymogów Unii, o tyle, pomimo drobnych rozbieżnościpomiędzy indywidualnymi krajami, nadal wiele pozostaje do zrobienia zanimzostanie ona zrealizowana w wymiarze praktycznym. Zmiany legislacyjnena rzecz równości płci wciąż napotykają w naszych krajach na niezwykłyopór. W parlamentach poszczególnych krajów, zdominowanych przezmężczyzn, nadal silny jest sprzeciw wobec równości płci. Równość płci jestnawet czasem postrzegana jako dyskryminacja mężczyzn!Zalecenia zawarte w niniejszym raporcie skierowane są do kilku grup: UniiEuropejskiej i jej instytucji, parlamentów i twórców polityki w krajach Enwise,uniwersytetów i instytucji badawczych w owych krajach, ich mediów orazspołeczności obywatelskich jako takich, a także naukowców obu płci.

Przedmowa

kg601168_001 28/02/06 15:36

11

Mamy nadzieję, że raport ETAN oraz raport Enwise, wraz z towarzyszącymiim działaniami podejmowanymi przez Grupę Helsińską do spraw Kobieti Nauki, zainspirują wszystkie zainteresowane strony, w szczególności KomisjęEuropejską, Radę oraz Parlament Europejski, do poszukiwań odpowiednichform wsparcia dla naszego wspólnego celu, jakim jest zwiększenie liczbykobiet w nauce, ich promocja oraz poparcie dla nich na wszystkich poziomachw obecnych i nowych państwach członkowskich. Aby stworzyć szerszy,efektywniejszy i sprawniejszy Europejski Obszar Badawczy oraz aby miećpewność, że do roku 2010 Unia Europejska stanie się najbardziejkonkurencyjnym społeczeństwem wiedzy, potrzebny nam będzie wkładwszystkich naukowców, tak mężczyzn, jak i kobiet, oraz zaangażowaniew jego realizację.

Ene Ergma,Przewodnicząca Grupy Eksperckiej Enwise

Chciałybyśmy w szczególny sposób podziękować Pani Brigitte Degen z DyrektoriatuGeneralnego ds. Badań Naukowych za pomoc w pracy nad przygotowaniem niniejszegoraportu. Pani B. Degen poświęciła wiele czasu Grupie Eksperckiej, co zdecydowanie wykraczałopoza jej obowiązki. Grupa Ekspercka pozostaje jej niezwykle wdzięczna.

kg601168_001 28/02/06 15:36

kg601168_001 28/02/06 15:36

13

Trzeba przyznać, że jeśli istnieje dziś w krajach Enwise świadomość, iżzagadnienie kobiet i nauki jest kwestią polityczną, to w dużej mierze uzyskanoją dzięki katalizatorowi, który funkcjonuje na szczeblu Unii Europejskiej(UE). Gdyby nie konsolidujący efekt działania różnorodnych sieci, wszelkieinicjatywy dotyczące spraw kobiet i nauki w krajach Europy Środkoweji Wschodniej (KEŚW) wciąż podejmowane byłyby w odosobnieniu.Umożliwienie krajom kandydującym uczestnictwa w programach badawczychUE1 było jednym z pierwszych kroków w procesie przygotowań do rozszerzenia.Nałożyło się ono w czasie z podjętą przez Komisję inicjatywą, której celembyła „mobilizacja kobiet-naukowców do działań wzbogacających badaniaeuropejskie” (Komisja Europejska, 1999). Przybrała ona formę planówdziałania, które przede wszystkim dążyły do utworzenia klimatu politycznegona poziomie europejskim. W listopadzie 1999 roku utworzono Grupę Helsińskąds. Kobiet i Nauki, obejmującą od początku wszystkie KEŚW oraz państwabałtyckie jako pełnoprawnych partnerów państw członkowskich UE, a takżeinne kraje stowarzyszone z 5 Programem Ramowym.Jednym z pierwszych zadań wyznaczonych każdej delegatce Grupy Helsińskiejbyło opracowanie do końca 2000 roku raportów, opisujących krajową politykę– jeśli takowa istniała – promowania kobiet w nauce. W oparciu o bogatedane dostarczone przez delegatki krajowe opublikowano raport europejski„Krajowa polityka w sprawie kobiet i nauki w Europie” (Komisja Europejska,2002). Raporty krajowe dostarczone przez niektóre KEŚW jasno pokazały,że dane i zalecenia zamieszczone w raporcie „Polityka naukowa w UniiEuropejskiej – promowanie doskonałości poprzez wyrównywanie szans kobieti mężczyzn” (Osborn, 2000), przygotowanym przez Grupę Ekspercką ETAN,którą Komisja ustanowiła w 1998 roku, w niewystarczającym stopniuodzwierciedlały sytuację, przed jaką stoją kobiety-naukowcy w tych krajach,i w związku z tym nie mogły być w pełni przydatne w tworzeniu polityki.Rzeczywiście, komunistyczna przeszłość, przejście do gospodarki rynkowejoraz kontrowersyjne procesy demokratyzacji stworzyły szczególną sytuację,która pod wieloma względami różniła się od sytuacji w Unii Europejskieji innych krajach kandydujących.

Wstęp

1. Zob. Rozdział 4

kg601168_001 28/02/06 15:36

14

W 2001 roku, w szerszym kontekście przygotowań do utworzenia EuropejskiejPrzestrzeni Badawczej, w której zdecydowanie podkreślono rolę i pozycjękobiet-naukowców, Komisja przyjęła Plan działania nauki i społeczeństwa.W jednym z działań, „Promowanie równych szans kobiet i mężczyzn w naucew poszerzonej Europie”, podkreślono konieczność analizy specyficznej sytuacjikobiet-naukowców w KEŚW i państwach bałtyckich.Aby wdrożyć te działania, we wrześniu 2002 roku Komisja stworzyła grupęniezależnych ekspertek, istniejącą pod nazwą Grupa Ekspercka Enwise (EnlargeWomen In Science to East – Powiększenie Liczby Kobiet w Nauce naWschodzie), której członkinie są doświadczonymi naukowcami w różnychdyscyplinach, reprezentującymi akademie nauk, uczelnie wyższe, instytutybadawcze i administrację oraz środowisko biznesu. Misją grupy byłoprzygotowanie raportu o sytuacji, w której znalazły się kobiety-naukowcyw następujących krajach2: Bułgaria, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, RepublikaCzeska, Republika Słowacka, Rumunia, Słowenia, Węgry; analizadoświadczenia nowych, wschodnich landów w Niemczech oraz opracowaniespojrzenia na region Bałkanów. Końcowym celem Grupy było przedstawieniezaleceń dotyczących tego, jak podnieść świadomość potrzeby równości płciw badaniach naukowych w krajach Enwise oraz jak wzmocnić pozycję i rolękobiet-naukowców w Europejskiej Przestrzeni Badawczej, a także jak zwiększyćich udział w Programie Ramowym.W oparciu o materiały dostarczone przez ekspertki z 10 krajów Enwise orazdwie ekspertki z nowych landów niemieckich i regionu Bałkanów, powstałkońcowy raport Enwise. Przedstawiając wspólną perspektywę członkiń GrupyEksperckiej, raport jest rezultatem zbiorowej próby nakreślenia wspólnegoobrazu sytuacji, który zachowuje różnorodne niuanse, wynikające z odmiennychkontekstów historycznych i geopolitycznych tych krajów. Nad tym dającympoczucie siły zadaniem wspólnie pracowały osoby reprezentujące różnespecjalizacje, tła kulturowe i umiejętności zawodowe. Tytuł raportu:„Marnowanie talentów: sprawa prywatna czy publiczna?”, podkreślazakorzeniony w krajach Enwise pogląd, utrwalony w mentalności społeczeństwai tolerowany przez jego ogół, że aby pracować jako naukowiec, kobieta musizaakceptować niedofinansowane stanowisko w społeczności naukowej,podwójny ciężar związany z zachowaniem zdrowej równowagi między karierąi życiem osobistym oraz milczące oczekiwania, że wszystkie te utrudnieniastanowią część sfery prywatnej, która nie wymaga publicznego uznania lubremedium. Brak zrozumienia roli jaką odgrywają rzesze wysocewykwalifikowane kobiety-naukowcy w krajach Enwise oraz nieodpowiedniapolityka płci i słabe wsparcie publiczne doprowadzają do niedopuszczalnegozaprzepaszczania potencjału intelektualnego i marnotrawstwa talentów.

1. Women, education and science in communist time

2. Zwanych krajami Enwise

kg601168_001 28/02/06 15:36

15

Struktura raportu Enwise pozwala ukazać zagadnienie kobiet i nauki z dwóchperspektyw: z perspektywy równouprawnienia płci i z perspektywy badańnaukowych. Pierwszy rozdział omawia główne czynniki strukturalne, któreukształtowały kierunek rozwoju równouprawnienia płci w krajach Enwise odczasów przed nastaniem komunizmu, poprzez okres rządów komunistycznychaż do przejścia do gospodarki rynkowej. Drugi rozdział koncentruje się na opisieposzczególnych systemów B+R oraz ich ewolucję od czasów komunistycznychdo okresu przejściowego. Trzeci rozdział, dzięki bogatej gamie dostępnychdanych jakościowych i ilościowych na poziomie krajowym, omawia obecnąsytuację, w której znalazły się kobiety-naukowcy zajmujące się sektorem B+Rw krajach Enwise. Czwarty rozdział, w oparciu o statystki zgromadzone dla5 Programu Ramowego i niektóre wyniki pierwszego roku wdrażania6 Programu Ramowego, analizuje udział kobiet z krajów Enwise w działaniach,które uważane są za strategiczne czynniki, pozwalające na stałe wpisać równośćpomiędzy płciami w Europejską Przestrzeń Badawczą. W rozdziale piątymGrupa Ekspercka przedstawia zalecenia w sprawie środków i działań, któreodpowiednie organa i instytucje powinny zastosować lub podjąć: ParlamentEuropejski, Komisja Europejska, Państwa Członkowskie UE, parlamenty oraztwórcy polityki w indywidualnych krajach Enwise, uczelnie wyższei środowisko naukowo-badawcze, media i społeczeństwo, kobiety-naukowcyoraz stowarzyszenia kobiece, a także międzynarodowe sieci współpracynaukowej.Promowanie kobiet w nauce wymaga zmiany naszego podejścia do tegotematu. Owa zmiana wiąże się z głębokim zaangażowaniem i wyobraźnią.Aby dać wyraz temu połączeniu utopii i pragmatyzmu, postanowiłyśmywłączyć do raportu pracę artystki. Litery Alfabetu Sonii Delaunay stanowiąprzewijający się motyw w raporcie. Dzięki temu niniejszy raport jest raportemo sztuce nauki, uzupełnionym nauką sztuki, pozwalając czytelnikowi znaleźćw nim inspirację i wytchnienie.

Sonia Delaunay(Rosja, 1885 – Francja, 1979),ur. jako Sarah Sophie SternTerk, była kosmopolitycznąintelektualistką, która pragnęłapołączyć tradycje EuropyWschodniej z duchemzachodniej awangardy. Jejdziałalność artystyczna byłaautonomiczna, nowatorska,o niezwykłym rozmachui złożoności, pozwalającartystce stworzyć nowe trendyw sztuce. W twórczy sposóbłączyła proste wzory i kolory,kreując wizje i realizacjeróżnego rodzaju przedmiotów.Jej praca była po częścizwiązana z tradycyjnymwówczas światem kobiet(patchwork, kolaże, sukienki,ceramika, tkaniny, dodatki,szaliki), ale u Delaunaynabierały one artystycznegoi awangardowego znaczenia.Reprezentuje więc ona mostpomiędzy Europą Wschodniąi Zachodnią, łącząc duchtwórczy i doskonałość kobietpoprzez pokolenia. Z tejprzyczyny jedno z dziełDelaunay – Alfabet (1969 rok) –wybrano jako motyw przewodniw raporcie Enwise, zaś literysymbolizują możliwośćwyrażenia nowych myśli napiśmie: W, O, M, E, I, S –zaczerpnięte z nazwy Womenin Science (kobiety w nauce) –oraz T – zaczerpnięte ze słowaTalenty – stanowią ilustracjeraportu. Litera E na okładceodnosi się do angielskich słówopisujących pojęcia Europa,Enlargement (poszerzenie UE),Enwise, a także Excellence(doskonałość) i Empowerment(uzyskanie siły); pozostałe literypojawiają się pomiędzyrozdziałami w związku z ichtytułami czy treścią.

kg601168_001 28/02/06 15:36

kg601168_016 28/02/06 15:37

1.

Od narodowej bohaterkido superwomanPłeć kulturowa a przemiany społeczne od okresu poprzedzającego komunizm do czasów po upadku komunizmu

kg601168_016 28/02/06 15:37

18

WstępAnaliza życia kobiet-naukowców w krajach Enwise nie byłaby możliwa bezpodstawowej znajomości szerszego kontekstu problematyki płci kulturowej.Niniejszy rozdział pokazuje, że podstawowy nie oznacza prosty. Choć starasię on zaproponować czytelnikom z Europy Środkowej i Wschodniej, którychporuszane zagadnienia dotyczą bezpośrednio, oraz postronnym czytelnikomz krajów zachodnich, jak najliczniejsze wyjaśnienia, nie stara się tych wyjaśnieńupraszczać. W rzeczywistości istnieje kilka stereotypowych wizerunkówkobiety z Europy Wschodniej, które przedstawione poniżej argumenty i danekwestionują z pełną świadomością, uwypuklając wielowymiarowość światatej kobiety. Co więcej, punktem wyjścia analizy jest założenie, że historiapłci kulturowej w krajach Enwise być może jest nawet bardziej skomplikowananiż historia polityczna tych krajów, której złożoności nikt nie podważa.Omówienie instytucjonalnego i statystycznego aspektu owej historii z punktuwidzenia płci kulturowej stanowiło najłatwiejszą część zadania. Przedstawionesą wyjaśnienia jakościowe, które koncentrują się na kulturowym wpływiehistorii politycznych, pozwalając wskazać możliwe interpretacje dostępnychdanych statystycznych.Złożoność udzielonych odpowiedzi jest oczywista, biorąc pod uwagę niezwyklepodstawowe informacje dotyczące kobiet w krajach Enwise, choć na pierwszyrzut oka może wydawać się, że pełne są one sprzeczności i paradoksów. Takienielogiczności charakterystyczne są dla obecnej społecznej pozycji kobiet,oscylującej pomiędzy dużą niezależnością oraz działalnością zawodową z jednejstrony a stosunkowo konserwatywnymi wzorcami płciowymi z drugiej, co takżema znaczenie w rozważaniach nad codziennymi trudnościami, z jakim borykająsię kobiety w nauce. Aby dotrzeć do korzeni owych zadziwiających antynomii,należy dokonać interpretacji sprzeczności, przed którymi te kobiety stają: jestto ostatnie ogniwo w długim łańcuchu zmian kulturowych, w którympostępowość i konserwatyzm mają swoje specyficzne znaczenia, w większościprzypadków nieznane społeczeństwom Europy Zachodniej. Kraje Enwise,poza wojnami światowymi, których doświadczyły wraz z resztą Europy (choćobie wojny rozpoczęły się w krajach Enwise i trwały na tym obszarze dłużej),przeszły trzy dodatkowe dramatyczne zmiany społeczne i polityczne napoziomie globalnym: wyzwolenie spod wpływów poprzednich mocarstw, codoprowadziło do stworzenia niezależnych państw narodowych (łączniez przejściem od przednowoczesnych form społecznych do form współczesnych);przejęcie władzy przez siły komunistyczne; oraz odbudowę demokratycznychsystemów politycznych, której towarzyszyło przejście do gospodarki rynkowej.W niniejszym rozdziale omówiony jest każdy z tych etapów oraz dodatkowoprzedyskutowany jest czwarty etap: proces rozszerzenia Unii Europejskiej1.Choć pod względem geopolitycznym wejście do Unii stanowi dla krajówEnwise historyczny krok, w rzeczywistości jest jedynie kontynuacją społecznychi kulturowych transformacji, zapoczątkowanych rewolucyjnymi przemianamiw 1989 roku.Należy podkreślić, że wszystkim wymienionym wyżej przeobrażeniomtowarzyszyły procesy, które można nazwać rewolucjami kulturowymi,rzutującymi na każdym ich etapie na problematykę płci, choć za każdym razemów wpływ był innego rodzaju. W okresie poprzedzającym czasy komunistyczne

1. OD NARODOWEJ BOHATERKI DO SUPERWOMAN

1. Dane dotyczące poszczególnych państworaz mapy Europy w różnych okresachprzedstawione są w Aneksie 1 raportu.

kg601168_016 28/02/06 15:37

19

ruchy wyzwoleńcze w tych krajach musiały znaleźć równowagę między potrzebąpotwierdzenia narodowej tożsamości a koniecznością modernizacji, copowodowało istnienie dwóch nurtów w polityce dotyczącej płci. KomunistycznaRewolucja Kulturowa miała być najbardziej radykalnym i, z punktu widzeniapłci kulturowej, najbardziej postępowym ruchem, ale w rzeczywistości, zewzględu na jej opresyjny charakter, spowolniła emancypację kobiet w sposóbzarówno bezpośredni, ograniczając ich wolność, oraz pośredni, wywołującreakcję konserwatywną, przez co zmiana, zachodząca w obrębie płci, byławewnętrznie sprzeczna. Przemiany dokonujące się w okresie po upadkukomunizmu, pod względem wpływu, jaki wywarły na kulturowy aspekt pojęciapłci, również nie przebiegały w jednolity sposób w byłych krajach blokuwschodniego: główny nurt publicznego dyskursu, ponownie zainicjowanyw chwili rozpoczęcia transformacji, pozwolił na polityczne, ekonomiczne i, dopewnego stopnia, kulturowe przeobrażenia, ale najwyraźniej obawiał sięrewolucji, dokonującej się w dziedzinie związków pomiędzy płciami i w obrębieżycia rodzinnego, oraz hamował ją. Fakt nadmiernego obciążenie kobietw czasach komunizmu, poparty obrazami zachodniego feminizmu,przedstawianego jako niebezpieczny i bojowniczy, służył jako argumentprzeciwko niej. Jednocześnie niezależnie od tej głośnej retoryki, demograficznezachowania młodszych kobiet oraz postawy dużej części populacji kobietwskazywały, że ich strategie życiowe gwałtownie zmieniały się, a styl życiastawał się coraz bardziej wyzwolony i rozważniejszy. W tym ostatnim okresieprzeobrażenia w obrębie kultury płci były fragmentaryczne; ich tempo byłozmienne, i chyba zachodziły wolniej w sferze retoryki niż w zachowaniu.Przeobrażenia te były zarówno spontaniczne (dzięki nowym możliwościom),jak i aktywnie pobudzane ze względu na przyszłe wejście do Unii. Biorąc poduwagę wielość niezwykłych dziejów, które przypadły w udziale krajom Enwise,dokładny kontekst kulturowy każdego z okresów w każdym z nich możnazrozumieć jedynie wówczas, gdy odnajdzie się właściwy klucz do rozszyfrowanianastępujących po sobie okresów ciągłości i jej braku.Negocjacja społecznego kontraktu płci w okresie przed nastaniem komunizmuW ciągu ostatnich dwóch stuleci pozycja omawianych społeczeństww (europejskim) porządku geopolitycznym nieustannie przekształcała się.W dyskusjach historycznych wciąż analizuje się sposób interpretacji liniiwyznaczających postrzegane granice podziału Europy: do XIX wieku ośPółnoc-Południe była takim wyznacznikiem, w wieku XIX zaczęła dominowaćlinia Wschód-Zachód. Później dodatkowo pojawiło się pojęcie EuropyŚrodkowej, znajdujące się od tamtej pory w stanie ciągłej zmiany.Te fakty są doskonale znane i nie wymagają szczególnego przypomnienia;istnieją jednak w tej chwili pytania, które należy zadać w odniesieniu dokonkretnego tematu, którym się zajmujemy: czy te wszystkie przemiany miały,poza innymi rzeczami, konkretny wpływ na płeć? Jeśli tak, to w jakich ramachmożna taki wpływ omówić w kategoriach teoretycznych i udokumentować go?Jakiego rodzaju wpływ na płeć może być związany z owymi granicami, takrzeczywistymi, jak symbolicznymi? Można zadać dokładniejsze pytania: czyistniał kontekst historyczny, który przyśpieszył lub nasilił ów rozwój? Jak

kg601168_016 28/02/06 15:37

20

rzutował on na historyczne tło pozycji kobiet w nauce w krajach Enwise?Pobieżne spojrzenie rodzi podstawowe pytanie: jak można wyjaśnić to, żemimo historycznego położenia owych krajów na obrzeżach Europy, nie możnauznać historycznej pozycji kobiet, potwierdzonej przez różne dane, za zacofaną?Na te pytania można odpowiedzieć we właściwy sposób posługując siębadaniami opartymi na pojęciu płci, które we wszystkich tych krajach dopierotrzeba będzie przeprowadzić. Mimo że tu i tam dostępne są dane historycznena temat zarówno ruchu kobiecego, jak i historii ich społecznego awansu,oraz istnieją ich opisy, nowe podejście, koncentrujące się na strukturze owejhistorii, w tym strukturze płci w społeczeństwie i nauce, zaczęło rozwijać siędopiero po upadku komunizmu, zazwyczaj pod koniec lat dziewięćdziesiątychXX wieku (Miethe i Roth, 2003). I tak jeśli zagadnienie kobiet w nauce mabyć przeanalizowane w sposób całościowy, należy zdecydowanie opowiadaćsię za poparciem dla systematycznych badań nad historią kobiet w szkolnictwiewyższym i nauce w poszczególnych krajach Europy Środkowej i Wschodniej.Jednak podstawowe ramy są oczywiste: ruchy kobiece w tym regionie byłysilnie związane z procesami tworzenia się narodów i uzyskiwania przez niewolności (w XIX wieku oraz na początku XX wieku) oraz, w okresiepóźniejszym, z procesami ustanawiania nowych państw narodowych. Innymisłowy, ruchy kobiece były w ten czy inny sposób związane z ruchami narodowo-wyzwoleńczymi. Te ostatnie, w porównaniu z dominującymi narodamieuropejskimi, miały dodatkowy cel, związany z poszukiwaniem miejscanarodu w Europie. Zrodziło to dwa fundamentalne pragnienia: chęć dogonieniaEuropy Zachodniej, która postrzegana była jako bardziej zaawansowana,i w konsekwencji podjęcie działań zmierzających do utrwalenia ich rozwojuw kierunku unowocześnienia i demokratyzacji, oraz dążenie do kulturowegopotwierdzenia własnego istnienia, wyrażającego się w obronie lokalnychtradycji kulturowych. Owe pragnienia, reprezentujące postępowość z jednejstrony oraz konserwatyzm z drugiej, były w znacznej mierze sprzeczne. Jakpokazują ostatnie analizy przeprowadzone z punktu widzenia płci, to właśnieta ambiwalencja niewątpliwie wpłynęła na politykę w stosunku do płci w tymokresie. Ujmując tę sprawę z perspektywy ruchów kobiecych w tych krajach,można powiedzieć, że choć cele tych ruchów były w dużym stopniu takiesame jak w bardziej zaawansowanych krajach, to działały w bardziej złożonychwarunkach: musiały dodatkowo przeprowadzać negocjacje z przywódcamiruchów narodowo-wyzwoleńczych, dla których pozycja kobiet była specjalnąkartą w ich własnych rozgrywkach politycznych. Choć jest prawdą, że w każdymkraju ruchy kobiece musiały nieodmiennie radzić sobie z przywódcaminarodowymi, to w tym przypadku chodzi o inny rodzaj negocjacji.Ostatnie feministyczne analizy historyczne pokazują, że pozycja kobiet stałasię argumentem traktowanym instrumentalnie przez owych przywódcóww kontaktach ze światem zachodnim oraz była dodatkowo używana do celówtak postępowych, jak i konserwatywnych. Innymi słowy, wydaje się, że płećstała się ważniejszym zagadnieniem ze względu na marginalizację. I tak społecznai kulturowa pozycja kobiet była środkiem, z którego pomocą udowadnianorówność kraju lub nawet jego wyższość w stosunku do krajów zachodnich nadwa sposoby. Z jednej strony intelektualiści interpretowali mity narodowe lubposzukiwali ich, posługując się wizerunkami silnych i słynnych kobiet, próbując


kg601168_016 28/02/06 15:37

21

wykazać, że pewien rodzaj równouprawnienia płci stanowi tradycyjny elementcharakteru narodowego. Jednocześnie trzeba było jakoś udowodnić oweinterpretacje w świecie realnym, zatem sprzeciw wobec działań dążących dopoprawy sytuacji kobiet, nie musiał być aż tak silny, jakby mogło się wydawać.Z drugiej jednak strony inna część elity intelektualnej i przywódców narodowychpodkreślała z kolei moralną wyższość kobiet w swych krajach jako strażniczekkonserwatywnych, tradycyjnych wartości w stosunku do kobiet w krajachzachodnich. Nie przypadkiem ten rodzaj podwójnej retoryki można dziś odnaleźćw argumentach wysuwanych przez politycznych przywódców narodowych(obu płci!) w dyskusjach na temat wprowadzania polityki równych szanspropagowanej przez Unię: z jednej strony publicznie uważa się, że pozycjakobiet w krajach Enwise jest wystarczająco zaawansowana, z drugiej zaś bronisię naszej odmiennej kultury związanej z płcią.Zdaniem niektórych historyków (Evans, 1978), aktywistki z ruchów kobiecychw tych krajach musiały pójść na zbyt duże kompromisy z mężczyznami, którzystali na czele narodu. Oznaczało to na przykład, że problem praw wyborczychkobiet, jako żądanie ze strony grup kobiecych i jako motyw polityczny, wyłoniłsię tutaj znacznie później niż na Zachodzie, czasem nawet dopiero2 w latachdziewięćdziesiątych XIX wieku oraz na początku wieku XX. Mimo tego faktu,wprowadzenie prawa do głosowania kobiet na drodze legislacyjnej przebiegłoostatecznie szybciej w krajach Enwise niż w krajach zachodnich. Interpretacje,które wskazują na potencjalne, długofalowe, pozytywne skutki wspomnianychwyżej negocjacji z narodowymi przywódcami, pozwalają wyjaśnić to zjawisko:„Dyskursy dotyczące kobiet na obrzeżach Europy, a przede wszystkim wszystkiewezwania do ich udziału w ruchach narodowych, umożliwiły stworzeniekorzystniejszej atmosfery wokół działań publicznych kobiet, niż działo się topowszechnie w Europie Zachodniej. Mimo że miało to niewielki bezpośredni lubnatychmiastowy wpływ na warunki codziennego życia kobiet, tradycja debatyw sprawie kobiet i narodu znalazła później odzwierciedlenie w koncepcjachspołecznej organizacji nowego państwa narodowego. Poglądy na miejsce kobietstały się integralną częścią własnej percepcji narodu i jego charakteru,przetrwawszy w ten sposób nawet w nowej sytuacji, jaka nastąpiła po wyłonieniusię państw narodowych”. Ta konkluzja pochodzi z analizy porównawczejdyskursów intelektualnych w dziewiętnastowiecznej Turcji Otomańskiej, Rosji,Polski, Czechach, Słowacji, a także Włoch i Grecji, i, jak okazuje się, prawdziwajest w tych wszystkich przypadkach (Malečková, 2002: 241).Tego typu informacje dostarczają nam klucza do zrozumienia historii kobietw omawianych krajach oraz pozwalają je zinterpretować. Poszczególneorganizacje kobiece w nich wszystkich pojawiły się na początku XIX wieku.Na przełomie wieków zostały stworzone sieci organizacji kobiecych

Liga Kobiet Rumuńskich została założona w 1866roku, a organizacja zrzeszająca ją, NarodowaRada Kobiet Rumuńskich, w 1921 roku. NaSłowacji Stowarzyszenie na rzecz wykształceniakobiet, Živena, utworzono w 1869 roku; CentralneStowarzyszenie Kobiet Czeskich założonow 1897 roku, a Narodową Radę Kobiet

Czechosłowacji – w 1923 roku. Związek KobietBułgarskich utworzono w 1901 roku,Stowarzyszenie Kobiet Litewskich w 1905 roku,a Związek Kobiet Bałtyckich w 1909 roku.W założonej w 1916 roku w Polsce Lidze Kobietzrzeszonych było 12 000 członkiń.Źródło: od różnych członkiń Grupy Eksperckiej Enwise.

Wczesne ruchy kobiece w niektórych krajach Enwise

2. Wyjątkiem była Polska, gdzie grupakobieca Entuzjastki, propagującauczestnictwo kobiet w życiu publicznym,została założona w 1846 roku.

kg601168_016 28/02/06 15:37

22

i organizacje je zrzeszające, tak więc z tego punktu widzenia można mówićo ruchu kobiecym we właściwym sensie tego słowa Owe organizacje wydawałyoczywiście czasopisma, szerząc swe poglądy na forum publicznym.Dążenie do wyższego wykształcenia stanowiło kluczowy cel tego ruchu.W większości wypadków polityka przywódców narodowych nie sprzeciwiałamu się. Stał się priorytetem, gdyż uważany był za sposób wychowania narodu:kobiety uznawane były za istotne punkty odniesienia w wychowaniu dzieciw języku narodowym i duchu patriotycznym. Mimo to aktywistki musiały czasemdziałać w konspiracji, jak było to w przypadku Uniwersytetu Latającego, tajnejuczelni kobiecej założonej w Polsce w 1885 roku, lub organizacji studenckiej nauczelni kobiecej założonej w roku 1911 na Uniwersytecie w Tartu w Estonii.Sprawa obowiązkowego nauczania na poziomie szkolnictwa średniegow przypadku chłopców i dziewcząt wygląda inaczej w poszczególnych krajach(w monarchii Habsburskiej w roku 1774, w Bułgarii w roku 1878), i oczywiściewiele znamienitych badaczek i myślicielek, które nie posiadały oficjalnegowykształcenia wyższego, poświęciło życie pracy naukowej.Pierwsze absolwentkiuczelni wyższych studiowały w tym regionie w Zurychu w latach siedemdziesiątychXIX wieku, ale wydarzenie, które ma największe znaczenie dla omawianej przeznas kwestii, tzn. oficjalna instytucjonalizacja przyjęć kobiet na uniwersytety naszczeblu państwowym, miało miejsce po raz pierwszy w 1883 roku w Rumuniioraz w roku 1922 na Litwie.


Po skończeniu szkoły Isabela Textorisováprywatnie przygotowywała się do zawodunauczycielki. Do 1886 r. najpierw uczyła w szkolepodstawowej, potem pracowała jako urzędniczkana poczcie. Od 1886 roku była szefową pocztyw miejscowości Blatnica na Słowacji, gdziemieszkała do końca życia. To tutaj zaczęłarealizować swoją pasję botaniczną. Badaniaprowadziła w rejonie Wielkiej Fatry, w DolinieBlatnickiej oraz Dolinie Gaderskiej, gdzie odkryłaniektóre rzadkie gatunki roślin endemicznych(Daphne cneorum L., Cyclamen fatrense,Leontopodium alpinum Cass i inne). Pozostawaław kontakcie ze znanymi słowackimi i węgierskimibotanikami. Zebraną wiedzę botanicznąopublikowała w fachowym czasopiśmie BotanikaiKözlemények (1903). Jej manuskrypt, O FlorzeRegionu Turiec, który zgłosiła do konkursuzorganizowanego przez pozarządowe słowackiekrajowe stowarzyszenie oświatowe, MaticaSlovenská, w 1930 roku, jest bardzo ważny.Textorisová publikowała prace literackiew czasopismach kobiecych Listy kobiet (1886)i Świat dziewczyny (1893). Gromadziła materiałydialektologiczne dla Prof. F. Pastrnekai współpracowała z przedstawicielkami Živeny,aktywnej publicznej organizacji na rzeczwykształcenia kobiet na Słowacji, orazreprezentantkami czeskiego ruchu kobiecego.Źródło: Velichová, 2003.

Dr Valéria Dienes urodziła się w 1879 roku jakoValéria Geiger. Uzyskała kwalifikacje nauczycielkiw Elżbietańskiej Szkole dla Kobiet. Doktoratuzyskała w 1905 roku na uniwersytecie PéteraPázmány'ego z dziedziny filozofii. Jej artykułyi eseje z zakresu filozofii i psychologii ukazały sięw wielu czasopismach naukowych. Publikowałaprace z matematyki, niektóre z nich wrazz mężem. W latach 20. i 30. XX wieku zajmowałasię także rytmiką i semiotyką. W 1905 rokuwyszła za mąż za Pála Dienesa, z którym miaładwóch synów, Gedeona i Zoltána. Zmarła w 1978roku.Źródło: Groó i Papp, 2003.

Słowacka botaniczka: IsabelaTextorisová (1866 – 1949)

Pierwsza kobieta profesor na Węgrzech:Valéria Dienes (1879-1978)

kg601168_016 28/02/06 15:37

23

Po utworzeniu niezależnych państw wyższe wykształcenie kobiet oraz ichkariery naukowe znalazło poparcie u przedstawicieli świata polityki, choćw poszczególnych krajach mogły występować pewne ograniczenia (co jednakciekawe, związane one były z dostępem do wydziałów prawa). Znaczeniemiało również wprowadzenie systemu koedukacyjnego właściwie wewszystkich typach szkół. W okresie międzywojennym udział kobiet studiującychna uczelniach wyższych w krajach Enwise osiągnął 25% ogólnej liczbystudentów.Jak stwierdzono, problem praw wyborczych nie stał się priorytetem. Jednakw części krajów Enwise prawa wyborcze kobiet wcześnie zostały wprowadzonew życie, zazwyczaj po ustanowieniu niezależnego państwa. W tych przypadkachpotrzeba było czasu, aby sporządzić konstytucję, ale nawet zanim postulatrównouprawnienia płci został oficjalnie włączony do nowych konstytucji,kobiety zwykle pierwsze zgłaszały się do zgromadzeń narodowych na podstawietymczasowych umów, pozwalających im wejść do parlamentu3 w jaknajszybszym czasie. W Estonii i w Polsce oraz na Węgrzech, Łotwie i Litwie,kobietom nadano prawa wyborcze na mocy konstytucji tymczasowych4 nowychniezależnych państw w 1918 roku, zaś w Czechosłowacji w 1920 roku, czyliwe wszystkich przypadkach wcześniej niż w szeregu obecnych państw członkówUnii. Wyjaśnienia tej sytuacji należy szukać we wspomnianej powyżej teoriioraz w kontekście5 pierwszej wojny światowej, która, jak na ironię, dałakobietom możliwość udowodnienia swych umiejętności i cnót obywatelskich:talentów organizacyjnych (na przykład w Czerwonym Krzyżu), odwagi, siłyfizycznej oraz sprawności zawodowej. W innych krajach prawa wyborczewprowadzono później: w Bułgarii w 1937 roku, na Słowenii w 1945 roku i wRumunii w 1946 roku. Poza podstawowymi prawami konstytucyjnymi,indywidualne prawa zmierzające do społecznego równouprawnienia płciprzyjęte były względnie szybko.

Rok Kraj

1906 Finlandia

1915 Dania

1917 Holandia (prawo do startu w wyborach)

1918 Austria, Estonia, Niemcy, Węgry, Irlandia*,

Łotwa, Litwa, Polska, Wielka Brytania*

1919 Belgia (prawo głosu)*, Luksemburg, Holandia

(prawo głosu), Szwecja*

1920 Czechosłowacja

1921 Belgia (prawo do startu w wyborach)*,

Szwecja**

1928 Irlandia**, Wielka Brytania**

Źródło: www.ipu.orgUwagi: * Prawo podlegało warunkom i ograniczeniom

**Warunki i ograniczenia zniesione

Rok Kraj

1929 Rumunia*

1931 Portugalia*, Hiszpania

1934 Portugalia*

1937 Bułgaria (prawo głosu)*

1944 Bułgaria**, Francja

1945 Słowenia

1946 Włochy, Rumunia**

1948 Belgia**

1952 Grecja

1976 Portugalia**

Prawa wyborcze kobiet w krajach Enwise i Państwach Członkowskich

3. Pozwala to wyjaśnić różnice w danychdotyczących daty wejścia kobiet doparlamentów narodowych.4. Zostało to później wprowadzone doKonstytucji w wyniku wielkiej presji zestrony pierwszych parlamentarzystek.5. W Polsce kobiety zaczęły działaćw sferze publicznej wcześniej, w czasachrozbiorów, tj. w latach 1772-1918.

kg601168_016 28/02/06 15:37

24

Ambiwalentny, społeczny kontrakt płci w czasach komunizmuO ile w okresie poprzedzającym komunizm na zagadnienie płci składały sięelementy nowoczesne i konserwatywne, o tyle w czasach komunistycznychkwestia płci wiązała się z unowocześnieniem bez wyzwolenia. Dwa podstawowekierunki polityki elit rządzących w stosunku do kobiet zaprzeczały sobie:z jednej strony kobiety pozbawione były głosu i możliwości niezależnego działania,z drugiej strony polityka państwa w jasny sposób zmierzała do dalszegounowocześnienia publicznego statusu kobiet. Pierwszy cel został osiągniętyz łatwością, gdy prawnie zakazane zostały zgromadzenia, a wszystkie organizacjespołeczne, w tym obywatelskie organizacje kobiece6 i ich siatki, byływyeliminowane z życia publicznego, zaś wszechobecna cenzura wypowiedzinie pozwalała na jakąkolwiek swobodną refleksję na temat zjawisk zachodzącychw społeczeństwie (poza byłą Jugosławią). Druga strategia polityczna opracowanazostała w dokumentach programowych komitetów centralnych PartiiKomunistycznej i była rzeczywiście stopniowo wprowadzana w następującychdziedzinach: ideologiczne poparcie równouprawnienia płci, dostęp do wszystkichzawodów dla kobiet i mężczyzn, akcja wyrównywania różnic w reprezentacjipolitycznej na najwyższym szczeblu i na poziomie lokalnym, poparcie dlaawansu kobiet w szkolnictwie, koedukacja jako automatyczna zasada wewszystkich szkołach (co więcej, kształcenie wolne od zasad seksistowskichstosowane było w szkołach podstawowych w odniesieniu do, na przykład,zajęć praktycznych: dziewczęta i chłopcy odbywali wspólne zajęcia ze stolarki,piłowania, gotowania… choć te praktyki różniły się w poszczególnych krajachi poszczególnych dekadach), dobrze zorganizowana infrastruktura żłobków,przedszkoli i opieki pozalekcyjnej dla uczniów, dzięki czemu kobiety posiadającedzieci mogły być zatrudnione na pełen etat. Pracujące matki dodatkowoznajdowały się pod ochroną prawną podczas urlopu macierzyńskiego, którystopniowo stawał się coraz dłuższy, oraz w czasie opieki nad chorym dzieckiem.Samotne matki miały zapewnioną stosunkowo dobrą ochronę poprzezświadczenia państwowe, zapewniające minimalny standard życia; łatwo byłowyegzekwować alimenty od ojców, gdyż praktycznie wszyscy zatrudnienibyli w placówkach państwowych i sąd mógł poprzez pracodawcę w łatwysposób zająć wynagrodzenie, co często miało miejsce. W końcu prawa aborcyjne,w większości przypadków przyjęte w latach pięćdziesiątych, stały się mniej lub


W przypadku byłej Jugosławii kontraktrównouprawnienia płci nie był oparty na pojęciurówności, ale raczej na pojęciu uzupełniania sięnierówności. Kobiety zwyczajniepodporządkowane były celom narodowym niejako równoprawne partnerki mężczyzn (jak mogłoto być w przypadku Europy Środkowej, ale nie wprzypadku Bałkanów), ale raczej jakouzupełnienie mężczyzn (mężczyźni – wojownicy,kobiety – opiekunki). Te różne wzorce związane zpłcią można wyjaśnić następującymi czynnikami:1) odmiennymi kulturami w okresiepoprzedzającym nastanie komunizmu w byłejJugosławii, w tym różnicami pomiędzymuzułmanami i chrześcijanami lub istniejącymi

odmiennymi kontraktami w sferze publicznej iprywatnej; 2) odmienną formą komunizmu, którynie tylko był liberalniejszy i bardziej otwarty, alecechował się także niezwykle szybkim rozwojemgospodarczym w niektórych momentach, cozdecydowanie ułatwiło mobilność kobiet,niezależną od członkowstwa w partii; 3) różnicamiokresu przejściowego, w tym wojnami!; 4)różnicami w rozwoju ruchów kobiecych w latach80. i 90 XX wieku; oraz 5) rozwojem wiedzy okobietach, która istniała na Bałkanach, a nie byłatak rozpowszechniona w krajach Enwise.Dodatkowo w przypadku Bałkanów ważna jestkwestia rozwoju ale również biedy. Źródło: Blagojević, 2003.

W byłej Jugosławii sprawy miały się inaczej

6. Jednak w państwach bałtyckichnowoutworzone organizacje kobieceistniały w czasach sowieckich, choćpodlegały znacznej kontroli ze strony PartiiKomunistycznej.

kg601168_016 28/02/06 15:37

25

bardziej liberalne (w Rumunii obostrzenia zostały zniesione później). Wewszystkich krajach Enwise celem polityki państwa wobec kobiet byłozapewnienie zatrudnienia (na podstawie ogólnego prawa do pracy) orazumożliwienie pogodzenia macierzyństwa i życia zawodowego. Stworzonyzostał ciągły model zatrudnienia, charakterystyczny dla okresu komunistycznego.Oznaczało to, że kobiety w wieku produkcyjnym łączyły działania zawodowei rodzinę, kontynuując pracę po urodzeniu dzieci lub przerywając ją jedyniena bardzo krótki okres. Tak wysoki współczynnik zatrudnienia orazrzeczywistego zaangażowania w pracę stanowił wyjątek wśród kobiet w EuropieZachodniej.W ten sposób zrodziła się pełna ironii sytuacja: ruch kobiecy, potępiany jakodziedzictwo burżuazyjne, został zlikwidowany: kobiety były pod względempolitycznym odizolowane od siebie i od ruchów kobiecych za granicą. Jednakw krótkim czasie w większości krajów komunistycznych w latachpięćdziesiątych (w latach czterdziestych w państwach bałtyckich) otworzyłysię przed kobietami możliwości, o których realizację zabiegała druga falaruchu kobiecego, działająca w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątychw krajach burżuazyjnych. Ironia sytuacji polega na tym, że opozycja polityczna(będąca grupą niezgody, gdyż otwarta opozycja nie była możliwa),sprzeciwiająca się reżimowi komunistycznemu, zazwyczaj stała na strażywartości konserwatywnych oraz idealizowała7 tradycyjne wzorce płciowe.Można podać wiele przyczyn tego stanu rzeczy: opozycja często związana byłaz kościołem, który w systemie komunistycznym był szykanowany, a nawetmniej religijnym grupom w tych społeczeństwach trudno było zaakceptowaćsposób, w jaki reżim komunistyczny siłą pozbywał się tradycyjnej kultury.I tak tradycyjne wzorce płciowe (oznaczające w większości model burżuazyjny)zaczęły tworzyć część wartości, które należało chronić. Dodatkoworównouprawnienie płci było częścią oficjalnej polityki, nabierając pod wielomawzględami cech karykaturalnych i powodując jego negatywną percepcjęw oczach opozycji. W końcu zaś po walce totalitaryzmu z demokracją nastąpiłygłównie (a często wyłącznie) rozgrywki opozycji o prawa polityczne.W krajach komunistycznych pozycja kobiet była jednocześnie mocna i słaba.Istniał brak ciągłości z działalnością kobiet i myślą krytyczną dotyczącą ichsytuacji sprzed okresu komunistycznego, któremu towarzyszyła ciągłość,wyrażająca się otwarciem sfery publicznej na kobiety. Najbardziej radykalnekrytyczne interpretacje reżimów komunistycznych twierdzą, że dochodziłow nich do nadużywania i wykorzystywania kobiet. Najczęstszym argumentemjest stwierdzenie, że kobiety zostały dopuszczone do tradycyjnie męskichzawodów jedynie po to, aby uzyskać tanią siłę roboczą, zwłaszcza w przemyśle.Jednak dane socjologiczne pokazują, że sprawa zatrudnienia kobiet byłaznacznie bardziej złożona oraz świadczą o rzeczywistej poprawie statususpołecznego kobiet w czasach komunistycznych. Przed okresem komunizmurzeczywiście większość kobiet, zwłaszcza w krajach rolniczych, zawsze ciężkopracowała na roli lub jako robotnice czy służące. Prawdą jest, że liczba kobietzatrudnionych w fabrykach wzrosła po nastaniu komunizmu. Żeby ukazaćlepszą, nowoczesną pozycję kobiet, przedstawiane one były pełne siły i wigoru,na tle maszyn i traktorów, co stworzyło charakterystyczny stereotyp kobietyw czasach komunistycznych. Jednocześnie, jak również wynika ze statystyk,

Plakat z Polski: „Pozdrawiamy kobiety pracujące dlapokoju i rozkwitu ojczyzny”Źródło: © Gazeta Wyborcza, 2003.

Plakat z Polski: „Młodzieży – naprzód do walkio szczęśliwą socjalistyczną wieś polską”Źródło: © Gazeta Wyborcza, 2003.

7. Jest w tym kontekście rzecząinteresującą, że rodzina o tradycyjnejstrukturze stanowiła jedyną sferę wolną odinterwencji państwa. Było to częstopodkreślane w literaturze krytycznej.

kg601168_016 28/02/06 15:37

26

młode pokolenie kobiet szybko dorównywało mężczyznom w poziomiewykształcenia (system otwartych uniwersytetów umożliwił to także starszemupokoleniu), i pod koniec lat siedemdziesiątych osiągnęły one parytet z chłopcamiuczącymi się na poziomie szkolnictwa średniego oraz, w większości krajówEnwise, na poziomie szkolnictwa wyższego. Zmieniała się stopniowo strukturaprofesji wykonywanych przez kobiety, jako że znaczna liczba kobiet zaczęłaprzechodzić do bardziej wykwalifikowanych zawodów. Wśród absolwentówuniwersytetów znacznie wzrosła liczba lekarek, nauczycielek i prawniczek,często przekraczając liczbę mężczyzn. Liczba kobiet zajmujących się naukąrównież powoli rosła.Jednak mimo propagandy dotyczącej równouprawnienia płci i rosnącegoprzygotowania zawodowego kobiet, a także pomimo prób prowadzenianauczania wolnego od zasad seksistowskich, pozioma i pionowa segregacjapłci nie zmniejszała się, a raczej pogłębiała się. Rynek pracy podzielony byłna obszary intratniejszej pracy mężczyzn i gorzej opłacanej pracy kobiet.Fakt, że coraz więcej kobiet rozpoczynało pracę w zawodach wymagającychwysokich kwalifikacji, nie miał odzwierciedlenia na najwyższych stanowiskach.Choć owo zjawisko zostało również zarejestrowane przez zachodnichsocjologów w krajach zachodnich, istniała jednak ważna różnica pomiędzynimi: w krajach komunistycznych kobiety nie poruszały problemu istniejącegoszklanego sufitu, nie nazywały go i nie krytykowały. Jak wielokrotnie powtarzałyczłonkinie Grupy Eksperckiej Enwise, okazuje się, że utrzymujący się aż dodziś brak świadomości płci u większości samych kobiet, w tym kobiet-naukowców, stanowi główny czynnik utrudniający ich awans zawodowy:ograniczenia rozwoju zawodowego przyjmowane są jako naturalnakonsekwencja podwójnej roli kobiet, zaś poziom wrażliwości na nierównetraktowanie jest bardzo niski.


Źródło: Słoweński Urząd Statystyczny w Mladenič, 2003.

Kobiety na uczelniach wyższych w Słowenii (w latach 1945/46 – 1995/96)

60 %

50 %

40 %

30 %

20 %

10 %

0

1945/46 1950/51 1955/56 1960/61 1965/66 1970/71 1975/76 1980/81 1985/86 1990/91 1995/96

Rok akademicki

Studentki

Absolwentki

Odsetek kobiet na uczelniach wyższych w Słovenii (Kobiety [%])

kg601168_016 28/02/06 15:37

27

Jak można wytłumaczyć takie ograniczenia, które kobiety narzucają samesobie? Należy rozważyć szersze tło zagadnienia. Samo pojęcie kariery w czasachkomunizmu było spaczone przez specyficzne warunki panujące w państwietotalitarnym. Jednym z podstawowych warunków rozwoju kariery akademickiejod stopnia doktora w górę było członkostwo w partii8. Różniło się to w zależnościod danej dyscypliny, stanowiąc niemal absolutną przeszkodę w naukachhumanistycznych i społecznych (kierunki typowe dla kobiet), lecz mającmniejsze znaczenie w naukach przyrodniczych. Wiele kobiet i mężczyzn,rozważających potencjalną karierę, świadomie wolało uniknąć zapisania siędo partii, nawet jeśli oznaczało to rezygnację z dalszego rozwoju zawodowego.Rola kobiety w rodzinie ułatwiała kobietom pogodzenie się z tym faktem.Kolejnym ważnym czynnikiem, obcym krajom spoza obszaru komunistycznego,a który rzutował na specyficzne pojęcie kariery zawodowej kobiety, była politykaznoszenia różnic społecznych. W kraju komunistycznym, gdzie zagadnienieogólnej społecznej równości uważane było za sprawę podstawową, politykapaństwa miała zmienny wpływ na życie kobiet. Ponieważ przestało istniećpojęcie służącej (sklasyfikowane jako typowy przykład wyzysku), życie wielukobiet, które wcześniej oddane były życiu zawodowemu, okazało się w czasachkomunizmu trudniejsze. Kobiety, które przed nastaniem komunizmu, robiłykarierę zawodową9, będąc częścią klasy inteligenckiej, uznawanej za naturalnegowroga rewolucji socjalistycznej, często były prześladowane, wysyłane do pracyw fabrykach lub do więzienia. Ale w przypadku kobiet, które wcześniej pracowałyjako służące lub kobiet z klas niższych, polityka państwa oznaczała awans

8. Sytuacja wyglądała nieco inaczejw przypadku Polski, gdzie członkostwow partii pomagało w karierze naukowej,ale nie było do niej uzależnione. Trzebajednak przyznać, że odnotowywano liczneprzypadki spowalniania karierynaukowców, którzy byli w jawny sposóbzaangażowani w działalność dysydenckąlub nawet usuwano ich z uczelni.9. W Polsce dotyczyło to tylko kobiet,które podczas drugiej wojny światowejwalczyły w Armii Krajowej.

Year Women Men

1970 44.7 % 55.3 %

1980 49.9 % 50.1 %

1990 48.8 % 51.2 %

2000 53.6 % 46.4 %

2001 53.4 % 46.6 %

Source: Hungarian Central Statistical Office in Groó and Papp,2003.

Czeski przykład dyskryminacji

Kiedy wróciłam do pracy po urlopiemacierzyńskim, po raz pierwszy poczułam, że niebyłam doceniana jako pracownik, nie dlatego, żejestem kobietą, ale dlatego, że byłam matką,chociaż nie pracowałam mniej niż moi koledzy.Po raz pierwszy doświadczyłam dyskryminacji(czego dowodem może być to, że moje zarobkiprzestały rosnąć). Ale oczywiście byłamdyskryminowana przede wszystkim dlatego, żenie zgodziłam się wstąpić do partii, więc chociażmnie nie zwolniono, to traktowano jak pracownikadrugiej kategorii. Mimo mojej pozycji życieakademickie nadal sprawiało mi radość, jakorodzaj luksusu; wciąż czułam sięuprzywilejowana.Wypowiedź biograficzna Hany Havelkovej, czeskiej członkiniGrupy Eksperckiej Enwise.

W 1976 roku Instytut Badań FilozoficznychBułgarskiej Akademii Nauk ogłosił konkurs narealizowane w jego ramach stypendiumdoktoranckie w dziedzinie filozofii nauki.Zgłosiłam się do konkursu razem z czteremainnymi osobami. Ja i inny fizyk – mężczyzna –uzyskaliśmy ex equo największą ilość punktów.Wybrano mężczyznę. Potem, wiedząc, że obojejesteśmy fizykami i uzyskaliśmy tyle samopunktów, zapytałam szefa katedry Filozofii nauki:„Dlaczego woleli Państwo tę drugą osobę?”Odpowiedź była krótka, prosta i naturalna:„Ponieważ jest mężczyzną, ale proszę się niemartwić. W przyszłym roku będzie u mniew katedrze nowy konkurs na stypendiumdoktoranckie i może pani znowu próbować”. Niezadowoliła mnie ta odpowiedź, ale nie byłam teżzła, bo uznałam, że jest „naturalna” – taki byłporządek rzeczy, przyjęty i nie do ruszenia a janie mogłam nic zrobić. Nie byłam wówczaswrażliwa na problem dyskryminacji. Dopieropóźniej (1990 rok), po tym, jak wzięłam udziałw międzynarodowym projekcie na temat„Rozbieżności między płciami w szkolnictwiewyższym”, po raz pierwszy zdałam sobie sprawę,że wtedy, w 1976 roku, doświadczyłamdyskryminacji, ale wówczas nie byłam tegoświadoma.Wypowiedź biograficzna Nikoliny Sretenovej, bułgarskiej członkiniGrupy Eksperckiej Enwise.

Dyskryminacja „naturalna”Kobiety i mężczyźni zatrudnieniw uczelniach na Węgrzech, lata 1970-2001

kg601168_016 28/02/06 15:37

28

osobisty i poprawę sytuacji socjalnej. Zniszczone zostały elity kobiet z czasówpoprzedzających komunizm, często posiadające znaczący kapitał kulturowy,przekazany na drodze intelektualnych tradycji ich rodzin, lub status finansowy,których szacunek dla samych siebie brał się z osiągnięć w konkurencyjnymśrodowisku i które często angażowały się w działalność kobiecą. Jednocześniestopniowo tworzyły się nowe grupy kobiet, którym przypadła w udziale szybkamiędzypokoleniowa mobilność społeczna w dziedzinie zawodowej. Ten proceszachodził jednak w warunkach politycznych, które radykalnie ograniczałymożliwości wyboru i których charakter był wątpliwy, gdyż awans zawodowywymagał kompromisów moralnych z systemem i podlegał ciągłej cenzurzeideologicznej, bez kulturowego (rodzinnego) kapitału, krytycznej refleksjii wsparcia ze strony sceny feministycznej oraz bez publicznej dyskusji na tematkonieczności renegocjacji obowiązków wykonywanych w domu, szklanegosufitu, uprzedzeń wobec kobiet itd. Zatem nie tylko stłumiono pierwszą falęintelektualnych elit kobiet, ale również pozbawiono kobiety dostępnych wzorcówi modeli kariery zawodowej, a odmienny model kariery zawodowej zaczął rozwijaćsię ex nihilo. Mimo że większość z tych stwierdzeń odnosi się również domężczyzn, zależność pomiędzy mężczyznami i karierą zawodową była oczywiściebardziej automatyczna.Jednak biorąc pod uwagę blisko pięćdziesiąt lat zatrudnienia kobiet na szerokąskalę oraz stały wzrost zawodowych umiejętności kobiet, w połączeniuz dostępnością infrastruktury ułatwiającej opiekę nad dzieci, dzięki którejmożliwa była praca w pełnym wymiarze godzin, zadziwiający jest niewielkiprocent kobiet na wysokich stanowiskach lub stanowiskach kierowniczychw nauce. Należy przeprowadzić swoiste feministyczne badania archeologiczne10,to znaczy należy przebadać, co dokładnie stało się z konfiguracją płci w czasachkomunistycznych. W archiwach można znaleźć podstawowe statystykipochodzące z tego okresu, podzielone pod względem płci, jak na przykładdane demograficzne lub pobieżne przeglądy struktury zatrudnienia. Ekonomiścizwykle zajmowali się danymi dotyczącymi wynagrodzenia, można więc


W czasie pobytu dr Dorothy Crowfoot Hodgkin,zostałam wyznaczona do towarzyszenia jajpodczas spotkania z Eleną Ceausescu, którąw tym czasie nazywano ”naukowcem najwyższejklasy rumuńskiego systemu komunistycznego”.Pomimo 38 lat różnicy między mną a dr CrowfootHodgkin, była między nami bliskość. Byłauczciwa i łagodna, i umiała okazać serce. Nigdynie myślałam, że będę tak blisko Nagrody Nobla!Ale kiedy przybyłyśmy do biura Eleny, dostałamjedno z najtrudniejszych do wykonania poleceńw moim życiu: nie wolno mi było wejść dogabinetu i zostałam w specjalnym pokoju,z dwoma labradorami, które mnie obserwowały.Musiałam czekać aż skończy się spotkanie, któretrwało ponad dwie godziny. Czy mogą sobiepaństwo wyobrazić, co Doroty myślała o tejsytuacji? Czy mogą sobie państwo wyobrazićciężar upokorzenia, którego doświadczyłam jakomłody naukowiec?Wypowiedź biograficzna Mioary Florici Tripsy, rumuńskiejczłonkini Grupy Eksperckiej Enwise.

Dorothy Crowfoot Hodgkin z Mioarą Tripsą (z lewej strony)i Eugenią Kovacs (z prawej strony) podczas wizyty w KatedrzeBiofizyki Uniwersytetu Medycznego w Bukareszcie w 1985 roku. © Prof. Dr Mioara Florica Tripsa

„Wciąż mam to przed oczami…pamiętam…”

10. Użyty jest tu przyjęty i ulubionyzachodni zwrot feministyczny, opisującyrekonstrukcję zapomnianej lub ukrytejhistorii kobiet…

kg601168_016 28/02/06 15:37

29

odtworzyć podstawowy rozwój statusu społecznego kobiet. Ale jako że aniobywatelom ani badaczom zajmującym się naukami społecznymi nie pozwolonootwarcie zainteresować się problemami społecznymi, dane były rzadkoanalizowane, rozważane w ramach teoretycznych oraz interpretowane. Pojęciatakie jak różnice w wynagrodzeniu lub szklany sufit nie były znane. Czasemdyskutowano podwójne obciążenie kobiet lub tak zwaną pracę na dwie zmiany,ale zwyczaj godzenia zatrudnienia z obowiązkami macierzyńskimi przyjąłsię. Rola kobiet jako drugich żywicielek rodziny była w większości przypadkówekonomiczną koniecznością i stała się normą kulturową, a kobiety, tak jakich mężowie i społeczności, zaczęły uważać pracę poza rodziną za obowiązek.Ale jako że były postrzegane (również przez same siebie) jako drugie żywicielkirodziny, tradycyjny podział ról płciowych nadal również uznawany był naturalny.Znikome są badania jakościowe, przeprowadzone do tej pory, choć są onepilnie potrzebne, aby lepiej poznać subiektywną percepcję życia przez kobietyi ich codziennych strategii życiowych.Przekształcenia: nowe formy ciągłości i jej brak Badaczki zajmujące się problematyką płci oraz działaczki, które pojawiły siępo upadku komunizmu, zainteresowały się problemem i zaczęły szukaćwyjaśnień specyficznego rodzaju ślepoty płciowej. Pomimo brakusystematycznych badań, istnieją pewne hipotezy dotyczące źródeł ślepotypłciowej rozumianej jako dziedzictwo czasów komunistycznych. Nie możnanie zauważyć faktu, że charakter procesów modernizacji, w sposób opisanypowyżej, usunął uciążliwe bariery prawne, co stanowiło cele masowychruchów kobiecych w latach siedemdziesiątych XX wieku na Zachodzie. Choćpoważne problemy wynikające z płci utrzymywały się w okresie komunizmuoraz pojawiały się nowe problemy, stały się one bardziej ukryte i raczejdotyczyły poziomu kulturowego, którego praktycznie nie można byłozakwestionować. Trudność powodowana była zwłaszcza powiązaniami międzyelementami nowoczesnymi i konserwatywnymi. Jak pokazano powyżej,unowocześnieniu statusu zawodowego nie towarzyszyło odpowiednieunowocześnienie wzorców kulturowych. Co więcej, tradycyjne wzorce częstobyły nawet nasilane poprzez specyficzną rolę, jaką rodzina uzyskała w okresiekomunizmu, to znaczy rolę schronienia przed reżimem. Zaś wiele kobiet,odpowiadając na pytanie, czy czują się dyskryminowane (czy to w badaniachsocjologicznych czy w wywiadach w mediach), twierdzi, że specyficzny,opisany powyżej model kariery zawodowej kobiet, gdzie posiadanie dzieciwymagało pogodzenia się z ograniczeniem ambicji zawodowych i z nichwynikało, jest w większym lub mniejszym stopniu sprawą wolnego wyboru(co oznacza akceptację faktu, że wybór posiadania dzieci automatyczniewymaga pewnych kompromisów).Kobieta w krajach komunistycznych często przedstawiana była jakosuperwoman. Zdaje się, że wiele z nich rzeczywiście tak się czuło, uważając,iż były wystarczająco silne, aby mogły same rozwiązywać swoje problemy.Kolejnego istotnego wyjaśnienia należy szukać w tym, co niegdyś uważano(i nadal po części uważa się) za sprawę polityczną. Nawet jeśli kobiety,z którymi przeprowadzono wywiady, przyznały, że nie ma równości międzypłciami, istnieje seksizm i temu podobne, to nadal raczej uważały to za problem

kg601168_016 28/02/06 15:37

30

prywatny, nie godząc się, aby uznać niesprawiedliwe traktowanie jakosystemowy problem związany z płcią i aby potraktować go w sposób polityczny.Główną tego przyczyną jest brak dyskursu publicznego. W czasach komunizmunie było na scenie publicznej żadnych aktorów, którzy mówiliby o zagadnieniupłci w wolny, autentyczny i zróżnicowany sposób. Zadziwiające jest to, żeoficjalna propaganda zaciemniała nawet tak oczywisty fakt, że poprzez matkichroniono właśnie dzieci, nie zaś kobiety jako takie. Co więcej, problematykakobiet nie była także przedmiotem rozważań opozycji politycznej. Nie tylkoproblematyka kobiet nie była popularna, ze względu na fakt, że nie była częściąoficjalnej polityki komunistycznej, ale także za priorytetowe zagadnieniauznano ogólne (indywidualne) prawa obywatelskie i polityczne. Choć obecnierozpoczęto dyskurs publiczny na temat problematyki płci, tempo, z jakimzachodzi proces dyskusji nad tym zagadnieniem, znacznie spadło po roku1989 ze względu na antyfeministyczne i antykomunistyczne nastroje.


Z powodu względnie niskiego ogólnego poziomudochodów kobiety we Wschodnich Niemczechstały się w procesie transformacji głównymiżywicielkami rodziny. Kobiety w nowych landachzapewniają średnio blisko 50 procent dochoduw rodzinie. W szczególności stopa zatrudnieniamężatek z dziećmi poniżej 18. roku życia jestznacznie wyższa w nowych landach (74% naWschodzie w porównaniu z 56% na Zachodzie).Kiedy w 1991 roku przeprowadzano badania,35% mężczyzn oraz 30% kobiet ze wschodnichkrajów związkowych mówiło: „Lepiej jest dlawszystkich, kiedy mężczyzna pracuje na cały

etat, a kobieta zostaje w domu, żeby zająć sięrodziną i dziećmi”. Pięć lat później liczba tawynosiła tylko 27% dla mężczyzn oraz 26% dlakobiet z tych krajów związkowych. Oznacza to, żeniemożliwy jest powrót konserwatywnego modelurodziny, w którym mężczyzna pracuje, a żona jestgospodynią domową. Dla porównania, w obulatach średnio 50% kobiet i mężczyznz zachodnich krajów związkowych zgadzało sięz tą konserwatywną formą rodziny.

Źródło: Nickel, 2003 i Schenk, 2003 cytowani przez Burkhardt, 2003.

Inny wzorzec w nowych landach Wschodnich Niemiec

Źródło: Eurostat 2003. Uwaga: Nieskorygowana różnica w wynagrodzeniu odnosi się doróżnicy pomiędzy wynagrodzeniem mężczyzn i kobiet za godzinębrutto jako odsetku średniego wynagrodzenia mężczyzn zagodzinę. Różnica w wynagrodzeniu w Republice Czeskiej naprzykład kształtowała się na poziomie 26%, stanowiącnajwiększą różnicę ze wszystkich krajów Enwise, co oznacza, żeprzeciętnie kobiety zarabiają 74% wynagrodzenia mężczyzn zagodzinę (zob. także Rozdział 3, „Nie wszystko złoto, co się

świeci”). Takie wyliczenia określa się mianem nieskorygowanego,gdyż nie uwzględniają one czynników takich, jak segregacjazawodowa i pionowa oraz poziom wykształcenia. Jako że w tychwyliczeniach bierze się pod uwagę wynagrodzenie za godzinę,częściowo uwzględniona jest kwestia pracy na cały etat lub półetatu, ale nie bierze się pod uwagę faktu, że wynagrodzenie zapracę na pół etatu jest ogólnie proporcjonalnie niższe niżwynagrodzenie za pełen etat.

Tak jak w państwach członkowskich i innych rejonach świata, dochody kobiet są w krajach Enwise przeciętnie niższe niż dochody mężczyzn

Różnica w wynagrodzeniu kobiet i mężczyzn w formie nieskorygowanej w 2001 r.

30

25

20

15

10

5

0

RepublikaCzeska

Estonia RepublikaSłowacka

Węgry Ruminia Łotwa Litwa Polska Słowenia

26

24

2019

18

16 1615

11

kg601168_016 28/02/06 15:37

31

U podstaw procesów transformacyjnych, rozpoczętych w krajach Enwise poupadku komunizmu11, leżą normy, które są zasadniczo odmienne od centralnychzałożeń komunizmu. Polityczna wolność oraz wolność wyboru uważane sąza nadrzędne wartości. Jednak w większości krajów Enwise zwrotantykomunistyczny spowodował ostry sprzeciw konserwatywny, próbującyz powrotem wtłoczyć kobiety w ich tradycyjne role. Często ów konserwatyzmbył ściśle związany z odzyskaniem przez kościół pozycji politycznej lubpojawieniem się nacjonalizmu. Różnice pomiędzy poszczególnymi krajamiw zakresie nowej ideologii płciowej są dość zasadnicze. Można je przypisaćodmiennym historycznym kontekstom religijnym i politycznym, choć końcowyskutek jest ten sam: kobiety nie tylko nie wróciły do pracy w domu rodzinnymna pełen etat, ale było to niemal niemożliwe z powodów ekonomicznych.Jeszcze bardziej zadziwiające jest to, że procent posad na pół etatu równieżnie wzrósł w znaczący sposób: większość kobiet w wieku produkcyjnympracuje w pełnym wymiarze godzin i spędza średnio niewiele mniej czasuw pracy niż mężczyźni. Istnieją również przyczyny strukturalne.Postkomunistyczne dziedzictwo silnej horyzontalnej segregacji płciowej rynkupracy spowodowało, że nie da się zastąpić kobiet jako siły roboczej. Liczbakobiet waha się od około połowy aż do 80% lub więcej pracownikówzatrudnionych w sektorze usług i opieki zdrowotnej, w bankowości orazw ubezpieczeniach i w handlu. Co więcej, akceptacja niższego wynagrodzeniaprzez kobiety umożliwiła funkcjonowanie całych segmentów pracy(pielęgniarki, nauczycielki i inne). Ważne są także przyczyny psychologiczne:badania pokazują, że kobiety cenią fakt posiadania pracy ze względu nafinansową niezależność, jaką daje zatrudnienie, oraz możliwość kontaktówspołecznych.Nie jest łatwo odpowiedzieć na pytanie, czy można postrzegać kobiety jakoprzegranych procesów transformacyjnych. Wskaźniki bezrobocia różnią sięw krajach Enwise i cały czas zmieniają się. Ale nawet jeśli różnice wewskaźnikach bezrobocia pomiędzy mężczyznami i kobietami nie sądramatyczne, zauważalne jest kolejne zjawisko związane z płcią. Jest nią

Źródło: badania NCS w: Tripsa, 2003.Uwaga: 1 € = 38080.0 lejów – Financial Times – 15 września 2003 r.

Podział pracowników wg grupy zarobkowej w Rumunii (październik 1998 r.)

80 %

70 %

60 %

50 %

40 %

30 %

20 %

10 %

0

poniżej 350- 350- 600- 800- 1 000- 1 250- 1 500- 1 750- 2 000- 2 500- 3 500- 5 000- powyżej350 500 600 800 1 000 1 250 1 500 1 750 2 000 2 500 3 500 5 000 7 000 7 000

Kobiety

Mężczyźni

tysiąc leów

11. Który, w zależności od kraju,opisywany był jako upadek żelaznejkurtyny, rewolucja aksamitna lub „dieWende” w NRD, oznaczające poniemiecku radykalną zmianę polityczną.

kg601168_016 28/02/06 15:37

32

większa umiejętność przystosowania się kobiet na rynku pracy. Oznacza to,na przykład, większą gotowość na zmianę kwalifikacji i pracy (na płaszczyźniehoryzontalnej) i przyjęcie posady poniżej posiadanych kwalifikacji oraz przedewszystkim, mówiąc ogólnie, na pracę w zamian za mniejsze wynagrodzenie.Widać to w zawodach wymagających niższych kwalifikacji, gdzie kobietyotrzymują żałosne pensje, choć zarobki niewspółmierne do pracy stanowiąrównież problem dla kobiet na stanowiskach kierowniczych. Utrzymuje siętradycyjna praktyka: mężczyźni automatycznie oczekują lepszegowynagrodzenia i takie otrzymują, zaś kobietom oferuje się niższe płace, a oneje przyjmują. W końcu nowe są powody, dla których powielona zostałahoryzontalna segregacja całych segmentów rynku pracy w okresieprzejściowym: segmenty, które były sfeminizowane w okresie komunizmu,pozostały częścią ekonomicznie biedniejszego sektora państwowego(szkolnictwo na wszystkich poziomach, opieka zdrowotna itp.). Po raz kolejnyoznacza to, że kobiety utrzymują swoje posady (konkurencja nie jest bardzosilna w tych sektorach, gdyż mężczyźni odeszli z nich do dziedzinatrakcyjniejszych finansowo), ale w takich warunkach naużywa się ichmożliwości i umiejętności i jednocześnie niedocenia się ich. Nie trzeba


32

TAK, istnieje równouprawnienie kobiet.Oczywiście zawsze zdarzają się jakieś sytuacje,gdy kobietę i mężczyznę traktuje się inaczej, alezależą one całkowicie od konkretnych osób, a nieod społeczeństwa jako takiego.

Młoda kobieta-naukowiec z Estonii (36 lat, nauki medyczne)podczas warsztatu Enwise „Młodzi naukowcy”, Praga, kwiecień2003 r.

Nadal uważamy, że problemy związane z płcią sąbardziej sprawą prywatną (osobistą lub danejkobiety) niż kwestią społeczną. Ale jestproblemem całego społeczeństwa, jak wesprzećbadania i długotrwały rozwój. Wykorzystaniepełnego potencjału ludzkiego i czerpanie pożytkuz osiągnięć naukowych całej ludzkości jest nietylko prawem społeczeństwa, ustanowionym nadrodze legislacyjnej, ale również jegoobowiązkiem.Młoda kobieta-naukowiec ze Słowacji (35 lat, nauki przyrodnicze)podczas warsztatu Enwise „Młodzi naukowcy”, Praga, kwiecień2003 r.

Ślepota na płeć wciąż żywa? Sprawy prywatne czy publiczne?

Poza wsparciem instytucjonalnym i prawnym,jakie równouprawnienie płci otrzymało ze stronypaństwa federalnego, ruch feministyczny zacząłsię rozwijać dopiero w latach 70. XX wiekuw Zagrzebiu, Belgradzie i Lublanie. Feminizm byłmarginalizowany, ale nie całkowicie zakazany,gdyż Jugosławia była dość otwarta na Zachódi pozostawała w znacznej mierze pod wpływemzachodnich prądów intelektualnych. Pierwszamiędzynarodowa konferencja feministycznaw krajach komunistycznych zorganizowana byław Belgradzie (1978 rok) i tam również odbyła siępierwsza konferencja feministyczna po upadkukomunizmu (1994 rok). W latachosiemdziesiątych problematyka kobiet stała sięczęścią dyskursu publicznego i debaty naukowej. W drugiej połowie latosiemdziesiątych redagowane były publikacjefeministyczne, ukazywały się tłumaczenia,a nawet oryginalne pozycje feministyczne.

W Belgradzie wydawano również czasopismonaukowe, Zena, gdzie przedstawiano wynikibadań dotyczących kobiet z całej Jugosławii.Dodatkowo Jugosłowiańskie StowarzyszenieSocjologiczne utworzyło sekcję poświęconąKobietom i społeczeństwu. Dyskutowane byłotakże zagadnienie kobiet i nauki. W tym samym okresie Ośrodek Międzyuczelnianyw Dubrowniku organizował międzynarodowekonferencje i kursy, zajmujące się problematykąpłci w sposób pośredni lub bezpośredni.Seminaria te dawały kobietom-naukowcomz krajów socjalistycznych okazję do podróży zagranicę i spotkania z naukowcami z innychkrajów. Ruchy feministyczne w Jugosławiistworzyły alternatywną przestrzeń politycznąw chwili kryzysu systemu socjalistycznego, zanimnadszedł bolesny początek domowychi etnicznych wojen lat dziewięćdziesiątych. Źródło: Blagojević, 2003.

Ruchy feministyczne w Jugosławii

kg601168_016 28/02/06 15:37

33

dodawać, że choć kobiety nadal pracują w sferze zawodowej, to mimo wszystko,ze względu na pozycję drugiego żywiciela w rodzinie w większości związków,oczekuje się od nich, że będą wypełniać obowiązki rodzicielskie, czegozazwyczaj nie oczekuje się od ich kolegów.Jeśli chodzi o życie codzienne, elementy związane z płcią obecne byływ procesach transformacji w latach dziewięćdziesiątych od samego początku.Mężczyźni chętnie powrócili do tradycyjnych publicznych i zawodowychpozycji. Stawali się silniejsi od kobiet pod względem ekonomicznymi społecznym. Ta sytuacja jest bardziej złożona w przypadku kobiet. Z jednejstrony, obciążenia, które spoczywają na kobietach, zwiększyły się po upadkukomunizmu. Przeobrażenia społeczne oznaczały wzmożone zapotrzebowanietak na opiekuńcze role kobiet (umiejętność radzenia sobie z większą presjąpsychologiczną na członków rodziny, wynikającą z gwałtownie zmieniającychsię warunków życia) oraz na ich działalność zawodową (umiejętność radzeniasobie z trudnościami ekonomicznymi w rodzinie, utrzymaniu posady po tym,jak prawo do pracy zostało zniesione). I tak zmieniła się dynamika wcześniejszegopodziału ról – mężczyźni skoncentrowani są w większym stopniu niż poprzedniona sukcesie publicznym, przez co na kobietach spoczywa odpowiedzialnośćza dobro ich rodzin również w nowych warunkach i w obliczu nowych trudności.Dotyczy to w szczególności rodzin z dziećmi oraz kobiet i mężczyzn, którychokres dorastania przypadł na czas komunizmu, co nieuchronnie rzutowało nakształt ich osobowości, wartości, organizację społeczną i zawodową itp.Wzorce poznawcze najmłodszego pokolenia są bardziej złożone, gdyż poczęści zakorzenione są w lokalnej kulturze płciowej, po części są nowei odmienne, stanowiąc odpowiedź na zmienione warunki społeczne. W wynikuprzeobrażeń ekonomicznych proces transformacji niewątpliwie otworzyłnowe, niedostępne wcześniej możliwości, a wraz z nimi zmieniły się ludzkiepreferencje i wartości. W konsekwencji konflikt pokoleniowy, któregorezultatem były daleko idące zmiany zachowań i czasem wartości, staje sięcoraz bardziej ewidentny. Dodatkowo jasno widać, że liberalizacja gospodarki,która również przyczyniła się do zmian w społeczeństwie, przyniosła nowe

Jednak w czasie ostatnich piętnastu lat pracyw zarządzaniu badaniami zaczęłam zauważaćoznaki nierówności w nauce. Czasemporównywałam liczbę kobiet i mężczyzn, którzyskładali wnioski o międzynarodowe grantynaukowo-badawcze do naszej instytucjii zauważyłam, że różniły się one w szokującysposób. Powoli zrozumiałam, że szefowiewiększości instytucji składali wnioski podwłasnym nazwiskiem, a ich koleżanki – którezazwyczaj prowadziły rzeczywistą współpracę z instytucjami partnerskimi – miały prawoopracować wniosek i potem wziąć udział wewspółpracy. Z powodu tych obserwacji zbliżałamsię coraz bardziej do inicjatywy kobiet i nauki, ażw końcu zostałam węgierską członkinią grupyeksperckiej Enwise.Wypowiedź biograficzna Dóry Groó, węgierskiej członkini GrupyEksperckiej Enwise.

W nowej pracy również zaczęłam zajmować sięproblematyką kobiet. W czasachkomunistycznych temat problematyki kobiet nieistniał i nigdy mi do głowy nie przyszło, żeby o niejmyśleć. Ale otwarcie granic przyniosło takżenowe impulsy zza granicy i wkrótce zrozumiałam,jak ważna jest to sprawa i jak siła systemutotalitarnego spowodowała, że ludzie zapomnielispojrzeć krytycznie na codzienne życie.Uważałam także spłatę tego straszliwego długuza mój obowiązek zawodowy.Wypowiedź biograficzna Hany Havelkovej, czeskiej członkiniGrupy Eksperckiej Enwise.

Zaczynam rozumieć… (I) Zaczynam rozumieć … (II)

kg601168_016 28/02/06 15:37

34


34

możliwości, zwłaszcza dla młodych tych kobiet i kobiet, które nie mają rodzin.Zmieniły się strategie życiowe młodych kobiet; później wychodzą za mążi mają mniej dzieci, ale jak pokazują wyniki sondaży, nadrzędna wartośćrodziny i dzieci w stosunku do kariery zawodowej nadal utrzymuje się w retorycei mentalności społeczeństwa.Odziedziczony (mniej lub bardziej jednolity) model, w którym kobiety niemusiały dokonywać wyboru pomiędzy karierą a rodziną, przetrwał i możnago uznać za zjawisko pozytywne. Jednocześnie społeczne zróżnicowaniew obrębie populacji kobiet rośnie w dramatyczny sposób. Jak twierdzą niektórzysocjologowie, wpływ wieku i poziomu wykształcenia na status ekonomicznyjest zazwyczaj większy w populacji kobiet niż w populacji mężczyzn. Wzrastateż liczba osób samotnych obu płci, a kohabitacja jest w coraz większymstopniu preferowanym modelem rodziny. Należy również podkreślić, żespołeczeństwa w krajach Enwise nie są ustabilizowane: młode kobiety, którejak do tej pory gotowe są odłożyć moment założenia rodziny, nadal zadają sobiepytanie, czy można w nowym, konkurencyjnym społeczeństwie pogodzićkarierę i życie rodzinne, i jak to zrobić, oraz czy, biorąc pod uwagę uporczywość,z jaką utrzymują się poglądy konserwatywne (silniej po stronie mężczyzn),możliwy będzie dialog z partnerem. Młode kobiety-naukowcy zaczynająw sposób krytyczny rozważać te trudności. Kulturowy wpływ doświadczeniapoznawczego na młode pokolenie ciągle zmienia się i niewątpliwie istniejewielka różnorodność pomiędzy indywidualnymi grupami społecznymii regionami. Wyjaśnienie tendencji demograficznych wymaga badańkoncentrujących się na analizie jakościowej – w chwili obecnej nie możnawyciągnąć ogólnych wniosków z całkowitą pewnością.

Z tradycyjnej mężatki stałam się przedsiębiorczą,pewną siebie kobietą, którą inni (ale nie zachodnikoledzy) nazywają feministką. Muszę powiedzieć,że wykonywany przeze mnie zawód, zwłaszczamoje zaangażowanie w badania nadproblematyką płci, pozwalają mi zrozumieć, żemam prawo żyć bez mężczyzny i dzieci, i, co dlamnie ważniejsze, domagać się tego. To jest mojeżycie. Specjalizacja w badaniach nadproblematyką płci ogranicza jednak moją karierę,uniemożliwiając mi dostęp do wyższych pozycjinaukowych w instytucie.Wypowiedź biograficzna Aliny Zvinkliene, litewskiej członkiniGrupy Eksperckiej Enwise.

W latach 1983/84 spędziłam rok w StanachZjednoczonych na stypendium American Councilof Learned Societies. Był to prawdziwyfeministyczny krok milowy w mojej karierzenaukowej i badawczej. Związałam sięz uniwersytecką grupą niezgody profesorek, któreniezadowolone były z rozbieżności w systemieawansu i różnic w wynagrodzeniu mężczyzni kobiet profesorów w New York State Universityw Buffalo. Spotykałyśmy się co miesiąc w domuktórejś z nas, aby przedyskutować kryteriaawansu i system płac, i pod koniec owego rokunapisałyśmy dla Prezydenta raport z naszychsesji. Kiedy pięć lat później wróciłam do Buffalo,dowiedziałam się, że nasze wysiłki nie poszły namarne. Moje życie naukowe znacznie sięzmieniło od tamtej pory. Wszystko, co napisałampotem, inspirowane było feminizmem i – później –teorią płci kulturowej.Wypowiedź biograficzna Elżbiety Oleksy, polskiej członkini GrupyEksperckiej Enwise.

Prawo wyboru Zaczynam się uczyć… za zagranicą

kg601168_016 28/02/06 15:37

35

Publiczne dyskursy (teorie, media, dyskursy literackie, artystyczne itd.)przeobrażają się powoli, lecz nie można zatrzymać tych zmian. Działalnośćkobiet odrodziła się natychmiast po upadku komunizmu we wszystkichomawianych krajach, choć w byłej Jugosławii miało to miejsce wcześniej.Nowe organizacje kobiece zajęły się przede wszystkim najpoważniejszymiproblemami społecznymi, które dotykają kobiety, jak na przykład przemoc wrodzinie oraz ogólnie przemoc wobec kobiet czy też dyskryminacja na rynkupracy. W Polsce czynnikiem, który przyczynił się do uaktywnienia organizacjikobiecych i zmobilizował je, było wprowadzenie ustawy antyaborcyjnej.Z porównawczego punktu widzenia koniecznie trzeba wymienić dwie sprawyzwiązane z omawianym problemem. Po pierwsze, historyczna przerwa międzyruchami kobiecymi w okresie poprzedzającym komunizm i następującym ponim była tak długa, że postkomunistyczne ruchy kobiece nie mogą zbytniopolegać na historii z okresu przed komunizmem. Choć ma on pewiensymboliczny, pomocniczy wpływ na realizację własnej historii kobiet, światod tamtej pory poszedł w innym kierunku. I tak nowa fala musiała zaczynaćpraktycznie od zera. Po drugie, trzeba mimo wszystko zaznaczyć, że noweorganizacje kobiece nie są odizolowane, biorąc pod uwagę fakt, iż otrzymująbezpośrednią pomoc od wielu organizacji kobiecych, zaś całość problematykipłci uznana jest wszędzie na świecie jako niezwykle ważna sprawa publicznai polityczna, która miała wpływ na kulturę płci na Zachodzie. Dotarła ona do krajów Enwise poprzez literaturę, czasopisma, filmy itp. lubpoprzez osobiste doświadczenia po 1989 roku, z pewnymi wyjątkami. Tak więcmożna przyspieszyć owe zmiany kulturowe poprzez kontakt z całym światem,choć nadal wiele pozostaje do zrobienia. Media i reklamy pełne sąstereotypowych wizerunków płci i jawnie seksistowskich wypowiedzi, którenie są postrzegane w ten sposób przez odbiorców. Niewiele osób, jak i instytucji,na których spoczywa odpowiedzialność za poprawność treści medialnych,wrażliwych jest na przypadki mizoginii w mediach.

„94 FM – to nas kręci” – taka reklama stacjiradiowej Radio 94 FM, ukazującej piersi kobiecez gałkami radiowymi zamiast sutków, pojawiła sięna bilbordach w Warszawie w styczniu 2003 roku. Stacjaradiowa, pomyślana jako klub dżentelmenów,skierowana jest do mężczyzn. Interesujące jestto, że osobą odpowiedzialną za promocję radiabyła kobieta. Reklama wywołała protesty polskichorganizacji kobiecych.Źródło: Oleksy, 2003.

Mizoginistyczne wizerunki w polskich mediach

kg601168_016 28/02/06 15:37

36


36

W stronę członkostwa w Unii EuropejskiejMechanizmy międzynarodowe, mające na celu zapobieganie wszelkim formomdyskryminacji kobiet (zdefiniowane w Konwencji w sprawie EliminacjiWszelkich Form Dyskryminacji Kobiet) oraz/lub polityka równości płci(określona przez Unię Europejską), odegrały fundamentalną rolę w zmuszeniurządów krajów Enwise do zajęcia się problematyką płci po 1989 roku. Już sameraporty rządowe, które po podpisaniu Pekińskiej Platformy Działania miałybyć dostarczone Komisji Praw Kobiet ONZ, nie tylko wymogły na rządach,aby zgromadziły informacje, utworzyły grupy robocze urzędników cywilnychoraz weszły w kontakt z organizacjami kobiecymi, ale również pozwoliły,aby czytelnicy w różnych krajach mogli poznać krytyczne uwagi komisjimiędzynarodowych i dzięki temu dowiedzieć się, czego brakuje w rządowychprogramach w skali międzynarodowej. Niestety, niewielki wpływ wywarłyna rządach w krajach Enwise zalecenia ONZ oraz, co więcej, informacjeprzygotowane pod egidą ONZ nie zostały rozpowszechnione w wystarczającymstopniu. Zmiany na poziomie Unii przyniosły natomiast praktyczne reformyna szerszą skalę. Przyjęcie przez indywidualne rządy polityki równych szansw procesie harmonizacji legislacji krajów przystępujących do Uniiz prawodawstwem unijnym, okazało się niezbędnym katalizatorem,przyśpieszającym zmianę ich pozycji. Jednak mimo przyjęcia zmian prawnych,sprawa ich wprowadzenia nadal stanowi problem. Kobiety muszą sobie dopierouświadomić, kiedy naruszane są ich prawa. Jednak dzięki zmianomlegislacyjnym do sądów trafiły pierwsze sprawy; organizacje kobiece rozpoczęłyszkolenia dla grup kobiet, których najbardziej ich potrzebują, i starają siępodnieść świadomość dotyczącą nowych praw, które przysługują kobietom.W końcu, ponieważ zmiany legislacyjne, jak na przykład wyraźny zakazmolestowania i dyskryminacji w miejscu pracy czy też zakaz rozpowszechnianiareklam o charakterze dyskryminującym, zostały przedyskutowane w krajowychparlamentach i rozpowszechnione w mediach, przyczynią się one w wielkimstopniu do rozpoczęcia publicznej debaty na te tematy. Nie można odmówićsiły ich skutków na lokalne wzorce kulturowe i sposoby zachowań.Uwagi końcowePrzed przejęciem władzy przez siły komunistyczne w krajach Enwise,z porównawczego punktu widzenia, sytuację kobiet można pokrótce opisaćw następujący sposób: osiągnęły one podstawowe prawa obywatelskie orazprawa do wykształcenia i własności w wyniku procesu, który podobny był dozjawisk zachodzących w Europie oraz odbył się w podobnym czasie, a nawetw większości przypadków nastąpił wcześniej ze względu na aktywne ruchynarodowo-wyzwoleńcze. Działalność kobiet zrodziła się jako część ruchównarodowych oraz, co ważne w omawianym przez nas kontekście, jako częśćmiędzynarodowego ruchu kobiecego, pozostającego w kontakcie z innymikrajami w Europie Środkowej i Wschodniej oraz działającymi w całej Europiesieciami kobiet. Jednak tradycyjne wzorce kulturowe wyznaczające rozumieniepłci oczywiście nadal utrzymywały się. Choć trudno w większości przypadkówocenić i zmierzyć poziom patriarchalizmu, aby dokonać porównania w skalimiędzynarodowej, to można przypuszczać, że różniłby się międzyposzczególnymi krajami tak na Wschodzie, jak i na Zachodzie, dlatego

„Pierwszą gadułę stworzył Bóg... Edisonstworzył gadułę, którą można wyłączyć...”

Źródło: © Hillar Mets w „Eesti Päevaleht”,dziennik estoński, 13 sierpnia 2003 r.

Mizoginistyczne wizerunkiw estońskich mediach

„Lustereczko powiedz przecie, kto jestnajpiękniejszą (badaczką) w świecie(w Tartu *)?”PS: Tartu jest głównym miastemuniwersyteckim i ośrodkiem wiedzyw Estonii.

Źródło: © Hillar Mets w „Eesti Päevaleht”,dziennik estoński, 9 września 2003 r.

Wykładowca rozpoczynawykład: „No to zaczniemy odomówienia spraw, którychChińczycy, i oczywiście kobiety,nie zrozumieją…”

Źródło: Miesięcznik „Eesti Naine” (Kobietaestońska), Nr 9/1989.

Mizoginistyczne wizerunkiw estońskich mediach

kg601168_016 28/02/06 15:37

37

niewłaściwe byłoby tworzenie stereotypowych wizerunków Wschodu i Zachodujako bloków. Co więcej, kraje Enwise przeszły przez dwie inne dramatycznespołeczne i polityczne zmiany na poziomie globalnym: od częściowotradycyjnych i częściowo burżuazyjnych społeczeństw do społeczeństwkomunistycznych oraz od reżimów komunistycznych do ustrojówdemokratycznych, co w ujęciu teoretycznym można opisać jako skok odizolacji kulturowej do kultury globalnej. Wszystkie te zmiany społeczne miałyswój wymiar płciowy, w sposób jawny lub ukryty. Komunistyczne wzorce płcizmieniają się, jak do tej pory, stosunkowo wolno; nowe strategie życiowemłodego pokolenia oraz wpływ międzynarodowych standardów politykidotyczącej równouprawnienia płci z pewnością przynoszą coraz bardziejwidoczną zmianę kulturową.

Równouprawnienie płci było w czasachkomunistycznych, tak jak opracowanyz niezwykłą starannością wyimaginowany obiektpokazany na rysunku, zwyczajną iluzją…

Źródło: Bruno Ernst, Abenteuer mit unmögliche Figuren, TacoVerlaggesellschaft und Agentur, 1987 w Velichová, 2003.

kg601168_016 28/02/06 15:37

kg601168_038 28/02/06 15:37

2.

Fundusze bez wolności, wolność bez funduszySektory szkolnictwa wyższego, badań i rozwoju w krajach ENWISE

kg601168_038 28/02/06 15:37

40

WstępTak jak w przypadku ruchów kobiecych, dyskurs operujący pojęciem ciągłościi jej braku może być przydatny w opisie zmian zachodzących w sektorzeszkolnictwa wyższego (SW) oraz badań dla rozwoju (B+R) w krajach ENWISE.Celem tego rozdziału jest interpretacja obecnego stanu owych sektorów napodstawie analizy porównawczej różnych krajów Enwise.Za metodologiczny punkt odniesienia przyjęto w analizie pojęcia centrumnauki i peryferium nauki Josepha Bena-Davida (Ben-David, 1971). Zgodniez ową koncepcją, kraj, który odgrywa rolę centrum nauki jest źródłem (przezpewien okres czasu) norm, wzorców oraz ideałów działalności naukowo-badawczej, w tym modeli szkolnictwa wyższego oraz badań dla rozwoju,struktur organizacyjnych oraz zarządzania nauką, tzn. polityki naukowej, zaśkraje z tak zwanych peryferii nauki powielają wartości naukowe, modelei struktury, dostarczane przez centrum nauki, lub przynajmniej naśladują je.Kraje z peryferii nauki przenoszą modele z centrum nauki i dostosowują jedo własnych warunków. W XIX wieku Francja odgrywała rolę centrum naukidla części krajów Enwise; na początku XX wieku jej miejsce zajęły Niemcy.Po drugiej wojnie światowej ZSSR był dla większości krajów Enwise centrumnauki przez około pięćdziesiąt lat.W niniejszym rozdziale przeprowadzono analizę trzech okresów. Szczególnynacisk położony jest na przemiany w sektorze szkolnictwa wyższego i B+Rw krajach Enwise od czasów komunizmu do okresu przejściowego, jak i równieżpodczas okresu przejściowego.1. Okres przed nastaniem komunizmu (do czasów drugiej wojny światowej)2. Okres komunizmu (druga wojna światowa –1989 rok)3. Okres przejściowy (lata 1990 – 1998/9)Jako że większość członkiń Grupy Eksperckiej Enwise w jasny sposóbstwierdziła, że owe przemiany w równy sposób dotknęły naukowców obupłci, nie podkreślano wpływu, jaki miały one na kobiety-naukowców w krajachEnwise. Niemniej jednak przewidywany scenariusz rozwoju nowo utworzonychsektorów szkolnictwa wyższego oraz B+R w krajach Enwise zawierapesymistyczne prognozy na przyszłość dla kobiet w nauce w tych krajach.Okres przed nastaniem komunizmu (do czasów II Wojny Światowej)Proces tworzenia instytucji uczelni wyższych w ich współczesnej formierozpoczął się pod koniec XIX wieku. Odwoływał się on do różnorodnychkoncepcji teoretycznych i wizji rzekomej misji i struktury organizacyjnejplacówek szkolnictwa wyższego nowego typu. Jedną z nich był niemieckiideał nowoczesnej uczelni wyższej1. W myśl owego ideału, kluczowymi cechamitakiej instytucji była jedność dydaktyki i badań naukowych oraz zasadaautonomii.Przed nastaniem komunizmu działalność rozwojowo-badawcza był prowadzonaw istniejących już w większości krajów Enwise nowoczesnych uczelniach.Jednocześnie w momencie tworzenia instytucji uczelni wyższej w niektórychkrajach Enwise zakładano także krajowe akademie nauk zgodniez nowoczesnym modelem zachodnim – jako stowarzyszenia wybitnychnaukowców. Niektórzy znakomici profesorowie uczelni wyższych nauczaliw akademiach nauk, zaś obie instytucje współdziałały i cieszyły się autonomią.

2. FUNDUSZE BEZ WOLNOŚCI, WOLNOŚĆ BEZ FUNDUSZY

1. Opracowany na początku XIX wiekuprzez grupę wybitnych niemieckichfilozofów i myślicieli, takich jakFr. Schelling, W v. Humboldt, J. Fichte,Fr. Schleiermacher, był wykorzystany przytworzeniu Uniwersytetu w Berlinie (1809).

kg601168_038 28/02/06 15:37

41

Okres komunistyczny (II Wojna Światowa – do roku 1989)Kwestia przeszłości komunistycznej jest niezwykle skomplikowana, gdyżrządy komunistyczne miały wpływ na codzienne życie co najmniej trzechpokoleń, kształtując również losy kobiet i mężczyzn w nauce. Choć systemkomunistyczny zmieniał się z biegiem lat, był on zróżnicowany nie tylkoz perspektywy czasu, ale również z punktu widzenia położenia geograficznego:przeszłość komunistyczna była więc wspólna dla krajów Enwise, lecz nieidentyczna. Charakterystyczny zbiór pozytywnych i negatywnych doświadczeńodmienny jest w poszczególnych krajach Enwise oraz różni się w przypadkuindywidualnych pokoleń naukowców obu płci, przy czym najmłodsza generacjapozostaje pod jego najmniejszym wpływem. Taki stan rzeczy powoduje, żewszelkie próby nakreślenia wspólnego obrazu komunistycznej przeszłościmogą przynieść uogólnione wnioski lub czasami prowadzić do ichwyolbrzymienia. Z punktu widzenia opinii publicznej w krajach Enwiseprzeszłość komunistyczna nadal niesie ze sobą subtelne znaczenia, będącźródłem pewnej frustracji społecznej, u której podstaw leży różnorodnośćocen przeszłości, opartych na odmiennych doświadczeniach osobistych,czasem wzajemnie sprzecznych. Podczas warsztatów „Młodzi naukowcy”,zorganizowanych przez grupę Enwise w kwietniu 2003 roku, młody informatykze Słowenii2 stwierdził, że jego zdaniem „głównym powodem, dla któregonaukowcy wyjeżdżają z kraju, nie są pieniądze, ale zmęczenie panującąfrustracją i napotykanymi komplikacjami”. W chwili obecnej humaniści i socjologowie, badający ów problem, dokonująponownej analizy zagadnienia komunistycznej przeszłości jako procesudynamicznego, nie zaś jako stanu statycznego, aby móc w sposób całościowydać wyraz wszelkim pozytywnym i negatywnym doświadczeniom.Po II Wojnie Światowej większość krajów Enwise przyjęła sowiecki modelsystemu szkolnictwa wyższego i B+R. Ten fakt stanowił pierwsze, dramatyczneodejście od narodowych tradycji kulturowych i systemu tworzenia instytucji.Całkowicie przekształcono sektor szkolnictwa wyższego i B+R w krajachEnwise, co przyniosło utratę ich autonomii instytucjonalnej. Po pierwszeoznaczało to wprowadzenie podziału sektora szkolnictwa wyższego i B+R.Głównymi zadaniami uniwersytetów oraz innych szkół wyższych stały siędydaktyka oraz w mniejszym stopniu badania naukowe. W krajach Enwisedokonano reorganizacji krajowych akademii nauk zgodnie ze strukturąorganizacyjną Akademii Nauk w ZSSR. W ten sposób struktura jednosteknaukowych Akademii Nauk stała się podstawową formą organizacji sektoraB+R w tych krajach.Po drugie oznaczało to wprowadzenie ścisłej rządowej gospodarki planoweji kontroli obu sektorów. Władze partii komunistycznej wydawały dyrektywyw sprawie państwowej polityki naukowo-technicznej. Na sektory szkolnictwawyższego i B+R wywierano silny ideologiczny nacisk, obejmujący kontrolęmożliwości awansu i rozwoju życia zawodowego pracowników dydaktycznychi naukowych.Obiecującemu potencjałowi zasobów ludzkich w krajach Enwise umożliwianostudia dyplomowe i podyplomowe w centrum nauki (ZSSR). Jednostkinaukowo-badawcze w krajach Enwise kupowały również wyposażenie zeZwiązku Radzieckiego. 2. Zob. końcową część Rozdziału 4 natemat warsztatów „Młodzi Naukowcy”zorganizowanych przez grupę Enwise.

kg601168_038 28/02/06 15:37

42

Dla celów niniejszej analizy kraje Enwise zostały podzielone na trzy grupy3.Ów podział ma również ułatwić zrozumienie sposobu funkcjonowania B+Rw systemie komunistycznym:● Bułgaria, Republika Czeska i Republika Słowacka (wówczas wspólnie

tworzące Czechosłowację), Węgry oraz Polska4: w okresie komunistycznymbyły niezależnymi państwami, pozostającymi pod wpływem ZSSR orazbędącymi częścią tak zwanego Bloku Radzieckiego. Zgodnie z koncepcjąJ. Bena-Davida, były one częścią peryferii nauki. Krajowe Akademie Naukzostały w większości z nich założone już w XIX wieku. Co więcej, owe krajejuż w pierwszej połowie XX wieku stworzyły systemy demokratycznei ekonomie rynkowe.

● Trzy Państwa Bałtyckie: Estonia, Litwa i Łotwa: po II Wojnie Światowejnależały one przez pięćdziesiąt lat do ZSSR, stając się w ten sposób częściącentrum nauki. Ten fakt jest istotny, gdyż w praktyce zmienia on dynamikęanalizy sektorów B+R w owych krajach, tak w czasach komunistycznych,jak i w okresie przejściowym. W obu okresach rozwój państw bałtyckichróżnił się od zmian, jakie następowały w krajach z pierwszej grupy, zaśzrozumienie owych odrębności konieczne jest, aby uchwycić specyficznycharakter reform B+R. Państwa bałtyckie nie utworzyły Krajowych AkademiiNauk w XIX wieku, co również ma znaczenie w interpretacji kształtu reformsektora B+R.

● Słowenia i Rumunia: w okresie komunistycznym Słowenia była częściąSocjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii (SFRJ), zaś Rumunia byłaniezależnym państwem narodowym. SFRJ znajdowała się pod wpływamiZSSR, ale nie była częścią Bloku Sowieckiego; Rumunia podlegała wpływomZSSR oraz była częścią Bloku Sowieckiego. W przeciwieństwie do innychkrajów Enwise, systemy polityczne w SFRJ oraz Rumunii w okresiekomunistycznym cechowały się tendencjami separatystycznymi. System


Powierzchnia 108 333 km2

Stolica Berlin

Ludność 16,4 milionów mieszkańców (1989)

Religie protestanci (31%), rzymskokatolicy(7%), 1% inne religie/kościoły,niereligijni (61%)

Ustrój republika socjalistyczna

Waluta 1 marka (wschodnia) =100 Pfennige

Źródło: Statistisches Amt der DDR (1990): Statistisches Jahrbuchder DDR 1990. Rudolf Haufe Verlag: Berlin w Burkhardt, 2003.

Obszar 255 804 km2

Stolica Belgrad

Ludność 23,5 miliona mieszkańców

Skład etniczny Serbowie, Chorwacji, Muzułmanie,(spis z 1981 r.) Słowianie, Słoweńcy,

Macedończycy i Czarnogórcy(ponad 80 %) – Albańczycy (7,7%)i Węgrzy (1,9 %)

Religie (1990) rzymskokatolicy (30 %),prawosławni (50 %), muzułmanie(9 %), protestanci (1 %), inni (10 %)

Ustrój Socjalistyczna FederacyjnaRepublika Jugosławii

Waluta (January 1991) US$1 = Dinar (YD10.50)

Źródło: Blagojević, 2003.

Niemiecka Republika Demokratyczna(GDR) / Deutsche DemokratischeRepublik (DDR)(1949 – 1990)

Socjalistyczna Federacyjna RepublikaJugosławii (SFRJ)Dane z grudnia 1990 r.

3. Przyczyny podziału na trzy grupypodane są w poszczególnych punktach.4. oraz Niemiecka RepublikaDemokratyczna.

kg601168_038 28/02/06 15:37

43

komunistyczny w SFRJ oceniono jako zbyt liberalny (według jego własnychnorm wolności) oraz zbyt autorytarny w Rumunii (również według jegowłasnych norm wolności). W każdym razie, SFRJ i Rumunia nie przyjęłysowieckiego modelu B+R oraz szkolnictwa wyższego. Ten fakt pozwala lepiejzrozumieć działania na tym obszarze w Rumunii i Słowenii, które wybiórczozaadoptowały modele zachodnie i sowieckie.

Strategicznym celem działań krajów tak zwanego Bloku Sowieckiego byłozwycięstwo w Zimnej Wojnie pod dowództwem ZSSR. Na nauce i naukowcachz krajów Enwise spoczywało brzemię odpowiedzialności za wprowadzanieracjonalnych, w mniemaniu władz, zasad istnienia społeczeństwasocjalistycznego. Pod tym względem mediom komunistycznym udało sięstworzyć pozytywny publiczny wizerunek nauki w społeczeństwie. Naukowcównie postrzegano już jako nośników narodowych tradycji i wartości kulturowych(jak było to w okresie poprzedzającym czasy komunistyczne), ale jakobudowniczych owego racjonalnego społeczeństwa socjalistycznego, zaś naukacieszyła się wówczas względnym prestiżem.W roku 1949 Związek Radziecki, Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumuniai Węgry utworzyły tak zwaną „Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej”,znaną jako RWPG5. Naczelnym celem RWPG była wspólna gospodarkaplanowa, wzajemna pomoc oraz podział pracy, obejmujący działalnośćintelektualną. Jednak Związek Radziecki, którego ludność stanowiła 70%populacji RWPG, dominował w organizacji, a dodatkowo był głównymźródłem energii i surowców grupy. W praktyce RWPG stanowiła przykrywkę,pod którą proces badań i szkolnictwa był planowany i kontrolowany przez ZSSR.W tym okresie konkretne profile B+R w większości krajów Enwise wyznaczanebyły przez RWPG.

5. Dołączyły do niej później NRD,Albania, Mongolia, Kuba i Wietnam, orazna specjalnych warunkach SFRJ w roku1964.

W okresie komunistycznym nauka stanowiła tosamo przedsięwzięcie zarówno w krajachEnwise, jak i w krajach zachodnich, co oznaczało,że naukowcy z obu obszarów uczestniczyliw jednym i tym samym wyścigu. Współczesnanauka jest jednak bardzo kosztowną rzeczą. Jakpokazują badania rosyjskie, „stosunek pomiędzymaterialnymi i technicznymi podstawami

(niezbędnym wyposażeniem) oraz dopływeminformacji, zapewnianymi przez naukę sowieckąi naukę w krajach zachodnich, w tym USA,wynosił w okresie komunistycznym 1:100”. Jeślimożna na tym oświadczeniu polegać, to widać,że wyniki wyścigu były przesądzone, zanim sięjeszcze zaczął.Źródło: Sretenova, 2003.

Rywalizacja między Wschodem i Zachodem w okresie Zimnej Wojny

kg601168_038 28/02/06 15:37

44

Gospodarcza kontrola Związku Radzieckiego nad Europą Wschodniązakończyła się w latach 80 XX wieku w okresie rządów Michaiła Gorbaczowa.W 1985 roku RWPG przyjęło program wszechstronnej współpracy naukowo-technicznej. Wcześniejszy nacisk na przemysł ciężki został przeniesiony napięć dziedzin, w których, jak sądził Gorbaczow, RWPG zdecydowaniepozostawało za Zachodem: zastosowanie komputerów, automatyzacja, energiaatomowa, nowe materiały i technologie oraz biotechnologia (Gavin, 2001: 86). Mobilność naukowców i pracowników uniwersyteckich w RWPG częścioworealizowano w ramach wewnętrznych sieci i programów wymiany, w całościkontrolowanych przez ZSSR. Zarządzanie nauką w okresie rządówkomunistycznych, to znaczy państwowa polityka w dziedzinie nauki i techniki,w tym mechanizmy finansowania B+R i ich struktura, było całkowiciepodporządkowane tym celom strategicznym.

� Struktura sektora B+R w krajach EnwiseSektor B+R podzielony był w większości krajów Enwise na dwie osobnepodgrupy. Podstawowe i zaawansowane badania prowadzone byływ akademiach (Krajowych Akademiach Nauk, Akademiach Rolniczych,Akademiach Medycznych itp.), zaś nauki stosowane oraz rozwój technologicznyskładał się na tak zwane branżowe B+R w państwowych instytutach naukowo-badawczych, nad którymi pieczę miały różne ministerstwa i gałęzie przemysłu.Owe podgrupy stanowiły rządowy sektor B+R. Krajowe Akademie Naukw krajach Enwise działały jako główne krajowe ośrodki badawcze, podobniedo Centre National de la Recherche Scientifique we Francji czy InstytutuMaxa-Planka w Niemczech6 oraz w tym samym czasie jako stowarzyszeniawybitnych naukowców (zachodni model akademii). Krajowe Akademie Naukzatrudniały najlepszych naukowców oraz posiadały pewne przywileje. Na


6. W czasach komunistycznych NRDniezmiennie stosowała model Humboldta,według którego uniwersytety byłyjednostkami dydaktyczno-badawczymi.

W dniu 12 sierpnia 1953 roku, w okresieintensywnej rywalizacji pomiędzy StanamiZjednoczonymi a ZSSR w sektorze energiiatomowej, zdetonowano pierwszą sowieckąbombę wodorową. W 1954 roku w miasteczkuObnińsk niedaleko Moskwy rozpoczęto pracew pierwszej elektrowni nuklearnej na świecie.W tym samym roku powstał Europejski OśrodekBadań Jądrowych (CERN), największe naświecie centrum fizyki cząstek elementarnych.Rok później w Moskwie podpisano dwustronneumowy pomiędzy ZSSR i kilkoma państwamiEnwise. Na przykład w 1955 roku ZSSRi Bułgaria zawarły „tajne porozumienie”o współpracy w dziedzinie fizyki jądrowej i użyciuenergii atomowej do celów pokojowych.W ramach porozumienia ZSSR planowało pomócBułgarii zbudować eksperymentalny reaktorjądrowy oraz przeszkolić fizyków bułgarskichw zakresie fizyki jądrowej. W 1956 rokuw Moskwie ZSSR i przedstawiciele rządów

niektórych krajów Enwise (Bułgaria,Czechosłowacja, Polska i Rumunia) oraz innychpaństw członkowskich podpisały konwencjęo utworzeniu Zjednoczonego Instytutu BadańJądrowych (JINR), międzynarodoweji międzyrządowej organizacji B+R z siedzibąw Dubnej, niedaleko Moskwy. JINR powstałow celu zjednoczenia intelektualnegoi materiałowego potencjału państw członkowskichi wykorzystania go do badań właściwości materii.JINR stopniowo zmienił się z instytucji czystonaukowo-badawczej w międzynarodowecentrum, gdzie teoretyczne dziedziny nauk,inżynieria i badania stosowane były ściślezwiązane ze szkoleniami. Zgodnie z informacjąpodaną na stronie internetowej JINR, „JINRzajmuje praktycznie ten sam obszar intelektualny,jaki zajmował przed rozpadem systemukomunistycznego w Europie”.

Źródło: Sretenova i Tripsa, 2003.

O JINR

kg601168_038 28/02/06 15:37

45

przykład Węgierskiej Akademii Nauk, będącej główną instytucją naukowąw kraju, przysługiwało wyłączne prawo przyznawania stopni naukowych.Krajowe akademie nauk w Estonii, na Łotwie i Litwie podporządkowane byłyprezydium Akademii Nauk ZSSR, zaś instytucje szkolnictwa wyższego –Ministerstwu Oświaty ZSSR.

� Nauka w czasach represji ideologicznych Nacisk polityczny na naukowców i naukę był zróżnicowany w zależności oddanej instytucji (uczelnie i akademie naukowe) oraz dziedzin badawczych.W wysokim stopniu zależał on również od wcześniej zdefiniowanych celówstrategicznych: zwycięstwa w Zimnej Wojnie oraz tworzenia racjonalnegospołeczeństwa socjalistycznego. Z tego punktu widzenia ustrój komunistycznymógł w większym stopniu tolerować krajowe akademie nauk i rządowe badaniarozwojowe, co rzadko zdarzało się w przypadku uczelni wyższych. Przyczynastosowania owych podwójnych standardów przez instytucje jest dość oczywista.Na pracownikach naukowych uczelni spoczywały obowiązki dydaktyczne, toznaczy kształcenie młodego pokolenia naukowców i badaczy. Dlategoniewłaściwi naukowcy mieli nie być dopuszczani do pracy dydaktycznejz młodymi ludźmi, zwłaszcza w naukach społecznych i humanistycznych.Szczególną uwagę zwracano na rozwój nauk przyrodniczych (ze względu nazainteresowania militarne), podobnie jak czynili to rywale z Bloku Zachodniego.Na nauki ścisłe kładziono mniejszy nacisk niż na nauki społeczne czyhumanistyczne, które miały wspierać oficjalną politykę partii, co uniemożliwiałojakikolwiek kompromis w tym zakresie.

� Presja ideologiczna i rozwój karieryW ekonomii rynkowej nadrzędne znaczenie ma działalność gospodarcza, zaśkariery w polityce, sztuce i nauce są na dalszych miejscach. W czasachkomunistycznych działalność gospodarcza nie istniała w ogóle, w polityceobowiązywały szczególne kryteria doboru, a sztuka znajdowała się pod kontroląwładzy. Oznaczało to, że szkolnictwo wyższe oraz sektor B+R stanowiłypewną opcję w wąskim zakresie możliwości rozwoju zawodowego. Ze względuna brak alternatyw, sektory szkolnictwa wyższego i B+R przyciągnęły narodowąelitę intelektualną w krajach Enwise.Członkowsko w partii było koniecznym warunkiem udanego rozwoju karieryzarówno w szkolnictwie wyższym, jak i w B+R. I tak został stworzonypodwójny standard oceny jakości badań naukowych i awansu. Podstawąwyboru i awansu pracowników był sprawdzian klasowy i partyjny. Rządzącapartia komunistyczna tolerowała przedstawicieli inteligencji, gdyż musielioni przejść przez kilka obowiązkowych sprawdzianów, aby odsiać te osoby,które same lub ich rodziny były obce ustrojowi. Nawet jeśli takim osobom udałosię dostać posady na uczelni lub w instytucji badawczej, każdy krok ichrozwoju zawodowego był pod ścisłą obserwacją partii. Pracownicy, którychuznano za niewłaściwych, pozostawali na niskim szczeblu hierarchii aż doprzejścia na emeryturę. W tym okresie awans na stanowisko profesoranadzwyczajnego lub zwyczajnego wymagał aprobaty rządzącej partiikomunistycznej.

kg601168_038 28/02/06 15:37

46

W czasach komunistycznych większość wymian naukowo-badawczychi dydaktycznych odbywała się w obrębie krajów Enwise oraz pomiędzy tymikrajami i ZSSR; w sumie owe kraje, jako grupa, odczuwała skutki pewnejizolacji od reszty świata. Sprawa izolacji jest dość delikatna, gdyż ma swojekorzenie w obowiązującym ustroju komunistycznym. Jej również należy sięprzyjrzeć w kategoriach procesu, to znaczy z perspektywy czasu oraz położeniageograficznego. Oznacza to, że na początku okresu izolacja naukowa byławyraźniejsza, zaś z upływem czasu stopniowo łagodniała. Pod względempołożenia geograficznego naukowcy słoweńscy mogli niezmiennieuczestniczyć w konferencjach organizowanych w krajach zachodnich.Dotyczyło to częściowo także naukowców węgierskich i polskich od conajmniej 1970 roku i w latach późniejszych. We wszystkich krajach Enwisew czasach komunistycznych czołowi naukowcy reprezentujący wysokiszczebel nauki, właściwi naukowcy, jak również nomenklatura dobieranaz partyjnego klucza, nie napotykali trudności jeśli chodzi o wyjazd do krajówzachodnich.Sytuacja w sektorze badań rozwojowych w SFRJ i Rumunii w pewnym stopniuróżniła się od sytuacji w innych krajach Enwise. O ile w krajach Enwiseakademie nauk wzorowały się na modelu sowieckim, o tyle w Rumunii w latachsiedemdziesiątych system polityczny rządów Ceausescu wykonał ruchw przeciwnym kierunku: Rumuńska Akademia Nauk odłączyła się od51 instytutów naukowo-badawczych, zamieniając się w zachodni typ akademii,tzn. stowarzyszenie elity naukowej (Glenday, 1993). Owa elita była jednakdobierana jedynie według klucza politycznego.Powyższe stwierdzenia nasuwają pytanie, na które należy odpowiedziećw niniejszym rozdziale: dlaczego sektor B+R w krajach Enwise, na który nieszczędzono nakładów finansowych w okresie komunistycznym, przynosiłw rzeczywistości mniej efektów, niż badania prowadzone w krajach zachodnich?Oczywiście zagadnienia presji ideologicznej oraz izolacji, mechanizmów


W okresie komunistycznym RWPG, EuropejskiOśrodek Badań Jądrowych (CERN) orazZjednoczony Instytut Badań Jądrowych (JINR)były niektórymi z głównych filarów kierującymidziałaniami naukowymi w zakresie B+R (RWPG,JINR) lub wpływającymi na nie (CERN). ZarównoCERN, jedno z pierwszych wspólnycheuropejskich przedsięwzięć w sektorze B+R, jaki JINR, zostały założone, aby fizycy z krajówwschodnich i zachodnich mogli wnieść wkładw zagadnienia fizyki ogólnej w sposób, na jaki niemogliby sobie pozwolić, działając osobno.W tym okresie różne kraje Enwsie zaangażowanebyły w naukowo-badawcze i edukacyjneprogramy JINR (kolejnym znamiennymprzykładem dobrej praktyki i współpracypomiędzy krajami Enwise w czasachkomunistycznych był wspólny program B+R„Inter-Kosmos”). Choć takie programy musiałystosować się do zasad komunistycznych, nie

można nie docenić ich roli w zbliżaniu do siebiegrup specjalistów. Różne kraje Enwise należałylub wciąż należą do różnych naukowo-badawczych i edukacyjnych systemówpartnerskich JINR w zakresie energii jądrowej.W czasach Zimnej Wojny pewne programy CERNi JINR uzupełniały się. Dało to także fizykomz krajów Enwise, pracującym w JINR, dostęp doCERN. Obecnie wiele państw należy do obuorganizacji, co było niemożliwe w czasie ZimnejWojny. Następujących 20 krajów należy doCERN: Austria, Belgia, Bułgaria, RepublikaCzeska, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy,Grecja, Węgry, Włochy, Holandia, Norwegia,Polska, Portugalia, Republika Słowacka,Hiszpania, Szwecja, Szwajcaria i WielkaBrytania. Umowa o współpracy pomiędzyRumunią i CERN została podpisana w 2002roku.Źródło: Sretenova and Tripsa, 2003.

Współpraca i rywalizacja w sektorowych B+R: CERN i JINR, zachodnie i wschodnie bieguny doskonałości w nauce

kg601168_038 28/02/06 15:37

47

wyboru opartych na sprawdzianach politycznych i klasowych, podwójnestandardy oceny itp., stanowią pewne wyjaśnienie, ale nie dostarczająwyczerpującej odpowiedzi.Aby takiej odpowiedzi udzielić, należy przyjrzeć się polityce naukowej,obowiązującej w okresie komunistycznym. Na politykę naukową składa siępięć powiązanych ze sobą elementów: mechanizmy finansowania, organizacjai zarządzanie, potencjał zasobów ludzkich, podstawy materiałowe i techniczne(niezbędny sprzęt) oraz dostarczanie danych. Częściową odpowiedź napowyższe pytanie daje analiza mechanizmu centralnego planowaniapaństwowych funduszy na B+R w okresie komunistycznym, który przyczyniłsię do małej skuteczności tego sektora, gdyż finansowano miejsca pracy(poszczególne stanowiska pracy), a nie system badań naukowych.Na jakiej zasadzie naukowcy z krajów Enwise oraz naukowcy sowieccywspółpracowali z centrum nauki, radzili sobie ze wspominanymi wcześniejśrodowiskami badawczymi i infrastrukturą badawczą? Wiarygodnymwskaźnikiem oceny wydajności B+R w okresie komunistycznym (oczywiścienie jedynym) jest międzynarodowa ocena publikacji naukowych, odnotowanychprzez uznane międzynarodowe źródła informacji oraz indeksowanych cytowańw czasopismach naukowych o znacznym poziomie wpływu. Instytut Informacji Naukowej (Institute for Scientific Information) w Filadelfii w Stanach Zjednoczonych jest takim wiarygodnym źródłem informacji.Monitoruje on publikacje naukowe i cytowania w trzech specjalistycznychbazach danych, w których obowiązują ścisłe kryteria wyboru: Indeks CytowańNauk Ścisłych (SCI) w dziedzinie nauk przyrodniczych i technicznych; IndeksCytowań Nauk Społecznych (SSCI) w dziedzinie nauk społecznychi humanistycznych; Indeks Cytowań Sztuki i Nauk Humanistycznych (A&HCI).Tabela 2.1 daje pewien wgląd w względny udział publikacji i cytowańnaukowców z różnych krajów, w tym z krajów Enwise, pod koniec okresukomunistycznego.

Krok 1: Otrzymać zaproszenie od organizatorów;uzasadnić osobisty związek i znajomośćz organizatorami (skąd są, jak się dowiedzielio naukowcu); złożyć oświadczenie, czy ma siękrewnych w kraju, do którego się jedzie wyjazdulub ogólnie za granicą; uzyskać rekomendacje odkierownika jednostki (zazwyczaj mężczyzny).Krok 2: Otrzymać zgodę organizacji partiikomunistycznej w jednostce, w której się pracuje.Krok 3: Otrzymać zgodę od pracownikaodpowiedzialnego za tajne informacje (tak zwanaSecuritatea) na poziomie instytucji zatrudniającej.Miał on (nigdy nie słyszało się ona) prawoprzesłuchać osobę, zebrać z różnych źródełinformacje na temat naukowca oraz w końcupowiedzieć tak lub nie bez żadnych dodatkowychwyjaśnień.

Krok 4: Otrzymać zgodę z Wydziału StosunkówZewnętrznych w Ministerstwie Edukacji (szefwydziału mianowany był przez Elenę Ceausescui miał polecenie informować ją o wszystkichmożliwych wyjazdach).Krok 5: Otrzymać zgodę UniwersyteckiegoOśrodka Partii w Bukareszcie.Krok 6: Te pięć kroków było konieczne, żebyprzygotować akta, które musiały byćprzedstawione w Wewnętrznym Ministerstwie –Biurze Paszportowym, aby otrzymać wizęrumuńską.Krok 7: Otrzymać wizę rumuńską; otrzymać wizęzagraniczną z wyznaczonej ambasady krajuw Rumunii.

Źródło: Tripsa, 2003.

Siedem kroków w kierunku konferencji międzynarodowych … (które musiał pokonać naukowiec rumuński, żeby na nią pojechać)

kg601168_038 28/02/06 15:37

48

Tabela 2.1: Względny udział publikacji i cytowań naukowców z różnych krajów (1989)

Kraj Względny udział publikacji Względny udział cytowań

USA 36,81 % 50,82 %

Wielka Brytania 8,96 % 9,61 %

ZSSR 7,27 % 1,63 %

Polska 0,88 % 0,38 %

Czechosłowacja 0,76 % 0,30 %

Bułgaria 0,24 % 0,06 %

Rumunia 0,15 % 0,05 %

Źródło: Scientometrics, t. 1-6, Nr 16, 1989.

To samo źródło ujawnia profile i priorytety badań w różnych krajach Enwisepod koniec okresu komunistycznego. W sposób pośredni pokazuje, że profilbadań w dwóch dziedzinach, chemii i fizyce, w wymienionych krajach Enwisepodobny był do profilu centrum naukowego (ZSRR). Aby dokonać pełnejanalizy tego zagadnienia, należałoby przeprowadzić dalsze badania.W okresie komunistycznym naukowcy z tak zwanego Bloku Sowieckiegootrzymywali stosowną pomoc finansową, ale byli znacznie bardziej ograniczenipod względem politycznym i ideologicznym. Po upadku komunizmu uzyskalioni wolność polityczną, ale w znacznej mierze utracili otrzymywane wcześniejfundusze. Tragedia naukowców w krajach Enwise, która dotyczy takżenaukowców rosyjskich, polega na tym, że w przeciwieństwie do swoichzachodnich odpowiedników, mieli oni w różnych momentach albo funduszealbo wolność, ale nigdy nie mogli korzystać z nich obu w tym samym czasie7. Sam system finansowania badań w czasach komunistycznych, tzn. funduszedla poszczególnych miejsc pracy, nie zaś dla samego systemu badań, nie byłoparty na zasadzie rywalizacji. Ta szczególna cecha systemu finansowaniamiała szereg konsekwencji na poziomie osobistym: wszyscy naukowcyzatrudnieni byli na stałym etacie oraz otrzymywali stałe miesięcznewynagrodzenie (pensję). Byli oni w luksusowej sytuacji, mogąc poświęcić całyswój czas na badania naukowe i nie musząc rywalizować o fundusze na realizacjęprojektów, co zawsze i wszędzie wymaga nakładów czasu i energii. Tewyjątkowe warunki zaowocowały bardziej efektywną pracę w teoretycznychdziedzinach badań i, w mniejszym stopniu, w dziedzinach eksperymentalnychw omawianym okresie. Owa luksusowa sytuacja nie zawsze jednak miałapozytywny wpływ na efektywność całości sektora B+R: ponieważ nie działałżaden system przyznawania funduszy, a przez to nie istniała konkurencjaw zakresie finansowania projektów, wkład pracy na polu naukowym w dużymstopniu zależał od osobistego wyboru, oddania dziedzinie badawczeji zainteresowania nią (z reguły naukowiec, który otrzymał posadę w sektorzebadań naukowych, nie mógł być zwolniony z powodu słabych wynikównaukowo-badawczych). W okresie komunistycznym sektor badań naukowychw krajach Enwise odnosił względne sukcesy, nie z powodu rozwiązań


7. Ta sytuacja sprowokowałaamerykańskiego historyka i filozofa,Lorena Grahama, aby zadać pytanie:„Co jest w nauce ważniejsze, wolność czypieniądze?” W niedawno opublikowanejpracy, „What have we learned aboutscience and technology from the Russianexperience?”, Graham odpowiada na topytanie w następujący sposób: „Poważnywniosek, który musimy wysnuć, jeślichodzi o wyniki naukowe i badawcze, jesttaki, że fundusze liczą się bardziej niżrepresje” (Graham, 1998: 130).

kg601168_038 1/03/06 16:03

49

organizacyjnych i sposobu zarządzania nauką oraz związanym z nimi systememfinansowania, ale pomimo nich.Okres przejściowy (1990 – 1998/9)Rozpad ustroju komunistycznego w 1989 roku przyniósł istotne zmianyw społeczeństwach Enwise, począwszy od reorganizacji systemów wartościczy ustanowienia nowych priorytetów po eliminację starych iluzji i narodzinynowych. Wspólnym celem krajów Enwise był powrót do Europy, gdzie byłyjuż od ponad tysiąca lat, oraz do gospodarki rynkowej, którą rozwinęływ pierwszej połowie XX wieku.Aby zrozumieć toczące się procesy, należy pamiętać, że wszystkie krajeEnwise chciały powrócić do narodowych tradycji kulturowych i dokonaćrestrukturyzacji wszystkich sfer działalności publicznej zgodnie z nimi.W pierwszych latach w społeczeństwie panowała powszechna obsesja powrotudo korzeni. Ta swego rodzaju romantyczna skłonność częściowo pozwalawyjaśnić, dlaczego kraje Enwise obrały różne drogi, dążąc do jednego i tegosamego, wspólnego celu: reformy sektorów szkolnictwa wyższego i badań, takaby stały się one wydajniejsze i były konkurencyjne w demokratycznymspołeczeństwie, wprowadzającym gospodarkę rynkową. Takiego wyjaśnieniadostarcza romantyczna skłonność, o której mowa wyżej. Z drugiej stronyprzyjęta metodologia8 nakazuje poszukać odpowiedzi na następujące pytanie:jaki kraj pełnił rolę centrum nauki dla krajów Enwise w okresie przejściowym?Jest to kluczowe zagadnienie, gdyż dotyczy ono transferu modeli szkolnictwawyższego i badań naukowych z centrum nauki oraz następnie przystosowaniaich do warunków poszczególnych krajów i wdrożenia. Można postawić wstępnąhipotezę, że Stany Zjednoczone pełniły w tym okresie tę funkcję w większościkrajów Enwise, zwłaszcza w odniesieniu do modeli szkolnictwa wyższego.Jednak aby potwierdzić lub odrzucić tę hipotezę, to znaczy aby pokazać, żeto amerykańskie lub europejskie trendy dominowały w procesie restrukturyzacjisektora szkolnictwa wyższego w krajach Enwise, należy przeprowadzić analizęporównawczą modeli szkolnictwa wyższego w krajach Enwise. To jednakwykracza poza ramy niniejszego raportu.Można wyróżnić dwie fazy złożonych przekształceń w sektorach szkolnictwawyższego i badań w krajach Enwise w okresie przejściowym: pierwsza,przypadająca na lata 1990-1995, którą można określić jako fazę zmian inicjowanychprzez społeczności naukowe (oddolnie), oraz drugą, od 1995 do 1998/9 roku,zdefiniowaną jako fazę zmian stymulowanych przez twórców polityki (odgórnie).Najpierw przedstawiona jest analiza sektorów badań, a następnie sektorówszkolnictwa wyższego, jednocześnie uwzględniając w omówieniu badańszkolnictwo wyższe, jeśli jest ono istotne dla przebiegu dyskusji.Przekształcenia sektora badań przyniosły głębokie i czasami dramatycznezmiany wszystkich elementów w każdej dziedzinie, tzn. w zakresie legislacji,polityki naukowo-technicznej, instytucji zarządzających, struktury 8. Koncepcja J. Bena-Davida centrumnauki i peryferium nauki.

kg601168_038 28/02/06 15:37

50

organizacyjnej, kształtu instytucji, itd. Aby uniknąć uogólnień, któreprowadziłyby do mylących wniosków, kraje Enwise znów zostały podzielone,tym razem na dwie grupy:● Bułgaria, Polska, Republika Czeska, Republika Słowacka, Rumunia,

Słowenia oraz Węgry (kraje Europy Środkowo-Wschodniej – KEŚW)● Estonia, Litwa i Łotwa, tzn. państwa bałtyckie.

� Działania społeczności naukowej – faza przekształceń systemowych sektorów B+R

� KEŚW ▫ Pierwszym krokiem w kierunku restrukturyzacji sektorów szkolnictwa wyższego

i badań była poprawa legislacji. KEŚW przyjęły nowe ustawy9 o szkolnictwiewyższym i badaniach rozwojowych, których celem było przywrócenieautonomii akademickiej obu typom instytucji (krajowym akademiom naukoraz uczelniom wyższym) oraz przywrócenie wolności akademickiej. Pierwszedziałania były zharmonizowane z procesem demokratyzacji sektora badańnaukowych i przyniosły ogólną decentralizacją struktur instytucjonalnych. Teostatnie stały się samozarządzającymi jednostkami badawczymi, a inicjatywazostała przejęta przez poszczególne jednostki badawcze lub nawetposzczególnych badaczy. Ten krok stanowił również swego rodzaju powrótdo narodowych tradycji kulturowych z okresu przed nastaniem komunizmu,kiedy krajowe akademie nauk oraz uczelnie wyższe były instytucjamiautonomicznymi. W tym czasie sektor badań stanął w obliczu zdecydowanegospadku subsydiów budżetowych, a nawet ich braku.


Redukcje personelu B+R w Republice Czeskiej

Redukcje personelu B+R w Bułgarii

Ocena działań B+R w Polsce

Dane dotyczące akademii nauk jako głównejinstytucji naukowo-badawczej w RepubliceCzeskiej znakomicie ilustrują zakres redukcji.Łączna liczba ośrodków naukowo-badawczychspadła z 85 do 59, zaś łączna liczbapracowników obniżyła się z 13 896 w 1989 rokudo 6 972 w październiku 1993 roku.

Źródło: Havelková, 2003.

W 1989 roku Bułgarska Akademia Naukobejmowała 122 jednostek naukowo-badawczych; w tej chwili w jej skład wchodzi68 jednostek naukowo-badawczych(instytutów, ośrodków i laboratoriów).Łączna liczba personelu naukowo-badawczegow rządowym sektorze B+R spadła z 12 842w 1993 roku do 6 387 w 2001 roku (oznaczato spadek o 50,2%). Źródło: Sretenova, 2003.

W Polsce na tym etapie wprowadzono systemoceny przez niezależnych ekspertów:„Wprowadzony w 1991 roku system oceny przezniezależnych ekspertów opierał się na zasadzieoceny działań badań rozwojowych przezreprezentantów dyscyplin i dziedzin naukiwybieranych przez środowisko akademickie(osoby z doktoratem i wyżej) w dwóch etapach.Oceny dokonywano na kilku poziomach

(eksperci, sekcje, zespoły). Ostateczny komitetoceny składał się z 12 przedstawicieli środowiskai 7 ministrów wyznaczonych przez Premiera.W ten sposób ocena zawierała elementpolityczny, gdyż związek pomiędzy badaniamii bieżącą polityką rządu oraz poszczególnychministrów był brany pod uwagę”.

Źródło: Oleksy, 2003.

9. Bułgaria w 1990r. i 1991r., RepublikaCzeska w latach1990-92, Polska w 1990roku, Rumunia w latach 1990-92.

kg601168_038 28/02/06 15:37

Taka sytuacja wskazywała na pewną strategię adaptacyjną, zastosowaną wewszystkich krajowych akademiach nauk po upadku komunizmu oraz prowadziłado drugiego etapu restrukturyzacji badań.

▫ Drugi krok w kierunku restrukturyzacji sektora B+R związany był z drastycznąredukcją kadry zatrudnionej w tym sektorze w większości KEŚW. Krajoweakademie nauk w krajach Enwise, działając na mocy nowego statusu prawnegojako niezależne, samozarządzające instytucje badawcze, dokonały reformystruktur w celu optymalizacji liczby jednostek naukowo-badawczych orazkadry zatrudnionej w badaniach naukowych.W KEŚW proces redukcji kadry naukowej odbywał się równolegle z procesemoceny działalności naukowo-badawczej i rozwojowej na różnych poziomach,począwszy od pojedynczych badaczy, a kończąc na organizacjach naukowo-badawczych jako całości.

▫ Trzeci krok w kierunku restrukturyzacji badań związany był z wprowadzeniemnowych mechanizmów finansowania badań na podstawie systemu przyznawaniagrantów. Budżety krajowych akademii nauk, jako głównych reprezentantówrządowych programów badawczych w większości KEŚW, z wyjątkiem Polskii Słowenii, nadal pochodziły bezpośrednio od państwa (tak, jak to byłowpoprzednim okresie), a następnie rozprowadzano te pieniądze do poszczególnychinstytutów. Odpowiednie ramki pokazują, że nowo utworzone ciała przyznającegranty oraz fundacje finansujące działania badawcze na zasadzie konkurencjistanowią dodatkowe źródła finansowania badań rozwojowych w KEŚW.Pozarządowymi badaniami rozwojowymi na Węgrzech i w Polsce wyłoniły się pewnenowatorskie badania w prywatnych instytucjach non-profit10.

51

W 2002 roku w Republice Słowackiej 0,59% PKBbyło przeznaczone na sektor B+R, z czego 0,30%PKB było finansowane z budżetu państwa.Specjalne organy państwowe – Agencja ds.Nauki i Techniki oraz VEGA (Agencja StypendiówNaukowo-Badawczych) przyznaje grantynaukowo-badawcze na drodze konkursu. Rocznąpomoc, jakiej udzielają te dwie jednostki, należyuznać za dodatkowy dochód w budżecieSłowackiej Akademii Nauk, która finansowanajest głównie z budżetu państwa.Źródło: Velichová, 2003.

Na Węgrzech rządowe fundusze na B+Rstanowią około 65-70% łącznego funduszuAkademii i uczelni wyższych. Grantyprzyznawane przez różne organy stypendialne,takie jak OTKA (Fundusz Badań Naukowych),MÜFA (Fundusz Rozwoju Techniczego) i NKFP(Krajowy Program Badań Rozwojowych)stanowią większość tych funduszy

Źródło: Groó i Papp, 2003.

Nowy system finansowania w Republice Słowackiej

Nowy system finansowania na Węgrzech

Nowy system finansowania w Polsce Nowy system finansowania w Bułgarii

W Polsce Ministerstwo Nauki i Techniki rozdzielafundusze dla Polskiej Akademii Nauk i innychinstytucji B+R, które nadzoruje. Instytucje B+Rmogą również mieć własne źródła finansowania,na przykład prowadzą badania, za któreotrzymują granty zlecone przez osoby trzecie.Źródło: Oleksy, 2003.

W Bułgarii subsydia z budżetu państwa obejmująokoło 80% dochodu Bułgarskiej Akademii Nauk,zaś granty z Krajowego Funduszu Badań (organupaństwowego, który przyznaje granty na drodzekonkursu) stanowią rocznie około 3%.

Źródło: Sretenova, 2003.

10. Zgodnie z definicją podanąw podręczniku metodologicznym FrascatiManual, działania w zakresie badańrozwojowych sklasyfikowane sąw czterech sektorach ekonomii: sektorszkolnictwa wyższego (HES), sektorrządowy (GOV), sektor przedsiębiorstw(BES) oraz sektor instytucji non-profit(PNP).

kg601168_038 28/02/06 15:37

52

▫ Czwarty krok w kierunku restrukturyzacji badań związany był ze stopniowymwyłanianiem się sektora B+R w szkolnictwie wyższym, tzn. działań naukowo-badawczych podejmowanych w instytucjach szkolnictwa wyższego, któryw poprzednim okresie nie istniał lub był zaniedbany. Wprowadzenie nowychmechanizmów finansowania działań naukowo-badawczych miało pozytywnywpływ na zapoczątkowanie badań na uczelniach, ponieważ stały się onedodatkowym źródłem pozyskiwania funduszy. Jednak nowo utworzone ośrodkinaukowo-badawcze, działające na uczelniach, wyłoniły się jako finansowoautonomiczne struktury. Wcześniejszy podział na działalność dydaktycznąi naukową został w pewien szczególny sposób powielony w obrębie badańw instytucjach szkolnictwa wyższego. Widocznie pomimo nakładów pracynie było łatwo odejść od sowieckiego modelu badań stosowanego przez bliskopół wieku w większości KEŚW. Więcej czasu, niż przewidywano początkowo,potrzebne jest, aby dokonała się niezbędna integracja działalności naukowo-badawczej na uczelniach wyższych. Podczas tej fazy większość KEŚW przyjęłanowe ustawodawstwo o szkolnictwie wyższym oraz, w związku z tym, dokonałarewizji systemów stopni naukowych11. Na Węgrzech uczelnie odzyskały prawodo nadawania stopnia naukowego doktora. Prawo nadawania tego stopniazawsze przysługiwało uczelniom w Bułgarii, Polsce, Republice Czeskieji Republice Słowackiej, Rumunii oraz na Słowenii, nawet w okresiekomunistycznym.Pierwsza faza przekształceń badań naukowych w KEŚW przebiegała prawiew ten sam sposób. Wszystkie zachowały krajowe akademie nauk(w zmniejszonej formie) zgodnie z ich narodowymi tradycjami kulturowymi.Rozdział pomiędzy działalnością naukowo-badawczą i dydaktyczną nadal


11. Przegląd hierarchii struktury systemustopni i tytułów naukowych w obrębieszkolnictwa wyższego i badań w krajachEnwise przedstawiony jest w Aneksie 3niniejszego Raportu

Dobra praktyka w Słowenii

W 1985 roku Słowenia wprowadziła specjalnyprogram stypendialny dla młodych naukowcówna studiach magisterskich i doktoranckich. RządSłowenii próbuje także uaktywnić badaniastosowane, oferując instytutom badawczym

i uniwersytetom pomoc na wykonanie projektów,które uzyskały już z przemysłu decyzjęo częściowym finansowaniu.

Źródło: Mladenič, 2003.

B+R prywatnych instytucji non-profit na Węgrzech

B+R prywatnych instytucji non-profit w Polsce

Fundacja Baya Zoltána jest największą fundacjąnaukowo-badawczą w kraju. Założona w 1993roku przez Krajowy Komitet ds. RozwojuTechnicznego, posiada trzy instytuty naukowo-badawcze: Instytut Biotechnologii,Instytut Materiałoznawstwa i Technologii orazInstytut Logistyki i Technologii. Finansowany jestz grantów, kontraktów B+R oraz odsetek(fundusze pozarządowe).

Źródło: Groó and Papp, 2003.

Po wprowadzeniu gospodarki rynkowej w Polsceutworzyły się prywatne instytucje B+R orazniezależne instytuty branżowe. Zakładanorównież nowe, autonomiczne ośrodki naukowo-badawcze, takie jak Instytut AdamaSmitha w Warszawie lub Fundacja Case.Instytucje tu wymienione są fundacjami, a więcfinansowane są z funduszy prywatnych.Określają się jako niezależne, prywatne,niekomercyjne instytucje non-profit.Źródło: Oleksy, 2003.

kg601168_038 28/02/06 15:37

53

istnieje w niektórych z tych krajów. Krajowe akademie nauk wciąż otrzymująbezpośrednie fundusze z budżetu państwa (z wyjątkiem Polski i Słowenii). Cowięcej, owe kraje zachowały poprzedni dwupoziomowy system stopniakademickich, poza Rumunią i Słowenią, gdzie ten system nie został nigdywprowadzony.Analiza pierwszej fazy przekształceń sektora B+R w KEŚW ukazuje pewnemankamenty. Przebudowę tego sektora w tych krajach rozpoczęto bezsprecyzowanej strategii narodowej lub – przynajmniej – wizji długofazowegorozwoju tego sektora, co w konsekwencji przyniosło pewne straty.W szczególności reformy miały najbardziej negatywny wpływ na tak zwanebranżowe badania rozwojowe, które, z wyjątkiem Węgier, w rzeczywistościcałkowicie zaniknęły w większości KEŚW.

� Państwa BałtyckieJako grupa, Estonia, Litwa i Łotwa odziedziczyły po ZSRR stosunkoworozwinięty sektor B+R. Był on jednak przystosowany do potrzeb wielkiegoZwiązku Sowieckiego i to, co wcześniej stanowiło jego mocną stronę, w nowejsytuacji stało się uciążliwe. W okresie przejściowym do gospodarki rynkowejten sektor badań nie mógł utrzymać wydajności i musiał być zmniejszony, abydorównać możliwościom i potrzebom małego, niezależnego kraju: nie byłjednak stworzony do tego celu. Pozwala to zrozumieć, dlaczego przekształceniasektora B+R w trzech państwach bałtyckich były radykalniejszei dramatyczniejsze niż w KEŚW. Mówiąc ogólnie, formalny model przekształceńbadań w krajach bałtyckich był taki sam. Jednak treść i kontekst tego formalnegomodelu były inne niż w KEŚW. Poniżej dokonano porównania państwbałtyckich i KEŚW, koncentrujące się na różnicach procesów przekształceń.

▫ Pierwszy krok: trzy państwa bałtyckie stworzyły nową podstawę legislacyjną,ukierunkowaną na sektor B+R. Nowe prawodawstwo dotyczące działalnościnaukowo-badawczej, przyjęte w krajach bałtyckich w czasie pierwszej fazyprzekształceń badań, przywróciło nie tylko zasadę autonomii, ale takżestworzyło podwaliny integracji działalności naukowo-badawczej w obrębieuczelni wyższych. W tym czasie KEŚW skupiły się na tworzeniu podstawylegislacyjnej dla przekształceń sektora szkolnictwa wyższego.

▫ Drugi krok: w 1994 roku Estonia przekształciła Akademię Nauk, wzorowanąna modelu sowieckim, w akademię w stylu zachodnim, tzn. stowarzyszeniewybitnych naukowców. To samo miało miejsce w przypadku LitewskiejAkademii Nauk i Łotewskiej Akademii Nauk. Różny los spotkał dawneinstytuty naukowo-badawcze należące do Akademii (17 instytutów naukowo-badawczych przy Estońskiej AN, 19 – przy Litewskiej AN oraz 18 – przyŁotewskiej): część z nich została zamknięta, część stała się niezależnymipaństwowymi instytutami naukowo-badawczymi, działającymi pod patronatemstosownych Ministerstw Edukacji i/lub Nauki, a część z nich została połączonaz odpowiednimi uczelniami wyższymi.

Zmiany prawnew Słowenii

Być może Słowenia jestjedynym krajem w grupieKEŚW, który podczas tej fazyskupił się także na promowaniulegislacji B+R. W 1991 rokuprzyjęto w Słowenii ustawęo działalności badawczej orazw 1994 roku kilka innych aktówprawnych o finansowaniukrajowych programówbadawczych.Źródło: Mladenič, 2003.

kg601168_038 28/02/06 15:37

54

Tak więc główna różnica pomiędzy przekształceniami sektora badań w KEŚWi w państwach bałtyckich polega na tym, że KEŚW zachowały istniejącekrajowe akademie nauk, które nadal funkcjonują jako publiczne, rządoweorganizacje badawcze, zaś państwa bałtyckie przekształciły krajowe akademienauk w publiczne, nie-rządowe organizacje. W rezultacie trzy kraje bałtyckie,w przeciwieństwie do pozostałych krajów Enwise, dokonały całkowitejrestrukturyzacji poprzedniego rządowego sektora badań.

▫ Trzeci krok: Państwa bałtyckie dokonały przekształcenia struktury finansowaniabadań w sposób radykalny, tzn. całkowicie. Na przykład w Estonii EstońskaFundacja Nauki (ESF) oraz Fundacja Innowacji (obecnie część EstońskiejAgencji Przedsiębiorczości, EAS) zostały stworzone, aby finansować wszystkieetapy badań. Wprowadzony został zupełnie nowy system przyznawaniagrantów jako narzędzie promocji polityki naukowo-technicznej, uwzględniającekonkurencyjność.

� Działania twórców polityki – faza odgórnychprzekształceń sektorów szkolnictwa wyższego i badańCelem tej fazy była definicja krajowych priorytetów, potrzeb i możliwościkrajów Enwise na poziomie stosownych ministerstw, wspomaganych przeznowo utworzone organy doradcze. Wydaje się, że podczas owej fazy Węgryodniosły największy sukces w dziedzinie zmian struktury finansowania badańnaukowych oraz wykazały się rosnącym udziałem budżetu sektora B+Rw sektorze prywatnym. Sprawa miała się inaczej w pozostałych KEŚW. W czasietej samej fazy państwa bałtyckie12 dokonały rewizji odpowiedniej legislacjidotyczącej badań oraz mechanizmów finansowania instytutów naukowo-badawczych. W latach 1995-1998 państwa bałtyckie13 połączyły instytutynaukowo-badawcze, które wcześniej należały do krajowych akademii nauk,z uczelniami wyższymi. Wydaje się jednak, że to połączenie było raczejprocesem formalnym niż rzeczywistą integracją, gdyż państwowe instytutynaukowo-badawcze pod względem prawnym nadal są niezależnymi jednostkamiw obrębie struktury uczelni.

� Malejący prestiż nauki i naukowców w społeczeństwie w okresie przejściowymWiększość członkiń Grupy Eksperckiej Enwise twierdzi, że niskie nakładyna naukę, zła infrastruktura środowiska naukowo-badawczego oraz niskiepłace naukowców przyczyniają się do odejścia naukowców z zawodu.Jednak te przyczyny nie dają pełnego obrazu sytuacji. Innym powodemobniżenia prestiżu nauki i naukowców był, po pierwsze, zanikzdefiniowanego celu strategicznego. Oznaczało to, że nauka i naukowcyz krajów Enwise nie byli już odpowiedzialni za wielki obowiązek, jakimwcześniej była wygrana w Zimnej Wojnie i budowa racjonalnegospołeczeństwa socjalistycznego. Po drugie, w tym okresie pojawiły sięperspektywy nowych, atrakcyjnych możliwości pracy poza sektorem B+R.Wyłoniły się nowe horyzonty i całkowicie nowe intelektualne obszaryosobistych działań i inicjatyw twórczych. W tym kontekście nowe mediastraciły jakiekolwiek zainteresowanie tworzeniem publicznego wizerunkunauki i naukowców w społeczeństwie, ponieważ one także miały nowepriorytety i cele.


12. Niektóre szczegółowe dane dotycząceprzekształceń badań rozwojowych w tychtrzech państwach bałtyckich przestawionesą w Aneksie 4 niniejszego Raportu.13. Na Litwie nadal można rozróżnić dwatypy państwowych instytutów naukowo-badawczych: instytuty naukowo-badawczezwiązane z uczelniami, będące częścią ichstruktury, oraz państwowe instytutybadawcze, niezależne od uczelni.

kg601168_038 28/02/06 15:37

55

� Od reformy legislacyjnej do jej wdrożenia: reforma szkolnictwa wyższego w krajach EnwiseW okresie przejściowym przekształcenia systemu edukacji w krajach Enwiseodzwierciedlały fundamentalne procesy społeczne i ekonomiczne. Edukacjajako główne źródło wykwalifikowanej siły roboczej miała być odpowiedziąna nowe wyzwania życia. Podstawowe czynniki, które stanowiły o koniecznościprzeprowadzenia reformy systemów szkolnictwa w tym okresie, wiązały sięz przejściem do gospodarki rynkowej oraz znacznymi zmianami infrastrukturyinstytucjonalnej, ekonomicznej i społecznej.Przebieg wielu z tych reform przypominał rytm reform społecznychi gospodarczych: wahanie i spowolnienie, próby pokonania impasu, któryw każdej chwili mógł zamienić się w kryzys, i w końcu jednoczesne reformywe wszystkich sektorach szkolnictwa. Badania poświęcone reformie edukacjipo upadku komunizmu w krajach Enwise wyróżniają jej dwie główne fazy,charakteryzujące się własnymi celami i przynoszące konkretne wyniki:● Faza przejściowa (1990-1995), którą można nazwać fazą określania potrzeb

i budowania kontekstu legislacyjnego, składająca się z następujących etapów:� dekonstrukcja (1990), dla której charakterystyczna była eliminacja ideologicznej

indoktrynacji ze szkolnictwa oraz, mówiąc ogólnie, eliminacja restrykcjinałożonych przez komunistyczną politykę kształcenia; jednym z najważniejszychkroków podjętych w tym czasie było stworzenie nowego prawodawstwa14 dlasektora szkolnictwa wyższego, pozwalające uczelniom odzyskać autonomię;

� stabilizacja (1991/92), uważana za etap konsolidacji po burzliwych zmianach,które miały miejsce po upadku komunizmu; istotne są na tym etapiezagadnienia demokratyzacji i decentralizacji.

● Faza całościowych lub przyśpieszonych reform (1995-1998/9), towarzyszącaprocesowi rozszerzenia Unii, na którą składały się zmiany sklasyfikowanew sześciu rozdziałach: reforma programu nauczania (planowanie kształcenia,programy, podręczniki) oraz przystosowanie programów nauczaniaw poszczególnych krajach do wymogów europejskich; przejście od uczeniasię na pamięć do uczenia opartego na rozwiązywaniu problemów orazpowrót do prowadzenia działalności naukowo-badawczej na uczelniach;tworzenie nowych związków pomiędzy szkołami, szkołami średnimi,uczelniami oraz ich środowiskami gospodarczymi, administracyjnymii kulturowymi; reforma zarządzania szkołami i uczelniami wyższymi poprzezdecentralizację; rozwój autonomii instytucji oświatowych; poprawainfrastruktury oraz połączenie ze światowymi kanałami łączności; orazzaawansowane formy współpracy międzynarodowej.

Nowe ustawodawstwo o szkolnictwie wyższym w krajach Enwise

Dzięki nowym procesom legislacyjnym, przyjętymw okresie przejściowym, rozwiązano ważnekwestie takie jak: eliminacja czynnikówpolitycznych w procesie edukacji; autonomiauniwersytetów; rozwój szkolnictwa prywatnegojako alternatywy szkolnictwa państwowego;akredytacje instytucji szkolnictwa wyższego;standardy jakości w sektorze szkolnictwawyższego; wdrożenie nowych programównauczania w instytucjach, zachęcających do

włączenia działań naukowo-badawczych w obrębtych instytucji; ponowne wprowadzenie osiągnięćnaukowo-badawczych jako normy oceny rozwojukariery w szkolnictwie wyższym; wprowadzeniesystemu przyznawania grantów z możliwościąfinansowania programów naukowo-badawczychz uczelni wyższych. Zachowana została zasadanumerus clausus i kandydaci na studia musząprzystąpić do egzaminów wstępnych.Źródło: od różnych członkiń Grupy Eksperckiej Enwise.

14. Ogólny przegląd aktów prawnychdotyczących szkolnictwa wyższegow krajach Enwise przestawiony jestw Aneksie 5 niniejszego Raportu.

kg601168_038 28/02/06 15:37

56

Każda z tych faz obejmowała zróżnicowane procesy, których konsekwencjebyły następujące:● Liczba uczelni – państwowych i prywatnych instytucji oświatowych –

wzrosła; należy podkreślić rozwój takiego podwójnego systemu szkolnictwawyższego (państwowych i prywatnych instytucji) we wszystkich krajachEnwise. W Tabeli 2.2 przedstawione są bieżące dane dotyczące publicznychi prywatnych instytucji szkolnictwa wyższego w krajach Enwise. Wzrostich liczby można częściowo wyjaśnić rozwojem nowego, prywatnegosektora, który nie istniał przed rokiem 1990 – jedynym wyjątkiem byłKatolicki Uniwersytet Lubelski w Polsce.Zróżnicowanie form własności systemu kształcenia doprowadziło donasilenia konkurencji pomiędzy usługodawcami, przed którymi stanęłynowe wyzwania dotyczące jakości i innowacji systemu. Te prywatneinicjatywy spowodowały również dywersyfikację oferty oświatowej, dającstudentom większą możliwość wyboru programu studiów.

Tabela 2.2 Publiczne i prywatne uczelnie w krajach Enwise (2002)

Kraj Instytucje państwowe Instytucje prywatne

Bułgaria* 37 5

Estonia 6 4

Litwa 19 7

Łotwa** 20 13

Polska 105 277

Republika czeska 26 30

Republika słowacka 21 2

Rumunia 56 18

Słowenia*** 3 8

Węgry**** 55 34

Źródło: Informacje pochodzące od członkiń Grupy Eksperckiej Enwise.Uwagi: * W Bułgarii oprócz tych 42 uczelni istnieje również 48 innych szkół wyższych (z czego 6 jest prywatnych)

** Na Łotwie z 33 instytucji szkolnictwa wyższego pięć to uczelni państwowe*** Na Słowenii z 8 prywatnych instytucji 5 to wydziały i 3 instytucje szkolnictwa wyższego**** Dane dla Węgier za rok 2001

● Na uczelniach wyższych wzrosła liczba studentów obu płci. Strukturawzględnego udziału studentów w różnych dziedzinach studiów wykazujepewną zbieżność z wymaganiami zmieniającego się rynku pracy i związanychz nimi reform gospodarczych. Obecnie preferencje studentów dotyczą takichdyscyplin jak: biznes i administracja, inżynieria, prawo, ekonomia i naukispołeczne, maleje zaś zainteresowanie matematyką, naukami przyrodniczymi


Wzrost liczby studentów na uczelniach wyższych w krajach Enwise

W niektórych dokumentach roboczych z 2003 rokudostarczonych przez członkinie Grupy EksperckiejEnwise odnotowane są następujące dane:– Bułgaria: liczba studentów wzrosła z 116 407

w 1987 roku do 247 006 w roku 2000/2001;– Węgry: w latach 1989/90 liczba zapisów na

studia osiągnęła wartość 100 868; do lat 1997-1998 liczba ta wzrosła do 233 657 i równa była313 238 w roku 2001/2002;

– Litwa: liczba studentów spadła z 67 312 w roku1990/91 do 51 482 w roku 1994/1995 i wzrosłado 95 593 w roku 2000/2001;

– Rumunia: w latach 1990-1997 liczba studentówwzrosła do poziomu 168 000 w państwowychi prywatnych instytucjach szkolnictwawyższego, podwoiwszy się w stosunku dodanych za rok 1990;

– Republika Słowacka: w roku 1989/1990 liczbastudentów kształtowała się na poziomie 63 466i osiągnęła wysokość 131 088 w roku2001/2002, zaś liczba studentek stanowiłaponad połowę całkowitej liczby studentów odpoczątku roku akademickiego 1997/1998.

kg601168_038 28/02/06 15:37

57

i fizyką. Istnieje tendencja, aby wybierać nauki społeczne i humanistyczne,w rezultacie jest zbyt wielu absolwentów tych kierunków, a za małow naukach ścisłych. Dodatkowo nie czyni się wysiłków, aby zainteresowaćdziewczęta studiami na uczelniach technicznych oraz informatyką.Informatyka stała się popularniejsza wśród studentów, choć przypadekSłowenii wskazuje na inną tendencję: o ile w byłej Jugosławii 40% studentóww tej dyscyplinie stanowiły kobiety, w okresie przejściowym ta liczbaspadła poniżej 10%. Tego trendu nie można wyjaśnić w kategoriach reakcjina system nauki ustanowiony w czasach komunistycznych, jako że możnadostrzec wspólne cechy preferencji studentów w byłych krajachkomunistycznych i krajach zachodnich. Nauki ścisłe przestały być atrakcyjnedla młodego pokolenia, jak to stało się na Zachodzie. Z danych zebranychprzez członkinie Grupy Eksperckiej Enwise można wysnuć wniosek, żew dziedzinie inżynierii i technologii więcej kobiet niż mężczyzn uzyskujetytuł magistra. Odwrotna jest sytuacja na kierunkach humanistycznych, gdzie mężczyźniodnoszą większy sukces niż kobiety. Przypuszczalnie zapotrzebowanie narynku pracy odgrywa w tym wypadku ważną rolę. Ponieważ kobietyzajmujące się naukami humanistycznymi często nie mogą znaleźć pracy pouzyskaniu tytułu licencjata, istnieje większe prawdopodobieństwo, żekontynuują studia na poziomie magisterskim. Sytuacja w dziedzinachinżynierii i technologii wygląda w sposób następujący: zapotrzebowanierynku pracy na studentów płci męskiej jest wysokie, stąd wielu z nichrezygnuje ze studiów magisterskich, nie przystąpiwszy do egzaminumagisterskiego, gdyż udało im się już znaleźć pracę podczas studiów. Rynekpracy widocznie nie faworyzuje w ten sposób studentek, stąd wyższa liczbaobronionych prac magisterskich w ich przypadku. Jednak przejście odelitarnego systemu uniwersyteckiego do sytemu masowego nie jestsatysfakcjonujące ze względu na ograniczenia budżetowe, które są źródłemproblemów naboru kadry dydaktycznej, zaspokajania potrzeb studentówi wprowadzania reformy strukturalnej uczelni.

Rozmieszczenie studentów wg dziedziny studiów

W niektórych dokumentach roboczych z 2003 rokudostarczonych przez członkinie Grupy EksperckiejEnwise odnotowane są następujące dane:– Bułgaria: w latach 1990-2002 następujące

specjalizacje cieszyły się i nadal cieszą sięnajwiększą popularnością wśród studentów:biznes i administracja, prawo, ekonomia i naukispołeczne. Dane dla dziedzin oświaty w roku2001/2002 są następujące: 21,9%zainteresowanych biznesem i administracją,17,5% – inżynierią i zawodami inżynieryjnymi,12,9% – naukami społecznymi i naukami ozachowaniu, 9,4% – naukami oświatowymi,7,3% – naukami humanistycznymi, 5.3% –prawem, 1,6% – naukami fizycznymi, 0,5% –matematyką, 0,6% – naukami przyrodniczymi itd.

– Rumunia: zaobserwowane takie same trendy,jak w przypadku Bułgarii;

– Estonia: z perspektywy płci możnazaobserwować kilka interesujących tendencjiw zakresie ukończonych studiów magisterskichoraz zainteresowań studentów w przypadkuniektórych dziedzin nauki. W naukachhumanistycznych ogólna liczba przyjętychkobiet jest prawie trzykrotnie wyższa niż liczbamężczyzn, ale jeśli chodzi o egzaminymagisterskie, to liczba mężczyzn jest większa.Z osób przyjętych na studia magisterskie coczwarta kobieta i co trzeci mężczyzna zdajeegzamin magisterski. Inżynieria i technologia sązdecydowanie męskimi dziedzinami, gdziemężczyźni czterokrotnie przewyższająobecność kobiet, choć liczba zdanychegzaminów magisterskich w przypadku kobieti mężczyzn jest taka sama (co czwartakobieta/co czwarty mężczyzna).

kg601168_038 28/02/06 15:37

58

● Odsetek kobiet wśród pracowników uczelni wzrósł od końca okresuprzejściowego, osiągając znaczy procent, jak pokazuje Tabela 2.3.Tabela 2.3 Udział kobiet wśród pracowników uczelni jako procent ogólnej liczbypracowników w 9 krajach Enwise (1999)

Kraj Kobiety w kadrze dydaktycznej (%)

Bułgaria 40.2 %

Estonia 43.7 %

Litwa* 31.5%

Łotwa 78.6 %

Polska 45.2 %

Republika Czeska 31.7 %

Republika Słowacka 39.0 %

Rumunia 35.1%

Węgry 53.6 %

Źródła: robocze dokumenty Grupy Eksperckiej Enwise.Uwaga: * = tylko posiadające stopień naukowy lub tytuł akademicki

Mimo, że kobiety stanowią znaczy odsetek wśród absolwentów różnych szkółwyższych oraz wśród pracowników uniwersyteckich, zdecydowanie mniejjest tych, których rozwój zawodowy na uniwersytecie zakończony jestpowodzeniem. Dodatkowo rozwój zawodowy w dużej mierze zależy oddziedziny nauki. Należy podkreślić pionową segregację płci w szkolnictwiewyższym, obserwowaną pod koniec okresu przejściowego, co pokazanejest w Tabeli 2.4.Tabela 2.4 Udział kobiet z krajów Enwise zatrudnionych w szkolnictwie wyższym pod koniecokresu przejściowego (1999)

Kraj Profesor zwyczajny Profesor nadzwyczajny Dr hab. Wykładowcy

Bułgaria 16.4 % 30.7 % 44.4 % 56.5 %

Estonia 16.5 % 31.6 % 50.9 % 68.0 %

Litwa 11.6% 33.1 * Nieznany

Łotwa 18.0 % 40.0 % 43.0 % 68.0 %

Polska 15.5 % 21.7 % 20.9 % 38.8 %

Republika Czeska 7.2 % 20.0 % 41.6 % 56.4 %

Republika Słowacka 8.0 % 25.0 % 48.0 % Nieznany

Rumunia** 10.2 % 32.0 % 45.0 % Nieznany

Słowenia 10.0 % 15.0 % 20.0 % Nieznany

Węgry 11.6 % 33.0 % 40.0 % Nieznany

Źródło: Grupa Ekspercka Enwise – dokumenty robocze z 2003 r. oraz baza danych WiS (Kobiety w nauce). Uwagi: *: Litewskiemu tytułowi Docent odpowiada „doktor habilitowany i profesor nadzwyczajny”

**: Pod uwagę wzięto tylko 10 z najważniejszych państwowych uczelni w Rumunii.

Obowiązki dydaktyczne pracowników uczelni wzrosły w konsekwencjirosnącej liczby studentów, co nie ułatwia rozwoju możliwości naukowo-badawczych w tych instytucjach. Procentowy udział kobiet zatrudnionychjako wykładowca/dr hab. wskazuje, że większość kobiet pracujących na


kg601168_038 28/02/06 15:37

59

uczelniach, to robotnice oświaty, które mają mało czasu na własne badanianaukowe. Co więcej, jeśli weźmie się pod uwagę niskie wynagrodzenie, tota sytuacja jest zarówno korzystna dla systemu uczelni wyższych, jaki spełnia społeczne zapotrzebowania wobec nich, tj. pozwala świadczyćrosnącą liczbę usług, zaś poziom funduszy pozostaje niezmieniony.Finansowanie oświaty i polityka inwestycyjna to kolejne fundamentalnekwestie warunkujące dostęp do kształcenia. Badania naukowe prowadzonena poziomie uczelni w okresie przejściowym nadal stanowią problem.System obowiązków nie jest jasno zdefiniowany, a urlopy naukowe, choćistnieją, są wykorzystywane zbyt rzadko.Liczba kobiet zajmujących stanowiska kierownicze w instytucjach szkolnictwawyższego nadal jest bardzo mała, jak pokazują statystyki dotyczące funkcjirektora uniwersytetu, przedstawione w Tabeli 2.5.Tabela 2.5 Płeć a stanowisko rektora w krajach Enwise

Kraj Kobiety Mężczyźni

Bułgaria* 1 41

Estonia** 1 56

Łotwa*** 1 4

Polska* 24 255

Republika Słowacka* 0 23& ***** 15 63

Rumunia* 1 45

Słowenia* 1 2

Węgry***** 8 57

Źródło: Grupa Ekspercka Enwise – Dokumenty robocze, 2003 r.Uwagi: * Rektor i pro-rektor uczelni publicznej

** Estońska Akademia Nauk*** 1 kobieta i 4 mężczyzn pełni funkcję rektorów na uczelniach na Łotwie (w tabeli); w przypadku innych państwowych instytucji

szkolnictwa wyższego funkcję tę pełnią 2 kobiety i 13 mężczyzn, zaś w sektorze prywatnym jest to 5 kobiet i 8 mężczyzn**** Prorektorzy na uniwersytetach***** Liczba rektorów na uniwersytetach i w innych szkołach wyższych na Węgrzech

� Reforma szkolnictwa wyższego i rozszerzenie Unii Europejskiej Po roku 1998/9 kraje Enwise przyjęły politykę integracji z Unią Europejską.Ewolucja wzajemnie powiązanych procesów w okresie przygotowań dowejścia do Unii w krajach Enwise pozwala na analizę roli, jaką odgrywaKomisja Europejska, rządy państw oraz instytucje szkolnictwa wyższegow realizacji wspólnego celu integracji europejskiej:● Komisja Europejska: w deklaracji sorbońskiej z 25. maja 1988 roku

podkreślono centralną rolę uczelni w rozwoju kulturowych tradycji w Europie.Nacisk położono na stworzenie europejskiego obszaru szkolnictwa wyższegojako podstawowego sposobu promowania mobilności obywatelii rozszerzania możliwości zatrudnienia oraz rozwoju całego kontynentu.Z drugiej strony Komisja umożliwiła uczelniom z krajach Enwise wzięcieudziału w programach badawczych, poczynając od Piątego ProgramuRamowego i intensyfikując te działania w Szóstym Programie ramowym.

kg601168_038 28/02/06 15:37

60

● Rządy państw: 29 krajów europejskich, w tym kraje Enwise, pragnącedokonać reformy struktury systemów szkolnictwa wyższegow zharmonizowany sposób, podpisały tak zwaną Deklarację Bolońską,wspólną deklarację ministrów edukacji w Europie (19. czerwca 1999 r.).Jest to dokument o kluczowym znaczeniu, stanowiący punkt zwrotnyw rozwoju szkolnictwa wyższego w Europie. W pełni respektowane sąfundamentalne zasady autonomii i odrębności szkolnictwa wyższego,osiągnięte już na poziomie prawodawstwa w poszczególnych krajach.Deklaracja uznaje wartość skoordynowanych reform, porównywalnośćsystemów i wspólnego działania.

● Instytucje szkolnictwa wyższego: w krajach Enwise opracowano własnestrategie i rozpoczęto reformy szkolnictwa wyższego.

� Wyzwania stojące przed szkolnictwem wyższym i badaniami rozwojowymi w okresie przejściowymPrzed sektorami szkolnictwa wyższego i badań rozwojowych w krajach Enwisew okresie przejściowym stanęły cztery najważniejsze wyzwania: brak funduszy,niskie płace, drenaż mózgów oraz starzenie się kadry. Każde z tych zagadnieńma swój wymiar związany z problematyką płci: związek pomiędzy płcią,finansowaniem i płacami będzie omówiony w Rozdziale 3.

� Brak funduszyAnaliza nakładów na badania rozwojowe jako odsetka Produktu KrajowegoBrutto (PKB) w okresie przejściowym pozwala ocenić tendencje w wydatkachna badania rozwojowe z punktu widzenia sytuacji gospodarczej w każdym z tychkrajów. W ośmiu krajach Enwise, dla których takie dane są dostępne, WydatkiKrajowe Brutto na B+R (Gross Domestic Expenditure on R&D, GERD)malały jako procent PKB w latach 1992-1996. Po roku 1996 ta sytuacjapoprawia się, jak widać w Tabeli 2.6:Tabela 2.6: Wydatki na B+R jako odsetek PKB, wybrane lata pomiędzy 1992 r. i 2001 r.

Różnica Różnicaw wydatkach w wydatkach

Procentowa Procentowa na B+R jako na B+R jakozmiana zmiana odsetek PKB odsetek PKB

w latach w latach w latach w latachKraj 1992 1995 1996 1997 2000 2001 1992-1996 1997-2001 1992-1996 1997-2001

Bułgaria (1) 1,64% 0,62% 0,52% 0,51% 0,52% 0,47% -62% -8% -1,12% -0,04%

Republika Czeska 1,72% 1,01% 1,04% 1,16% 1.33% 1,30% -41% 12% -0,68% 0,14%

Estonia : : : : 0.66% 0,78% : : : :

Węgry 1,05% 0,73% 0,65% 0,72% 0.8% 0,95% -30% 32% -0,40% 0,23%

Łotwa 0,59% 0,53% 0,47% 0,42% 0.48% 0,44% -10% 5% -0,12% 0,02%

Litwa : 0,46% 0,52% 0,56% 0.6% 0,69% : 23% : 0,13%

Polska 0,83% 0,69% 0,71% 0,71% 0.67% 0,68% -17% -4% -0,12% -0,03%

Rumunia 0,85% 0,80% 0,71% 0,58% 0.37% 0,39% -6% -33% -0,14% -0,19%

Republika Słowacka 1,80% 0,93% 0,92% 1,09% 0.65% 0,64% -48% -41% -0,88% -0,45%

Słowenia 1,91% 1,61% 1,36% 1,35% 1.46% 1,57% -16% 16% -0,55% 0,22%

Źródło: Eurostat. Dane dla Republiki Słowackiej z Velichová, 2003.Uwagi: (1) Przerwa w ciągłości w latach 1996-1999 – : = niedostępne


kg601168_038 28/02/06 15:37

61

Sprawy zaczęły poprawiać się w przypadku Litwy, Republiki Czeskiej,Słowenii i Węgier w latach 1997-2001. W Bułgarii, na Łotwie, w Polsce,Rumunii i Republice Słowackiej nie widać poprawy sytuacji badańrozwojowych jako odsetka PKB w latach dziewięćdziesiątych. W Bułgariinastąpił najostrzejszy spadek wydatków na badania rozwojowe jako odsetkaPKB: od 1,64% w roku 1992 do 0,47% w roku 2001 (blisko 1,2% PKB), zaśsytuacja Węgier była najbardziej stabilna, z małym spadkiem równym 0,1%PKB w tym samym okresie. Konsekwencje tych tendencji omówione sąw Rozdziale 3.

� Niskie płace w sektorach szkolnictwa wyższego i badań rozwojowychNiski poziom płac wywołał nowe zjawisko podwójnego, a czasem nawetpotrójnego, zatrudnienia, kadry akademickiej i naukowo-badawczejw rządowych sektorach szkolnictwa wyższego i badań rozwojowych.Powszechnie wiadomo, że nawet najniższe zarobki w sektorze prywatnymi administracji państwowej przekraczają najwyższe wynagrodzenie w sektorachszkolnictwa wyższego i badań rozwojowych. Owo zjawisko stało się możliwieze względu na rosnącą liczbę uniwersytetów i ich odpowiednikóww szkolnictwie wyższym oraz związaną z tym rosnącą liczbę studentóww okresie przejściowym.

� Drenaż mózgów w krajach Enwise – mobilność czy strata? Exodus badaczy w ostatniej dekadzie był prawdziwym wyzwaniem dla sektorabadań rozwojowych zarówno w krajach członkowskich, jak i krajach Enwise.Drenaż mózgów jest istotnym problemem, gdyż znaczny kapitał publiczny zostałzainwestowany w proces kształcenia naukowców, których działalność naukowo-badawcza miałaby w przyszłości przynieść korzyści dla społeczeństwa. Talentyi umiejętności badaczy z Unii Europejskiej wykorzystywane są w StanachZjednoczonych oraz, w mniejszym stopniu, w Kanadzie i Australii, zaś zasobyludzkie z krajów Enwise wykorzystywane są w krajach członkowskich Unii,Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii oraz Republice PołudniowejAfryki.Drenaż mózgów jest zagadnieniem skomplikowanym i złożonym. Choć niejest to niemożliwe, trudno jest przeprowadzić statystyczny pomiar drenażumózgów, ponieważ nie są wcześniej znane indywidualne plany i aspiracjeżyciowe każdego z mobilnych badaczy: czy chcą wrócić do domu, pozostaćna zawsze w kraju, gdzie odbywają staż, czy przenieść się do innego państwa.Dlatego w każdym indywidualnym przypadku istnieje potencjalne ryzyko,że czasowa mobilność na poziomie międzynarodowym stanie się drenażemmózgów. Jak wynika z obecnej sytuacji, należałoby skoncentrować się nie napomiarze drenażu mózgu, ale na zrozumieniu tego zagadnienia i zdefiniowaćczynniki, z powodu których badacze emigrują. Najważniejsze przyczynyemigracji z krajów Unii Europejskiej i z krajów Enwise, które wpływają naosobiste decyzje badaczy są podobne, choć widać pewne ważne różnice, gdyżmigrujący naukowcy i badacze tworzą specyficzną grupę, którą łączą wspólnewartości. Czynniki społeczne prowadzące do drenażu mózgu są w obrębie tejgrupy tak samo znaczące, jak czynniki ekonomiczne.

kg601168_038 28/02/06 15:37

62

▫ Dlaczego tak łatwo zachęcić naukowców, zwłaszcza z krajów Enwise, do pracy za granicą?Jak dobrze wiadomo, szanse zmiany stanowią siłę napędową ludzkich zachowań.Niezwykle istotne jest, aby zrozumieć, dlaczego możliwość mobilności zbytczęsto oznaczają, w przypadku badaczy z Unii Europejskiej, stały wyjazd doStanów Zjednoczonych, a dla badaczy z krajów Enwise przeprowadzkę albodo Unii albo do Ameryki, bezpośrednio lub po odbyciu stażu w Unii. Mówiącogólnie wyjazd ludności pracującej, jako zjawisko całościowe, zależy odczynników politycznych, społecznych, ekonomicznych i geograficznych.Badacze i naukowcy stanowią jednak odrębną grupę, którą kierują inne motywyprzy decyzji o migracji. W ujęciu tradycyjnym naukowcy i badacze mająspecjalną osobowość lub szczególny profil, a ich poglądy na świat różnią sięod zapatrywań innych grup. Jako specyficzna grupa cenią oni przede wszystkimjakość systemu badań i jego otoczenie; po wtóre ważna jest dla nich kwestiawolności, zwłaszcza wolności akademickiej; oraz po trzecie, w przeciwieństwiedo innych migrantów, ta grupa może pokonać bariery kulturowe i językowekraju, do którego przyjeżdżają. W systemie ich wartości warunki działalnościnaukowo-badawczej, środowisko pracy oraz praktyki pracy mają priorytetoweznaczenie (dostępny sprzęt, rozwinięta infrastruktura badawcza, wydajnaorganizacja pracy, możliwość publikacji rezultatów działań naukowo-badawczych itp.).Jednak wydaje się, że kontekst dyskursów wokół mobilności jest inny w UniiEuropejskiej i w krajach Enwise. Wygląda na to, że w państwach członkowskichzwiązane są one z problemami takimi jak elastyczna struktura drogi rozwojuzawodowego oraz płac, perspektywy awansu, możliwości otrzymania stałejposady w rodzimej instytucji oświatowej i badawczej, kształt i funkcjonowaniesystemu studiów podoktoranckich w danym kraju, różnorodność stypendiówotrzymywanych po powrocie do kraju, satysfakcja, stabilizacja itd. Wydajesię, że w krajach Enwise dyskursy wokół mobilności jako osobistego wyboruoscylują wokół dwóch opcji – zamrożony mózg w kraju lub drenaż mózgu zagranicą. Nie dziwi więc specjalnie, że większość znakomitych i utalentowanychnaukowców (tych starszych, jak i tych młodszych), woli wybrać opcję wyjazdu,decydując się na nomadzki styl życia, aby uprawiać swój zawód w skutecznyi produktywny sposób. Uznanie zawodowe jest również dla nich ważne, jakdla każdego innego naukowca na świecie, zaś tego nie zdobędzie się, pracującw małym kraju na badawczych obrzeżach Europy, gdzie dostęp domiędzynarodowego środowiska zawodowego jest ograniczony, i podobnieograniczone są możliwości publikacji w większości prestiżowychmiędzynarodowych czasopism w danej dziedzinie.Wizerunek opisany powyżej nasuwa wniosek, że sam czynnik ekonomiczny(bieżąca niekorzystna sytuacja gospodarcza w krajach Enwise i niska płacabadaczy) tylko w połowie wyjaśnia przyczyny exodusu badaczy i motywacjęich wyjazdu z kraju. Bez wątpienia jest to czynnik ważny, dość dobrze zbadany.Nie może on jednak stanowić jedynego wytłumaczenia zjawiska drenażumózgu w krajach Enwise. Jakość systemu badawczego znajduje się na


kg601168_038 28/02/06 15:37

63

pierwszym miejscu jako czynnik priorytetowy, zaś jakość życia w szerokimrozumieniu jest na drugim miejscu. Jak stwierdzono wcześniej, jedną z przyczynwyjazdu naukowców z kraju rodzinnego jest zmęczenie panującą frustracjąi napotykanymi trudnościami.

▫ Negatywne skutki elastyczność badaczek z krajów EnwiseZ wyjątkiem Słowenii wszystkie kraje Enwise stoją w obliczu problemudrenażu mózgów. Można by się pokusić o stwierdzenie, że sytuacja tazachęcałaby do refleksji krytycznej raczej pod kątem straty mózgów, takwewnętrznej, jak i zewnętrznej, niż cyrkulacji mózgów.Analiza potwierdza tę wstępną hipotezę: w większości krajów Enwisezewnętrzne i wewnętrzne marnotrawstwo mózgów przeważa nad zewnętrznymi wewnętrznym drenażem mózgów. W obecnej sytuacji więcej problemówrodzi się w związku ze stratą ludzkiego kapitału intelektualnego każdegoz krajów niż ze względu na rzeczywisty proces drenażu mózgów.Kilka członkiń Grupy Eksperckiej Enwise (z Estonii, Litwy, Słowenii) jasnostwierdziło, że jeśli kobieta decyduje się na pracę naukowo-badawczą, to przyniej pozostaje, ponieważ zainwestowała w nią wiele i nie ma już innychalternatyw. Oznacza to, że badaczki, które odchodzą od nauki, powinno uważaćsię za stratę mózgów. Jak podkreślono w Rozdziale 1, kobiety w krajachEnwise, które borykają się z trudną sytuacją ekonomiczną, skłonne są przyjąćpracę poniżej swoich możliwości oraz w ogóle pracować za mniejszewynagrodzenie, co rzadko zdarza się w przypadku mężczyzn. Ta elastycznośćpostawy wobec rynku pracy w rzeczywistości czyni z nich potencjalneemigrantki.

Cztery razy p… czyli jak zrozumieć zjawisko drenażu mózgów

Pojawiło się – nie z mojej inicjatywy –sarkastyczne podejście do kwestii absolwentówuczelni i osób na wyższych stanowiskach. Możnaje opisać hasłem „trzy razy P”: prestiż, płacai przyjemność. Z tych trzech p, dwa powinnyzawsze być górą. Trzy możliwe kombinacjepokazują ogólny układ kategorii, w którychobrębie działają absolwenci uczelni wyższych.Dodałbym czwarte p: procesypolityczne/polityka, które rozważać można nainnym poziomie i które kształtuje pozostałe trzyzjawiska zaczynające się na literę p. Absolwent –absolwentka – uczelni wyższej koniecznie musiokreślić swoje miejsce w stosunku do środowiskapolitycznego (…). Litery p mają oczywiścieznaczenie metaforyczne. Prestiż nie oznaczajedynie uznania w świecie naukowym. Zachęcaon także do inwestycji w dalsze, gwarantującedoskonałość, działania. Płace to kod, obejmującywszelkie nagrody materialne, świadczenia

społeczne, plany emerytalne i wyposażeniew pracy; najtrudniej wyjaśnić przyjemność,ponieważ łączy w sobie indywidualne, prywatneinteresy, troskę o innych, moralne i estetycznekategorie oraz wszelkie inne rzeczy, któreskładają się na „dobre życie”. Żadna z tychkategorii nie jest „czysta”. Jednak wszystkie trzysłowa rozpoczynające się na p są wskaźnikamigłównych aspektów, które odnoszą się dowspółzależności pomiędzy jednostką i systemem.Czwarte słowo na p rozumie się samo przez się.Ale ma dwie strony: subiektywną, w którejdziałania jednostki wiążą się z politycznymi„skutkami” poprzez jej decyzję o pozostaniu lubwyjeździe oraz obiektywną, gdzie jednostkazmuszona jest wyjechać lub pozostać. Mają onerozstrzygające znaczenie, kiedy podejmowane sądecyzje o rozwoju kariery zawodowej.Źródło: Profesor Dr. Michael Daxner, Uniwersytet w Oldenburgu,Niemy, prelegent warsztatów „Podjęcie debaty z kobietami-naukowcami regionu Bałkanów”, Bruksela, listopad 2003 r.

kg601168_038 28/02/06 15:37

64

� Starzenie się kadry akademickiej i badawczej Jak pokazano w Rozdziale 1 strategie życiowe młodych kobiet w krajachEnwise w okresie przejściowym zmieniły się, wychodzą za mąż później i mająmniej dzieci. Jak pokazują dane z Eurostatu, zmniejsza się liczba populacjikrajów Enwise. Bez wyjątku odnotowuje się ujemny przyrost naturalny (liczbaśmierci przewyższająca liczbę żywych urodzeń) we wszystkich krajach Enwise(Eurostat, 2002). Ta widoczna tendencja w stronę ujemnych wskaźnikademograficznego naturalnego wzrostu ludności ma wpływ na wszystkiesektory działalności publicznej, w tym sektory szkolnictwa wyższego i badańrozwojowych. Starzenie się kadry szkolnictwa wyższego i badań rozwojowych,posiadających stopnie naukowe, jest wielowymiarowym zjawiskiem, na któreskładają się takie czynniki, jak niski wskaźnik demograficzny, politykaemerytalna (system emerytalny), polityka naboru młodych naukowców,polityka awansu akademickiego, wynagrodzenia, publiczny wizerunek naukioraz atrakcyjność kariery badawczej itd.We wszystkich krajach Enwise obserwuje się starzenie kadry badańrozwojowych posiadającej stopnie i tytuły naukowe. W Bułgarii w rokuakademickim 2001/2002, około 27% profesorów miało 60 i więcej lat, 50%była w wieku emerytalnym i tylko 2,4% miało poniżej 50 lat. Grupa młodychbadaczy (poniżej 35 roku życia) stanowi 14,5% kadry akademickiej ogółem.Tendencja starzenia się kadry zauważalna jest również w Rumunii, gdziew roku 2000 około 60% ogólnej liczby kadry badań rozwojowych byłow przedziale wiekowym 40-60 lat. Na początku roku 1996 przeciętny wiekczynnego badacza, posiadającego stopień naukowy, wynosił na Łotwie 54,5.W Estonii, Republice Czeskiej, na Słowenii i Węgrzech, niski wskaźnikdemograficzny w połączeniu z brakiem funduszy w rządowym sektorze badańrozwojowych z jednej strony oraz możliwości oferowane przez sektor prywatnyz drugiej strony spowodowały spadek atrakcyjności kariery naukowej młodych,utalentowanych osób.W okresie przejściowym sektor szkolnictwa wyższego i badań rozwojowychstanął przed następującymi pytaniami: czy można zastąpić wysoce

wykształconych naukowców, którzy odchodzą od systemu? Jak zainteresować

młodych, utalentowanych naukowców karierą naukowo-badawczą?

Uwagi kończąceAnaliza przekształceń sektorów badań rozwojowych i szkolnictwa wyższegow KEŚW oraz trzech państwach bałtyckich ukazuje pewne wspólne trudności,które jak można uznać, mają zastosowanie do wszystkich krajów Enwisei w skrócie wyglądają w następujący sposób:

� Próby ponownej integracji działalności naukowej w obrębie uczelni, tj.tworzenie sektora badań rozwojowych szkolnictwa wyższego (HES), sąbardziej formalne niż skuteczne, ponieważ nowo utworzone ośrodki naukowo-badawcze działające przy wydziałach uczelni wyłoniły się jako autonomiczne


Czym jest zdrowainstytucja naukowo-badawcza… podwzględem wieku?

„Jeśli liczba młodszych stażembadaczy, przypadających nakażdego starszego naukowcawynosi 3, to można uznać, żestan instytucji badawczej jestzdrowy, a prognozy dla niej sąoptymistyczne. W takim raziekatastrofalna jest obecnasytuacja instytucji szkolnictwawyższego w Bułgarii, gdzie tenstosunek wynosi mniej niż 1,5”.Źródło: Velev, 2002 w Sretenova 2003.

kg601168_038 28/02/06 15:37

struktury, finansowane przez państwo. Te ośrodki naukowo-badawczepozwalają naukowcom skoncentrować się wyłącznie na działalności naukowo-badawczej bez obowiązków dydaktycznych. Dawny podział na działalnośćdydaktyczną i naukowo-badawczą został w sposób szczególny powielonyw samych badaniach rozwojowych szkolnictwa wyższego.

� W sektorze szkolnictwa wyższego odchodzi się od elitarnego systemuuniwersyteckiego do modelu masowego, co jak się wydaje, w chwili obecnejma negatywny wpływ na jakość dydaktyki oraz istnienie działalności naukowo-badawczej w instytucjach szkolnictwa wyższego.

� W sektorze szkolnictwa wyższego niskie wskaźniki demograficzne, którymtowarzyszy z jednej strony wyjazd absolwentów na uniwersytety w StanachZjednoczonych i Unii Europejskiej oraz, z drugiej strony, rosnąca liczbauniwersytetów, doprowadziła do spadku konkurencji przy przyjmowaniu nastudia w szkolnictwie wyższym, przynosząc szereg konsekwencji.

� W sektorze badań rozwojowych niskie wskaźniki demograficzne, przyskomplikowanym i przestarzałym systemie awansu naukowego oraz strataintelektualnego kapitału ludzkiego, może stanowić rzeczywisty problemw związku z przekazaniem sektora nowemu pokoleniu naukowców.

� W większości krajów Enwise spadek liczby pracowników badań rozwojowychw okresie przejściowym wynosił około 50%. Pod tym względem kraje Enwisestają przed rzeczywistym problemem, tj. małe jest prawdopodobieństwo, żenowe państwa członkowskie będą mogły w pełni realizować ustalonyw Barcelonie cel 3% nakładu na badania rozwojowe do roku 2010.Przewidywany scenariusz przyszłości krajów Enwise jawi się jeszcze gorzej.Może zdarzyć się, że potencjał badawczy zasobów ludzkich w tych krajachspadnie poniżej wymaganej masy krytycznej, co podważy ich konkurencyjnośći samą możliwość dalszej integracji w obrębie Europejskiej PrzestrzeniBadawczej.

65

Cel przyjęty w Barcelonie

W marcu 2002 roku Rada Europejska przyjęław Barcelonie cele, zmierzające do podniesieniaśredniego poziomu inwestycji na badanianaukowe z 1,9% PKB do 3% PKB do roku 2010,z czego 2/3 powinny być finansowane przezsektor prywatny. Aby osiągnąć ten cel, inwestycjebadawcze w Europie powinny rocznie wzrastaćo przeciętnie 8%, z 6% wzrostem w przypadkuwydatków państwowych i 9% rocznym wzrosteminwestycji prywatnych. W Europie wzrośniezapotrzebowanie na wyspecjalizowanych

badaczy, którzy będą mogli zapewnićprzewidywany wzrost inwestycji badawczych doroku 2010. Wzrost inwestycji badawczychspowoduje popyt na badaczy: pozaspodziewanymi następcami starzejącej się siłyroboczej w dziedzinie badań, potrzebne będzieokoło 1,2 miliona dodatkowego personelunaukowo-badawczego, w tym 700 000 kolejnychbadaczy, aby wypełnić ten cel,

Źródło: Inwestycje w badania: plan działań dla Europy (KomisjaEuropejska, 2003d).

kg601168_038 28/02/06 15:37

kg601168_066 28/02/06 15:38

3.

Pszczoły i miódKobiety i nauka w krajach Enwise

kg601168_066 28/02/06 15:38

68

WstępJednym z pierwszych i ważniejszych osiągnięć Grupy Helsińskiej ds. Kobieti Nauki, a w szczególności Podgrupy ds. Statystyki1, stworzonej w 2000 roku,było zgromadzenie, opracowanie i analiza krajowych danych statystycznychpodzielonych pod względem płci. Działania te podjęto w odpowiedzi nazalecenia przedstawione w raporcie ETAN (Osborn i in.,2000), w którympodkreślono brak danych pozwalających wykazać dyskryminację kobietw nauce. Wynikiem pracy była pierwsza publikacja zawierająca profilestatystyczne dla 30 krajów – raport Grupy Helsińskiej „Polityka krajóweuropejskich w odniesieniu do kobiet i nauki” („National Policies on Womenand Science in Europe”) (Komisja Europejska, 2002). Intensywna współpracaPodgrupy ds. Statystyki z Komisją pogłębiła się i zaowocowała przygotowaniemjakościowych i ilościowych danych dotyczących sytuacji kobiet-naukowcóww poszczególnych krajach. Złożyły się one na publikację „Ona: dane za2003 r.” („She Figures 2003”) (Komisja Europejska, 2003), najobszerniejszyzbiór danych statystycznych dostępnych w tej chwili2.Należy zauważyć, że dostępność i jakość danych podzielonych pod względempłci jest w dużej mierze lepsza w krajach Enwise niż w krajach Piętnastki. Możnato wyjaśnić koniecznością dostosowania ich systemów statystycznych donorm i wymogów Urzędu Statystycznego Wspólnoty Europejskiej, Eurostat,przed wejściem do Unii. Są dwa powody, dla których analiza danych przeprowadzona w pierwszejczęści niniejszego Rozdziału koncentruje się głównie na badaczach3 (OECD,2002: §301) jako reprezentantach naukowców. Po pierwsze, istnieją rzetelnedane dotyczące badaczy, uzyskane w krajowych sondażach B+R, które mająwspólny zakres i definicje oraz przekazywane są do Eurostatu i OECD. Podrugie, zajmując się badaczami, docieramy do najistotniejszej grupynaukowców4, którzy reprezentują innowacyjny, technologiczny i gospodarczypotencjał badawczy w Europie.

3. PSZCZOŁY I MIÓD

W Krajowych Instytutach Statystycznychw państwach bałtyckich zatrudnione są główniekobiety. Na przykład pod koniec 2002 roku naLitwie kobiety stanowiły 89% wszystkichpracowników Instytutów (476 z 533), na Łotwie –84% (496 z 591) oraz w Estonii – 83% (300z 361). Należy zaznaczyć, że prezesemGłównego Biura Statystycznego na Łotwie jestkobieta, co jest normalnym zjawiskiem w tymkraju, ale wciąż rzadkością w PaństwachCzłonkowskich UE.Dlaczego statystyka w państwach bałtyckich jestw dużej mierze dziedziną sfeminizowaną? Możnapodać dwie przyczyny takiego stanu rzeczy.Zarobki są niskie, a w okresie sowieckim

statystyka w szkolnictwie wyższym postrzeganabyła przez pryzmat stereotypów płci. W tymczasie na uczelniach wyższych można byłoukończyć specjalizację statystyka na wydzialeekonomii, który uważany był za wydział kobiecy.Obecnie sytuacja w dziedzinie oświaty zmieniłasię nieco. Specjalizację matematyka-statystykamożna studiować na wydziale matematyki, gdziestudiuje więcej młodych mężczyzn. Ale świeżoupieczeni statystycy rzadko zaczynają pracęw urzędach statystycznych, ponieważ zarobkiw firmach prywatnych są zdecydowanie wyższe.

Źródło: Maranda Behmane, łotewska korespondentka ds.statystyki Helsińskiej Grupy ds. Kobiet i Nauki.

Kobiety zatrudnione w Krajowych Instytutach Statystycznych w państwach Bałtyckich

1. Lista podana jest w Aneksie 11niniejszego Raportu.2. Oraz http://europa.eu.int/comm/research/science-society/women/wssi/index_en.html3. „Badaczami nazywa się osobyzawodowo zajmujące się opracowywaniemlub tworzeniem nowej wiedzy, produktów,procesów, metod i systemów orazzarządzaniem takimi projektami”4. Badacze zajmujący się nauką w sposóbpraktyczny, na przykład lekarzei ekonomiści, są także przedmiotemzainteresowania, ale ich szczegółowaanaliza nie jest możliwa w oparciuo dostępne dane statystyczne.

kg601168_066 28/02/06 15:38

69

W krajach Enwise jest około 214 000 badaczy, z czego blisko 81 000 tokobiety. W tym Rozdziale przedyskutowana jest dynamika stosunkowowysokiej obecności badaczek w tych krajach oraz rozważane są wynikającez analizy wnioski w odniesieniu do kobiet i badań rozwojowych.W oparciu o istniejącą wiedzę, zgromadzoną na poziomie Unii Europejskiej,niniejszy Rozdział omawia poszczególne aspekty zagadnienia, odpowiadającna pytanie, czy wysoki poziom udziału kobiet-naukowców w krajach Enwiserzeczywiście stanowi powód do radości. Rozdział bada ich obecną sytuację,starając się określić jej konsekwencje dla kobiet oraz badań w zmieniającymsię społecznym, gospodarczym i politycznym kontekście, opisanymw poprzednich dwóch Rozdziałach. Posługując się zaprezentowaną w nichperspektywą historyczną, niniejszy Rozdział opisuje różne sposoby, rzutowaniapłci kulturowej na kariery kobiet-naukowców oraz definiuje czynniki i siłyoddziaływania, którymi należy zająć się, aby osiągnąć cel stawiany przezEuropejską Przestrzeń Badawczą oraz wzmocnić rolę i miejsce kobiet, w tymkobiet z krajów Enwise, w badaniach naukowych.Optymistyczne statystyki dla badaczek?Od czasu publikacji w 2002 roku raportu Grupy Helsińskiej, o którym mowawyżej, zdecydowanie podkreśla się wysoki odsetek badaczek w krajach Enwisei w krajach członkowskich (EU-15). Przyglądając się Rysunkowi 3.1, na którymprzedstawione są dane dotyczące obecności kobiet wśród badaczy (wyrażonejw procentach) w każdym z krajów Enwise, ma się wrażenie, że poza RepublikąCzeską, we wszystkich krajach Enwise dzieje się lepiej niż ogólnie rzeczbiorąc w państwach członkowskich. O ile przeciętnie kobiety stanowią 38%ogólnej liczby badaczy w 10 krajach Enwise, o tyle w krajach Piętnastki jestto 27%. Liczba ta sięga aż 52% w przypadku Łotwy, zaś najmniejsze wartościprzypadają na Węgry – 33% oraz Republikę Czeską – 27%.Rysunek 3.1: Kobiety w nauce w krajach Enwise w 2001 r. (w procentach)

Źródło: Komisja Europejska, 2003b.Uwagi: Jednostka: liczba osób, poza * gdzie w przeliczeniu na zatrudnionych pracowników w pełnym wymiarze godzin

Wyjątki od roku referencyjnego: BG, EE, LV (HES+GOV), PL, SI – 2000Brak PNP dla HU, PL, RO + SK oraz średniej Enwise-10

Łotwa Litwa Bułgaria Estonia Rumunia RepublikaSłowacka*

Polska Enwise-10 Słowenia Węgry EU-15 RepublikaCzeska

kobiet

5260

40

20

0

47 4643 43

4038 38

3633

27 27

kg601168_066 28/02/06 15:38

70

Jednak koncentrując się wyłącznie na danych procentowych, kładzie sięnacisk na odsetek kobiet wśród badaczy w każdym kraju, ignorując kontekstskali społeczności badawczych w każdym z nich. Daje to zatem fałszywy obrazsytuacji, który w konsekwencji mógłby prowadzić do błędnych wniosków, żekobiety-naukowcy w krajach Enwise nie potrzebują żadnej specjalnej pomocy,gdyż wygląda na to, że w sumie radzą sobie lepiej niż ich koleżanki w EU-15!Właściwy obraz można przedstawić analizując absolutne liczby naukowców,pokazane poniżej na Rysunku 3.2.Rysunek 3.2: Badaczki w krajach Enwise oraz trzech państwach członkowskich w 2001 r. (liczba osób)

Źródło: Komisja Europejska, 2003bUwagi: Jednostka: liczba osób, poza * gdzie w przeliczeniu na zatrudnionych pracowników w pełnym wymiarze godzin

Wyjątki od roku referencyjnego: BG, EE, LV (HES+GOV), PL, SI – 2000Brak PNP dla HU, PL, RO + SK

W tym ujęciu Polska i Rumunia są na czele listy, ponieważ naukowa społecznośćkobiet w obu krajach jest największa. Cztery kraje Enwise (Łotwa, Litwa,Bułgaria, Estonia), wyróżniające się na Rysunku 3.1, znajdują się teraz w grupiesześciu krajów, w których populacja badaczek jest najmniejsza5. Chcąc uniknąćzniekształceń, które mogłyby powstać, nie wymieniono liczb badaczek w 10krajach Enwise i w krajach Piętnastki, lecz – aby dopełnić obraz sytuacji –podano informacje dotyczące jedynie kilku państw członkowskich, takich jakFrancja6, Finlandia i Portugalia. Porównanie to pozwala uściślić pozycjęróżnorodnych społeczności naukowych krajów Enwise i rozpatrzeć jew szerszym kontekście niektórych krajów Piętnastki. Na koniec tej analizyporównawczej należy zauważyć, że odsetek kobiet wśród badaczy we Francji,Finlandii i Portugalii wynosi odpowiednio 27%, 28% i 44%.Po rozszerzeniu Unii o osiem z omawianych krajów Enwise w 2004 rokupopulacja badaczy wzrośnie o około 180 000 badaczy, z których 66 000 to


Francja Polska Finlandia Rumunia Portugalia Węgry RepublikaCzeska

Litwa Bułgaria RepublikaSłowacka*

Łotwa Słowenia Estonia

Liczba badaczek

56 32060 000

50 000

40 000

30 000

20 000

10 000

0

33 564

12 68610 107

10 9749 363

7 0794 801 4 781 3 816 3 033 2 340 1 947

5. Pełniejszy obraz sytuacji można uzyskaćporównując liczbę badaczy na 1000 osóbw każdym kraju.6. Można porównać ten kraj, w którymliczba badaczek jest największa wśródpaństw Piętnastki, z Polską, która zajmujetaką samą pozycję w grupie Enwise-10.

kg601168_066 28/02/06 15:38

71

kobiety (około 37% ogólnej liczby). Według danych z 2000 roku wrazz wejściem do Unii Europejskiej Bułgarii i Rumunii, które powinny znaleźćsię w niej w 2007 roku, liczba ta wzrośnie o ponad 34 000 indywidualnychbadaczy, z których blisko 15 000 to kobiety (stanowiąc tutaj 44% ogólnejliczby). Ten napływ przyczyni się do wzrostu liczby badaczy o około 16%w państwach członkowskich po 1. maja 2004 roku oraz o 22% wśród badaczek.Niemniej jednak wpływ tych 66 000 badaczek na średni odsetek kobiet wśródbadaczy w 22 nowych państwach członkowskich będzie ograniczony. Przyrostbędzie nieco większy w rządowych (GOV) instytucjach naukowo-badawczych(OECD, 2002: §184)7, gdzie około 33 000 osób, z czego ponad 13 000 tokobiety, przyczyni się do podniesienia odsetku kobiet wśród badaczy w tymsektorze z 31% do 33%. W sektorze szkolnictwa wyższego (HES) (OECD,2002: §206)8, ten odsetek wzrośnie jedynie z 33% do 34% oraz z 15% donieco ponad 16% w sektorze przedsiębiorstw (BES) (OECD, 2002: §163)9. Rozmieszczenie badaczek z krajów Enwise w obrębie wszystkich sektorów,o których mowa powyżej – z pominięciem nieistotnego liczbowo prywatnegosektora instytucji non-profit (OECD, 2002: §194) 10 – pokazane jestw Tabeli 3.1.Tabela 3.1: Rozmieszczenie badaczek z krajów Enwise w obrębie sektorów B+R 2001 r. (liczba osób i procenty)

Sektor B+R Przedsiębiorstwa Szkolnictwo wyższe Rządowy Sektory razem(1)

Kraj

Bułgaria 605 4,5% 875 1,8% 3 301 17,1% 4 781 5,9%

Republika Czeska 1 341 10,0% 3 504 7,3% 2 234 11,6% 7 079 8,8%

Estonia 164 1,2% 1 434 3,0% 349 1,8% 1 947 2,4%

Łotwa 518 3,9% 2 059 4,3% 419 2,2% 2 996 3,7%

Litwa 248 1,9% 3 439 7,1% 1 114 5,8% 4 801 5,9%

Polska 3 332 24,9% 24 925 51,8% 5 307 27,5% 33 564 41,5%

Rumunia 4 835 36,2% 2 470 5,1% 2 802 14,5% 10 107 12,5%

Republika Słowacka (2) 644 4,8% 2 089 4,3% 1 083 5,6% 3 816 4,7%

Słowenia 471 3,5% 1 007 2,1% 862 4,5% 2 340 2,9%

Węgry 1 208 9,0% 6 313 13,1% 1 842 9,5% 9 363 11,6%

Enwise-10 13 366 100% 48 115 100% 19 313 100% 80 794 100%

Źródło: Komisja Europejska, 2003b.Uwagi: Jednostka: liczba osób, poza (2) gdzie w przeliczeniu na zatrudnionych pracowników w pełnym wymiarze godzin

Wyjątki od roku referencyjnego: BG, EE, LV (HES+GOV), PL, SI – 2000(1) PNP nieuwzględniony

42% z ponad 80 000 badaczek zatrudnionych w tych 3 sektorach pracujew Polsce, zaś Węgierki i Rumunki reprezentują łącznie kolejne 25% z nich(pozostałe 33% przypada na siedem krajów Enwise).Rozmieszczenie osób zatrudnionych w nauce jest zróżnicowane w zależnościod sektora. W sektorze GOV, badaczki z pięciu krajów stanowią 81% z około19 000 zatrudnionych badaczek. Są to Bułgaria (17% z nich), RepublikaCzeska (12%), Węgry (10%), Polska (27%) i Rumunia (15%). Sama Polska(52%) i Węgry (13%) stanowią 65% z około 48 000 badaczek zatrudnionychw HES. Na koniec należy zwrócić uwagę na cztery państwa w związku z ichudziałem w łącznej liczbie 13 366 badaczek zatrudnionych w BES. Są toRumunia (36%), Polska (25%) oraz, w mniejszym stopniu, Republika Czeska(10%) i Węgry (9%).

7. Na sektor rządowy składają sięwszystkie wydziały, urzędy i inne organy,które dostarczają społeczności, lecz niesprzedają jej, te wspólne usługi, inne niższkolnictwo wyższe, które w inny sposóbnie mogłyby być zapewnione w dogodnyi ekonomiczny sposób, oraz te, któresprawują władzę nad krajem oraz nadgospodarczą i społeczną polityką owejspołeczności. Obejmuje on także instytucjenon-profit, nadzorowane i finansowanegłównie przez rząd, ale nie zarządzaneprzez sektor szkolnictwa wyższego.8. Na sektor szkolnictwa wyższegoskładają się wszystkie uczelnie wyższe,wyższe szkoły techniczne oraz inneinstytucje oświatowe powyżej szkołyśredniej, bez względu na źródłofinansowania lub status prawny. Obejmujeon także instytuty naukowo-badawcze,stacje eksperymentalne oraz kliniki,działające pod bezpośrednią kontroląinstytucji szkolnictwa wyższego lubzarządzane przez nie lub związane z nimi.9. Sektor przedsiębiorstw obejmujewszystkie firmy, organizacje i instytucje,których nadrzędną działalnością jestrynkowa produkcja towarów lub usług(poza szkolnictwem wyższym) na sprzedażdla ogółu społeczeństwa za gospodarczoznaczącą cenę.10. Sektor prywatnych instytucji non-profitobejmuje nierynkowe, prywatne instytucjenon-profit, świadczące usługi dlagospodarstw (tj. dla ogółu społeczeństwa)oraz dla prywatnych osób lub gospodarstw.

kg601168_066 28/02/06 15:38

72

Aby jednak uzyskać całościowy i bardziej kompletny obraz, należy przyjrzećsię11 obecności badaczy obu płci w każdym z krajów Enwise w sektorach orazobecności badaczy obu płci w każdym z krajów Enwise w obrębie każdego z tychsektorów. Jako że odsetek badaczek w sektorze PNP nigdy nie przekroczył1% w żadnym z krajów Enwise, można uznać, że jest liczbowo nieznaczący,zaś więcej uwagi należy poświęcić trzem pozostałym sektorom. Średnio, liczba ponad 19 000 badaczek w krajów Enwise-10 stanowi 24%sektora GOV (w EU-15, sektor GOV obejmuje średnio 15% badaczek).W Bułgarii sektor GOV reprezentuje 69% wszystkich bułgarskich badaczek,a na Słowenii 36% badaczek zatrudnione jest w tym sektorze. Nieco ponad59% z grupy wszystkich badaczek w krajach Enwise-10 pracuje w HES (dlakrajów Piętnastki wynosi to 68% wszystkich badaczek). W trzech państwachbałtyckich liczby te są nawet wyższe, wynosząc odpowiednio 73% w przypadkuEstonii, 72% – Litwy i 69% – Łotwy oraz 67% – Węgier. Wreszcie w sektorzeBES, który omówiony jest szerzej pod koniec Rozdziału, w krajach Enwise-10 zatrudnione jest nieco ponad 13 000 kobiet, co średnio stanowi 17%wszystkich badaczy pracujących w BES. Te dane są ogólnie rzecz biorącporównywalne z grupą 15% badaczek w sektorze BES w dziesięciu12 krajachczłonkowskich. W grupie czterech państw – Republice Czeskiej, Polsce,Rumunii oraz na Węgrzech, gdzie pracuje 80% badaczek zatrudnionychw sektorze BES – tylko w Rumunii udział badaczek zatrudnionych w tymsektorze jest znaczny (47%). W Polsce i na Węgrzech w sektorze BESzatrudnionych jest zaledwie odpowiednio 10% i 13% wszystkich badaczek.Takiego zatrudnienia badaczek nie można uważać za powód do radościw przemyśle, gdzie istnieje silne dążenie, stymulowane celami strategicznymi,aby do roku 2010 zwiększyć inwestycje i zatrudnienie (zob. cel przyjętyw Barcelonie w uwagach końcowych). Wspomniane powyżej odchylenia odwartości średnich oraz różnice pomiędzy trzema głównymi sektorami badańrozwojowych w krajach Enwise wynikają zapewne z odmiennych wzorców,odziedziczonych po czasach komunistycznych, oraz konkretnych transformacjiw okresie przejściowym opisanych w Rozdziale 2. Potrzebne są dalsze badania,aby można było przedstawić rzetelne, istotne wyjaśnienia dla poszczególnychkrajów oraz aby dokonać ich porównania.Jeśli chodzi o analizę rozmieszczenia osób zatrudnionych w nauce według płciw obrębie każdego sektora, to w krajach Enwise odsetek kobiet jest przeciętniewyższy w porównaniu z krajami Piętnastki. Jak wynika z aneksu 7, odsetekkobiet wśród wszystkich badaczy wynosi 38% dla dziesięciu krajów ENWISEi 27% dla krajów Piętnastki. W przypadku średniej obecności kobiet w każdymsektorze, kobiety stanowią 43% wszystkich badaczy sektora GOV, 39%wszystkich badaczy sektora HES oraz 31% wszystkich badaczy sektora BESw krajach Enwise. Za średnimi wartościami kryją się jednak uderzające różnice


11. W tym celu dwie obszerne tabele,przedstawiające rozmieszczenie badaczyobu płci, podane w liczbie osóbi w procentach, dla wszystkich krajówEnwise pomiędzy różnymi sektorami B+Roraz w obrębie każdego sektora zostałypodane odpowiednio w Aneksie 6i 7 niniejszego Raportu.12. Dane dla sektora BES nie obejmująBelgii, Luksemburga, Holandii, Szwecjii Wielkiej Brytanii, w przypadku którychbrak jest danych podzielonych podwzględem płci.

kg601168_066 28/02/06 15:38

73

w liczbie kobiet zatrudnionych w badaniach w sektorze publicznym. W sektorzeGOV w Estonii aż 52% badaczy to kobiety, zaś w Republice Czeskiej kobietystanowią jedynie 32% badaczy. W sektorze HES na Łotwie, 51% badaczysektora GOV to kobiety, natomiast w Republice Czeskiej to ponownie 32%.Rumunia jest wyjątkowym przypadkiem, gdzie w sektorze BES zatrudnionajest około połowa wszystkich badaczy obu płci, a odsetek kobiet jest stosunkowowysoki (41%). Sprawy nie mają się tak dobrze w Polsce, Republice Czeskieji na Węgrzech, gdzie kobiety zatrudnione w sektorze BES stanowią odpowiednio28%, 17% i 25%. Przyczyny tych różnic są także omówione w Rozdziale 2.Mogą one też być związane z faktem, że w okresie przejściowym znacznaliczba mężczyzn odeszła z badań rozwojowych, aby podjąć intratniejszą pracęw biznesie lub polityce.Badaczki w szerszej perspektywie zatrudnieniaW krajach Enwise liczba kobiet zatrudnionych w nauce jest wyższa niżw krajach Piętnastki. Może to częściowo wyjaśnić wyższą obecność kobietw grupie badaczy w krajach Enwise, jak pokazano to w Tabeli 3.2.Tabela 3.2: Odsetek kobiet z krajów Enwise w grupie Specjalistów, Zatrudnienia i Badaczy w roku 2002 (w procentach)

Kobiety Specjaliści Zatrudnienie Badacze

Kraj

Bułgaria 64,9 % 47,5 % 45,6 %

Republika Czeska 52,7 % 43,7 % 26,8 %

Estonia 64,3 % 49,2 % 43,1 %

Węgry 57,9 % 45,0 % 33,0 %

Łotwa 68,4 % 49,5 % 52,1 %

Litwa 71,4 % 49,1 % 47,0 %

Polska 62,7 % 45,6 % 38,1 %

Rumunia 48,3 % 46,3 % 42,8 %

Republika Słowacka 63,6 % 45,8 % 39,8 %

Słowenia 61,8 % 45,9 % 35,9 %

Enwise-10 59,2 % 45,9 % 37,8 %

EU-15 46,5 % 43,1 % 27,2 %

Źródła: Dane dot. specjalistów (ISCO-2) i zatrudnienia: Eurostat – Community Labour Force Survey [Wspólnotowe badania siłyroboczej] – dane RSE: Komisja Europejska, 2003b.

Uwagi: Średnie dla specjalistów (ISCO-2) i zatrudnienia w Enwise-10: dane szacunkowe DG ds. Nauki, Badań Naukowych i RozwojuRSE: Rok referencyjny – 2001 z wyjątkiem BG, EE, LV (HES+GOV), PL, SI: 2000Dane w liczbie osób z wyjątkiem SK (w przeliczeniu na zatrudnionych pracowników w pełnym wymiarze godzin)Średnia Enwise-10: dane szacunkowe DG ds. Nauki, Badań Naukowych i RozwojuSektor prywatnych instytucji non-profit nieuwzględniony

W 2002 roku 45.9% z 41 milionów osób w łącznej grupie zatrudnienia13

w krajach Enwise stanowiły kobiety (Franco & Blöndal, 2003), tak więcogólny odsetek badaczek (37.8%) jest stosunkowo niski. Jak wynikaz Tabeli 3.2, kobiety stanowią około połowy osób zatrudnionych w naucez krajów Enwise.

13. Osoby zatrudnione to te, które w czasiebadanego tygodnia, przepracowały conajmniej jedną godzinę odpłatnie lubw celach osiągnięcia zysku lub niepracowały, ale posiadały pracę, w którejbyli chwilowo nieobecni. Włączeni zostalipracownicy rodzinni.

kg601168_066 28/02/06 15:38

74

Badacze zostali sklasyfikowani w obrębie grupy zawodowej zwanejspecjalistami14, która charakteryzuje się wysokim poziomem wykształceniaoraz doświadczeniem zawodowym. Jak jasno wynika z Tabeli 3.2, odsetekkobiet w grupie specjalistów jest wyższy (59.2%) niż zarówno w grupie siłyroboczej (45.9%), jak i badaczy (37.8%). Dzieje się tak dla wszystkich krajówEnwise poza Łotwą, gdzie reprezentacja kobiet w grupie badaczy jest niecolepsza (52.1%) niż w grupie siły roboczej (49.5%). Jako że badacze stanowiączęść grupy specjalistów, te dane statystyczne wskazują, że wysocewykształcone kobiety w krajach Enwise prawdopodobnie będą koncentrowaćsię w zawodach poza badaniami. Wysoki odsetek kobiet wśród specjalistówkaże przypuszczać, że kobiety mają większy udział w populacji badawczej.Również w tym przypadku konieczne są dalsze badanie, aby lepiej zrozumiećkonsekwencje tego zjawiska dla każdego z krajów Enwise.Płeć w procesie nauczania i uczenia sięPoziom kwalifikacji może również być pomocny w wyjaśnieniu tych wzorców.Jak wynika z opublikowanych danych statystycznych (Dunne, 2003; KomisjaEuropejska, 2003b; Strack, 2004), dotyczących napływu absolwentów orazdostarczonych przez kraje materiałów (dokumenty robocze Enwise, 2003),w większości krajów większe są szanse, że to kobiety, nie mężczyźni, będąkontynuować naukę po 18. roku życia, że stanowią one większość absolwentówuczelni wyższych (Dunne, 2003) oraz że ogólnie tempo wzrostu absolwentów


Mimo że w Słowenii rodzice mogą podzielićmiędzy siebie większą część urlopurodzicielskiego, w latach dziewięćdziesiątych XXwieku jedynie 1%-2% ojców skorzystało z tejokazji. Roczny płatny urlop rodzicielski zostałpodzielony na 105 dni urlopu macierzyńskiego,który może wziąć wyłącznie matka, począwszyod 44 lub 28 dnia przed datą porodu, orazpozostałą część, która może być w dowolnysposób podzielona między rodzicami – mogą jewykorzystać osobno po kolei lub oboje pracowaćna pół etatu. Od 2003 roku ojcom w Słoweniiprzysługuje ponadto 15 dni urlopu, które musząbyć wykorzystane w czasie pierwszych105 urlopu macierzyńskiego jako dodatek do jużustanowionego rocznego urlopu rodzicielskiego.Okres 15 dni ma być stopniowo wydłużanyw nadchodzących latach aż do 90 dni(z częściowym pokryciem dochodów).Źródło: Mladenič, 2003.

Na Litwie, gdzie z opieki przedszkolnej możeskorzystać jedynie 53,7% dzieci w odpowiednichgrupach wiekowych, w 2002 roku wśródwszystkich osób, które wzięły urlop rodzicielski,było jedynie 179 mężczyzn (1%) (danePaństwowego Funduszu UbezpieczeńSpołecznych). Taki stan rzeczy spowodowany jeststereotypowymi poglądami, że opieka naddzieckiem nie jest męskim zajęciem. Jak pokazująbadania przeprowadzone przez Baltijos tyrimai,57,2% mężczyzn uważa, że ich wyłącznymobowiązkiem jest zarabianie pieniędzy nautrzymanie rodziny. Jednocześnie zgodniez postanowieniami kodeksu pracy godziny pracyosób zajmujących się opieką nad dziećmi w wiekuprzedszkolnym, osobami starszymi iniepełnosprawnymi mogą być krótsze, ale nieprzeprowadza się badań, które sprawdzałyby, czyna poziomie lokalnym ta legislacja wprowadzanajest w życie. W Konstytucji Republiki Litewskiej sąnawet postanowienia dotyczące równego podziałuobowiązków rodzinnych między rodzicami.Jednak mimo że Konstytucja przewiduje, iż prawamałżonków są równe, stereotypowe role płciowenadal utrzymują się. Źródło: Roboczy dokument Komisji „Pojedynczy DokumentProgramowy dla Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL na Litwie”, 2003.

Urlop rodzicielski i urlop ojcowskiw Słowenii

Praca-dom: Podwójne obciążenie na Litwie

14. Grupa Wielka 2 MiędzynarodowegoStandardu Klasyfikacji Zawodów (ISCO-88), znanego także jako ISCO-2.„Ta grupa wielka obejmuje zawody,których główne zadania wymagająwysokiego poziomu wiedzyspecjalistycznej i doświadczeniaspecjalistycznego w dziedzinie naukfizycznych i przyrodniczych lub naukspołecznych i humanistycznych. Głównezadania polegają na powiększaniuistniejącego zasobu wiedzy, stosowaniunaukowych i artystycznych koncepcjii teorii do rozwiązywania problemów oraznauczaniu o nich w systematycznysposób”.

kg601168_066 28/02/06 15:38

75

na wyższych poziomach edukacji w przypadku kobiet jest wyższe niżw przypadku mężczyzn. Tabela 3.3: Absolwenci szkolnictwa wyższego i osoby uzyskujące stopień doktora w krajach Enwise w 2001 r.

Absolwenci Z tego liczba osób, Z tegoszkolnictwa kobiety Z tego które uzyskały kobiety Z tego

wyższego liczba kobiety stopień doktora liczba kobietyKraj ogółem osób w % ogółem osób w %

Bułgaria 47 500 29 700 62,5 % 376 158 42,0 %

Republika Czeska 43 600 24 100 55,3 % 1 066 370 34,7 %

Estonia 7 600 5 000 65,8 % 149 77 51,7 %

Łotwa 20 300 11 300 55,7 % 37 18 48,6 %

Litwa 27 500 17 500 63,6 % 261 137 52,5 %

Polska 431 100 284100 65,9 % 4 400 1 832 41,6 %

Rumunia 76 200 41 800 54,9% : : :

Republika Słowacka 26 300 14 200 54,0 % 532 212 39,8 %

Słowenia 12 000 7 100 59,2 % 298 146 49,0 %

Węgry 57 900 35 600 61,5 % 793 301 38,0 %

Enwise-10 750 000 470 400 62,7 % 7 912 3 251 41,1 %

Źródła: Eurostat, Education statistics.Uwagi: Jednostka: liczba osób oraz „:” = brak danych

Rumunia nieuwzględniona w obliczeniach dla Enwise-10Szkolnictwo wyższe odpowiada poziomowi 5 i 6 w klasyfikacji ISCED; doktorat odpowiada poziomowi 6 w klasyfikacji ISCED(Unesco, 1997)

Odsetek absolwentek szkolnictwa wyższego jest najwyższy w Polsce, Estoniii na Litwie. W tych dwóch ostatnich krajach największy jest też procent kobietwśród osób, które uzyskały tytuł doktora. Jednak odsetek kobiet na poziomiedoktoranckim jest niższy w porównaniu z pierwszym etapem studiów wyższych.Można dokonać standaryzacji spadku liczby kobiet pomiędzy poziomem

Rozbieżność między kobietami i mężczyznamiw postrzeganiu płci jako czynnika warunkującegoprzebieg kariery można dobrze zilustrować naprzykładzie wyników badań przeprowadzonychw 2000 roku przez węgierski Centralny UrządStatystyczny. Liczby podane w tabeli pokazująprocent kobiet i mężczyzn, którzy zgodzili się zezdaniem: „Bycie kobietą lub mężczyzną ma silnywpływ na możliwości rozwoju kariery naWęgrzech”, podzielonych według poziomuwykształcenia. Mimo że obie płcie w corazwiększym stopniu zgadzają się z tymstwierdzeniem, to różnice w postrzeganiu kwestiimiędzy płciami również rosną – wraz zewzrostem poziomu kwalifikacji.

Poziom wykształcenia Kobiety Mężczyźni

Podstawowe 32 % 29 %

Robotnik wykwalifikowany 37 % 30 %

Absolwent szkoły średniej 40 % 30 %

Wykształcenie wyższe 50 % 22 %

Źródło: Węgierski Główny Urząd Statystyczny, Budapeszt w Groói Papp, 2003. Źródło: NCS, Education Statistic, Bukareszt w Tripsa, 2003.

Płeć a postrzeganie możliwościrozwoju kariery na Węgrzech

Udział kobiet w kadrze nauczycielskiejwg poziomu szkolnictwa w Rumunii(1997-1998)

Przeszkolne99.6

100%

80%

60%

40%

20%

0

Szkołapodstawowa74.6

Liceum60.9 Szkolnictwo

zawodowe51.9

Uczelniewyższe35.1

kg601168_066 28/02/06 15:38

76

licencjackim a poziomem podyplomowym, aby porównać jego wartościw różnych krajach za pomocą wskaźnika postępu płci w szkolnictwie wyższym(Higher Education Gender Progression Ratio, HEGPR). Jest to procentabsolwentek na poziomie doktoranckim w stosunku do procentu absolwentekna poziomie licencjackim. W ten sposób można poznać zależności międzyproporcją kobiet na każdym etapie kształcenia oraz stwierdzić, czy kobietyprzechodzą do kolejnych etapów edukacji proporcjonalnie do mężczyzn. Jestto zasadniczo miernik proporcjonalnego spadku liczby kobiet między kolejnymietapami kształcenia.Rysunek 3.3 Wskaźnik postępu płci w szkolnictwie wyższym w krajach Enwise w 2001 r.

Źródło: baza danych statystycznych dotyczących. płci UNECE http://www.unece.org/stats/gender/web/database.htm

Oprócz przedstawionego tu wskaźnika HEGPR można także zastosowaćwskaźnik szans – stosunek wskaźnika HEGPR dla mężczyzn do wskaźnikaHEGPR dla kobiet, którego analiza pozwoli ustandaryzować liczbę stopnidoktorskich uzyskanych przez obie płcie, w relacji do poszczególnych krajówi okresów czasowych. Liczba ta pokazuje, o ile większe szanse mają mężczyźni,żeby uzyskać doktorat niż kobiety.


1.60

1.40

1.20

1.00

0.80

0.60

0.40

0.20

0

BG CZ EE HU LV LT PL RO SK SI

HEGPR dla kobiet 0.68 0.69 0.81 0.79 0.72 0.87 0.79 0.82 0.77 0.80

HEGPR dla mężczyzn 1.51 1.32 1.33 1.24 1.56 1.20 1.26 1.22 1.27 1.32

Źródło: Lýdia Virgovičová (1999) – Elementarz dla uczniów klasypierwszej szkoły podstawowej. Reading book for the 1st yearpupils in primary schools – Media Trade – Slovak PedagogicalPublishing House, Bratislava, 9 th edition, ISBN 80-08-03018-6,w Velichová, 2003.

Stereotypowe wizerunki płci w ilustracjach słowackiego elementarza dla uczniówpierwszej klasy

kg601168_066 28/02/06 15:38

77

Tabela 3.4 Stosunek szans płci w szkolnictwie wyższym w 2000 r. i 2001 r.

Kraj 2000 2001

Bułgaria 2,48 2,22

Estonia 1,26 1,65

Litwa 1,58 1,38

Łotwa 2,04 2,16

Polska 1,74 1,59

Republika Czeska 3,30 1,93

Republika Słowacka 1,76 1,65

Rumunia 1,81 1,48

Słowenia 2,38 1,65

Węgry 1,68 1,57

Źródło: Baza danych statystyczny dotyczących płci UNECE: //www.unece.org/stats/gender/web/database.htm

Na przykład w Bułgarii w 2001 roku HEGPR wynosiło 1,51% dla mężczyzni 0,68% dla kobiet. Wskaźnik szans wynosi zatem 2,22, co oznacza, że Bułgarzy,którzy są absolwentami uczelni wyższych, mają 2,22 razy większe szanse,aby z powodzeniem ukończyć programy doktoranckie niż Bułgarki. Jak wynikaz Tabeli 3.4, są pewne oznaki bardzo nieznacznej poprawy na korzyść sukcesukobiet, gdyż we wszystkich krajach, poza Estonią i Łotwą, wartości tegowskaźnika spadły pomiędzy rokiem 2000 i 2001.Z danych wynika, że te kraje ponoszą poważną stratę inwestycyjną, jeśliistnieją czynniki, które utrudniają wykształconym kobietom osiąganienajwyższych poziomów edukacji i ich pomyślne zakończenie. Co więcej,nadal nie wiadomo, do jakiego stopnia kobiety i mężczyźni, poszukując pracy,wykorzystują kwalifikacje uzyskane w procesie kształcenia. Aby przeprowadzićdogłębną analizę równych szans, opartą na osiągnięciach w obrębie szkolnictwawyższego, należy uzyskać pełne i zharmonizowane dane dotyczące personelubadawczego podzielone pod względem zawodu i poziomu kwalifikacji. Eurostatrozpocznie zbieranie danych dotyczących badaczy pod względem kwalifikacjiw roku 2004, przeprowadzając europejskie badania na temat prac rozwojowych,co pozwoli na lepszą obserwację tej sytuacji.Ciągnie swój do swegoZróżnicowane rozmieszczenie kobiet i mężczyzn w sektorach badań orazdziedzinach nauki15 określa się technicznym terminem segregacji poziomej.Aby zrozumieć udział kobiet w nauce w krajach Enwise, należy pamiętać, żenauka i badania obejmują szeroki wachlarz działań, które nie tylkopodejmowane są w kontekście rynku pracy, ale różnią się, jak już zostałopokazane, pomiędzy sektorami oraz dziedzinami nauki. Jeśli zaledwie 20%badaczy w krajach Enwise pracuje w BES, na które wydatkowane jest 47%nakładów na badania naukowe, to jest prawdopodobne, że będzie on stanowiłbardziej interesujące środowisko pracy niż HES, gdzie 58% wszystkich badaczyma do dyspozycji tylko 23% ogólnej sumy nakładów na badania16. Oczywiścieprofil dyscypliny absolwentów rzutuje na dostępność odpowiedniowykształconych badaczy. Kobiety rzadziej niż mężczyźni kończą kierunkiinżynierskie na poziomie licencjackim i podyplomowym (Komisja Europejska,

15. Główne dziedziny nauki, o którychmowa w tym rozdziale, zaczerpnięte sąz podręcznika Frascati (OECD, 2002). Sąto: nauki przyrodnicze (NP); inżynieriai technologia (IT); nauki medyczne (MS);nauki rolnicze (NR); nauki społeczne (NS)oraz nauki humanistyczne (NH).16. Szczegółowe dane zawarte są Aneksie6 niniejszego Raportu oraz Tabeli 3.5w części „Nie wszystko złoto, co sięświeci” w tym Rozdziale.

kg601168_066 28/02/06 15:38

78

2003b; Strack, 2004). Poza różnicami w tej dziedzinie nauki, nie znajduje sięinnych znacznych różnic związanych z płcią wśród pracowników nauki.Tabela 3.5: Liczba badaczy (i % kobiet wśród nich)wg głównych dziedzin nauki HES + GOV w krajach Enwise w 2000 r.

Nauki Inżynieria i Nauki Nauki Nauki NaukiDziedzina przyrodnicze technologia medyczne rolnicze społeczne humanistyczne

Kraj

Bułgaria 2 720 (51%) 2 122 (28%) 1 063 (50%) 965 (50%) 504 (47%) 934 (57%)

Republika Czeska 3 542 (31%) 2 202 (22%) 516 (42%) 640 (45%) 279 (40%) 1 012 (42%)

Estonia 848 (32%) 429 (25%) 213 (62%) 193(46%) 334 (52%) 348 (66%)

Łotwa 1 082 (47%) 380 (38%) 139(71%) 240 (57%) 342 (37%) 251 (78%)

Litwa 2 025 (40%) 1 540 (26%) 847(55%) 462 (45%) 146 (58%) 1 318 (65%)

Polska (1) 10 282 (34%) 10 726 (16%) 7 801 (43%) 2 523 (33%) 898 (38%) 8 677 (33%)

Rumunia 2 687 (46%) 2 667 (38%) 583 (64%) 211 (31%) 101(47%) 623 (46%)

Republika Słowacka 2 348 (37%) 1 883 (33%) 1 040 (53%) 249(49%) 154 (52%) 474 (48%)

Słowenia 719 (34%) 671 (22%) 302 (58%) 252 (47%) 727 (47%) 164 (48%)

Enwise-10 26 253 (38%) 22 620 (23%) 12 504 (47%) 5 735(41%) 15 191 (43%) 13 801 (41%)

Źródło: Komisja Europejska, 2003b.Uwagi: Jednostka: w przeliczeniu na zatrudnionych pracowników w pełnym wymiarze godzin

Wyjątki od roku referencyjnego: LT, PL (HES): 2001; LV: 1999(1) Tylko HES. Dziedzina nauki nieznana dla 793 kobiet i 2 396 mężczyzn

Istnieją także powiązania pomiędzy ścisłymi/eksperymentalnymi dziedzinaminauki i sektorami (inżynieria, nauki przyrodnicze) oraz humanistycznymii społecznymi dziedzinami nauki i sektorami. Na przykład sektor BES rekrutujewielu naukowców z dziedzin ścisłych, ponieważ to w tym sektorzepodejmowane są badania inżynieryjne i technologiczne. Z drugiej stronyspecjalistów z dziedzin nauk społecznych częściej znajdzie się rządowychinstytucjach naukowo-badawczych i instytucjach naukowo-badawczychszkolnictwa wyższego niż w instytucjach naukowo-badawczych przedsiębiorstw(Rübsamen-Waigmann H. i in., 2003).W krajach Enwise 31% z 43 565 badaczy w sektorze BES to kobiety. Możesię w pierwszej chwili wydawać, że kraje Enwise zapewniają lepsze ramypracy w przedsiębiorstwach niż kraje Piętnastki. Jednak analiza przeprowadzonawe wcześniejszej części Rozdziału posłużyła jako ostrzeżenie przeciwkopochopnym wnioskom. Jak się składa, BES jest nadal w pierwszych stadiachrozwoju w większości krajów Enwise i za tą zwiększoną obecnością kobietkryją się inne czynniki. Głównym powodem jest mały rozmiar demograficznytego sektora. W krajach Enwise-10 jest w nim zatrudnione mniej niż 14 000 kobiet17, z których ponad połowa znajduje się albo w Rumunii (4 835 kobiet) i w Polsce (3 332 kobiet) – mniej niż w samej Francji alboNiemczech. Biorąc pod uwagę gwałtowny charakter rozwoju badań w tychkrajach, możliwości rynkowych, które przyniesie rozszerzenie Unii orazwpływu komercjalizacji na naukę i innowację w krajach Enwise, należyprzeprowadzić dalszą analizę zależności pomiędzy kobietami, badaniamii działalnością gospodarczą w tych krajach.Planując przyszłe zadania, należy koniecznie pamiętać o różnicach pomiędzyróżnymi dziedzinami i sektorami nauki. W tej chwili nie jest możliwe, aby


17. Zob. Aneks 7 niniejszego Raportu.

kg601168_066 28/02/06 15:38

79

w oparciu o dane europejskie określić szczegółowo dziedziny nauki i zbadać,czy liczba osób, kształconych w dziedzinach podstwowych, jest wystarczająca.Dzieje się tak, gdyż klasyfikacja głównych dziedzin nauki według podręcznikaFrascati (OECD, 2002)18 nie określa konkretnie dominujących obszarów wewspółczesnych badaniach lub obszarów, gdzie najprawdopodobniej skupienisą badacze: informatyka i techniki komputerowe, biotechnologia,nanotechnologia, farmaceutyka itp.Nie wszystko złoto, co się świeciW patriarchalnym systemie wartości wysokie nakłady na badania, częstoskoncentrowane w ścisłych/eksperymentalnych dziedzinach nauki, równoznacznesą z wysokim prestiżem i inwestycjami. Istnieje zatem zależność pomiędzypieniędzmi, poklaskiem i płcią. Dominują dziedziny, gdzie nakłady są znaczne,zaś dziedziny społeczne i dziedziny o niskich nakładach nie są doceniane.Te nierówności w podziale nauk na ścisłe/eksperymentalne orazhumanistyczne/społeczne nasilają negatywną percepcję dziedzin humanistycznychi społecznych, rodząc w konsekwencji niebezpieczeństwo dalszego spadkuzasobów w ich obrębie. Jeśli chodzi o inwestycje na badania, łączna suma3,15 miliarda € – ekwiwalent 18% budżetu 6. Programu Ramowego –skoncentrowana była w BES w 2000 r. (zob. Tabela 3.6). 29% łącznych wydatkówna badania przeznaczona jest na rządowe instytucje badawcze, mimo że zatrudniająone tylko 21% badaczy. Również w tym przypadku wkład inwestycyjny PNPjest niewystarczający.

Jestem bardzo dobra z matematyki i kochamnauki przyrodnicze. Kiedy miałam 10-11 lat,kupowałam czasopismo matematyczne dlamłodych talentów, żeby rozwiązywać zadaniaz matematyki przed pójściem spać. Samaprzygotowywałam się do konkursówmatematycznych i ani rodzice ani szkoła niezorganizowali dla mnie dodatkowych zajęć.Mówiłam, że kocham matematykę tak samo, jakkocham poezję. Jednak nikt z mojego otoczenianie zwrócił uwagi, że mam oczywisty talent. Kiedypatrzę w przeszłość widzę, że traktowano to jakcoś nieważnego, jakąś dodatkową zaletę, alenikomu niepotrzebną. Moi rodzice zajmowali sięliteraturą i oczekiwali, że będę pisarką alboprofesorem na uniwersytecie – że będęspecjalizować się w przedmiotachhumanistycznych, nawet może w filozofii.Nauczyciele i wykładowcy nie traktowali mniepoważnie, ponieważ byłam dziewczynką, a mojeumiejętności matematyczne były częścią innychumiejętności, uważanych za bardziej dziewczęce.W szkole średniej również zajmowałam sięnaukami przyrodniczymi i matematyką, ale kiedyprzyszło do studiów wyższych, to zwróciłam sięku naukom społecznym. Poza wszystkimi innymirzeczami zdawałam sobie znakomicie sprawę, że

w moim kraju nie działo się dobrze i że nie byłolaboratoriów, gdzie można byłoby przeprowadzaćporządne badania.Mieliśmy kuzyna, profesora fizyki, który dokonałpewnych ważnych odkryć w swojej dziedzinie, alenie mógł przedstawić eksperymentalnego dowodu,ponieważ laboratorium na uczelni byłow okropnym stanie i nie było odpowiedniegosprzętu. Potem opublikował pracę teoretycznąw międzynarodowym czasopiśmie. Koniec końcównaukowcy w Japonii przeprowadzili eksperymentw oparciu o artykuł i tyle mu zostało z dokonaniarzeczy, która miała być odkryciem jego życia.Wpadł po tym w straszną depresję. Interpretuję tozdarzenie w ten sposób, że jeśli w moim kraju chcesię być naukowcem, to znacznie bezpieczniej jestspecjalizować się w naukach społecznych, gdziema się niezależność od warunków materialnych.Rzeczywiście, biorąc pod uwagę wszystkieintensywne zmiany, jakie zachodzą w moim kraju,większość mojego życia żyłam i żyjęw laboratorium społecznym. Jeśli dziś miałabymponownie dokonać wyboru, wybrałabym naukispołeczne i wyjechałabym z kraju. Niezastanawiałabym się nawet, czy tu zostać.

Wy.iedź biograficzna Mariny Blagojević, członkini GrupyEksperckiej Enwise z regionu Bałkanów.

„Gdybym mogła zacząć od nowa…”

18. Co więcej, łączenie klasyfikacjiFrascati i międzynarodowych klasyfikacjiedukacji (ISCED, zob. Unesco, 1997)i zawodu (ISCO, zob. ILO, 1990) jestmylące, gdyż dziedziny są zgrupowanew różny sposób.

kg601168_066 28/02/06 15:38

80

Tabela 3.6: Wydatki na badania rozwojowe według sektora w tysiącach euro(oraz procent rozłożenia wydatków na badania rozwojowe w sektorach) w 2000 r.

PrywatnychSzkolnictwa instytucji

Sektor Przedsiębiorstw wyższego Rządowy non-profit Ogółem

Kraj

Bułgaria 15 276 (21%) 7 043 (10%) 49 060 (69%) 116 (0%) 71 494 (100%)

Republika Czeska 446 127 (60%) 105 732 (14%) 188 402 (25%) 3 773 (1%) 744 033 (100%)

Estonia 8 334 (23%) 19 410 (52%) 8 564 (23%) 722 (2%) 37 030 (100%)

Łotwa 15 117 (40%) 14 121 (38%) 8 299 (22%) 4 (0%) 37 541 (100%)

Litwa 15 706 (22%) 26 698 (37%) 30 646 (42%) : 73 051 (100%)

Polska 431 793 (36%) 377 329 (32%) 385 862 (32%) 1 597 (0%) 1 196 581 (100%)

Rumunia 103 203 (69%) 17 498 (12%) 27 977 (19%) : 148 684 (100%)

Republika Słowacka (1) 94 010 (66%) 13 591 (10%) 35 257 (25%) : 142 858 (100%)

Słowenia 167 458 (56%) 49 387 (17%) 77 023 (26%) 3 480 (1%) 297 348 (100%)

Węgry (1) 179 596 (44%) 97 331 (24%) 105 728 (26%) : 405 267 (100%)

Enwise-10 (1) 1 476 627(47%) 728 140 (23%) 916 818 (29%) 9 692 (0%) 3 153 887 (100%)

Źródło: Frank, 2003.Uwaga: (1) Ogólne Wydatki na B+R Brutto (Total Gross Expenditure on R&D) (GERD) nie odpowiada sumie wydatków

na B+R wg sektorów – : = brak danych

W czasach komunistycznych badania w sektorze prywatnym praktycznienie istniały19. Sektor BES wyłonił się w krajach Enwise w latachdziewięćdziesiątych, lecz dziś wydatki na badania w kategoriach absolutnychsą wciąż małe (Komisja Europejska, 2003a). Zaobserwowano też pewienspadek liczby naukowców w Bułgarii, Estonii, na Łotwie, w Republice Czeskiej,Republice Słowackiej, Rumunii oraz Słowenii w latach 1998-2001 (KomisjaEuropejska, 2003b). Tę różnicę w dostępności zasobów finansowych w poszczególnych sektorach,przewijającą się w niniejszym Rozdziale, widać także w odniesieniu do dziedzinnauki. W Tabeli 3.7 przedstawione jest, jak wydatki na badania na pojedynczegobadacza rozkładają się w głównych dziedzinach nauki w badaniachfinansowanych ze środków publicznych20 w dziewięciu z dziesięciu krajówEnwise21. Wydaje się, że liczby są ogólnie wyższe, ponieważ dane, ze względuna dziedzinę nauki, podane są w przeliczeniu na zatrudnionych pracownikóww pełnym wymiarze godzin, a nie w liczbie osób, jak było to w przypadkusektorów. Nie powinno to jednak odwrócić uwagi od najistotniejszej obserwacji,że w pięciu z dziewięciu krajów Enwise przedstawionych w Tabeli 3.7 badaniapozyskują inwestycje poniżej 10 000 euro na pojedynczego badacza na rok,a w przypadku Estonii i Polski dzieje się tak również w naukach społecznychi humanistycznych. Biorąc pod uwagę liczbę badaczy, rozdźwiękw przyznawaniu zasobów pomiędzy ścisłymi/eksperymentalnymii humanistycznymi/społecznymi dziedzinami nauki jest największy w Polscei najmniejszy w Rumunii oraz Bułgarii.


19. Odnotowywano pewne badaniaw przemyśle w BES w tym okresie, jednakw wąskim sensie definicji były to badaniarozwojowe przeprowadzane w obrębieGOV lub HES (Paasi, 1998).20. Termin „publiczny” użyty jestw odniesieniu do sektorów HES i GOV.Dane dla badaczy podane w przeliczeniuna zatrudnionych pracowników w pełnymwymiarze godzin.21. Brak danych dla Węgier.

kg601168_066 28/02/06 15:38

81

Tabela 3.7: Wydatki na badania rozwojowe, w € na rok, na pojedynczego badacza (kobiet i mężczyźni razem) oraz wg dziedziny nauki w sektorach HES i GOV w 2000 r.

Nauki Inżynieria Nauki Nauki Nauki NaukiDziedzina przyrodnicze i technologia medyczne rolnicze społeczne humanistyczne Ogółem

Kraj

Bułgaria 5 584 5 700 2 661 20 247 4 264 4 606 6 753

Republika Czeska 35 333 43 057 42 079 35 052 26 781 22 287 35 909

Estonia 11 862 13 543 15 812 16 492 7 539 8 721 11 828

Łotwa 11 126 7 947 8 388 11 938 6 132 4 916 9 211

Litwa 8 838 9 455 6 569 12 974 4 201 5 441 7 488

Polska 21 671 20 788 18 367 37 231 5 246 3 810 15 578

Rumunia 3 975 6 857 7 892 10 194 7 662 3 173 5 841

Republika Słowacka 8 527 6 258 3 995 24 582 4 112 2 823 6 483

Słowenia 55 192 51 191 34 791 40 528 37 142 28 390 44 589

Enwise-9 18 038 18 465 15 770 29 020 7 152 5 748 15 004

Źródło: Eurostat, statystyki S&T.Uwagi: Jednostka: Dane dotyczące badaczy podane w przeliczeniu na zatrudnionych pracowników w pełnym wymiarze godzin

Wyjątki od roku referencyjnego: LT, PL (HES): 2001; LV: 1999

� Co to oznacza dla badaczek w krajach Enwise?Jak okazało się we wcześniejszej części Rozdziału, stosunkowo wyższy procentudziału kobiet w badaniach w krajach Enwise w porównaniu z krajami Piętnastkimożna po części tłumaczyć większym zatrudnieniem kobiet w ogóle orazw grupie specjalistów. Wciąż jednak liczba kobiet w badaniach w krajachEnwise jest zbyt niska. Nadal trudno stwierdzić, co to oznacza pod względemwarunków pracy dla kobiet z powodu różnic, które istnieją pomiędzyposzczególnymi sektorami i dziedzinami nauki. Z analizy danych dotyczącychbadaczy oraz danych dotyczących wydatków na badania wynika, że, jakpokazano na Rysunku 3.4, wydatki na badania na pojedynczego badacza różniąsię w poszczególnych krajach Enwise według sektora oraz kraju i dziedziny.Wydatki na pojedynczego badacza w BES są wyższe niż w innych sektorach.Rysunek 3.4: Wydatki na badania B+R, w euro na rok, na pojedynczego w sektorach w 2001 r.

Źródła: Eurostat, S&T statistics, Komisja Europejska, 2003b.Uwagi: Jednostka: dane RSE są podane w liczbie osób i odnoszą się do 2001 z wyjątkiem BG, EE, LV (HES+GOV), PL, SI: 2000.

Dane dotyczące B+R odnoszą się do 2000 r. – średnia EU-15: dane szacunkowe DG ds. Nauki, Badań Naukowych i Rozwojuw oparciu o dane za 2001 r.Nazwy danych pokazują średnie wydatki na B+R na pojedynczego badacza w sektorach .

Rumunia Łotwa Bułgaria Litwa Estonia Polska Węgry Enwise-10 Republika Słowacka

RepublikaCzeska

Słowenia EU-15

Euro

6 301

250 000

200 000

150 000

100 000

50 000

0

6 5166 791

7 1368 103

13 574 14 29514 744

14 905

28 001

45 314

178 868

Ogółem wszystkie sektory

Sektor przedsiębiorstw

Sektor rządowy

Sektor szkolnictwa wyższego

kg601168_066 28/02/06 15:38

82

W Bułgarii, Republice Słowackiej i Rumunii wydatki kształtują się poniżej3 000 € na każdego badacza pracującego w HES, zaś w Słowenii wynoszą ponad105 000 € na pojedynczego badacza w BES. W krajach Piętnastki w obrębieBES wydatki na pojedynczego badacza są najwyższe w Szwecji i wynoszą2 283 000 € (Komisja Europejska, 2003d)22 oraz najniższe w Portugaliii wyniosły 121 000 euro w 2001 roku (wzrastając z 93 000 euro w 1999roku). Wyłania się tutaj pewna prawidłowość. Największy odsetek kobiet możnaznaleźć w krajach i sektorach, w których wydatki na badania rozwojowe sąnajniższe, oraz najmniejszy odsetek kobiet w sektorach, w których wydatki nabadania rozwojowe są najwyższe. Zgodne jest to z sugestią, że mężczyźniodchodzą z tych obszarów, ponieważ nie są już one wystarczająco atrakcyjne.Można przeprowadzić standaryzację tej prawidłowości w celu analizyodpowiednich grup zachowań kobiet i mężczyzn w odniesieniu do dziedzinnauki23 i sektorów24. W tym celu opracowano specjalne narzędzie, nazwanewskaźnikiem Plaster miodu25. Nazwa ma przywodzić na myśl pszczoły, krążącewokół ula, gdyż wskaźnik jest miernikiem zależności pomiędzy koncentracjąkobiet i mężczyzn a nakładami na badania naukowe. Pozwala on ilościowookreślić utratę dostępu do wydatków na badania rozwojowe oraz utratę kontrolinad nimi, jakich doświadczają badaczki en masse, gdyż częściej koncentrująsię one w tych sektorach badań rozwojowych i dziedzin nauki, na które wydatkisą małe.Rysunek 3.5 Wartości wskaźnika Plaster miodu wg głównej dziedziny nauki oraz wg sektorabadań rozwojowych w 2001 r.

Źródło: Eurostat, S&T statistics; DG ds. Badań Naukowych, baza danych WiS. Uwagi: Jednostka: liczba osób, poza * gdzie w przeliczeniu na zatrudnionych pracowników w pełnym wymiarze godzin

Wyjątki od roku referencyjnego: RSE; BG, EE, LV (tylko HES i GOV), PL, SI – 2000Wydatki na B+R: HU (GOV I HES): 1999Wartości wskaźnika Plaster miodu wg dziedziny tylko dla sektorów HES i GOVBrak danych dla badaczy wg dziedziny i płci w przypadku HU* Brakujące dane dotyczące wydatków HES


5

0

-5

-10

-15

-20

Litwa Słovenia RepublikaSłowacka*

Polska RepublikaCzeska

Estonia Enwise Łotwa Rumunia Bułgaria Węgry

Wskaźnik Plaster miodu

Wskaźnik Plaster miodu wg głównej dziedziny nauki

Wskaźnik Plaster miodu wg sektora

22. Dane za rok 1999 przy bieżącymprzeliczeniu euro.23. Podręcznik Frascati (OECD, 2002)podaje definicje dla następujących sześciugłównych dziedzin nauki: naukiprzyrodnicze, inżynieria i technologia,nauki medyczne, nauki rolnicze, naukispołeczne oraz nauki humanistyczne.24. W tym wypadku HES, GOV oraz BES.25. Można obliczyć go na podstawiedostępnych oraz oficjalnych danychstatystycznych dotyczących badańrozwojowych oraz porównać jego wartościdla różnych krajów oraz w czasie.Sam wynik stanowi różnicę pomiędzyspodziewanymi wydatkami na badaniarozwojowe per capita proporcjonalnie dlakobiet oraz odnotowanymi wydatkami nabadania rozwojowe per capitaproporcjonalnie dla kobiet, wyrażony jakoprocent spodziewanych wydatków nabadania rozwojowe per capitaproporcjonalnie dla kobiet.

kg601168_066 28/02/06 15:38

83

Z porównania wartości wskaźnika Plaster miodu dla dziedzin nauki z jegowartościami w przypadku rozmieszczenia według sektora wynika, że, jakwydaje się, rozmieszczenie badaczy obu płci w poszczególnych sektorachjest silniejszym wyznacznikiem braku równości w większości krajów.Interpretując wyniki podane na Rysunku 3.5, należy zaznaczyć, że ujemnewartości wskaźnika Plaster miodu pokazują, iż kobiety tracą na dostępnoścido wydatków na badania i/lub kontroli nad nimi. Wyniki oscylujące wokół0 wskazują, że nie istnieją różnice pomiędzy płciami. Ponieważ w wyliczeniachpominięto skutki hierarchicznego rozmieszczenia w obrębie kategorii badaczy,jest wysoce prawdopodobne, że te wyniki w gruncie rzeczy pokazują najlepsząmożliwą sytuację w przypadku kobiet.W krajach Enwise, gdzie ogólny procent kobiet jest niski (na przykładw Republice Czeskiej i na Węgrzech), wyniki wskaźnika Plaster miodu sąujemne. Oznacza to, ze jest tam bardziej prawdopodobne, iż to kobiety pracująw sektorach o niskich nakładach, a nie ich koledzy. Najniższe ujemne wartości,uzyskane w przypadku Republiki Czeskiej, Republiki Słowackiej oraz Węgier,wskazują na to, że kobiety są stratne na udziale w wydatkach na badaniaodpowiednio 16,47%, 15,05% i 9,96%.Z drugiej strony w krajach Enwise, dla których wartości wskaźnika Plastermiodu są dodatnie (Łotwa i Bułgaria), większe są odsetki badaczek (zob.Tabela 3.2). Słowenia, jak pokazano na Rysunku 3.6, stanowi odrębną kwestię,gdyż wydatki na badania rozwojowe na pojedynczego badacza są w jejprzypadku wyższe niż w innych krajach Enwise. Można ją w takim razietraktować jako kraj Enwise z optymalnym scenariuszem inwestycji ze względuna płeć.Wydaje się, że kobiety mają bardziej wyrównany dostęp do wydatków nabadania rozwojowe tam, gdzie ogólny odsetek pracowników obojga płciw badaniach jest bardziej zrównoważony (tj. w Rumunii). Może się zatemw pierwszej chwili wydawać, że krytyczna masa kobiet zajmujących siędziałalnością naukowo-badawczą (jak to jest w przypadku Bułgarii, Łotwyi Rumunii) stanowi wystarczający czynnik, zapewniający sprawiedliwy dostępdo wydatków na badania rozwojowe pomiędzy płciami. Rysunek 3.6 pokazujejednak, jak wartości wskaźnika Plaster miodu według sektora badańrozwojowych oraz wydatków na badania rozwojowe na pojedynczego badacza

Jako studentka ostatniego roku studiówPaństwowego Uniwersytetu na Łotwie miałammożliwość dokończyć pracę dyplomowąw regionie moskiewskim w dobrym ośrodku badańbiologicznych. Po skończeniu uczelni podjęłamstudia podyplomowe w tym ośrodku badawczym.Razem z mężem tego samego dnia broniliśmynasze prace na stopień Kandydata Nauk.Pamiętam, że ktoś rzucił uwagę – skierowanątylko do mnie – że to bardzo rzadka sytuacja, abymąż i żona zaczynali kariery w tym samym czasie.Po powrocie na Łotwę podjęłam pracę w jednymz wiodących instytutów naukowo-badawczychw kraju. Miałam możliwość rozpocząć nowe

badania, a dyrektor instytutu popierał mojepomysły badawcze. Życie zawodowe w sposóbdrastyczny zmieniłam 7 lat temu. Zajęłam siędziałalnością administracyjną i zaczęłam pracęw Ministerstwie Edukacji i Nauki. Była to dla mnietrudna decyzja… Badania, które prowadziłam,były bardo drogie i dlatego musiałam myśleć, jakdalej radzić sobie z nimi. Miałam dwa wyjścia:wyjechać z kraju i dalej zajmować się badaniamiza granicą (miałam taką możliwość) albo zmienićsposób życia. Ponieważ mam rodzinę i dzieci,wybrałam to drugie.

Wypowiedź biograficzna Maiji Bundule, łotewskiej członkini GrupyEksperckiej Enwise.

„Między młotem a kowadłem…”

kg601168_066 28/02/06 15:38

84

skorelowane są w znaczący i negatywny sposób. Pozornie pozytywne wartościPlaster miodu można zatem rozważyć w odniesieniu do wielkości inwestycjina badania I rzeczywiście, Bułgaria, Łotwa i Rumunia także mają najniższewydatki na badania na głowę wśród krajów Enwise (zob. Tabela 3.7i Rysunek 3.4).Rysunek 3.6 Zależność pomiędzy wartościami Plaster miodu wg sektora B+R oraz WydatkówBrutto na Badania B+R (GERD) na pojedynczego badacza w 2001 r.

Źródło: Eurostat, S&T statistics; DG ds. Badań Naukowych Research, Baza danych WiS. Uwagi: Jednostka: liczba osób, poza * gdzie w przeliczeniu na zatrudnionych pracowników w pełnym wymiarze godzin

Wyjątki od roku referencyjnego: RSE; BG, EE, LV (tylko HES i GOV), PL, SI: 2000Wydatki na B+R: HU (GOV i HES): 1999

Implikacje sytuacji pokazanej na Rysunku 3.6 są dla kobiet w krajach Enwisepoważne. Zależność między płcią a dostępnymi zasobami finansowymi –a przez to potencjalnymi nagrodami – sygnalizuje, że możliwości dostępnebadaczkom są tak naprawdę porównywalne z mężczyznami w krajach Enwise,gdzie zasoby dla badań rozwojowych są najmniejsze.Z analizy wyłania się obraz kobiet, których używa się jako swego rodzajudrugorzędnych zasobów ludzkich w celu wzmocnienia obszarów badańcieszących się niewielkim zainteresowaniem wśród mężczyzn z powodu małejatrakcyjności systemu nagradzania. Z drugiej strony wygląda na to, że kobietyodsuwane są od badań naukowych, gdzie system nagradzania jest bardziejobiecujący i gdzie jest o co walczyć, co ma na przykład miejsce w RepubliceCzeskiej. Wysoki odsetek kobiet w badaniach B+R w krajach Enwise jestwiększym powodem do radości dla badań rozwojowych niż dla kobiet, gdyżkobiety gotowe są wykonywać tę samą pracę za mniejsze pieniądze orazw mniej korzystnych warunkach. Tradycyjnie uważa się, że sektory HES i GOVzapewniają bezpieczniejsze i bardziej stabilne posady, nawet jeśli płace sąniższe. Materiały zebrane w poszczególnych krajach (robocze dokumentyEnwise, 2003) potwierdzają tendencję wśród kobiet, aby wybierać pracęzapewniającą rodzinie utrzymanie i co najmniej jeden stały dochód, orazpozostawać na takiej posadzie w nowych, konkurencyjnych warunkach pracy.


50 000

40 000

30 000

20 000

10 000

-20 -15 -10 -5 0 5 10

Wskaźnik Plaster miodu wg sektora ekonomii

Słowenia

Wydatki na B+R Brutto na indywidualnego badacza (Euro)

Republika Czeska

Republika Słowacka*

WęgryPolska

BułgariaŁotwa

Estonia

Litwa

Rumunia

Enwise

kg601168_066 28/02/06 15:38

85

Istota wskaźnika Plaster miodu polega na tym, że daje on ponadpoziomowyobraz tego, jakie są ogólne wzorce dystrybucji kontroli finansowej pomiędzypłciami, oraz łączy elementy kwestii badań rozwojowych i kwestii płci. Należyjednak również rozważyć trzy inne ważne systemy nagradzania: wynagrodzenie,finansowanie badań oraz jakość narzędzi pracy i sprzętu. Przedstawioneponiżej scenariusze stanowią częściowe przykłady tego, co dzieje sięw rzeczywistości. Nie jest to jeszcze26 ujednolicony sposób analizy wynagrodzeńdla naukowców lub badaczy w krajach Enwise lub podstawa porównaniapensji naukowych z wynagrodzeniem otrzymywanym przez innych wysocewykształconych profesjonalistów.

� Niskie płace: Przypadek Litwy i Republiki Czeskiej

Tabela 3.8: Miesięczne zarobki brutto w nauce na Litwie w 2001 r.

Stanowisko Kwalifikacje naukowe Miesięczne zarobki w litach (i €)

Profesor Główny adiunkt stopień naukowy 1 732-2 310naukowo-badawczy (502-670)

Docent (Profesor Adiunkt naukowo-badawczy stopień naukowy lub odpowiadający (w przypadku docenta) 1 155-1 848nadzwyczajny) tytuł magistra lub wyższe wykształcenie (335-536)

Wykładowca (adiunkt) Asystent naukowo-badawczy stopień naukowy lub odpowiadający (w przypadku 866-1 270wykładowcy) tytuł magistra lub wyższe wykształcenie (251-368)

Asystent Młodszy asystent tytuł magistra lub odpowiadające wyższe wykształcenie 866naukowo-badawczy (251)

Źródło: Rząd litewski (21 marca 2001. Nr.319) w Zvinkliene, 2003 r.Uwaga: 1 € = 3,45 litów

W Tabeli 3.8 wyszczególniony jest zakres płac pracowników akademickich naLitwie. Liczby odnoszą się do górnej i dolnej granicy widełek dla każdegostanowiska w instytutach naukowo-badawczych szkolnictwa wyższegoi rządowych instytutach naukowo-badawczych. Rzeczywiste zarobkinaukowców zależą od wewnętrznej struktury i budżetu każdej instytucjiw obrębie danego systemu skali prawnej. Krajowa nieskorygowana różnicapłac wynosiła 16% w 2001 roku (jest to różnica w zarobkach na godzinę bruttokobiet i mężczyzn jako procent zarobków brutto na godzinę mężczyzn).

Jak wynika z polskich badań dotyczącychwewnętrznego drenażu mózgów, wykształconaosoba, która mówi kilkoma językami, możew Polsce zarobić więcej jako portier w GrandHotelu niż jako badacz w dziedzinie filozofii. Zewzględu na ograniczenia budżetowe, naukowcyi badacze zatrudniają się na dwa lub trzy etaty.Źródło: Oleksy, 2003.

W kwietniu 2001 roku w landach wschodnichNiemiec wśród pracowników z wyższymwykształceniem wynagrodzenie 37% mężczyzn(w porównaniu z 70% w starych landach) i tylko18% kobiet (w porównaniu z 29% w starychlandach) wynosiło ponad 2 045 euro. W starych krajach związkowych różnicaw zarobkach była jeszcze większa – liczbamężczyzn w tej grupie była dwa i pół razawiększa niż kobiet. Posiadanie wykształceniawyższego w całej grupie pracowników, tak kobiet,jak i mężczyzn, opłacało się finansowo.Źródło: Statistisches Bundesamt (2002): Bevölkerung undErwerbstätigkeit. Stand und Entwicklung der Erwerbstätigkeit.Stuttgart: Metzler Poeschel w Burkhardt, 2003.

Otwarte drzwi w Polsce? Różnice w wynagrodzeniu w niemieckich landach wschodnich

26. Oczekuje się, że wszystkie krajeEnwise do czerwca 2004 roku wezmąudział w Badaniach Europejskiej StrukturyZarobków (SES), którego wyniki zostanąopublikowane w pierwszych miesiącach2005 roku. Dane te, jak również danezebrane w SES za rok 2006 zostanąopublikowane w 2004, zapewnią lepszyobraz postępu w kierunku równegowynagrodzenie dla naukowców obu płci.Informacje te pozwolą także dokonaćporównania z innymi dziedzinamiopartymi na wiedzy, aby można byłomonitorować atrakcyjność karier naukowo-badawczych w krajach Enwise i poza nimi.

kg601168_066 28/02/06 15:38

86

W przeliczeniu na konkretne sumy stanowi to różnicę pomiędzy 7,06 litami(2,05 euro) na godzinę dla mężczyzn i 5,92 litami (1,72 euro) dla kobiet.W tym samym roku na Litwie średnie miesięczne zarobki brutto wynosiływ przypadku mężczyzn 1 181 litów (342,32 euro) oraz 961,8 litów (278,78 euro)w przypadku kobiet, stanowiąc nieco większą różnicę w płacach na poziomie19%, spowodowaną różnicami w modelach zatrudnienia płci na cały etat i napół etatu. Oznacza to, że zarobki doświadczonego wykładowcy lub nawetnowo mianowanego docenta kształtują się na poziomie średnich miesięcznychzarobków wszystkich zawodów: mała to zachęta dla wysoce wykształconychkobiet i mężczyzn na Litwie, żeby poświęcić się karierze akademickiej.Dane statystyczne z Czech za rok 1999 pokazują, że wśród pracownikówz podstawowym poziomem wykształcenia zarobki kobiet wynosiły 74,7%zarobków mężczyzn (stanowiąc 25,3% różnicę płac ze względu na płeć).W 2001 roku średnie miesięczne zarobki brutto dla pracowników zatrudnionychna pełen etat w sektorze przedsiębiorstw27 wynosiły 18 481 koron czeskich28

(572 euro) w przypadku mężczyzn oraz 13 755 koron czeskich (426 euro)w przypadku kobiet. Pokazuje to, że o ile kobiety z wyższym wykształceniemzarabiają więcej niż kobiety, które go nie posiadają, o tyle posiadanie kwalifikacjipowoduje wzrost ich zarobków jedynie o około jedną czwartą średniej płacy.Jednak mężczyźni, którzy mają wykształcenie wyższe, zarabiają 1,5 razawięcej niż wynosi średnie wynagrodzenie.


27. W europejskiej klasyfikacji NACEkategorie A – O zatrudniające ponad9 pracowników.28. Ceská Koruna (korona czeska) – 1 euro = 32,3 Kc.

Poniższa tabela przedstawia zarobki kobiet jakoprocent zarobków mężczyzn według poziomuwykształcenia. Niepokoi fakt, że różnicew wynagrodzeniu w Republice Słowackiej, są

znacznie większe w grupie najbardziejwykształconej, obejmującej słowackie kobiety-naukowców i badaczki.

Różnice w wynagrodzeniu w Republice Słowackiej

Poziom wykształcenia 1996 1997 1998 1999 2000

Podstawowe 75,7 % 73,9 % 72,4 % 74,1 % 72,6 %

Niższe średnie 69,5 % 67,5 % 69,5 % 71,5 % 70,7 %

Wyższe średnie 80,3 % 68,1 % 76,7 % 77,3 % 77,9 %

Wyższe 74,7 % 84,2 % 72,2 % 66,8 % 65,4 %

Ogółem 74,5 % 78,5 % 77,0 % 75,0 % 75,0 %

Źródło: G. Mesežnikov (red), Slovakia 2002. Raport całościowy o stanie społeczeństwa – A Global Report on the State of Society,Bratislava: SME w Velichová, 2003.

W Polsce obowiązuje inny wiek emerytalny dlakobiet (60 lat) i mężczyzn (65 lat). Ta rozbieżnośćpotęguje różnice w wynagrodzeniu kobieti mężczyzn. Emerytura kobiety, która kończypracę zawodową 5 lat wcześniej niż mężczyznai której zarobki były takie same, będzie aż do 40%niższa. Polki, których większość zawszepracowała na pełen etat w wymagającychzawodach, tradycyjnie wybierały wcześniejszy

wiek emerytalny, postrzegając go, niebezzasadnie, jako rekompensatę za pracę nadwa etaty przez całe życie – w domu i zawodowo.Dziś zaczynają sobie zdawać sprawę, żeprzywileje, które przysługiwały im w starymsystemie, stanowią dodatkowe koszty dlapaństwa w gospodarce rynkowej i mogą terazdziałać na ich niekorzyść.Źródło: Oleksy, 2003.

Czynniki zwiększające różnicę w wynagrodzeniu w Polsce

kg601168_066 28/02/06 15:38

87

� Finansowanie badańNie można porównać danych dotyczących skuteczności wnioskówo dofinansowanie badań pomiędzy krajami, można je jednak porównać stosująckryterium płci. Opublikowane statystyki (Komisja Europejska, 2003b) opartesą na liczbie zgłaszanych wniosków, z pominięciem zarówno wielkościwnioskowanego dofinansowania, jak i wielkości otrzymanych funduszy.Kobiety z krajów Enwise zazwyczaj składają mniej wniosków niż mężczyźni.Wydaje się, że wnioski złożone przez mężczyzn mają niezmiennie większeszanse na przyjęcie niż wnioski kobiet. Różnica w skuteczności w przypadkukobiet i mężczyzn jest największa w Polsce i na Węgrzech.Można także dostrzec związek pomiędzy faktem uzyskania dofinansowaniana badania i płacą netto. Zarobki netto na wyższych stanowiskach mogąrównież zależeć od dodatków związanych, na przykład, z liczbą projektów,łączną sumą przyznaną na realizację każdego programu oraz zadaniamiwdrażanymi w każdym projekcie. Na Łotwie dwie trzecie autorówdofinansowanych projektów stanowią mężczyźni. Mężczyźni-naukowcy nieodchodzą od nauki, jeśli mają możliwość zarobienia dodatkowych pieniędzy,wykonując podobne zadania w biznesie lub na innych uczelniach.

� Poziom wyposażenia – na co krajom Enwise pozwala posiadanainfrastruktura informatyczna?Według niektórych członkiń Grupy Eksperckiej Enwise (Łotwa, RepublikaSłowacka, Rumunia i Węgry), nie odnotowano żadnych przypadkówdyskryminacji ze względu na płeć w dostępie do Internetu i dostępie dokomputerów osobistych. Jednak nawet jeśli sytuacja poprawia się (zob.Tabela 3.9), nadal brak jest dostępnego sprzętu informatycznego w państwowychinstytutach naukowo-badawczych i uczelniach. Wydaje się, że największymproblemem jest brak nowoczesnych, wysokiej jakości komputerów orazdostępu od Internetu. Rzutuje to na wydajność badań i przekazywania informacji,mając dalszy wpływ na konkurencyjność badaczy obu płci w krajach Enwisepod względem wykorzystania zaprojektowanych przez nich innowacji.

Najtrafniejszy argument, jaki znalazłam, pochodziz tekstu Sandry Harding: „w badaniachnaukowych istnieje wielka wartość w odmiennymwzorcu poznawczym kobiet, i nauka może tylkoz tego skorzystać”. Z tej perspektywy jedenz głównych argumentów wynikającychz warsztatów ma jeszcze większą wagę:koniecznie trzeba stworzyć taką sytuację, w którejkobiety, które napisały projekty badawcze, będąmiały więcej możliwości ubiegania się o fundusze.

Problem polega na tym, że nawet udział większejliczby kobiet w organach decyzyjnych nie zmienistanu rzeczy, ponieważ większość z tych kobiet,dobrze w nauce zadomowionych, przyjęła męskiezasady gry. Dlatego moją jedyną nadzieją jest, żezakrojone na szeroką skalę pomysły, omawianena forum społecznym, zmienią przynajmniejsytuację nowemu pokoleniu.

Młoda Litwinka-naukowiec (35 lat, socjolog) podczas warsztatów„Młodzi naukowcy”, Praga, kwiecień 2003 r.

Czy kobiety powinny walczyć o fundusze… przeciwko innym kobietom?

kg601168_066 28/02/06 15:38

88

Tabela 3.9: Komputery dostępne studentom i pracownikom w placówkach szkolnictwa wyższego na Łotwie (2000-2003)

LiczbaRok Liczba Liczba studentówakademicki komputerów Między innymi: studentów na komputer

Studia Administracja Badania

2000/2001 5 959 4 645 : : 101 270 17

2001/2002 8 057 5 198 : : 110 500 13.7

2002/2003 8 720 5 540 2 430 750 118 845 13.6

Źródło: Centralne Biuro Statystyczne Łotwy w Bundule, 2003.Uwaga: = brak danych

Z materiałów dostarczonych przez poszczególne kraje (dokumenty roboczeEnwise, 2003), wynika, że mniej więcej co drugi naukowiec ma komputer.Praktycznie każdy naukowiec ma adres elektroniczny. Dostęp do Internetuzapewniony jest badaczom we wszystkich instytucjach naukowo-badawczychoraz placówkach szkolnictwa wyższego, ale czasem jest ograniczony do ściśleokreślonych godzin czy dni tygodnia. Ministerstwo Edukacji i Nauki naŁotwie częściowo pokrywa koszty użytkowania Internetu w państwowychinstytutach naukowo-badawczych i na uczelniach wyższych. W Tabeli 3.10wyszczególniona jest łączna liczba komputerów z dostępem do Internetu orazprocent komputerów z dostępem do Internetu w placówkach szkolnictwawyższego. Przygotowując raport Enwise okazało się, że, w niektórychprzypadkach zwykłe pliki programu Word musiały być w Brukselikonwertowane na pliki tekstowe, aby można je było przeczytać w Pradze…Tabela 3.10: Dostęp do Internetu w placówkach szkolnictwa wyższego na Łotwie (2000-2003)

Łączna liczba Procent komputerów z dostępemkomputerów z Między innymi: do Internetu w placówkach

Rok akademicki dostępem do Internetu do celów badawczych szkolnictwa wyższego

2000/2001 4 746 3 801 79.6 %

2001/2002 6 726 4 182 83.5 %

2002/2003 7 649 4 907 87.7 %

Źródło: Centralne Biuro Statystyczne Łotwy w Bundule, 2003.

Dziewczyny na górze?Rozmieszczenie naukowców obu płci w hierarchii naukowej stanowi głównyczynnik, wyjaśniający różnicę płac, leży on jednak także u podstaw całegosystemu wynagradzania, w tym prestiżu, uznania akademickiego i naukowegooraz władzy decyzyjnej (Osborn i in., 2000). Zdaje się, że, na przykład,wydajność naukowa często jest wyższa w przypadku mężczyzn niż kobiet,ponieważ skutki działania wielu współpracowników przypisane są tylko jednejosobie (często szefowi-mężczyźnie). Wskaźnik innego rozmieszczenia kobieti mężczyzn w systemach hierarchicznych zazwyczaj określa się mianemsegregacji pionowej29.


29. Zob. Blackburn i in. 2002 na tematbardziej technicznej dyskusji dotyczącejprostokątnego związku pomiędzy pionowąi poziomą segregacja oraz pomiaremsegregacji pionowej.

kg601168_066 28/02/06 15:38

89

� Pracownicy uczelni wyższychW publikacji „Ona: dane 2003” („She Figures 2003”) (Komisja Europejska,2003b), dane30 przekazane Komisji podgrupy Helsińskiej ds. Statystyki ujawniłyzdecydowane różnice w udziale kobiet wśród pracowników akademickichi udziale kobiet posiadających wyższe tytuły naukowe. Poziom udziału kobietwśród pracowników akademickich kształtuje się podobnie do ich obecnościwśród badaczy. Spada on jednak gwałtownie w przypadku wyższych stopni31

(profesor zwyczajny), tak więc mężczyźni mają trzy razy większe szanse niżkobiety, że otrzymają te stopnie.Rysunek 3.7: Pracownicy akademiccy obu płci posiadający stopień A w 2000 r. (procenty)

Źródło: DG ds. Badań Naukowych, baza danych WiS.Uwagi: Jednostka: liczba osób

Brak danych: Węgry i RumuniaOgółem Enwise-8 z wyłączeniem Węgier i PolskiDane nie są jeszcze w pełni porównywalne z powodu różnic w zakresie i definicji

Od ponad 20 lat pracuję na uczelni w Bratysławie,a od 7 lat jestem zastępcą Kierownika KatedryMatematyki. Co trzy lata można ubiegać sięo stanowiska kierownicze na uczelni. W tym rokupostanowiłam ubiegać się o pozycję KierownikaKatedry. Mój profil zawodowy był co najmniej takdobry, jak profil dwóch kandydatów-mężczyzn,jeśli nie lepszy od nich. Jednak nie wybrano mniena tę pozycję. Z jakiego powodu? Brakkompetencji nie mógł być przyczyną, ani brakdoświadczenia czy niewystarczające kwalifikacjezawodowe. Ogólnie rzecz biorąc władze nie

przyznają się do preferowania mężczyzn lubniechęci do awansu kobiet w naukachtechnicznych i inżynierii. Ale jasne jest, że kobietynigdy nie osiągną stanowisk kierowniczych nauczelni, jeśli nie będzie mechanizmówwspierających równe szanse… Niezbędniepotrzebne są procedury wyrównywania szanskobiet i mężczyzn na wszystkich szczeblachdecyzyjnych i administracyjnych.

Wypowiedź biograficzna Danieli Velichovej, słowackiej członkiniGrupy Eksperckiej Enwise.

Prawdziwa historia o równych szansach na uczelni w Słowacji

35

30

25

20

15

10

5

0

Słowenia Polska Estonia Łotwa Republika Słowacka

Enwise-8 Republika Czeska

Bułgaria Litwa

31.5

21.2 20.9

17.5

15.4 15.314.1

13.112.011.6

9.4

6.0

3.72.3

4.8

2.43.7

1.8

% wszystkich mężczyzn ze stopniem A

% wszystkich kobiet ze stopniem A

30. Najlepsze dane statystyczne dotyczącepoziomej segregacji, które są w znacznejmierze mogą służyć w celachporównawczych i koncentrują się napracownikach dydaktycznych i naukowo-badawczych, zaczerpnięte są z badańinstytucji szkolnictwa wyższego,przeprowadzanych w większości krajów.Zmienne w tych badaniach nie sągromadzone w oficjalny sposób naszczeblu międzynarodowym. Wieledefinicji jest wspólnych, ale ich zakresróżni się pomiędzy krajami.31. Szczegółowe dane dotycząceodpowiadających stopni podane sąw Aneksie 8 niniejszego Raportu.

kg601168_066 28/02/06 15:38

90

Jak widać z Rysunku 3.7, najgorszą sytuację mają kobiety na Litwie orazw Republice Słowackiej, gdzie mężczyźni mają siedmiokrotnie większe szanse,żeby uzyskać najwyższe stopnie oraz sześciokrotnie większe szansew przypadku Republiki Czeskiej. Prawdopodobieństwo takie jest dwukrotniewyższe w przypadku mężczyzn w Polsce i na Słowenii, ale są to kraje, gdziedyskryminacja ze względu na płeć w karierze akademickiej jest najniższa zewszystkich krajów Enwise, jak widać na Rysunku 3.8.Rysunek 3.8: Kobiety w grupie pracowników akademickich oraz pracowników posiadającychStopień A w 2000 r. (w procentach)

Źródło: DG ds. Badań Naukowych, baza danych WiS.Uwagi: Jednostka: liczba osób

Brakujące dane: Węgry (% kobiet w Stopniu A) i RumuniaŁączne dane Enwise-9 z wyłączeniem Węgier (tylko % kobiet w stopniu A) i RumuniiDanych nie mogą jeszcze służyć do porównania pomiędzy krajami z powodu różnic w zakresie i definicji.

Przykład polskich uczelni wyższych, gdzie kobiety stanowią jedną trzeciąwszystkich pracowników akademickich, jest typową ilustracją pionowejsegregacji w krajach Enwise, mimo że statystyki pokazują, iż ze wszystkichkrajów Enwise to tam kobiety mają najlepszą szansę awansu. Polki stanowiąokoło 33% pracowników akademickich. Zazwyczaj zatrudnione są na niższychpozycjach akademickich. W Polsce zaledwie 16% profesorów zwyczajnychoraz 22% profesorów nadzwyczajnych to kobiety; jednak 31% pracownikówakademickich posiadających habilitację oraz 39% z doktoratem to kobiety(włączając pracowników zatrudnionych na cały etat i pół etatu).Władza decyzyjna jest istotna, nie jako cel sam w sobie, ale ponieważ jedyniepoprzez równy i reprezentatywny udział na najwyższych szczeblach kobiety mogąaktywnie stawiać naukowe pytania i dawać na nie odpowiedzi na miarę ichczasów. Program Kobiety i Nauka dokonał zmian w obrębie potrzeby promowaniaindywidualnych i kolektywnych głosów kobiet-naukowców, inicjując EuropejskąPlatformę dla Kobiet-Naukowców32, która działać będzie jako forum tworzącepolitykę i promujące bardziej etyczny dialog płci. Platforma będzie także rozwijać


60

50

40

30

20

10

0

Łotwa Litwa Bułgaria Estonia Enwise-9 RepublikaSłowacka

Węgry Republika Czeska

Polska Słowenia

% Kobiety wszystkie kategorie stopni

% Kobiety ze stopniem A

55.4

20.9

47.5

11.8

43.4

17.8

42.6

17.5

36.9

15.4

36.2

7.9

34.6 34.0

8.1

32.8

17.7

25.4

11.1

32. http://europa.eu.int/comm/research/science-society/women-science/network_en.html

kg601168_066 28/02/06 15:38

91

synergie pomiędzy tymi, którzy zainteresowani są tą problematyką oraz wspieraćrównouprawnienie płci na szczeblu instytucjonalnym.Wydaje się, że możliwości wpływu kobiet na proces decyzyjny w Słoweniiw ostatniej dekadzie stopniowo poprawiały się: w 1993 roku zaledwie 4%kobiet w grupie członkiń Rady ds. Nauki i Technologii stanowiły kobiety, zaśw 2001 roku było ich 17,1%. W słoweńskiej Krajowej Radzie Badań Naukowychobecność kobiet również wzrosła z 5,9% w 1993 roku do 30% w 2001 roku.Na wyższych stanowiskach w akademiach nauk33 we wszystkich krajach Enwise,jedynie 9% naukowców na najwyższych szczeblach (Zarząd) to kobiety.

33. Aneks 9 niniejszego Raportuprzedstawia reprezentację kobietw krajowych akademiach nauk w krajachEnwise.

Przez bardzo krótki okres po połączeniu Niemiecnowe nominacje profesorskie były jednymz głównych elementów reorganizacji kadryinstytucji szkolnictwa wyższego NiemiecWschodnich. Proces umożliwiał zrobienieogromnego, wyjątkowego z punktu widzeniahistorii, kroku w kierunku równouprawnienia,ponieważ jest wiele wysoce wykształconychkobiet-naukowców zainteresowanych pracąnaukowo-badawczą. Rzeczywistość okazała sięinna. Decyzje podejmowali mężczyźni i wolelimężczyzn. Badania statystyczne oraz analizykonkretnych przypadków potwierdzają, że –w odniesieniu do liczby kandydatów – największągrupą osób, które uznano za godną wyborui nominacji, byli mężczyźni ze starych landów,a kobiety zostały z tyłu… Jak wynika z badańprzeprowadzonych przez ProjektgruppeHochschulforschung Berlin-Karlshorst,współczynnik mianowań wynosił w 1995 roku75%, zaś liczba mianowań była następująca(n=około 5000 osób):

Wydaje się, że niewiele zrobiono w czasierestrukturyzacji systemu szkolnictwa wyższegoNiemiec Wschodnich, aby zmienić tradycyjnądominację mężczyzn w tej dziedzinie. Przyniosłaona za to pewne nowe korzyści i możliwości dlamężczyzn z Niemiec Wschodnich. Naukowcyz Niemiec Wschodnich mieli duże szansew medycynie, inżynierii, naukach przyrodniczychi matematyce, to znaczy w przedmiotach, które niebyły bardzo upolitycznione w czasach komunizmu.We wszystkich tych dziedzinach przeważalimężczyźni. W konsekwencji wcześniejszasegregacja płci pomogła mężczyznom rozpocząćnową karierę naukowo-badawczą w nowychwarunkach politycznych.Kobiety z Niemiec Wschodnich miały przedewszystkim szanse w Fachhochschule(koncentrujące się na naukach stosowanych), gdzieobciążenia dydaktyczne są większe, budżetnaukowo-badawczy i pensje – mniejsze, i któreznajdują się w niewielkich miejscowościach.Olbrzymia różnica pomiędzy płciami w liczbiemianowań w tym typie instytucji, poziom zarobkóworaz dziedzina naukowo-badawcza wskazują, żezachodzi dyskryminacja ze względu na płeć,a struktury hierarchiczne są powielane. Wielestrukturalnych efektów marginalizacji komplikuje tenproblem. Nałożenie się na siebie trzech czynników:uczelni (zwłaszcza renomowanej, położonejw słynnym miejscu), profesury na poziomie C4(najwyższe stanowisko) oraz tradycyjnych męskichprzedmiotów doprowadziło do niemal całkowitegowyłączenia kobiet z tych stanowisk.Źródło: Burkhardt, 2003.

Akademickie rozczarowania w niemieckich landach wschodnich

inne kraje3%

Niemcy zeWschodnichNiemiec48%

Niemcyz ZachodnichNiemiec38%

Niemkiz ZachodnichNiemiec4%

Niemki zeWschodnich Niemiec7%

Trudno jest powiedzieć, ile problemówstwarzanych przez społeczność, której jestemczęścią, wynikało z kwestii związanych z płcią,a ile z mojego młodego wieku. Jest jasne, że jeślijest się młodą kobietą-naukowcem, to nie jest tobłaha sprawa, i potrzeba wiele energii, żebyzorganizować sobie dobre warunki pracy.Na przykład za czasów komunistycznychpowszechne było, że pisało się projekt

i wykonywało pracę, ale inni decydowalio wykorzystaniu przyznanych funduszy. Terazjest to niedopuszczalne. Pozytywne jest to, że nietylko młodzi badacze obu płci, ale także niektórzystarsi badacze zdają sobie z tego sprawę i sąprzygotowani o to walczyć. Jasne zaleceniai pomoc ze strony UE mogą być bardzo przydatnew takich sytuacjach. Źródło: Mladenič, 2003.

Jak być młodą badaczką i leaderem projektu UE w Słowenii

kg601168_066 28/02/06 15:38

92

� Zawody w badaniach W obrębie badań w sektorze B+R istnieje także znaczna rozbieżność pomiędzypłciami w grupach: badaczy, techników oraz personelu pomocniczego. Najlepiejopisać to zjawisko, stosując Wskaźnik rozbieżności, który pozwala określićprocent łącznej liczby kadry badawczej, która musiałaby zmienić zawód, abywyrównać rozmieszczenie płci w każdym zawodzie. Im większy odsetekpracowników badawczych, którzy musieliby zmienić zawód, tym większaróżnica pomiędzy płciami. Jest to jeszcze jeden sposób, aby zobaczyć, cokryje się za zbiorczymi wskaźnikami i sprawdzić, czy obie płcie są tak równe,jak mogłoby to się wydawać.Należy rozważyć Wskaźnik rozbieżności wraz z odsetkiem kobiet w każdymzawodzie34. W Republice Czeskiej oraz na Węgrzech około jednej czwartejcałkowitej kadry badań rozwojowych musiałoby zmienić pracę, aby osiągnąćten sam odsetek łącznie dla kobiet i mężczyzn w każdym zawodzie. W Bułgarii,Estonii, Republice Czeskiej, Republice Słowackiej oraz na Węgrzech najwyższypoziom rozbieżności w badaniach naukowych zauważalny jest w sektorach,gdzie prawdopodobieństwo, że kobiety będą zatrudnione jako badacze, jestnajmniejsze35. W Słowenii poziom rozbieżności jest także wysoki w sektorzeHES, gdzie pracuje ponad jedna trzecia badaczek. Łotwa jest jedynym krajemEnwise, w którym występuje mała rozbieżność zawodowa w sektorze badańnaukowych.Tabela 3.11: Wskaźnik rozbieżności personelu badawczego w różnych zawodach w 2000 r. (1) (procenty)

Wskaźnik rozbieżności w sektorach badań rozwojowych: Szkolnictwo wyższe Rządowy Przedsiębiorstw

Kraj

Bułgaria 5,9 % 20,3 % 10,0 %

Republika Czeska 23,5 % 28,5 % 21,5 %

Estonia 17,5 % 26,1 % 23,0 %

Litwa 17,8 % 18,5 % 16,6 %

Łotwa 4,7 % 14,1 % 10,9 %

Polska 15,3 % 18,2 % 14,4 %

Rumunia 14,1 % 8,8 % 12,6 %

Republika Słowacka (2) 12,1 % 24,7 % 18,0 %

Słowenia 20,9 % 9,1 % 8,0 %

Węgry 27,7 % 23,1 % 28,5 %

Źródło: Eurostat, dane statystyczne S&T.Uwagi: Jednostka: liczba osób, poza (2) gdzie w przeliczeniu na zatrudnionych pracowników w pełnym wymiarze godzin

(1) Wyjątki od roku referencyjnego: LV (BES), LT, 2001


34. Zob. Aneks 7 niniejszego Raportu.35. Zob. także Aneks 6 niniejszegoRaportu.

Rozszerzenie UE na wschód jest ważnymkrokiem, któremu trzeba przyklasnąć,a dyskryminacja ze względu na płeć jest zarównospołecznie niedopuszczalna, jak i stanowi barieręrozwoju… Nie ma końca w walceo równouprawnienie… Równa reprezentacja jestczęścią równego traktowania, ponieważ z punktuwidzenia równouprawnienia płci konieczne jest,aby kobiety z krajów akcesyjnych oraz obecnychPaństw Członkowskich odegrały należną im rolęw społeczeństwie. Musi to obejmować scenępolityczną. W Parlamencie Europejskim tylko 31%

członków to kobiety. Ta liczba może sięzmniejszyć po rozszerzeniu Unii, gdyż kobietystanowią jedynie 14% delegatów zaproszonychz krajów gotowych do wejścia do Unii… W pełnizgadzam się z Anną Diamantopoulou, że kobietypowinny stanowić co najmniej jedną trzeciączłonków Parlamentu Europejskiego… Gorącozachęcam kobiety do startu w tych wyborachi będę namawiać moje koleżanki w państwachczłonkowskich i akcesyjnych, żeby zrobiły to samo.

Źródło: Patricia Hewitt, brytyjska Minister Handlu i Przemysłuw Financial Times, 4 listopada 2003 r.

Potrzeba więcej kobiet z krajów Enwise w Parlamencie Europejskim!

kg601168_066 28/02/06 15:38

93

Ogólnie można przyjąć, że w sektorach HES i GOV najwyższy poziomrozbieżności w krajach Enwise spowodowany jest niewielką liczbą kobietwśród badaczek oraz wysoką liczbą kobiet wśród badawczego personelupomocniczego. W krajach Enwise nie zdarza się, by wśród personelupomocniczego w instytucjach naukowo-badawczych HES i GOV było więcejmężczyzn niż kobiet. Jednak w BES liczba mężczyzn przewyższa liczbę kobietwśród personelu pomocniczego w Polsce, Słowenii, Republice Czeskiej,Rumunii oraz na Węgrzech. Wysoki wskaźnik rozbieżności w BES w RepubliceCzeskiej i na Węgrzech może być również spowodowany niską liczbą kobietwśród badaczy.

� Płeć ogranicza awans – jak rozmywa się doskonałość…Poniższe dane ze Słowackiej Akademii Nauk stanowią dobry przykład na to,jak pozioma i pionowa segregacja wpływa na różny przebieg potencjalnychkarier kobiet i mężczyzn. W tym przypadku procent kobiet spada wraz zewzrostem stanowiska w naukach o ziemi i naukach medycznych, ale wzrastawraz ze wzrostem pozycji w naukach historycznych i humanistycznych.W naukach medycznych, gdzie kobiety stanowią 40% całej kadry, kobietystanowią mniejszość wśród osób posiadających doktorat oraz szczególniewśród profesorów. Odsetek kobiet spada wraz ze wzrostem stopnia naukowego,ale ten spadek jest bardziej zdecydowany w naukach o ziemi i astronautyce.Tabela 3.12: Kobiety w grupie pracowników akademickich w Słowackiej Akademii Nauk wgstopnia starszeństwa, kwalifikacji i dziedziny nauki w 2002 r. (procent)

Sekcja Kobiety: Kobiety Kobiety ze stopniemWszyscy Kobiety wśród kwalifikacji I

pracownicy z doktoratem profesorów (ekwiwalent stopnia A)

Nauki o ziemi i astronautyka 17,1 % 9,2 % 8,9 % 7,7 %

Nauki medyczne 39,9 % 11,8 % 7,7 % 19,4 %

Nauki historyczne 41,9 % 19,2 % 24,2 % 21,7 %

Razem 32,7 % 12,4 % 13,1 % 15,6 %

Źródło: Sedová i in, 2003 w Velichova, 2003.Uwagi: Jednostka: liczba osób

Nauki o ziemi i astronautyka obejmuje naukę o ziemi i astronautykę; nauki matematyczne i fizyczne; informatykę; naukitechniczne; nauki medyczne obejmują nauki medyczne; nauki biologiczne i chemiczne; nauki rolnicze i weterynarię; naukihistoryczne obejmują nauki historyczne, nauki humanistyczne, nauki o kulturze i sztuce.Stopień A obejmuje doktorów nauk technicznych i profesorów.

kg601168_066 28/02/06 15:38

94

Uwagi końcowe

� Przyjęty w Barcelonie cel 3% nakładów PKB w sektorze BESNa spotkaniu Rady Europejskiej w Barcelonie w 2002 roku uznano, że Europamusi zwiększyć inwestycje na badania. Przyjęto, że do 2010 roku wydatki nabadania powinny wynieść 3% PKB, z czego dwie trzecie powinny byćfinansowane z prywatnych funduszy. Biorąc pod uwagę, że obecne wydatkikrajów Piętnastki na badania wynoszą 1,93%36 (Komisja Europejska, 2003d),zaś odpowiednie nakłady w przypadku krajów Enwise wahają się pomiędzy1,45% dla Słowenii i 1,33% dla Republiki Czeskiej oraz 0,48% dla Łotwy, tokraje Enwise będą musiały dołożyć więcej starań, aby ten cel osiągnąć37.Jak oczekuje się, większa część wzrostu nastąpi w BES, który w większościkrajów Enwise jest nadal słabo rozwinięty i niedofinansowany. Zważywszyna to, że sytuacja kobiet w biznesie jest ogólnie mało obiecująca, ten faktniesie poważne konsekwencje dla znacznej grupy badaczy obu płci. Obecnie20% wszystkich badaczy w krajach Enwise zatrudnionych jest w tym sektorze.Mniej niż jedna piąta (średnia dla Enwise) badaczy w Bułgarii, Estonii, na Litwiei Łotwie, w Polsce i na Węgrzech zatrudniona jest w badaniach wykonywanychna potrzeby rynku. Taki wzrost nakładów można osiągnąć jedynie podnoszącabsolutną liczbę badaczy, a to z kolei nie jest możliwe bez restrukturyzacjiinfrastruktury i organizacji, które im służą. Pewne oznaki świadczą o poprawiesytuacji w sektorze BES w Republice Czeskiej, Rumunii i Słowenii. W Rumunii,w której znajduje się aż 11% wszystkich badaczy z krajów Enwise, w sektorzeBES znajduje się najwyższy odsetek kobiet i mężczyzn, ale najniższe są ogólnewydatki na badania w przeliczeniu na pojedynczego badacza (6 301 euro)oraz najniższe na BES (8 854 euro). Co więcej, w latach 1998 i 2001 miał miejsceexodus badaczy obu płci (Komisja Europejska, 2003b). Z drugiej zaś stronyw Republice Czeskiej i Słowenii populacja badawcza była stała w ostatnichkilku latach, a wydatki na badania są względnie wysokie, ale liczba kobiet jestmniejsza. Sugeruje to, że kobiety są ignorowane w tych dziedzinach, w którychnagrody i możliwości są bardziej atrakcyjne.

� Godząc się na mniej – GOV i HESZ jednej strony BES jest nowym, nieco bardziej obiecującym, choć związanymz pewnym ryzykiem, miejscem pracy dla badaczy w krajach Enwise. Z drugiejstrony instytucje naukowo-badawcze HES i GOV zapewniają bezpieczne, alesłabo płatne, posady dla czynnych zawodowo kobiet, które łączą pracę naukowąz obowiązkami domowymi. Historie przytoczone przez niektóre członkinieGrupy Eksperckiej Enwise pokazują, że kobiety godzą się na te posady, abyuniknąć niebezpieczeństwa bezrobocia. Jednak w latach 1998 i 2001 nastąpiłspadek liczby badaczy w GOV38 w Republice Słowackiej, Rumunii i Bułgariioraz w trzech państwach bałtyckich. W wyniku tego zjawiska okazuje się, żekobiety stały się podstawą kadrową tych sektorów, które nie zapewniająniezbędnych narzędzi pracy oraz motywacji finansowej.


36. Wydatki na badania rozwojowew krajach Piętnastki wahają się pomiędzy3,65% w Szwecji i Finlandii i 0,75%w Portugalii oraz 0,67% w Grecji.37. Zob. także Tabelę 2.6 w Rozdziale 2.38. BG, EE, LV (1997-2000); LT (2000-2001).

kg601168_066 28/02/06 15:38

95

� Podwójne obciążenie zawodowe i życioweFakt, że w krajach Enwise kobiety nadal odpowiedzialne są za znaczną częśćpracy w domu częściowo pozwala wyjaśnić owo nierówne traktowanie płcioraz stanowi podstawę różnic pomiędzy płciami, opisanych w tym Rozdziale.Choć istnieje wyraźna polityczna chęć naprawy tej sytuacji, odrzuca się okazje,pozwalające mężczyznom przejąć większą odpowiedzialność za opiekę naddzieckiem.

� Badania w krajach EnwisePomimo istnienia znacznego potencjału, który pozwoliłby badaniom stać sięmotorem wzrostu gospodarczego w krajach Enwise, wszystkie sektory, każdyna swój sposób, wymagają dobrze zaplanowanych inwestycji, aby uporać sięz głównymi problemami nakreślonymi w tym rozdziale. Obejmują onenastępujące kwestie:● Niskie wydatki na badania na indywidualnego badacza we wszystkich

krajach Enwise oraz we wszystkich sektorach B+R;● Wysoki odsetek badaczek w krajach Enwise w sektorach B+R z najniższymi

funduszami na B+R; nierówny dostęp badaczek do funduszy na B+R;● Spadek liczby badaczy obu płci w sektorze GOV oraz BES w ostatnich

trzech lub czterech latach w wielu krajach;● Brak wiedzy na temat miejsc koncentracji kobiet w grupie Specjalistów

nie będących badaczkami;● Słaba reprezentacja kobiet na wysokich szczeblach wśród pracowników

uczelni wyższych oraz w akademiach nauk;● Niski prestiż nauk społecznych i humanistycznych oraz niskie inwestycje

w dziedziny nauk ścisłych/eksperymentalnych;● Brak danych dotyczących różnic w wynagrodzeniu i osiągnięciach

edukacyjnych badaczy i innych pracowników zatrudnionych w sektorze B+R;● Obciążenie dotacji na opiekę nad dziećmi, które pozwoliłyby zmniejszyć

podwójne obciążenie kobiet – badaczek oraz brak monitoringu i reakcji nadostępne środki polityczne.

Głosować na lepszą przyszłość czy trzymać siatki?

„No dobrze! Proszę wszystkich, którzy chcągłosować na lepszą przyszłość, o podniesienie ręki!”

Źródło: Lendvai, Ildikó (2002). ’Women on the stage and in theaudience of politics’, Népszabdság, 01.02.2002, Budapest

kg601168_066 28/02/06 15:38

kg601168_096 28/02/06 15:38

4.

Jak daleko jest cel?Ocena udziału kobiet-naukowców z krajów Enwise w Ramowych Programach Badawczych

kg601168_096 28/02/06 15:38

98

WstępPodjęcie decyzji o udostępnieniu niektórych przedsięwzięć dla naukowcówz krajów Enwise w kolejnych Badawczych Programach Ramowych (PR)zaowocowało intensyfikacją współpracy naukowej między tymi krajamia państwami członkowskimi w ostatnich dziesięciu latach. Rzeczywiście,programy badawcze, wraz z programami Edukacja i Młodzież, jako jednez pierwszych były udostępnione krajom kandydującym (KK) przedrozszerzeniem Unii Europejskiej. Z inicjatywy Parlamentu Europejskiegoutworzono specjalne fundusze, które umożliwiły pomoc finansową w związkuz udziałem tych krajów w działaniach PR.W 1992 roku pewne konkretne programy i działania 3 PR (wspólne projekty,pomoc na konferencje i sieci badawcze, stypendia oraz działania COST)zostały udostępnione krajom Europy Środkowej i Wschodniej na zasadziewzajemnej korzyści. Współpraca nasiliła się w 1993 roku, gdy naukowcyz tych krajów mogli dołączyć do istniejących projektów UE1.Zupełnie nowy etap współpracy pomiędzy państwami członkowskimi i KK2

rozpoczął się w 1999 roku, kiedy to kraje Enwise stały się uczestnikami5. Programu Ramowego Badań Rozwoju Technicznego i Prezentacji UE(5PR) (1998-2002), i ich prawa i obowiązki były prawie takie same, jakprawa i obowiązki państw członkowskich. Po raz pierwszy przedstawicielikrajów Enwise zaproszono, w roli obserwatorów, do udziału w KomitetachProgramowych w 5PR oraz w Komitecie Badań Naukowo-Technicznych(CREST), a także do różnorodnych organów, zajmujących się wdrażaniem5PR.Działania w zakresie uczestnictwa kobiet w programach Unii Europejskiejzbiegły się w czasie ze startem 5PR. W lutym 1999 roku Komisja przyjęłaprogram, którego celem było promowanie kobiet-naukowców w badaniacheuropejskich (Komisja Europejska, 1999). Jednym z jego nadrzędnych celówbyło wyrównanie szans kobiet i mężczyzn w udziale w 5PR oraz osiągnięcieco najmniej 40% poziomu udziału kobiet na wszystkich szczeblach wdrażaniai zarządzania programami badawczymi. Komisja oświadczyła również, żepragnie przyznać kobietom-naukowcom co najmniej 40% stypendiów MarieCurie. Jednym z celów Grupy Eksperckiej Enwise była analiza udziału kobiet-naukowców w 5PR i, w oparciu o fakty i dane, przedstawienie zaleceń,pozwalających zwiększyć ich udział w 6PR (2002-2006).

4. JAK DALEKO JEST CEL?

„Ministrowie przyznali, że Kraje Akcesyjne,pomimo ich osiągnięć, czeka jeszcze długa drogazanim przeciętne inwestycje na B+R osiągnąpoziom porównywalny z nakładami w państwachczłonkowskich. Ważnym etapem na tej drodzew dziedzinie nauki było uczestnictwow 5. Programie Ramowym…”Źródło: Konferencja w Warszawie, spotkanie ministerialne„Europa Środkowo-Wschodnia w Europejskiej PrzestrzeniBadawczej”, oświadczenie, 25 listopada 2002 r.

„…W konsekwencji Kraje Akcesyjne są lepiejprzygotowane do 6 Programu Ramowego i mająrównież większą świadomość trudności i wyzwańwynikających z tej inicjatywy”.

Źródło: Konferencja w Warszawie, spotkanie ministerialne„Europa Środkowo-Wschodnia w Europejskiej PrzestrzeniBadawczej”, oświadczenie, 25 listopada 2002 r.

Ważny etap dla krajów Enwise: udział w 5PR

Pobożne życzenia?

1. Projekty musiały być jednak składaneprzez koordynatorów z państwczłonkowskich.2. tj. kraje Enwise oraz Cypr (i Malta w 2001 r.).

kg601168_096 28/02/06 15:38

99

Niniejszy rozdział analizuje dane z 5PR oraz pierwsze statystyki z 6PR, któreudało się zgromadzić członkiniom Grupy Eksperckiej Enwise dla krajów,z których pochodzą, w źródłach krajowych, na serwerze CORDIS, stronieinternetowej Europejskiego Serwisu Informacyjnego Dyrektoriatu Generalnegods. Badań Naukowych lub też dzięki pomocy Dyrektoriatu. Dane podzielonepod względem płci, dostępne i zbadane w ramach tego zadania, dotyczągłównie oragnów i paneli stworzonych przez Komisję w celu wdrożeniai monitoringu 5PR i 6PR. Choć dane nie obejmują wszystkich możliwychdziałań 5PR, stanowią one solidną podstawę zaleceń, dążących do poprawyudziału kobiet-naukowców w 6PR.Piąty Program Ramowy (5PR)Poniższa analiza oparta jest na danych zebranych dla Paneli Oceniającychw 5PR, Zewnętrznych Grup Doradczych, Paneli Monitorujących i Oceniających,Komitetów Programowych, Krajowych Punktów Kontaktowych oraz dlastypendiów Marie Curie.

� Panele Oceniające 5PR Od 1999 roku badacze z krajów Enwise zapraszani są do rejestrowania sięw bazie danych Exsis3, aby mogli włączyć się w proces oceny projektówzłożonych w 5PR. Jak widać w Tabeli 4.1, pod koniec 2002 roku zarejestrowałosię 675 ekspertek z krajów Enwise, co stanowi nieco poniżej 10% wszystkichkobiet zarejestrowanych w bazie danych (w porównaniu z grupą 82% kobietz EU-15). Należy zauważyć, że ekspertki z krajów Enwise są aktywniejszew procesie rejestracji (26% kobiet i 74% mężczyzn) niż ich koleżanki z UE-15 (17% kobiet i 83% mężczyzn). Jak wynika z danych uzyskanych z serwisu Cordis4, 352 z 675 zarejestrowanychkobiet zostało zaproszonych przez Komisję jako ekspertki do udziału w panelach oceniających zorganizowanych podczas czterech lat trwania 5PR(1999-2002). Stanowią one 34% wszystkich ekspertów zaproszonych z krajówEnwise oraz 8% wszystkich zaproszonych ekspertek (4 425); w tym samymokresie 3 802 kobiet z UE-15 działało jako ewaluatorzy (co stanowi 22%wszystkich zaproszonych ekspertów z UE-15 oraz 86% wszystkich zaproszonychekspertek). W porównaniu z mężczyznami kobiety z krajów Enwise byłyliczniej reprezentowane w panelach oceniających niż ich koleżanki z EU-15.

3. Exsis – Experts sub-information system(system pod-informacji ekspertów) – bazadanych Dyrektoriatu Generalnego ds.Badań Naukowych, w którym mogąrejestrować się potencjalni eksperci 5PR. 4. Nie można zapewnić całkowitejrzetelności danych dotyczących czynnychewaluatorów, zgromadzonych w oparciuo listy ewaluatorów uzyskane z serweraCordis i opracowywane do celówniniejszego Raportu ręcznie, gdyżzawierały wiele błędów (przy nazwiskachnie było podanej płci lub odniesienia dokraju; różnych akronimów używano doopisania tego samego kraju, np. SV i SE doSzwecji itp.).

kg601168_096 28/02/06 15:38

100

Tabel 4.1 Ekspertki z krajów Enwise zarejestrowane w Exsis (w grudniu 2002 r.) oraz działające jako ewaluatorki (1999-2002)

Kolumna A B C = (B/A) D E F = (E/D) G = (E/B)

Eksperci z tego z tego Czynni z tego z tego Wykorzystane

w Exsis kobiety kobiety eksperci kobiety kobiety zasoby

Kraj (liczba osób) (liczba osób) (%) (liczba osób) (liczba osób) (%) kobiet (%)

Bułgaria 213 96 45% 99 66 67% 69%

Rep. Czeska 298 45 15% 148 34 23% 76%

Estonia 76 18 24% 45 9 20% 50%

Litwa 102 25 25% 40 12 30% 48%

Łotwa 96 29 30% 39 15 38% 52%

Polska 641 157 24% 225 61 27% 39%

Rumunia 370 130 35% 77 33 43% 25%

Rep. Słowacka 151 29 19% 71 18 25% 62%

Słowenia 123 43 35% 52 19 37% 44%

Węgry 508 103 20% 250 85 34% 83%

Enwise- 10 2 578 675 26% 1 046 352 34% 52%

EU-15 32 873 5 713 17% 17 257 3 802 22% 67%

Exsis 38 341 6 978 18% 19 624 4 425 23% 63%

Źródło: Komisja Europejska – dane W&S i Cordis.Uwagi: Różnica w ogólnej liczbie pomiędzy Exsis Ogółem i [UE-15 + Enwise-10] Ogółem = reszta świata, w tym inne KK

Można także porównać liczbę czynnych ekspertek (kolumna E w Tabeli 4.1) z liczbą ekspertek w bazie danych Exsis (kolumna B tej samej tabeli). Pozwalato stwierdzić, jak w działaniach oceniających 5PR wykorzystano dostępnezasoby ekspertek. Średnio 52% kobiet z krajów Enwise pełniło funkcjęewaluatorów. Liczba ta dla kobiet z UE-15 była wyższa i wynosiła 67%.Jak widać z analizy danych dotyczących obecności kobiet z każdego krajuEnwise w bazie danych Exsis, sytuacja podobna jest to tej przedstawionejw Tabeli 3.1 w Rozdziale 3, gdzie 66% wszystkich badaczek z krajów Enwise-10 pochodzi z zaledwie trzech krajów (Polska, Węgry i Rumunia).Rzeczywiście, 72% zarejestrowanych w Exsis kobiet z krajów Enwise pochodziz tych samych trzech krajów, oraz, co zadziwiające, z Bułgarii. Jednak tepozornie dobre statystyki kłócą się z faktem, że liczba 675 ekspertek w Exsisstanowi5 jedynie 0,8% z 80 794 badaczek w tych krajach.Bułgaria również przoduje w rozmieszczeniu według płci: wśród bułgarskichekspertów zarejestrowanych w Exsis aż 45% to kobiety, dalej jest Rumunia(35%) oraz Słowenia (34%). Bułgaria znów wyróżnia się wśród reprezentantów,którzy rzeczywiście wzięli udział w panelach oceniających 5PR: aż 67%wszystkich Bułgarów działających jako ewaluatorzy stanowiły kobiety. Wydajesię, że jest to spójne ze znaczącą obecnością badaczek w publicznych B+Rw Bułgarii, co omówione było w Rozdziale 3.


5. Liczba ta jest wysoka dla Bułgariii wynosi 2%, 1,8% dla Słowenii,i najniższa jest w Polsce i na Litwie,wynosząc 0,5%.

kg601168_096 28/02/06 15:38

101

Liczbę czynnych kobiet-ewalulatorów z każdego kraju Enwise należy porównać

z dostępnymi zasobami kobiet zarejestrowanych w Exsis. Z porównań wynika, że w 5 krajach Enwise ten odsetek był wyższy niż średnipoziom 52%. I tu Bułgaria wyróżnia się, posiadając 66 działających kobiet-ewaluatorów, co stanowi 69% dostępnych bułgarskich zasobów w Enwise(96). Również Węgry odznaczają się pod tym względem, posiadając85 czynnych kobiet-ewaluatorów, co stanowi 83% dostępnych zasobówwęgierskich (103). Rumunia, której wykorzystane zasoby wynosiły 25%(33 działających ze 130 zarejestrowanych) oraz Polska, której wykorzystanezasoby wynosiły 39% (61 działających ze 157 zarejestrowanych) wskazująna inny wzorzec. Być może warto byłoby, z pomocą Komisji, zbadać, jakiekonkretne czynniki rzutowały na większą widoczność kobiet z niektórychkrajów Enwise.

� Zewnętrzne Grupy Doradcze 5PRKomisja zaprosiła 28 ekspertów z krajów Enwise do jednej z 17 grup doradczych5PR, co stanowi mniej niż 10% wszystkich zaproszonych ekspertów.Reprezentowane były wszystkie kraje Enwise, a Polska i Węgry miały po6 ekspertów. W tej małej grupie znalazło się jedynie 6 ekspertek6, zaproszonychdo pracy w 5 następujących grupach doradczych: Kontrola chorób zakaźnych(Czeszka), Zdrowie, żywność i czynniki środowiskowe (Łotyszka),Zrównoważona mobilność i wymienność (Węgierka), Starzejąca się populacja(Estonka, Rumunka) oraz Zrównoważone rolnictwo, rybołówstwo i leśnictwo(Polka). Kiedy tworzono zewnętrzne grupy doradcze, Komisja dążyła dozapewnienia równowagi ze względu na geografię i płeć, jednak najwyraźniejw 5PR cel ten nie został osiągnięty.

� Panele monitorujące i oceniające 5PRŁączna liczba ekspertów z krajów Enwise w różnorodnych panelachmonitorujących i oceniających 5PR była bardzo mała. Na przykład, w ogólenie było ekspertów z krajów Enwise w pięcioletnich panelach oceniających5PR. Jednak należy zauważyć, że całkowita liczby ekspertów zaangażowanychw te działania monitoringowe jest niska. Odpowiedź na pytanie, czy niewielkiudział lub jego brak wiąże się z faktem, że kraje Enwise od niedawna uczestnicząwe wszystkich działaniach 5PR jako równorzędni partnerzy, wymaga dalszychbadań.

� Komitety Programowe 5PRKomisja poprosiła wszystkie kraje Enwise, aby wyznaczyły obserwatorówi ekspertów krajowych do Komitetów Programowych 5PR. Około połowaobserwatorów z krajów Enwise pochodziła z krajowej administracji,odpowiedzialnej za udział kraju w PR; pozostali eksperci rekrutowali sięz krajowych rad badawczych lub akademii nauk.

6. Bułgarię, Litwę, Republikę Słowackąi Słowenię reprezentowali wyłączniemężczyźni.

kg601168_096 28/02/06 15:38

102


Rysunek 4.1 Obserwatorki i ekspertki z krajów Enwise w Komitetach Programowych 5PR

Źródło: Komisja Europejska – DG ds. Badań Naukowych.

Jak widać na Rysunku 4.1, odsetek kobiet działających jako obserwatorkii ekspertki w Komitetach Programowych 5PR był bardzo niski, osiągającnajniższą wartość w przypadku Republiki Słowackiej (zaledwie jedna kobieta!).

� Krajowe Punkty Kontaktowe 5PRNa prośbę 5PR Komisji Europejskiej w krajach Enwise powstały KrajowePunkty Kontaktowe. Głównym zadaniem punktów było przekazywanieinformacji potencjalnym wnioskodawcom na temat możliwości udziału orazpodejmowanie działań w odpowiedzi na ogłaszane konkursy. W zakresobowiązków punktów kontaktowych wchodziło dostarczanie wnioskodawcominformacji na temat warunków zgłaszania projektów, udzielanie pomocyw znajdowaniu partnerów do współpracy oraz oferowanie niezbędnej pomocytechnicznej w opracowaniu projektów. W wielu wypadkach w krajach Enwisepunkty kontaktowe pracowały przy stosownych ministerstwach. W Rumuniiwszystkie punkty kontaktowe działały pod egidą Ministerstwa Edukacjii Badań; podobnie było na Węgrzech. W innych krajach Enwise punktykontaktowe zostały utworzone przy krajowych akademiach nauk, uczelniachwyższych, stowarzyszeniach badawczych lub ośrodkach technologicznych.

Bułgaria Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Poldka Rumunia Słowacja Słowenia Enwise-10(42%) (19%) (18%) (11%) (22%) (28%) (27%) (33%) (23%)(11%) (6%)

Kraje (Procent kobiet)

Suma

Kobiety

19

8

19

2

16

3

11

2

18

2

18

4

29

8

22

6

18

1

24

8

194

44

kg601168_096 28/02/06 15:38

103

Rysunek 4.2 Kobiety w Krajowych Punktach Kontaktowych 5PR w krajach Enwise

Źródło: Komisja Europejska – DG ds. Badań Naukowych oraz dane krajowe.

Przeprowadzona z perspektywy płci analiza danych dotyczących punktówkontaktowych przedstawionych na Rysunku 4.2 ukazuje zadowalająceuczestnictwo kobiet (powyżej 40%) w przypadku 5 krajów. W RepubliceCzeskiej i na Litwie wyznaczono równą liczbę kobiet i mężczyzn, natomiastw Republice Słowackiej nominowano tylko jedną kobietę.

� Udział kobiet-naukowców w projektach badawczych finansowanych w ramach 5PRJeśli chodzi o dane dotyczące skuteczności złożonych projektów i liczbykobiet zaangażowanych w finansowane projekty, to kilka członkiń GrupyEksperckiej Enwise odnotowało trudności w dostępie do statystyk podzielonychpod względem płci. Trudności te były motywowane brakiem danych naszczeblu krajowym. Pozostałe kraje mogły opierać się wyłącznie na statystykachdostępnych na serwerze Cordis. Jednak zauważalne są istotne rozbieżnościpomiędzy danymi podanymi na serwerze i danymi zarejestrowanymi napoziomie krajowym. Wydaje się również, że informacje dostępne na stronieCordis nigdy nie są aktualne. Rzetelną praktykę zbierania danych rozwiniętojedynie na Łotwie i w Estonii. System opracowany w tych krajach daje napoziomie krajowym dostęp do szczegółowych informacji (w tym podzielonychpod względem płci) dotyczących złożonych i przyjętych projektów, a takżepartnerów biorących udział we wdrażaniu projektów na poziomie krajowym.Tabela 4.2 pokazuje, że odsetek kobiet-koordynatorów i leaderów projektóww 5PR (średnio 29% wśród 178 różnorodnych zaakceptowanych projektówłotewskich) nie jest niski na Łotwie, nawet w takich dziedzinach, jaktechnologie informatyczne (IST), energia i zrównoważony rozwój (EESD)oraz innowacja (SME).

(27%) (22%) (44%) (40%) (50%) (42%) (36%) (21%) (33%)(50%) (10%)


Suma

Kobiety

11

3

10

59

2

9

4

10

48

4

12

5

11

4

10

1

19

4

109

36

Bułgaria Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Enwise-10

kg601168_096 28/02/06 15:38

104


Tabela 4.2 Udział kobiet w przyjętych projektach 5PR na Łotwie

Program naukowy Projekty Partnerzy Mężczyźni Kobiety Kobiety (%)

QoL 31 34 16 18 53%

IST 29 35 25 10 29%

Growth 23 25 23 2 8%

EESD 40 45 29 16 36%

INCO 10 11 8 3 27%

SME 12 23 16 7 30%

IHP 20 20 15 5 25%

Euratom 13 14 14 0 0%

Ogółem 178 207 146 61 29%

Źródło: National Latvian NCPs data.Uwagi: QoL = Poprawa jakości życia i gospodarowanie żywymi zasobami (Quality of Life & Management of living resources);

IST = Przyjazne dla użytkownika społeczeństwo informatyczne (User-friendly Information Society); Growth = Konkurencyjny i zrównoważony rozwój (Competitive & Sustainable Growth); EESD = Energia, środowisko i zrównoważony rozwój (Energy, Environment and Sustainable Development); INCO = Utwierdzenie międzynarodowej roli wspólnotowych badań naukowych (Confirming the International Role of theCommunity Research); SME = Promocja innowacji oraz udziału małych i średnich przedsiębiorstw (Promotion of innovation and encouragement ofparticipation of SMEs); IHP = Zwiększenie ludzkiego potencjału badawczego i podstaw wiedzy socjo-ekonomicznej (Improving Human ResearchPotential & the Socio-economic Knowledge Base); Euratom = Rozszczepianie i synteza jądrowa (Nuclear fission and fusion)

„Fundusze przyznawane przez UE na realizację projektów łotewskich,przyjętych w 5PR wynosiły około 13 milionów euro. Nie można obliczyćdokładnej puli funduszy7 napływającej co roku na Łotwę ale można skalkulować,że co roku średnia suma równa 2,16 milionów euro została przekazana naŁotwę (i nadal jest przesyłana). Ta suma stanowi około 5,88% łącznychwydatków na badania w sektorze B+R8 na Łotwie” (Bundule, 2003).W Rumunii, na Węgrzech i w Słowenii dostępne są pełne dane dotycząceliczby złożonych projektów oraz przyjętych projektów, ale nie są one podzielone

pod względem płci. Należy zwrócić uwagę, że w Estonii i na Łotwieopublikowano już raporty na temat udziału odpowiednich organizacji krajowychw 5PR, w których przedstawiono analizę skuteczności udziału w 5PR orazwskazano najważniejsze problemy, błędy i przeszkody w efektywnejpartycypacji w PR.

� Stypendia Marie Curie 5PR (MCF)Jednym z głównych działań w 5PR, zwiększającym mobilność badaczy w Unii Europejskiej, był system stypendialny Marie Curie. Jednak prawiewszystkie członkinie Grupy Eksperckiej Enwise podkreśliły, że na poziomie

Jednymi z danych, do których najtrudniej dotrzeć,są informacje na temat „Stypendiów w 5PR”.Dane dostępne w Ministerstwie Edukacji i Naukidotyczą 9 kontraktów stypendialnychpodpisanych z Komisją, z czego 3wnioskodawców to kobiety, 3 – mężczyźni, a płeć3 „nie została określona” (Źródło: „ScientificResearch”, marzec 2003 r.) W serwisie Cordis odnaleźć można łącznie 4indywidualne stypendia przyznane Bułgarii,z czego 3 wnioskodawców to kobiety. SekcjaMobilności w DG ds. Badań Naukowych

przedstawiła informacje o 10 bułgarskichstypendiach indywidualnych (3 dla kobiet-naukowców i 7 – dla mężczyzn).Jak stwierdzono w Rocznym Raporcie na tematMCF za 2000 r. przedstawionym przez Komisję,14 bułgarskich naukowców otrzymało stypendiaindywidualne (13 w Kat. 30 i 1 w Kat. 40), zaśRoczny Raport na temat MCF za 2001 podajeliczbę 12 zaakceptowanych bułgarskichnaukowców (6 w Kat. 30 i 6 w Kat. 40).

Źródło: Sretenova, 2003.

Stypendia Marie Curie w Bułgarii: na jakich danych polegać?

7. Na projekty przyjęte w latach 1999-2002– fundusze przekazywane są do 2004 r.8. Na przykład w 2002 r. łącznie wydatkina badania rozwojowe na Łotwie wynosiły24,132 miliony łatów (~ 36,018 euro).

kg601168_096 28/02/06 15:38

105

krajowym brak jest informacji dotyczących młodych i doświadczonych badaczy,którym przyznano indywidualne stypendia9, względnego udziału kobiet-naukowców w poszczególnych kategoriach stypendialnych oraz brakmożliwości prześledzenia rozwoju zawodowego beneficjentów Marie Curiepo zakończeniu stypendium. Zaobserwowano również rozbieżności pomiędzydanymi dostępnymi na poziomie krajowym oraz informacjami dostępnymi napoziomie europejskim, zwłaszcza w odniesieniu do krajowych raportów MCFza rok 2000 i rok 2001. Jak wynika z danych dostępnych zarówno na poziomie krajowym, jaki europejskim, we wszystkich krajach Enwise tylko mężczyźni odnieśli sukcesw kategorii doświadczonych badaczy. W grupie młodych badaczy liczbaindywidualnych stypendiów, przyznanych badaczom z krajów Enwise, byłamała. Jedynie Estonia, Łotwa i Rumunia mogły dostarczyć dane dotycząceliczby przyznanych indywidualnych stypendiów podzielone pod względempłci. W Estonii stypendia przyznano 6 młodym badaczom, w tym 3 kobietom.Na Łotwie przyjęto wnioski tylko dwóch osób, obu mężczyzn. Większąaktywność zaobserwowano w Rumunii, z której przyjęto 32 wnioski, w tym10 było złożonych przez młode kobiety-badaczki.6 Program Ramowy (6PR)Z uwagi na rozszerzenie Unii, 6PR, rozpoczęty w listopadzie 2000 roku,stanowi nowy etap w rozwoju współpracy w zakresie badań, rozwojutechnologicznego i integracji. Kraje Enwise zostały włączone do działańw ramach 6PR poprzez Memorandum Porozumienia, które było negocjowanei podpisane przez każdy kraj.W centrum uwagi 6PR znalazła się Europejska Przestrzeń Badawcza (ERA),zaś nacisk położono na nowe instrumenty, takie jak Sieci Doskonałościi Zintegrowane Projekty Badawcze. W ten sposób 6PR stał się głównymnarzędziem kształtowania ERA, poprzez promowanie zwiększonej wydajnościoraz tworzenie tego, co Komisja nazywa masą krytyczną zapewniającą trwaływpływ finansowanych projektów na świat nauki i techniki. W porównaniu z 5PR znacznie zwiększył się wachlarz dostępnych mobilności w 6PR,w którym, dzięki rozszerzonemu zakresowi działań potencjału ludzkiego,kraje Enwise potraktowane są na tej samej zasadzie, co państwa członkowskie,zwłaszcza w odniesieniu do programu wymiany wiedzy oraz grantówreintegracyjnych. Z perspektywy krajów Enwise, działania w obrębie systemuMarie Curie uważa się za kluczowe czynniki zapewniające rozwój EuropejskiejPrzestrzeni Badawczej oraz promowanie integracji. W następstwie głębszegoi większego zaangażowania krajów Enwise w 6PR działania dotyczące kobieti nauki również stały się widoczniejsze, wykorzystując ciągłość działańwyrównujących szanse kobiet i mężczyzn oraz monitorowanie działań 5PR.Również wymiar związany z problematyką płci został włączony do 6PR.Dane, których analiza jest przedstawiona poniżej, dotyczą pierwszego rokuwdrażania 6PR i dlatego mogą skoncentrować się jedynie na obecności kobietz krajów Enwise w panelach i zgromadzeniach, omówionych w poprzedniejczęści poświęconej 5PR.

„Działania podejmowanew 6 Programie Ramowympowinny dążyć do wzrostu rolikobiet w czynnościachnaukowo-badawczych orazpoprawy informacji dlaspołeczeństwa i dialogu z nim,a także promowania udziałuw programach badawczychz regionów wspólnotypołożonych na jej obrzeżach”. Źródło: Rozporządzenie (WE) nr2321/2002 Parlamentu Europejskiegoi Rady Europy z dnia 16 grudnia 2002 r.dotyczące zasad uczestnictwaprzedsiębiorstw, ośrodków badawczychi uczelni wyższych oraz upowszechnianiawyników badań dla wdrożenia SzóstegoProgramu Ramowego WspólnotyEuropejskiej (2002-2006)- 30.12.2002.

Kobiety w 6PR

9. Pod nazwą Kategoria 30 w przypadkuMłodych Badaczy oraz Kategoria 40w przypadku Doświadczonych Badaczy.

kg601168_096 28/02/06 15:38

106


� Panele oceny 6PRW grudniu 2002 roku rozpoczęto nabór ewaluatorów w celu stworzenia nowejbazy danych niezależnych ekspertów, którzy pomagaliby Komisji w ocenie,monitorowaniu i analizie projektów. Tak zwany Moduł Zarządzania Ekspertami(Expert Management Module, EMM) zastąpił Exsis. Tak jak w przypadku5PR, badacze mogli rejestrować się indywidualnie. Dodatkowo 6PR dajeorganizacjom badawczym możliwość zgłaszania naukowców, którzy mogąbyć włączeni w bazę danych EMM.Jak pokazano w Tabeli 4.3, liczba badaczek z krajów Enwise, zarejestrowanychw EMM (1.009) jest po zaledwie roku działania 6PR wyższa niż liczba kobietzarejestrowanych w Exsis podczas całego 5PR (675). Stanowią one14% wszystkich kobiet zarejestrowanych w bazie danych EMM (w Exsis byłoto 10%), w porównaniu z wysokim odsetkiem ekspertek z UE-15, wynoszącym73%; oraz stanowią 33% wszystkich zarejestrowanych ekspertów z tych krajów.Dla porównania liczba w przypadku obecności kobiet z UE-15 w EMM wynosi23%, co oznacza, że kobiety z krajów Enwise były aktywniejsze w procesierejestracji niż ich unijne koleżanki.Tabela 4.3 Ekspertki z krajów Enwise zarejestrowane w bazie danych EMM (październik 2003 r.)

Eksperci Kobiety

wEMM Kobiety Kobiety w Exsis

Kraj (liczba osób) (liczba osób) (%) (liczba osób)

Bułgaria 255 143 56% 96

Republika Czeska 253 52 21% 45

Estonia 91 33 36% 18

Litwa 131 33 25% 25

Łotwa 47 12 26% 29

Polska 826 247 30% 157

Rumunia 712 305 43% 130

Republika Słowacka 129 28 22% 29

Słowenia 190 60 32% 43

Węgry 378 96 25% 103

Enwise-10 3 012 1 009 33% 675

EU-15 22 528 5 231 23% 5 713

EMM 29 541 7 268 25% 6 978

Źródło: Komisja Europejska – DG ds. Badań Naukowych.Uwagi: Różnica w ogólnej liczbie pomiędzy Exsis Ogółem i [UE-15 + Enwise-10] Ogółem = reszta świata, w tym inne KK

Choć należy podkreślić ciągłą zdecydowaną obecność Bułgarek (56%wszystkich ekspertów bułgarskich), to warte uwagi jest z jednej strony znacząceuaktywnienie się Rumunek, Estonek i Polek w porównaniu ze statystykamizgromadzonymi w Exsis oraz, z drugiej strony, konieczność uaktywnieniaŁotyszek, Węgierek i Słowaczek. Absolutnie konieczne będzie w miaręmożliwości zgromadzenie i analiza informacji na temat sposobu, w jakiKomisja wykorzysta dostępne zasoby ekspertek z krajów Enwise. Kwestia tama kluczowe znaczenie dla rzeczywistej partycypacji kobiet w procesachoceny w 6PR.

kg601168_096 28/02/06 15:38

107

� Grupy Doradcze 6PRW przeciwieństwie do raczej zachęcających wyników zgromadzonych w baziedanych EMM, obecność krajowych przedstawicieli, a wśród nich kobiet,w Grupach Doradczych w 6PR, zmieniła się w niewielkim stopniuw porównaniu z danymi dla 5PR. Do tej pory zaledwie 27 ekspertów (28 w5PR) z krajów Enwise z łącznej liczby 286 zostało zaproszonych do współpracy,stanowiąc mniej niż 10% wszystkich ekspertów. Reprezentowane są wszystkiekraje Enwise. Po raz kolejny tylko 5 kobiet, reprezentujących 4 kraje (RepublikęCzeską, Estonię, Łotwę i Litwę), można znaleźć wśród 27 członków grupdoradczych. Profesor Ene Ergma z Estonii, przewodnicząca Grupy EksperckiejEnwise, jest członkinią grupy doradczej Nauka i społeczeństwo. Czterypozostałe ekspertki pracują w 2 następujących Grupach: 3 w grupie Jakośći bezpieczeństwo żywności oraz 1 w Genomika i biotechnologia dla zdrowialudzkiego. Takiego stanu rzeczy nie da się wyjaśnić niedawnymzaangażowaniem krajów Enwise w 6PR i powinien on być rozważony z całąpowagą, zważywszy na rolę, jaką odgrywają członkowie grup doradczychw tworzeniu ERA.

� Komitety programowe 6PRTak jak w 5PR, i teraz poproszono indywidualne rządy krajów Enwise, abymianowały obserwatorów i ekspertów zasiadających w komitetachprogramowych w 6PR. Jak pokazano na Rysunku 4.3, zanotowano zdecydowanyogólny wzrost (+52%) liczby członków komitetów programowych w 6PRz krajów Enwise, a zwłaszcza kobiet (+76%), w porównaniu z danymi dla5PR. Dwoma szczególnymi wyjątkami jest Republika Czeska i Rumunia.Jednak odsetek kobiet wśród członkiń komitetów programowych osiągnąłzaledwie 27% (23% w 5PR). Powinno to sprowokować do zacieśnieniawspółpracy z obserwatorkami i ekspertkami z tych krajów w proces wdrażaniabadań, rozwoju technologii i integracji, finansowanych w obrębie konkretnychprogramów i priorytetów w 6PR.

W 2002 roku pracę zakończyło 17 ZewnętrznychGrup Doradczych 5PR, a w ich miejsceutworzono 12 nowych Grup Doradczych (AG),aby objąć nimi działania i obszary badawcze6PR. Grupami Doradczymi kierują stosownesłużby Komisji, które stanowią sekretariatnaukowy i zajmują się wszystkimi sprawamipraktycznymi. (…). Członkowie uczestnicząw grupach w swoim własnym imieniu i każdagrupa zapewnia zrównoważony udziałw odniesieniu do ekspertyzy, pochodzeniageograficznego (w tym kraje kandydujące i krajestowarzyszone), sektora pochodzenia i płci.

Źródło: Cordis.

W obrębie 6PR potrzebna jest konsultacja natemat ogólnej strategii przyjętej w zakresieprowadzonych priorytetów tematycznych i działańnaukowo-badawczych oraz na temat stworzeniaEuropejskiej Przestrzeni Badawczej. Każdyczłonek powinien więc udzielić rady służbomKomisji w reprezentowanej przez niegospecjalizacji oraz pomóc stymulować, jeśli tomożliwe, odpowiednie europejskie wspólnotybadawcze. Członkowie powinni wykonywać pracęposiadając pełną wiedzę na temat kontekstupolityki europejskiej, w szczególności działańbadawczych prowadzonych na szczeblukrajowym oraz wspomagających europejskieinicjatywy w zakresie polityki badawczej.Źródło: Cordis.

Grupy Doradcze 6PR – zasady Grupy Doradcze 6PR – mandat

kg601168_096 28/02/06 15:38

108


Rysunek 4.3 Obserwatorki i ekspertki z krajów Enwise w komitetach programowych w 6PR

Źródło: Cordis oraz dane krajowe.

� Krajowe Punkty Kontaktowe 6PRW porównaniu z 5PR łączna liczba krajowych punktów kontaktowych z krajów Enwise w 6PR, przedstawiona na Rysunku 4.4 wzrosła prawiedwukrotnie (ze 109 do 208), zaś łączna liczba kobiet w punktach kontaktowych– prawie trzykrotnie (z 36 do 100). Należy to zjawisko uważać za dobry znakjeśli chodzi o popularyzację 6PR w krajach Enwise, zwłaszcza w zakresiepodnoszenia świadomości promowania udziału kobiet w 6PR.

(32%) (34%) (32%) (17%) (33%) (31%) (36%) (33%) (27%)(9%) (11%)


Suma

Kobiety

Kobiety w 6PR

68

22

8 111 2

32

113

19

6 2

24

4 2

33

114

36

11 8 114 6

54

61

30

10 8

318

86

44

Bułgaria Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Enwise-10

Następujące zadanie jest konkretnie wymienionena liście działań, które Krajowe PunktyKontaktowe powinny wypełnić: „Podnosićświadomość celów Wspólnoty mających nauwadze wzrost udziału kobiet w Programie

Ramowym oraz wzmocnienie związkówpomiędzy nauką i etyką oraz pomiędzy naukąi społeczeństwem obywatelskim”.

Źródło: Zasady tworzenia systemów Krajowych Punktów Kontaktowychw 6PR – Komisja Europejska, DG. ds. Badań Naukowych.

Krajowe Punkty Kontaktowe 6PR …

Aby zapewnić skuteczność i przejrzystośćprocesu wdrożeniowego, Komisja będziesystematycznie udostępniać KomitetowiProgramowemu wyczerpujących informacji natemat wszystkich projektów złożonych w zakresiedziałań badawczych, rozwoju technologicznegoi integracji oraz tych, na które przyznanofundusze, bez względu na ich objętość. (…) Teinformacje będą obejmować wszystkie etapy, odkonkursu, poprzez ocenę proponowanych działańbadawczych, rozwoju technologicznegoi integracji, wybór projektów oraz podpisaniekontraktów i ich wdrożenie. (…) W szczególnościbędą one zawierać przegląd każdego konkursui w przypadku każdego wniosku: informacjepodsumowujące; ranking paneli oceniających

i raporty podsumowujące; intencje Komisji co downiosków odrzuconych lub przyjętych donegocjacji; łączny budżet i wnioskowanefundusze od Komisji.Komisja będzie regularnie, i co najmniej razw roku, dostarczać informacji dotyczących:podpisanych kontraktów (w tym partnerów,dziedzin, treści, zasobów i udziału państwczłonkowskich), oraz dotyczących ważnychdziałań, wraz z przeglądem postępu programui osiągnięć wdrożeniowych, oraz listy osób, któredziałały jako ewaluatorzy w poprzednim okresiepo podjęciu decyzji w obrębie danego konkursu.Źródło: Komisja Europejska – DG. ds. Badań Naukowych –Wyjaśnienia niektórych postanowień dotyczących zasadpostępowania Komitetów Programowych Programu 6PR„Integracja i Wzmacnianie Europejskiej Przestrzeni Badawczej”.

Szeroki zakres odpowiedzialność członków Komitetów Programowych

kg601168_096 28/02/06 15:38

109

Rysunek 4.4 Kobiety w Krajowych Punktach Kontaktowych w krajach Enwise w 6PR

Źródło: Cordis i dane krajowe.

� Centra mobilności 6PRZgodnie z zaleceniami Komisji wszystkie kraje Enwise, poza RepublikąCzeską10, powołały centra mobilności. Należy zauważyć, że, z wyjątkiemSłowenii, osobami odpowiedzialnymi za te ośrodki są kobiety. Na Węgrzechistnieją dwie takie organizacje, obie reprezentowane przez kobiety. W związkuz centrami mobilności należy podkreślić kwestię nakładania się obowiązków.Zjawisko to może mieć poważne konsekwencje, jeśli nie zostaną poczynionedodatkowe nakłady finansowe oraz przeznaczone nowe zasoby ludzkie. NaŁotwie i w Słowenii kierownicy centrów mobilności działają także jakokrajowe punkty kontaktowe. W Bułgarii kierownik jednego z dwóch centrówmobilności jest równocześnie krajowym koordynatorem bułgarskich krajowychpunktów kontaktowych. W Rumunii kierownik centrum mobilności jestjednocześnie krajowym koordynatorem rumuńskich krajowych punktówkontaktowych oraz zasiada w komitecie programowym 6PR.

� Komitet Badań Naukowo-Technicznych (CREST)Pod względem uczestnictwa kobiet z krajów Enwise najgorsza jest sytuacjaw przypadku Komitetu Badań Naukowo-Technicznych składającego sięz przedstawicieli państw członkowskich. Komitet działa jako ciało doradczedla Komisji i Rady w sprawach związanych z nauką i techniką. Dwóchobserwatorów reprezentuje każdy kraj Enwise. W większości przypadkówprzedstawicielami są mężczyźni. Wyjątek stanowi Rumunia, gdzie są dwiekobiety oraz Republika Czeska i Republika Słowacka, które mają po jednejreprezentantce.

(42%) (43%) (43%) (57%) (92%) (37%) (54%) (58%) (48%) (41%)(47%) (33%)


Suma

Kobiety

67

2815

714

614

614

813 12

28

1516

615

512

7

208

100

347

144

Bułgaria Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Enwise-10 EU-15

10. Prowadzone są obecnie negocjacjez Komisją dotyczące utworzenieczeskiego centrum mobilności w Czeskiej Akademii Nauk.

kg601168_096 28/02/06 15:38

110


Wsparcie udziału i widoczności kobiet-naukowców z krajów EnwiseW 6PR działania w zakresie kobiet i nauki stanowią część podprogramu Naukai Społeczeństwo Specjalnego Programu strukturyzacji ERA. W porównaniuz sytuacją w 5PR zyskały one widoczność i środki finansowe, nawet jeśli wciążna niewielką skalę (w kontekście całego budżetu 6PR). Niemniej jednak działaniazwiązane z problematyką płci mogą znaleźć wsparcie i finanse w czynnościachbadawczych wdrażanych w siedmiu tematycznych priorytetach 6PR.Budżet przyznany na kobiety i naukę przeznaczony będzie na pokryciekolejnych spotkań Grupy Helsińskiej ds. Kobiet i Nauki oraz Podgrupy ds.Statystyki, w których skład wchodzą delegaci11 z krajów Enwise, oraz inneczynności służące tworzeniu sieci kontaktowych. Zostanie on takżewykorzystany na utworzenie Europejskiej Platformy Kobiet-Naukowców,która będzie jednym z głównych osiągnięć w 2004 roku. Konkurs na projektydotyczące badań nad problematyką płci po raz pierwszy umożliwi finansowaniebadań w tej dziedzinie (do 5 mln euro). Co więcej, mianowani zostanąambasadorowie, których zadaniem będzie podnoszenie świadomości na tematkobiet i nauki.Kraje Enwise prowadziły również własne działania. Zorganizowano dwawarsztaty: warsztat poświęcony Młodym naukowcom12, który odbył się w Pradze 25 kwietnia 2003 roku; warsztat zatytułowany Podjęcie debatyz kobietami-naukowcami z regionu Bałkanów13, który miał miejsce w Brukseliw dniach 11-12 listopada 2003 roku. Oba finansowane były z budżetu programuNauka i Społeczeństwo na rok 2003. Miejsce miały również dwa inne ważnedziałania Grupy Enwise: w odpowiedzi na otwarty konkurs programu Naukai Społeczeństwo w 2003 roku przedstawiono dwa projekty, które zostałypozytywnie ocenione. Był to warsztat Dyskusja o kwestiach bioetycznychz kobietami-naukowcami z krajów Enwise14, który odbył się w Budapeszciew dniach 2-3 października 2003 roku, oraz ambitny projekt15, któregokoordynatorem jest Czeski Ośrodek Kontaktowy – „Kobiety i nauka”, któregocelem jest rozszerzenie współpracy na kraje sąsiadujące i nawiązanie współpracyz Węgrami, Republiką Słowacką i Słowenią.

Oficjalne otwarcie czeskiego Krajowego OśrodkaKontaktowego – Kobiety w Nauce (NKC-ZV)nastąpiło w Pradze w dniu 24 stycznia 2002 roku.Jest to ośrodek informacyjny, koordynacyjnyi edukacyjny zajmujący się problematyką płciw sektorze B+R. Projekt, opracowany przezInstytut Socjologiczny Akademii Nauk,finansowany jest przez Ministerstwo Edukacji,Młodzieży i Sportu Republiki Czeskiej. Ośrodekzałożono w dwóch celach: 1) aby ukazać niewielkąliczbę kobiet w nauce i opracować działania,projekty i środki pozwalające podnieśćświadomość problematyki płci w środowiskunaukowym oraz zwiększyć udział i widocznośćkobiet w nauce, oraz 2) aby przeprowadzić analizęnierównego traktowania płci w nauce, instytutach

naukowo-badawczych oraz teoriach naukowychz perspektywy płci, wnosząc w ten sposób wkładdo rozwoju epistemologii feministycznych.Ośrodek dąży do rozwoju sieci kontaktu międzykobietami-naukowcami w Republice Czeskiej i zagranicą. W tym celu Ośrodek prowadzi bazędanych ekspertów. Opracował szereg projektów,wzmacniających udział i widoczność kobietw nauce, zaś w 2003 roku zainicjował projektskierowany do młodych badaczek. Ośrodekpragnie także rozwijać kontakty i przygotowywaćwspólne projekty z podobnymi instytucjami zagranicą oraz świadczy usługi informacyjnezwiązane z problematyką płci w 6PR.

Źródło: Havelková, 2003.

Oryginalna inicjatywa dla kobiet w nauce w Republice Czeskiej

11. Listy delegatów podane są w Aneksie10 i 11.12. Zob. raport na temat tego warsztatupod koniec niniejszego Rozdziału. 13. Zob. raport na temat tego warsztatupod koniec niniejszego Rozdziału.14. Zob. raport na temat tego warsztatupod koniec niniejszego Rozdziału.15. Nadal w fazie negocjacji w chwilikończenia niniejszego raportu

kg601168_096 28/02/06 15:38

111

W nadchodzących latach, wraz z końcem 6PR oraz, co ważniejsze,rozpoczęciem kolejnego PR, można osiągnąć znaczny postęp poprzezosiągnięcie krytycznej masy działań wspierających dynamikę w zakresiekobiet i nauki we wszystkich krajach Enwise i na Bałkanach. Oczywiściejedynie dodatkowe fundusze sprawią, że ów postęp będzie znaczący i trwały.Uwagi końcowe – czynniki ograniczająceChoć wydaje się, że pod względem formalnym nic nie przeszkadza, abywiększa liczba kobiet-naukowców uczestniczyła w bardziej zdecydowanysposób w 6PR, członkinie Grupy Eksperckiej Enwise podkreślały, że istniejąpewne przeszkody, mogące utrudniać kobietom pełny udział. Popularyzacjai rozpowszechnianie informacji zgromadzonych w 6PR oraz zakrojona nawiększą skalę alokacja funduszy w jego obrębie, która byłaby warunkiemkształtowania badań naukowych w krajach Enwise oraz pozwoliłaby im staćsię pełnoprawnymi partnerami w ERA, wciąż nastręczają trudności. Wśróddanych i liczb przedstawionych w tym rozdziale można dostrzec pewne czynniki

ograniczające ten pełen udział, w szczególności uczestnictwo kobiet-naukowców z krajów Enwise. Są to:

� Funkcja eksperta w PR w Brukseli: kosztowna czynność…Choć z całą pewnością naukowcy zainteresowani są funkcją eksperta w panelach oceniających w PR, rzeczywisty udział ekspertów z krajów Enwise,zwłaszcza kobiet16, w różnych czynnościach oceniających i monitorującychmoże być w dramatyczny sposób ograniczony ze względu na brak koniecznychzasobów finansowych. Ponieważ w myśl zasad Komisji koszty podróżyi zakwaterowania lub wyżywienia są z reguły zwracane po odbytym spotkaniu,każdy z ekspertów zaproszonych do udziału w czynnościach w 6PR potrzebujeokoło 800 do 900 euro, aby stać go było na uczestnictwo w panelu i wywiązaniesię z nałożonych na niego obowiązków.Z reguły kraje Enwise nie dysponują specjalnymi funduszami17 na pokryciekosztów podróży i zakwaterowania zaproszonych ekspertów. Oznacza to, żemuszą oni sami pokryć wydatki poniesione z tytułu działalności eksperckiej

Aby zilustrować problem, przeanalizujmynajpierw jeden element typowego dwudniowegospotkania eksperckiego w Brukseli, częstoodbywającego się w czwartek lub piątek.Naukowcy pojadą do Brukseli w środę, ponieważspotkanie zaczyna się dość wcześnie w czwartekrano, a żeby skorzystać z niższych taryflotniczych, zostaną na sobotnią noc i wrócą dodomu w niedzielę. Oznacza to, że diety za czterydni – koszt posiłków i hotelu – zostanąwypłacone przez Komisję Europejską dopiero popowrocie do domu. Naukowiec – lubreprezentowana przez niego instytucja –najprawdopodobniej poniesie następujące koszty za takie typowe spotkanie, które możeodbywać się 3 lub 4 razy w roku:

Dwudniowe spotkanie naukowe w Brukseli

Typowe, zbliżone koszty przelotu*, obejmującego sobotni wieczór: € 400

Typowe koszty pokoju w tanim hotelu za 4 noce, cena za noc € 80: € 320

Posiłki x 4 dni, cena posiłków dziennie € 30 € 120

Przejazdy w Brukseli (nie ma tanich hoteliw pobliżu budynków Komisji) € 20

Ogółem: € 860

Źródło: Glover, 2003.Uwaga: * Obliczone na podstawie wyceny kosztów najtańszych

lotów z 5 stolic krajów Enwise do Brukseli, stosując cenypodane na www.expedia.com w dniu 21 sierpnia 2003 r.,kształtujące się następująco: Warszawa (€ 291),Ryga (€ 630), Wilno (€ 344), Bukareszt (€ 331) orazBratysława (€ 299).

Koszty typowego dwudniowego spotkania naukowego w Brukseli

16. Zob. także Rozdział 3, w którymsprawa różnicy w wynagrodzeniach jestomówiona w większym zakresie.17. W 2000 roku Ministerstwo Edukacjii Nauk na Łotwie utworzyło specjalnyfundusz na pokrycie kosztów podróżyi zakwaterowania, ponoszonych przezobserwatorów i ekspertów w komitetachprogramowych w PR. Jednak te specjalneśrodki nie mają zastosowania w przypadkuinnych kategorii ekspertów z Łotwy.

kg601168_096 28/02/06 15:39

112


w 6PR. Wystarczy porównać cenę powrotnego biletu Apex do Brukseli ześrednią miesięczną płacą w krajach Enwise18, aby zrozumieć, dlaczego wieluz zaproszonych ekspertów z tych krajów nie mogło przyjąć zaproszenia do pracyjako ekspert w PR.

� 6PR w Internecie: czynnik dyskryminujący?Wszelkie informacje dotyczące 6PR są de facto dostępne tylko poprzez Internet.Choć członkinie Grupy Eksperckiej Enwise nie odnotowały konkretnychprzypadków dyskryminacji ze względu na płeć w dostępie do Internetu lubkomputerów osobistych, wiele z nich podkreśliło konieczność posiadanianowocześniejszych komputerów lepszej jakości. Same członkinie Grupy Enwisetakże napotykały na trudności natury informatycznej, gdyż niektóre z nichmają w pracy tylko częściowy dostęp do komputerów, z kolei inne mająkomputery, które nie otwierają dokumentów programu Word, lecz jedyniepliki zapisane w formacie RTF. Inna grupa to osoby, które pracują na komputerzew domu i używają serwisów internetowych, które nie pozwalają na transmisjędużych dokumentów. Co więcej odnotowano powtarzające się przerwy włączności Internetowej z tymi krajami.

� Diagram nożycowyDo pewnego stopnia rozmieszczenie ekspertów z krajów Enwise pod względempłci w programie CREST, komitetach programowych i/lub grupach doradczych,z jednej strony oraz krajowych punktach kontaktowych z drugiej, odzwierciedlasłynny diagram nożycowy, zastosowany w raporcie Grupy Helsińskiej (KomisjaEuropejska, 2002), w celu zobrazowania pionowej segregacji, doświadczanejprzez kobiety zajmujące się nauką w Europie. Jak pokazano na Rysunku 4.1

i 4.2 (dla 5PR) oraz na Rysunku 4.3 i 4.4 (dla 6PR), liczba ekspertek spada napoziomie decyzyjnym (tj. CREST, komitety programowe oraz grupy doradcze),zaś na poziomie wymagającym bardziej technicznego zaangażowania (tj.Krajowe Punkty Kontaktowe), obejmującym udzielanie porad, działaniawspomagające i propagowanie informacji, udział kobiet podobny jest domężczyzn, a czasem nawet go przewyższa.Dodatkowo należy podkreślić, że niska liczba kobiet z krajów Enwise, pełniącychrole doradcze, nie jest zgodna z celami 6PR, którego założeniem jest podkreśleniewymiaru płci. Jeśli te niskie liczby będą się utrzymywać, zjawisko to może staćsię rzeczywistym utrudnieniem w osiągnięciu celu promowania roli i pozycjikobiet-naukowców w Europejskim Obszarze Badawczym.

� Łączenie stanowisk i odpowiednie zasoby ludzkieW niektórych krajach Enwise tylko nieliczna grupa ekspertów odpowiedzialnabyła za reprezentowanie swoich państw w różnych ciałach 5PR. Zazwyczajpełnili więcej niż jedną funkcję, odgrywając w kontekście działań PR kilkaról. Zdarzało się również – i nadal są takie przypadki, że kilku obserwatorówdziała w dwóch lub więcej komitetach podprogramów w PR. Oprócz kwestii,czy jedna osoba może wywiązać się sumiennie z tych różnorodnychobowiązków, istnieje również problem konfliktu interesów, zwłaszcza jeślita sama osoba działa jako członek komitetu programowego i/lub KrajowegoPunktu Kontaktowego i/lub członek grupy doradczej. O ile członków komitetów

The activity of the FP5Economic, Social and HumanSciences Evaluation Panel,within the Research TrainingNetworks activity of theImproving Human Potentialspecific programme, can bereferred to as a good practice,where advance payments wereoffered as an option toCandidate countries’ expertstogether with the invitation toparticipate in this Panel.

Source: Sretenova, 2003.

FP5 good practicefor experts- evaluatorsfrom the Enwise countries

18. Zob. także Rozdział 3 na tematdalszych informacji dotyczącychśrednich płac.

kg601168_096 28/02/06 15:39

113

programowych obowiązuje poufność i nie mogą ujawniać informacjiprzekazanych im przez Komisję, o tyle osób pełniących obowiązki w KrajowychPunktach Kontaktowych klauzule poufności nie obowiązują, a ich zadaniawymagają działań całkowicie odmiennych: rozpowszechnianie informacjio działaniach PR na jak najszerszym forum. Sytuacja może być najtrudniejszaw tych krajach, gdzie łączenie dwóch funkcji (Krajowy Punkt Kontaktowydziałający jako obserwator komitetu programowego) nadal jest regułą.

� Powiększyć grono osób, które wiedzą, co się dzieje …Mówiąc ogólnie, praca eksperta oceniającego w PR daje każdemu badaczowimożliwość zdobycia nowej wiedzy na temat tych działań, które na szczebluUE uważane są za dobre i dzięki temu stwarzają szanse uczestniczeniaw działaniach PR. Na szczeblu krajowym nie istnieje system monitoringu,pozwalający stwierdzić, którzy spośród ekspertów z krajów Enwise,zarejestrowanych w bazie danych DG ds. Badań Naukowych (Exsis lubEMM) działał lub będzie działać jako ekspert oceniający. Oznacza to, żespołeczności naukowe w tych krajach nie mogą w pełni skorzystaćz doświadczeń tych rodaków, którzy rzeczywiście uczestniczyliw czynnościach oceniających przeprowadzanych w obrębie PR. Jakwspomniano wcześniej, w żadnym z krajów Enwise nie było i nie ma danychdostępnych na poziomie krajowym dotyczących ekspertów zapraszanych –w przeszłości lub obecnie – do udziału zarówno w panelach monitorującychi grupach doradczych w 5PR oraz w grupach doradczych w 6PR. Przynosito odwrotny skutek w społecznościach naukowych w krajach Enwise, gdzienadal trzeba osiągnąć lepszą synergię i usprawnić koordynację pomiędzywszystkimi osobami zaangażowanymi w PR, jeśli chce się osiągnąć ostatecznycel, jakim jest efekt zmian strukturalnych.

W interesie Komisji oraz szerszej społecznościbadawczej jest, aby członkowie Grup Doradczychnie znajdowali się w sytuacji, w której moglibyodnieść nadmierną korzyść lub wywierać naciskna proces wdrażania 6PR. W tym celu ustala się,że członkowie Grup Doradczych nie mogą byćw żaden sposób zaangażowani w ocenę lubwybór wniosków ubiegających się o funduszeWspólnoty w obrębie 6PR. Dlatego członkowieGrup Doradczych:– nie mogą być członkami Komitetów

Programowych albo być powołani jako eksperciprzez Komitety Programowe;

– nie mogą działać jako ewaluatorzy wnioskówzłożonych w 6PR;

– nie mogą uczestniczyć w konsorcjach w obrębie6PR, albo w swoim własnym imieniu albo jakoprzedstawiciel organizacji, do której należą.

Źródło: Komisja Europejska – DG ds. Badań, 2003 r.

Na liście zalecanych powinności, które KrajowePunkty Kontaktowe 6PR powinny spełnić, abyrealizować zalecane zadania, szczegółowowymienione są następujące punkty: „Posiadaćodpowiednie zasoby ludzkie i wyposażenie(np. informatyka); móc działać jako niezależnaorganizacja (organizacje), zobowiązane dobezstronności w świadczeniu usług”.Źródło: Zasady przewodnie tworzenia systemów KrajowychPunktów Kontaktowych w 6PR – Komisja Europejska, DG.ds. Badań Naukowych, 2003.

Grupy Doradcze 6PR – konflikt interesów i niezależność

Rozbudowane systemy zaleceńKrajowych Punktów Kontaktowych

kg601168_096 28/02/06 15:39

Młode adeptki nauki25 kwietnia 2003 roku – Praga, Republika Czeska

Celem warsztatów było: 1) porównanie poglądów GrupyEksperckiej Enwise na sytuację młodszego pokolenia kobieti mężczyzn naukowców z zapatrywaniami panelu 27 młodychnaukowców obu płci zaproszono z krajów Enwise,w większości byłych lub obecnych stypendystów Marie Curie.2) określenie trudności, z jakimi zmagać się muszą młodzinaukowcy w pracy badawczej, uwzględniając aspekt płci.W dyskusjach poruszono kwestię płci w badaniach, tematykęobejmującą drenaż mózgów, wątek, określany przez niektórychsocjologów w tych krajach mianem exodusu z nauki orazprestiż i atrakcyjność karier naukowych dla młodych ludzi.Ten wątek był szeroko dyskutowany przez Unię Europejskąw kontekście przyjętego w Barcelonie celu zwiększenia do 3%nakładów PKB na badania1. Warsztaty służyły równieżmłodym uczestnikom jako otwarte forum, gdzie mieli okazjęwymienić się doświadczeniami związanymi z prowadzeniembadań i omówić je, a także podzielić się opiniami dotyczącymimożliwości rozwiązań problemów, które napotykają.Z praskiej dyskusji wyłania się obraz młodych naukowców,którzy są pewni siebie, odnoszą sukcesy i są w stanie zdobyćfundusze na badania, chociaż nie bez pewnych trudności.Kwestia równych szans w badaniach oraz pozycji kobiet w nauce

wywołała gorącą debatę podczas jednej z popołudniowychsesji. Poruszono zagadnienie odmiennych doświadczeńmłodych mężczyzn i kobiet: kobiety zwracały szczególnąuwagę na fakt, że starsi mężczyźni-naukowcy pomniejszająich rolę, oraz podkreślały trudności związane z pogodzeniemżycia prywatnego i pracy w społeczeństwie, w którym nadalsilnie utrzymują się stereotypy związane z płcią.

� „Istnieje silna obawastarszych naukowców, którzyobawiają się, że jest sięlepszym, ponieważ zdobyło sięnową wiedzę, było sięzaakceptowanym w środowiskupracy w instytucji zagraniczneji nawiązało nowe kontakty.To powinno być traktowanejako zaleta, ale z mojegodoświadczenia wynika, żeuważa się to za minus. Moimzdaniem problemów możnauniknąć tylko w jeden sposób:nie wracać na tę samą uczelnię.Inną opcją, którą miproponowano, była zmianazakresu badań, ale na to niemogłam się zgodzić, gdyżzmarnowałabym wiedzęi kontakty, które zdobyłam”.Kobieta: 36 lat, nauki przyrodnicze,Słowenia.

� „Przerwa w działalnościnaukowej została w moimprzypadku niesprawiedliwiewykorzystana przeciwko mniei nie przyznano mi nowegostopnia naukowego, który byłniezbędny na drodze doprofesury. Moja nieobecnośćpostrzegana jest jak wakacje,a nie praca”.Kobieta: 26 lat, nauki przyrodnicze,Słowenia.

� „Zerwane kontakty z ważnymiludźmi i w konsekwencji braketatu w macierzystej instytucji,brak możliwości publikowania,wykładania itd., spowodowaneistnieniem silnego systemuprotekcji”.Kobieta: 26 lat, prawo, Łotwa.

� „Wolę pracować w krajachrozwiniętych z powoduznacznie korzystniejszegostosunku wynagrodzenia dokosztów utrzymania”.Mężczyzna: 31 lat, nauki przyrodnicze,Republika Słowacka.

� „Wolałbym robić karieręw krajach rozwiniętychz powodu większychmożliwości zawodowychi większej satysfakcjiwynikającej z rezultatów pracy.Oczywiście jakość życia tamjest nieporównywalna do tego,co obserwuję w moim kraju, i to wpłynęło na moją decyzjeo wyjeździe”.Mężczyzna: 32 lata, budowa maszyn,Rumunia.

Warsztaty Enwise

114

� „W wielu dziedzinach kobietnie traktuje się poważnie,zwłaszcza, gdy są młode”.Kobieta: 25 lat, ekonomia i zarządzanie,Węgry.

� „Zajmowanie się domemi opieka nad dziećmi nadaluważane są za zadanianależące do kobiet – kobietynapotykają na wiele trudnościw pogodzeniu kariery naukoweji życia rodzinnego”.Kobieta: 26 lat, nauki społeczne,Republika Czeska.

� „Młode kobiety-naukowcymuszą podjąć decyzjedotyczące kariery naukoweji dalszego życia pod podwójnąpresją. Jeden problemzwiązany jest z o wieletrudniejszą sytuacją młodychkobiet z małymi dziećmi (nadalnajpopularniejszym modelemżycia jest posiadanieprzynajmniej jednego dzieckabardzo wcześnie), będącychw wieku, który jest kluczowyw budowaniu kariery naukowejpoprzez tworzenie pozycjiw danym środowiskunaukowym oraz awansi zdobywanie prestiżu. Drugimproblemem jest obawa przedprzyjęciem przywilejów (takpotrzebnych i niezbędnych)wynikających z ich płci, obawa,że zostanie im zarzucone, iżzdobyły uznaną pozycję jedyniedzięki tym przywilejom”.Kobieta: 35 lat, nauki przyrodnicze,Republika Słowacka.

� „Samo doświadczenie jestzazwyczaj dobrze oceniane,jako zaleta, ale szukając pracy,znalazłam się kilka razyw sytuacji, kiedy mówiono mi –nie potrzebna nam jest wiedza,którą zdobyła pani za granicą;proszę przyjść i pracować jakosprzedawczyni”.Kobieta: 26 lat, prawo, Łotwa.

� „Wolałabym wrócić do kraju –Estonii, ponieważ chcę wnieśćwkład w estońską naukęi spożytkować wiedzęi umiejętności, aby poprawićjakość życia społeczeństwa.Sądzę, że bardzo ważne sąstudia za granicą, a późniejprzekazanie wiedzy, metodi kontaktów po powrocie dodomu. Ponadto Estonia obecniekandyduje do członkostwa wUnii Europejskiej i praca w takgwałtownie rozwijającym siękraju jest bardzo interesująca”.Kobieta: 28 lat, nauki przyrodnicze,Estonia.

1. Oznacza to pozyskanie 700 000 nowychbadaczy do Europejskiej PrzestrzeniBadawczej przed rokiem 2010.

kg601168_114 28/02/06 15:39

115

Choć ogromna większość młodych naukowców doceniaznaczenie doświadczeń zagranicznych i przewidywanychkorzyści dla rozwoju zawodowego, nie byli oni jednomyślni.Wiele czasu w dyskusjach poświęcono kwestii reintegracji.Młodzi ludzie, powracając do kraju rodzinnego z nową wiedząi kompetencjami, oczekując, że będą mieli okazję zastosowaćświeżo nabyte umiejętności w swoim kraju, często spotykająsię z niezrozumieniem i strachem przed niechcianąkonkurencją. Stypendia zagraniczne powodują także, że młodziludzie tracą styczność z nieformalnymi sieciami kontaktóww swoim kraju, co później mnoży napotykane przez nich popowrocie przeszkody.Poruszono także problem drenażu mózgów i przyczyn

opuszczania sfery naukowej, zarówno całkowitego, jak i w związku z wyjazdem do innego kraju. Pytani wprosto powody, które mogłyby skłonić ich do zupełnego odejściaod nauki, naukowcy obu płci wymieniali przede wszystkimkwestię finansową. Podawali również przyczyny, które ogólniemożna nazwać niedostatecznym wykorzystaniem umiejętności

oraz utratą motywacji do pracy naukowej.W kwestii zewnętrznego drenażu mózgów odpowiedzi młodychkobiet były bardziej zróżnicowane; poza słabą infrastrukturą,niskimi zarobkami i brakiem motywacji mówionoo niekorzystnej sytuacji politycznej lub ekonomicznej w krajualbo podawano powody osobiste.

� „Niestety nadal nie mogęznaleźć pracy u siebiei oczywiście jest to mójnajwiększy problem.Spowodowane jest to wyłączniebrakiem jakiejkolwiek dziedzinyprzemysłu w Bułgarii, którazaoferowałaby mi pieniądze nabadania. Uczelnie i AkademiaNauk są za małym rynkiem dlatakiej liczby dobrychnaukowców, którą co rokukształci bułgarski systemoświaty. A naturalna w innychkrajach kontynuacja karierynaukowej w przemyśle nie jesttu możliwa. Spowodowane jestto upadkiem naszegoprzemysłu i kraju. Potrzebujemyczasu, żeby się z tym uporać,a jakakolwiek pomocz zewnątrz byłaby milewidziana. Prawdopodobniebardzo pomocna byłabyzwiększona liczba stypendiów,stwarzająca młodymnaukowcom z EuropyŚrodkowej i Wschodniejmożliwość powrotu do domu”.Kobieta: 31 lat, nauki przyrodnicze,Bułgaria.

� „Kolejna interesująca sprawa.Wielu naukowców nie wraca zestypendium – zwłaszcza zeStanów Zjednoczonych. Wiem,że nie temu poświęcone byływarsztaty, ale tym niemniejwydaje mi się, że jest tociekawy temat do dyskusji.Sądzę, że powinniśmyspróbować zdefiniowaćpowody, dlaczego tak się dziejei wprowadzić kilka zmianw naszych systemachkształcenia i ogólniepojmowanej nauce. Myślę,że dom to zawsze dom, a zapieniądze się tego domu niekupi. Zatem kluczowymczynnikiem w zatrzymywaniunaukowców nie są pieniądze.Myślę, że głównym powodem,dla którego naukowcywyjeżdżają z kraju, jestzmęczenie panującą frustracjąi napotykanymi komplikacjami.Proszę mnie źle nie zrozumieć;sądzę, że studia zagranicą sąwspaniałe i potrzebne, ale poich ukończeniu wielu chciałobywrócić do domu (do rodzinyi przyjaciół) i tam podjąć pracę,ale nie wracają (albo wrócić niemogą) z wcześniejwymienionych powodów”.Mężczyzna: 23 lata, informatyka,Słowenia.

� „Warunki pracy w moim krajusą marne, a środowisko niezawsze intelektualniestymulujące z powodu złejsytuacji finansowej albo poprostu zasad panującychw miejscu pracy”.Kobieta: 30 lat, nauki społeczne, Polska.

� „Mam zupełnie inne zdanie nato, co składa się na pojęciewartość i jakość pracynaukowej. Inaczej teżpostrzegam zakres moichbadań i ich długofalowekonsekwencje. Mój styl pracyjest teraz inny, ponieważpotrafię określić, co naprawdęwarto robić i jakie sąperspektywy badawcze”.Mężczyzna: 32 lata, budowa maszyn,Rumunia.

� „Może to tylko mój entuzjazm,ale traktuję prace badawcząpoważniej niż moi starsikoledzy i przełożeni, którzypostrzegają działalnośćnaukową jako jeden zesposobów zarabianiapieniędzy. Często widzę, że niesą zainteresowaniposzukiwaniem nowych rzeczy.Ale może z czasem też będętak myśleć...”Kobieta: 26 lat, nauki przyrodnicze,Republika Czeska.

� „Jestem bardziej otwarta nanowe trendy, nowe metodynauczania, a także jestembardziej mobilnai elastyczniejszaw poszukiwaniach nowychgrantów, pracy itd.”Kobieta: 35 lat, nauki społeczne, Litwa.

� „Nie sądzę, żeby pojawiały sięjakieś szczególne problemy.Jest mniej więcej tak samo jakwszędzie: dylemat wyborupomiędzy rodziną a karierązawodową, co na przykładwidać w stosunku liczby kobieti mężczyzn z tytułemprofesora”.Mężczyzna: 28 lat, koordynator projektu,nauki przyrodnicze, Łotwa.

� „Nie sądzę, żeby w moimkraju istniał jakiścharakterystyczny problem, sąto po prostu zwykle sprawy:pogodzenie pracy zawodoweji życia rodzinnego,niewystarczająca motywacjai wytrwałość, mniej zauważalnaobecność, paternalizm, kultura,tzn. styl pracy lub seksistowskijęzyk”.Kobieta: 30 lat, nauki społeczne, Polska.

kg601168_114 28/02/06 15:39

116

Kobiety podkreślały, że dwa najważniejsze powody wyjazduz kraju rodzinnego to stymulacja intelektualna i uznaniedokonań w pracy badawczej. Relacje z pokoleniem starszych naukowców także postrzeganebyły przez młodych naukowców powracających do domujako problem, szczególnie w odniesieniu do środowiskazawodowego, praktyk w miejscu pracy oraz podejścia dodziałalności badawczej. Płeć w zdecydowany sposób miaławpływ na postrzeganie przeszkód na ścieżce rozwojuzawodowego w przypadku kobiet. Sześć na dziewięć młodychkobiet dostrzegało utrudnienia, podczas gdy tylko trzech nasiedmiu młodych mężczyzn je widziało. W odniesieniu dorównych szans w kształceniu i zatrudnieniu dziewięciu nadziesięciu mężczyzn uważało, że istnieje równość szans, alepogląd ten podzielały zaledwie cztery młode kobiety nadziewięć.Podczas warsztatów zdarzało się słyszeć stereotypowe opinie.Świadczy to, że niektórzy młodzi naukowcy obu płci nadalw stereotypowy sposób postrzegają zdolności i pracę mężczyzni kobiet; skutkiem tego było kwestionowanie przez niektórychmłodych naukowców, zwłaszcza mężczyzn, efektywnościpolityki równych szans. Szczególnie dało się to odczućw odniesieniu do akcji afirmatywnej. Niektórzy uczestnicy,zwłaszcza młode kobiety i reprezentanci nauk społecznych,zwrócili uwagę na głęboko zakorzenioną skłonność dopowielania stereotypów wśród młodego pokolenia.Na pytanie, czy naukowcy cieszą się prestiżem w swoichkrajach, padło wiele odpowiedzi, oceniając ów prestiż jakomały lub duży. Jednak większość stwierdziła, że kształtuje sięon na średnim poziomie.

� „...Nie ma jakichkolwiekprzeszkód, uniemożliwiającychkobietom zdobyciewykształcenia i awansu.W tradycyjnych środowiskachzdominowanych przezmężczyzn mogą występowaćpewne drobne problemy–sądzę, że informatyka do nichnależy. W ostatnim rokubrakowało nam studentek, więcmoże to spowodowało, żemężczyźni byli zbytprotekcjonalni. Nie sądzę, żebyto było zdrowe podejście,a kobiety, które są ambitniejszei chcą coś osiągnąć, sąw rezultacie poszkodowane”.Mężczyzna: 22 lata, informatyka,Słowenia.

� „...W oświacie mają równeszanse, ale jeśli chodzio zatrudnienie, to nie. Kobietymuszą pracować ciężej niżmężczyźni na tym samymstanowisku; zwykle spotykająsię z uprzedzeniamidotyczącymi ich kwalifikacjii często nie mają takich samychmożliwości, ponieważ uważasię, że i tak pójdą na urlopmacierzyński albo już majądzieci”.Kobieta: 25 lat, ekonomia i zarządzanie,Węgry.

� „W szkole oczekuje się oddziewcząt, że będą interesowaćsię naukami humanistycznymii społecznymi, i częstostereotypowo uważa się,że nie są wystarczająco dobre,żeby zająć się naukamiprzyrodniczymi i matematyką;kobietom płaci się mniej niżmężczyznom za taką samąpracę...”Kobieta: 25 lat, nauki społeczne,Republika Czeska.

� „Sądzę, że prestiżw społeczeństwie jest niski.Naukowcy często postrzeganisą przez ogół jako jacyśwariaci: inteligentni, ale traktująpracę jak hobby, ponieważ ichpensje są zazwyczaj znacznieniższe niż średnia krajowa”.Kobieta: 26 lat, nauki przyrodnicze,Republika Czeska.

� „Myślę, że starszym ludziomkażdy, kto wykłada nauniwersytecie, wydaje sięważny, ale czasem trudno miwytłumaczyć własnymdzieciom, dlaczego niektórematki, które nie mają wyższegowykształcenia i pracują jakosekretarki w biurze telewizjikablowej, zarabiają więceji mogą kupić więcej lalekBarbie”.Kobieta: 36 lat, medycyna, Estonia.

� „Naukowcy postrzegani sąjako osoby, których obecnywkład w rozwój jest niewielki,a udział w rozwoju jest możliwyw bardzo dalekiej przyszłości”.Kobieta: 33 lata, inżynieria, Rumunia.

� „...Zapewne osoby zajmującesię naukami społecznymi,zarządzaniem, ekonomiąi prawem cieszą się średnimszacunkiem w społeczeństwie;prestiż innych naukowców jestraczej niski, ponieważzaangażowanie w naukę niejest zbyt popularne”.Kobieta: 28 lat, nauki przyrodnicze,Estonia.

� „To była świetna okazjaspotkania z innymi młodyminaukowcami ze Wschodui porozmawiania o naszychdoświadczeniach. Wydaje się,że chociaż pochodzimyz różnych krajów, wszyscynapotykamy te same problemy,te same troski. Celemspotkania była ocena sytuacjikobiet pracujących w naucew krajach Europy Wschodniej,ale nasza dyskusja zatoczyłaszersze kręgi nawiązując doproblemów, jakie napotykająmłodzi naukowcy z tychkrajów”.Mężczyzna: 25 lat, nauki przyrodnicze,Węgry.

� „Warsztaty były interesującei, przynajmniej dla mnie,pouczające... Mogłemporozmawiać z innymiuczestnikami... Opowiedzielimi, jak poradzili sobie z bliskimii życiem rodzinnym: czy zabralimęża/żonę i dzieci ze sobą,czy zostawili ich w domu, jakienapotkali problemy jakorodzina, gdy pojechali doinnego kraju. Nigdy przedtemnie myślałem o takichkwestiach. Najczęściej i mążi żona mają tyle samo lati obydwoje muszą zrobićdoktorat. Zainteresowało mnieto, jak mąż/żonapodporządkowują sięwzajemnie lub tłumią swojeambicje, i jadą z partnerem nastypendium zagraniczne.Sądzę, że ten rodzinny aspektwyjazdu zagranicę był dla mnienajciekawszy, ponieważ skłoniłmnie do refleksji.Prawdopodobnie kiedyś teżwybiorę się na roczne lubdwuletnie stypendium podoktoracie i informacje, którezdobyłem podczas warsztatów,są bezcenne”.Mężczyzna: 29 lat, informatyka, Słowenia.

kg601168_114 28/02/06 15:39

117

Uwagi końcoweKiedy poproszono uczestników, żeby wymienili trzy kluczoweinicjatywy polityczne, wpływające ich zdaniem na zatrzymaniemłodych ludzi w nauce w rodzimych krajach, ponownie jakonajpoważniejsze problemy, którymi należałoby się zając,wymieniano niskie zarobki i małe nakłady na szkolnictwowyższe oraz niewystarczające fundusze dla nauki. Jakokolejny problem wymieniano brak inicjatyw wspierającychmłodych ludzi w nauce. Uczestnicy podkreślali, że istniejezapotrzebowanie na:� więcej szans,� więcej programów wymiany,� współpracę międzynarodową,� dostęp do grantów dla młodych naukowców (złagodzenie

ograniczeń dla grantów podyplomowych i po doktoracie),� lepszy i bardziej kompetentny nadzór, a także większą

motywację ze strony naukowców wysokiego szczebla.Po zakończeniu warsztatów uczestnicy poproszeni zostalio przemyślenie dyskutowanych kwestii i podzielenie sięwnioskami. Młodzi naukowcy, oprócz nowych informacjio Stypendiach Marie Curie i innych programach KomisjiEuropejskiej skierowanych do młodych ludzi zajmującychsię praca naukową, za najcenniejsze uznali:� okazję do spotkania się i wymiany doświadczeń z innymi

młodymi naukowcami zajmującymi się naukami zarównościsłymi, jak i humanistycznymi, z byłych krajówkomunistycznych, gdyż w większości przypadków mówiąo sobie, że są zorientowani na Zachód;

� okazję, by otwarcie, lub po raz pierwszy, porozmawiaćo kwestiach związanych z płcią i dyskryminacją ze względuna płeć w nauce. Młode kobiety za szczególnie cenneuznały szczerą rozmowę z młodymi mężczyznamio dyskryminacji widocznej w nauce lub o różnicach międzypłciami, na szczeblu, gdzie ich głos jest wysłuchany. Młodzimężczyźni podkreślali, że zetknęli się z nowymizagadnieniami i kwestiami, ponieważ, jak niektórzyprzyznali, nigdy wcześniej nie zastanawiali się nadproblematyką płci i dyskryminacją ze względu na płećw nauce i nigdy nie przyszło im do głowy, że sytuacjakobiet mogłaby być inna niż ich samych.

� „Przede wszystkim muszęprzyznać, że pod wpływemwarsztatów zacząłem myślećo zagadnieniach, o którychwcześniej nie myślałem,i dostrzegłem niezwykle szerokizakres możliwości dostępnychmłodym studentom, ale teżproblemy, jakie mogą napotkaćmłodzi ludzie”.Mężczyzna: 29 lat, nauki społeczne,Polska.

� „Jestem socjologiem, zatemznane mi było już wcześniejwiele z tych poglądów, jednakpodczas warsztatów i rozmówz innymi uczestnikami,usłyszałam dużo nowychspostrzeżeń. Tak naprawdępodobał mi się dobóruczestników, ponieważ takiekwestie poruszane sązazwyczaj podczas konferencjii seminariów zdominowanychprzez kobiety, zatem pełenzakres poglądów nie byłprzedstawiany (zapomniałamjuż, na przykład, że wielumężczyzn nadal sądzi, żekobiety są mniej zdolneintelektualnie...) Dodatkowopodobał mi się zróżnicowanydobór dyscyplin naukowychreprezentowanych przezuczestników, ponieważ ostatniedziesięć lat spędziłam wśródsocjologów, co zawęziło mójhoryzont myślowy (socjologiana Litwie jest zdominowanaprzez kobiety i być możew związku z tym nie odczułamdyskryminacji tak wyraźnie?)”Kobieta: 35 lat, nauki społeczne, Litwa.

� „Dla mnie interesujące byłospotkanie z ludźmi z blokuwschodniego i poznanie ichdoświadczeń. Całe życie byłamraczej zwrócona ku Zachodowi.To doświadczenie pozwoliło mispojrzeć z perspektywy nazachodnie normy i wartości,przypominając mi skądpochodzę”.Kobieta: 26 lat, nauki społeczne, Niemcy(nowe wschodnie kraje związkowe).

� „Oceniam to spotkanie jakobardzo dla mnie pożyteczne.Po takich spotkaniach łatwiejjest dostrzec globalne aspektyzagadnienia, w tym przypadkuzwiązane z problemami, jakiesą udziałem kobiet w nauce”.Mężczyzna: 30 lat, nauki przyrodnicze,Bułgaria.

� „Dyskusje umożliwiły mipoznanie innych poglądów.Przynajmniej dostrzegłampewne problemy, o którychistnieniu nie miałam pojęcia: naprzykład sprawa integracji czyreintegracji po powrocie zestypendium lub nawet kwestiapłci”.Kobieta: 26 lat, matematyka, RepublikaCzeska.

� „Na koniec chciałabym dodać,że spotkanie w Pradze byłoniezwykle interesujące: chociażświadoma byłam istnieniaproblemów związanychz kwestią płci, po raz pierwszyzaczęłam sama analizowaćpowody zaistnienia tegozjawiska”.Kobieta: 28 lat, nauki przyrodnicze,Estonia.

� „Uważam, że warsztaty byłybardzo interesujące, aczkolwieknaprawdę sądzę, że kobietynależące do mojego pokolenia(oczywiście te, które jużzajmują się działalnościąnaukową i mają pracę) niepostrzegają kwestii płci jakoproblemu”.Kobieta: 26 lat, nauki społeczne, Niemcy(nowe wschodnie kraje związkowe).

� „Przyznam się, że nigdy niesądziłam, że komukolwiekzależało na moim zdaniuo sprawach omawianych naspotkaniu w Pradze... Albo, żemoja opinia mogłaby cokolwiekzmienić, jako że cały zeszły rokczułam się bezsilnai wyobcowana. To spotkanieuzmysłowiło mi, że nie jestemsama; nie tylko jadoświadczyłam tychproblemów. Dyskusja tapokazała mi, że mój przypadeknie jest wyjątkowy i nie jestemjedyną osobą, która napotkałatrudności z reintegracjąw swoim kraju... To spotkaniedało nam możliwość, żebywysłuchały nas osoby, któremogą zmienić pewne rzeczyi być może nawet wprowadzićje w praktykę. Podczas tegospotkania mieliśmy szansęwypowiedzieć się, w pewiensposób zjednoczyć, spróbowaćwpłynąć na politykę naszychrządów, które w żaden sposóbnie są przychylne młodymi wykształconym ludziomw naszych krajach”.Kobieta: 31 lat, nauki przyrodnicze,Bułgaria.

kg601168_114 28/02/06 15:39

Celem warsztatów była ocena poziomu wiedzy na temat kwestii bioetycznych w kobiecych1

środowiskach naukowych w krajach Enwise oraz ustalenie, czy należy w tej dziedzinie podjąćokreślone działania, szczególnie w obrębie 6PR, który aktywnie podchodzi do kwestiietycznych w zakresie przygotowania i składania projektów badawczych. Kolejnym celem byłookreślenie zakresu, w jakim płeć w kwestiach (bio)etycznych brana jest pod uwagę w krajachEnwise i czy w tej dziedzinie również potrzebne jest konkretne wsparcie.W tym celu zebrano kobiety-naukowców zajmujące się dziedzinami nauk ścisłych i społecznych,filozofii, prawa, przedstawicielki organizacji pozarządowych, dziennikarki, kobiety zatrudnionew ministerstwach zajmujących się polityką równouprawnienia, przedstawicielki badańmedycznych i komitetów etycznych, łącznie 62 osoby z 15 różnych krajów2, włącznie z osobamireprezentujące panele: Kobiety w nauce oraz Etyka i nauka w ramach Dyrektoriatu Generalnegods. Badań Naukowych.Zaproponowano dwa tematy: kwestie etyczne i kwestie płci w badaniach nad komórkamimacierzystymi i transplantacji tkanek oraz w badaniach genetycznych, przechowywaniui zastosowaniu informacji genetycznych. Warsztaty składały się z dwóch sesji plenarnychi dwóch równoległych sesji w podgrupach, które omawiały każdy z powyższych tematów.Każda z dyskusji w podgrupach poprzedzona była czterema wykładami plenarnymi, którychzadaniem była prezentacja różnych grup interesu i obszarów kompetencji. Ponadto miałyone zaprezentować złożoność każdej z kwestii z różnych perspektyw, naświetlić różnorodnośćcharakteryzującą te społecznie istotne zagadnienia oraz umożliwić uczestnikom wymianępoglądów i ich konfrontacje.Referaty i następujące po nich dyskusje wykazały, że kobiety naukowcy z krajów Enwise bardzointeresują się obecną debatą etyczną/bioetyczną w odniesieniu zarówno do dziedzictwaprzeszłości, jak i nowych wyzwań powstałych w wyniku rozszerzenia Unii Europejskieji toczącego się procesu globalizacji. Poglądy kobiet naukowców z krajów Enwise dotyczącenajnowszych osiągnięć w biotechnologii, deontologicznej roli naukowców oraz znaczenialudzkiego życia są zdecydowane i często kontrowersyjne. Jednak nadal nie podjęto powszechnejdebaty publicznej, a kampanie edukacyjne dotyczące tych istotnych kwestii nie rozpoczęłysię jeszcze w żadnym z krajów Enwise.Wnioski

▫ Uczestnicy warsztatów podkreślali, że rozwój nauki postępuje w znacznie szybszym tempieniż wewnętrzne zmiany legislacyjne, zwłaszcza w krajach Enwise, gdzie przemiany od reżimukomunistycznego do gospodarki rynkowej spowodowały zasadnicze transformacje w sferzepolitycznej, kulturowej, społeczno-gospodarczej i prawnej. W związku z tym nastąpić powiniengwałtowniejszy proces demokratyzacji, szczególnie w dziedzinie bioetyki, gdzie społeczeństwoobywatelskie, nauka i polityka przenikają się, gdzie kobiety – a szczególnie kobiety-naukowcy– mogłyby odegrać znacząca rolę. Podejście systemowe i uwzględnienie opinii publicznejpostrzegane były jako najlepsze środki właściwego traktowania kwestii bioetycznych.

118

Dyskusja o kwestiach bioetycznych z kobietami-naukowcami z krajów Enwise 2-3 października 2003 roku – Budapeszt, Węgry

Warsztaty Enwise

1. Podjęto decyzję zaproszenia główniekobiet, ponieważ w poprzednichwarsztatach, seminariach lubkonferencjach, na których poruszanokwestie etyczne, organizowanych przezSekcję Etyczną i Naukową w latach2002/2003 uczestniczyli głowniemężczyźni-eksperci i prelegenci:w Budapeszcie po raz pierwszy stworzonowarunki, aby kobiety mogły zabrać głos.2. Z 10 krajów Enwise oraz Chorwacjii Serbii, a także z 4 PaństwCzłonkowskich: Austrii, Niemiec, Włochi Zjednoczonego Królestwa WielkiejBrytanii; wśród 62 osób biorących udziałw warsztatach było 9 mężczyzn.

W paragrafie 3 6PR stwierdzono, że: „Wszelkiedziałania badawcze prowadzone w obrębieSzóstego Programu Ramowego muszą byćzgodne z podstawowymi zasadami etyki”.W związku z tym wszelkie wnioski badawczeo przyznanie funduszy składane do KomisjiEuropejskiej muszą zawierać część opisującąkwestie etyczne, jakich dotykał będzie projekt podwzględem metodologii, celów badawczychi potencjalnych skutków wyników tych badań orazsposobu, w jaki będą stosowane. Uczestnicyprojektów 6PR powinni przestrzegaćnastępujących międzynarodowych konwencjii deklaracji: ostatnia wersja Deklaracji Helsińskiej,

Konwencja Rady Europy o Prawach Człowiekai Biomedycynie podpisana w Oviedo 4 kwietnia1997 roku oraz Protokół Dodatkowy ZakazKlonowania Istot Ludzkich podpisany w Paryżu12 stycznia 1998 roku, Konwencja o PrawachDziecka ONZ, Powszechna Deklaracjao Genomie Ludzkim i Prawach Człowiekaprzyjęta przez UNESCO, a także powinni braćpod uwagę opinie Grupy Doradców ds. EtycznychImplikacji Biotechnologii (1991 – 1997) i Grupyds. Etyki w Nauce i Nowych Technologiach(począwszy od 1998 roku).

Żródło: Cordis.

Etyka w 6PR

kg601168_114 28/02/06 15:39

119

▫ Przejrzystość w kwestiach bioetycznych zapewnić można poprzez bardziej reprezentatywnyskład komisji etycznych (kobiety, specjaliści w zakresie nauk społecznych, itd.) oraz zapoznanieopinii publicznej z rolą i zdaniami takich komisji.

▫ Uczestnicy z troską podkreślali brak lub niewydolność przepisów oraz kontroli publicznej

związanych ze zlecaniem etycznie kontrowersyjnych badań biomedycznych w krajach Enwise.Ponadto należy rozważyć sferę wymiany informacji genetycznej, odpowiedzialnośćnaukowców/lekarzy oraz pozycję kobiety w powiązanych procesach decyzyjnych. Podczasdyskusji wyrażano obawy dotyczące potencjalnego nadużycia danych genetycznych z punktuwidzenia interesu narodowego lub wykorzystywania danych genetycznych w celu napiętnowaniamniejszości.

▫ Naukowcy, a w szczególności kobiety-naukowcy, powinni zwracać większą uwagę nawspółzależność i oddziaływanie kwestii płci i etyki w rozwoju naukowym.

▫ Naukowcy powinni mieć możliwość kształcenia społeczeństwa oraz dostęp do mediów,których rola określona została jako bezwzględnie najważniejsza. Dziennikarze naukowi,rozpowszechniając badania naukowe, powinni prezentować rzetelne informacje orazuczestniczyć w propagowaniu odpowiednich społecznych kampanii informacyjnych.ZaleceniaWarsztaty w Budapeszcie zaowocowały następującymi zaleceniami:● Odpowiedzialne organy państwowe (ministerstwa, itp.) i/lub organizacje społeczne powinny

zapoczątkować publiczne debaty dotyczące kwestii (bio)etycznych, ze szczególnymnaciskiem na zagadnienia i tematy dotyczące kobiet. Powinno się także zacząć organizowaćkampanie edukacyjne.

● Powinno się rozpowszechniać wśród ogółu społeczeństwa informacje dotyczące KomisjiEtycznych, a ich decyzje powinny być bardziej przejrzyste.

● Przy wyborze członków Komisji Etycznej należy dążyć do zrównoważonej reprezentacjipłci (tzn. przynajmniej 40% udział kobiet) oraz różnorodności poglądów (nauki społeczne,filozofia, itp.) w celu zapewnienia większego zróżnicowania ich składu.

● Kobiece środowiska naukowe powinny rozpocząć współpracę z kolegami z innych dyscyplini propagować inicjatywy społeczne związane z problematyką płci i etyki w nauce. Należypołożyć szczególny nacisk na informowanie kobiet o aspekcie płci w nowych osiągnięciachnauki.

● Naukowcy powinni odgrywać rolę w rozpowszechnianiu informacji o osiągnięciach naukii wyjaśnianiu potencjalnych kwestii płci związanych z tymi osiągnięciami, aby cel badańi systemy je regulujące były zrozumiałe dla społeczeństwa.

● Udział dziennikarzy naukowych w rozpowszechnianiu rzetelnych informacji o odkryciachw dziedzinie medycyny i biotechnologii oraz obiektywnym przybliżaniu potencjalnychzagrożeń jest niezbędny. W tym kontekście Dyrektoriat Generalny ds. Badań Naukowychpowinien wzmocnić swoją siatkę dziennikarzy naukowych i dostarczać im więcej informacji.

● Warsztaty w Budapeszcie pomyślane zostały jako początek serii otwartych dyskusjiodnoszących się do nauki i społeczeństwa w różnych społecznych układach i krajach.Dalsze inicjatywy i kontynuacja są zatem konieczne, żeby podnieść społeczną i naukowąświadomość dotyczącą kwestii etycznych/bioetycznych, a włączenie perspektywy płci doprzyszłych debat jest oczywiście niezbędne.

Komisja Europejska będzie systematycznieprzeprowadzać ocenę etyczną projektówzawierających drażliwe kwestie (bio)etyczne,szczególnie projekty obejmujące wykorzystaniekomórek macierzystych ludzkiego embrionuw hodowli komórkowej. Każdy projekt będzieoceniany przez panel złożony z niezależnychekspertów z różnych dziedzin, takich jak prawo,socjologia, psychologia i etyka, medycyna,biologia molekularna i weterynaria. W każdym

panelu powinna być zachowana proporcjapomiędzy naukowcami i osobami spoza światanauki, a także równowaga pod względem płcii obszarów geograficznych. Zaproszeni mogązostać przedstawiciele społeczeństwaobywatelskiego jako, na przykład, członkowiestowarzyszeń pacjentów lub organizacjidziałających na rzecz praw zwierząt.

Źródło: Cordis.

Ocena etyczna w 6PR

kg601168_114 28/02/06 15:39

120

Debata z kobietami-naukowcami regionu bałkańskiego11-12 listopada 2003 roku – Bruksela, Belgia

Celem warsztatów było:● zgromadzenie kobiet-naukowców regionu bałkańskiego i otwarcie dyskusji na temat

pozycji kobiet w nauce w poszczególnych krajach i w całym regionie;● rozpoczęcie debaty dotyczącej potrzeb kobiet-naukowców na Bałkanach oraz środków,

które należy podjąć w celu poprawy ich pozycji oraz włączenia ich do EuropejskiejPrzestrzeni Badawczej;

● upowszechnienie informacji dotyczących kierunków istotnych decyzji politycznych orazdziałań podejmowanych na szczeblu międzynarodowym i europejskim, ze szczególnymnaciskiem na działania podejmowane przez Komisję Europejską oraz sekcję Kobietyi Nauka.

W warsztatach uczestniczyły 34 osoby, w tym 16 reprezentujących nauki ścisłe i humanistyczneoraz ekspertów ds. płci z następujących krajów: Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria,Chorwacja, Macedonia, Rumunia, Serbia i Czarnogóra (w tym autonomicznych okręgówKosowa i Wojewodiny). Udział wzięli również przedstawiciele Dyrektoriatu GeneralnegoKomisji Europejskiej ds. Badań Naukowych, ds. Rozszerzenia Unii oraz ds. StosunkówZewnętrznych.W pierwszej części warsztatów przedyskutowano omawiane zagadnienia z perspektywybieżącej polityki Unii Europejskiej w odniesieniu do regionu bałkańskiego, reprezentowanejprzez rozpoczęty w Salonikach proces włączania Bałkanów do Unii1 – kamień milowy dladalszego rozszerzenia Unii. Mimo że kraje w tym regionie znajdują się na bardzo różnychetapach akcesji, obecne tendencje sprzyjają wzmożeniu regionalnej współpracy naukowo-badawczej, również wśród kobiet-naukowców. Atmosfera polityczna wokół Bałkanów wspieraprzyłączenie krajów bałkańskich do Europejskiej Przestrzeni Badawczej, jak również zachęcate kraje do wykorzystania znacznego entuzjazmu dla mobilności oraz dobrego wykształceniaich mieszkańców. Zaleca się, aby zasoby badawcze regionu koncentrowały się na rozwijaniuludzkiego potencjału, infrastruktury badawczej oraz tworzenia instytucji w tym sektorze.Drugie istotne tło dyskusji stanowiły konkretne działania sekcji Komisji Europejskiej Kobietyi Nauka, w szczególności działalność grupy Enwise.W trakcie warsztatów podkreślono fakt, że kwestia kobiet w nauce łączy w sobie dwajednakowo ważne aspekty: równouprawnienia obu płci w zakresie badań naukowych(z uwzględnieniem reprezentacji w różnych dziedzinach, sektorach i na różnych szczeblach,jak i awansu, uznania oraz równowagi pomiędzy życiem prywatnym i pracą itd.), jakrównież rozwoju potencjału zasobów ludzkich i naukowych w krajach bałkańskich i ichwłączenia do Europejskiej Przestrzeni Badawczej. Zagadnienie kobiet w nauce możnarozpatrywać jako sprawę zarówno wyrównywania szans kobiet i mężczyzn w nauce, jakrównież jako rozwój gospodarczy i racjonalne i owocne wykorzystanie ludzkiego kapitałukobiet, który sam w sobie stanowi cenne zasoby w procesie rozszerzenia Unii. Obie teperspektywy są nierozerwalne. Edukacja i wiedza kobiet w krajach tego regionu możestanowić główny motor transformacji gospodarczej i kulturowej, a co za tym idzie, zasługujena uznanie oraz wsparcie Unii Europejskiej. Proces tworzenia podstaw formalnych dlarównouprawnienia płci jest ściśle związany z procesem akcesji i zbliżaniem się do UniiEuropejskiej. Oznacza to, że kreowanie równowagi sprzyja wyrównywaniu szans międzykobietami i mężczyznami w krajach bałkańskich, przynajmniej na poziomie legislacyjnym.

Warsztaty Enwise

1. Szczyt Europejski 21 lipca 2003 r.

kg601168_114 28/02/06 15:39

121

Pozycja kraju w stosunku do Unii Europejskiej jest powiązana z jakością i zakresemkonkretnych programów, planów działania oraz mechanizmów instytucjonalnych mającychna celu budowanie równości pomiędzy płciami. Realia życia na Bałkanach często jednakograniczają udział kobiet w pracy badawczej.Tematami przewodnimi warsztatów były: zjawisko drenażu mózgów oraz kontaktyz naukowcami, którzy wyjechali z kraju, segregacja na polu edukacji i pracy zawodowej;bariery instytucjonalne wobec kobiet-naukowców; warunki życia i pracy kobiet-naukowców;awans, nagrody oraz uznanie; rozwój badań nad problematyką kobiet; badania i twórczość,jak również wiedza czuła na problematykę płci; specjalistyczna znajomość dziedziny badańnad problematyką płci oraz ranga tej dziedziny; rozbudowa wiedzy i informacji na tematkobiet-naukowców na Bałkanach (statystki oraz badania); organizacje oraz sieci współpracyzawodowej poświęcone pracy badawczej kobiet-naukowców.

Italy

Greece

Austria

Romania

Bulgaria

Hungary

Slovenia

Bosnia Herzegovina Serbia

andMontenegro

Albania

fYROM

Croatia

kg601168_114 28/02/06 15:39

122

Uwagi końcowe▫ W oparciu o różne prezentacje (poświęcone jednemu krajowi lub porównawcze) i dyskusje

(prowadzone w dwóch osobnych podgrupach oraz na końcowej sesji plenarnej) możnasformułować następujące konkluzje:

▫ Większość krajów regionu bałkańskiego charakteryzuje wysoki udział kobiet w pracy naukowejna wszystkich szczeblach. Jednak istnieje również wysoki poziom segregacji w profilachnaukowych, a studentki częściej wybierają nauki humanistyczne niż ścisłe. Warto jednakodnotować, że w przypadku Chorwacji i Bułgarii, udział kobiet w naukach ścisłych jestwyższy niż w wielu krajach zachodnich.

▫ Konflikty zbrojne, kryzys gospodarczy, sankcje ONZ na polu nauki (w szczególności w Serbii)oraz negatywne aspekty przemian politycznych wpłynęły niekorzystnie na potencjał edukacyjnyi badawczy regionu oraz na jakość kształcenia. Położenie regionu na peryferiach Europyogranicza dostęp do naukowych społeczności międzynarodowych.

▫ Zjawisko drenażu mózgów wciąż stanowi kluczowy problem dla odbudowy społecznościnaukowych regionu, może nie tyle z punktu widzenia strat (bo zawsze występuje równieżprzyrost, termin cyrkulacja mózgów wydaje się tu być właściwszy), ile z perspektywy szybkiegostarzenia się kadry naukowej i gwałtownego spadku masy krytycznej w nauce.

▫ Warunki życia i pracy naukowców obu płci są z różnych względów niesprzyjające (np. prestiż,zarobki). Warunki te są jeszcze gorsze dla kobiet-naukowców ze względu na podwójneobciążenie i trudności finansowe.

▫ Głęboko zakorzenione bariery kulturowe, propagujące negatywne stereotypy kobiet i ichobowiązków i ról, utrudniają osiągnięcie równego statusu kobiet i mężczyzn (w politycei ekonomii) oraz stanowią jedną z głównych przeszkód, na którą napotykają kobietypoświęcające się karierze naukowej. Bałkany reprezentują najbardziej patriarchalny zakątekEuropy. Samym kobietom, w tym naukowcom, brakuje wyczulenia na problematykę równościpłci, a w wielu przypadkach podzielają one uprzedzenia swojego otoczenia (tzw. mizoginiaprzyswojona).

▫ W regionie bałkańskim rozpoczął się rozwój badań nad problematyką płci, ale nauczanieopiera się nie na rodzimych badaniach ale na trasferze wiedzy, co często powoduje rozdźwiękpomiędzy teorią i rzeczywistością, i znacznie utrudnia zdefiniowanie właściwych rozwiązań,przystosowanych do konkretnego kontekstu. Mimo że rynek pracy jest nadal nieprzyjaznyekspertom i fachowcom ds. płci, ze względu na wymagania Unii Europejskiej i innych ciałmiędzynarodowych istnieje rosnące zapotrzebowanie na włączenie aspektów płci do legislacjipaństwowej. Konieczność umieszczenia nowych zasad w kontekście w celu zapewnienia ichskuteczności wymaga więcej wiedzy o problematyce płci opartej na badaniach oraz aktywnegowsparcia instytucjonalnego. Wprowadzenie badań nad problematyką płci jako dyscyplinyakademickiej wymaga osiągnięcia wysokich standardów jakości.

Cenny kapitałKapitał społeczny i kulturowywypływający z wyższegowykształcenia jestnajcenniejszym skarbemkażdego społeczeństwaobywatelskiego. Możnadokonać analizy zjawiskadrenażu i zysku mózgów podkątem zmniejszeniai zwiększenia tego kapitału,oczywiście z jakościowegopunktu widzenia. Profesor Dr Michael Daxner, Uniwersytetw Oldenburgu, Niemcy, mówca i uczestnikwarsztatów.

Ogólny problem Bałkanów polega na tym, żekraje bałkańskie usiłują stworzyć nowoczesnepaństwa z postmodernistycznego punktuwidzenia. Jest to poważny dylemat i głębokofilozoficzne pytanie: czy my, z krajówbałkańskich, jesteśmy w stanie przeskoczyćepokę nowoczesności i wkroczyć od razuw epokę post-nowoczesną? Uważam, że niktnie zna odpowiedzi na to pytanie.Dr Nikolina Sretenova, bułgarska członkini Grupy EksperckiejEnwise i uczestniczka warsztatów.

W trakcie długotrwałego i bolesnego okresutransformacji w Albanii bycie naukowcem,a w szczególności kobietą-naukowcem, możebyć uważane za luksus. W obecnej sytuacjiwszyscy próbują znaleźć sposób nazwiększenie przychodów rodziny, aby zapewnićjej normalne życie.

Mgr Eglantina Gjermeni, Ośrodek Naukowo-BadawczyProblematyki Kobiet w Tiranie, Albania, uczestniczka warsztatów.

Dylemat bałkański Luksus bycia kobietą i naukowcem

kg601168_114 28/02/06 15:39

123

▫ Kobiety-naukowcy nie mają wystarczających informacji na temat działalności EuropejskiejPrzestrzeni Badawczej oraz dążeń związanych z promowaniem kobiet w nauce, ani na tematdziałań i możliwości finansowania projektów w zakresie 6 Programu Ramowego KomisjiEuropejskiej. Współpraca międzyregionalna nie jest wystarczająco rozwinięta, mobilność wregionie jest niska, a ogólna wiedzy o szansach oferowanych przez Unię Europejską słaba.Panuje tu niska świadomość problematyki równouprawnienia płci, niska organizacja w ramachzawodowych ugrupowań naukowych oraz niski poziom współpracy pomiędzy kobietami-naukowcami poszczególnych krajów.ZaleceniaWszystkie uczestniczki warsztatu brały czynny udział w sformułowaniu zaleceń na przyszłość.Wnioski można pogrupować w następujący sposób:● Gromadzić i ulepszać informacje o kobietach w nauce, z uwzględnieniem danych

statystycznych podzielonych pod względem płci, jak również krajowych i regionalnychbaz danych.

● Wspierać badania dot. kobiet-naukowców, w tym metodologie jakościowe i ilościowe, napoziomie krajowym i regionalnym (badania porównawcze).

● Wspierać rozwój badań nad problematyką kobiet w regionie oraz rozbudowywać opartąna badaniach naukowych wiedzę dotyczącą problematyki płci; należy określić politykę rynkupracy pod względem wiedzy o problematyce płci.

● Włączyć do szkolnictwa problematykę płci oraz wiedzę wrażliwą na problematykę płci,stworzyć programy nauczania uwzględniające problematykę płci i zastosować środkimające na celu uzyskanie równowagi między płciami w różnych dziedzinach naukii edukacji.

● W stosunku do zjawiska drenażu mózgów, należy skoncentrować się na aspekcie cyrkulacjimózgów – nawiązywać kontakty z diasporami naukowymi, i określić narzędzia i mechanizmywzmagające współpracę z lokalnymi społecznościami naukowymi.

● Wspierać regionalną mobilność naukową w celu zwiększenia masy krytycznej naukowcóworaz zachęcania naukowców do pozostania w regionie.

● Wspierać tworzenie krajowych, i regionalnych ośrodków w celu poprawy przepływuinformacji w regionie, w szczególności działalności w ramach Szóstego ProgramuRamowego Komisji Europejskiej. Obejmuje to zakładanie w krajach regionu bałkańskiegoKrajowych Punktów Kontaktowych Programów Badawczych UE.

● Rozwijanie sieci współpracy; zakładanie i rozbudowa sieci elektronicznych; poprawametod i celów nawiązywania współpracy (np. programów mentoringu, regularnych kanałówwymiany informacji, itd.).

● Regularnie organizować regionalne konferencje dla kobiet-naukowców.● Rozwijać innowacyjne mechanizmy wsparcia publicznego dla kobiet-naukowców

(Ministerstwa Nauki itd.). Obarczyć krajowe centra administracyjne ds. badań naukowychodpowiedzialnością za upowszechnianie informacji dotyczących działalności ProgramówRamowych Komisji Europejskiej.

● Przyznać specjalne fundusze na publikację prac badawczych kobiet oraz na ich udziałw różnorodnych konferencjach europejskich i międzynarodowych w celu uwypuklenia ichwkładu pracy na arenie krajowej i światowej.

Propozycja stworzeniaregionalnego BiuraPełnomocnika ds.ZatrudnieniaZarówno w środowiskuakademickim, jak i w biznesie,lepiej jest korzystaćz potencjału naukowegowewnątrz regionu, niż goz regionu utracić z powodubraku właściwych możliwościpracy w jego obrębie. Synergiaw badaniach i rozwoju musikreować synergięw administracji pracy.Regionalne biuro pełnomocnikado spraw zatrudnienia mogłobyrozwiązać część wiążących sięz tym problemów.Profesor Dr Michael Daxner, Uniwersytetw Oldenburgu, Niemcy, mówca i uczestnikwarsztatów.

kg601168_114 28/02/06 15:39

kg601168_124 28/02/06 15:39

5.

Talenty i wiedza kobiet – naukowców w krajach EnwiseZalecenia

kg601168_124 28/02/06 15:39

126

Grupie Eksperckiej Enwise powierzono mandat opracowania rekomendacji,których realizacja umożliwiłaby wzmocnienie roli i pozycji kobiet-naukowcówz krajów Enwise w obrębie Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA). Jako że6PR ma być głównym narzędziem, służącym zacieśnianiu i integracjidziałalności naukowo-badawczej w ERA oraz organizacji i umocnieniu ichpodstaw w państwach członkowskich UE, kolejnym, niezwykle istotnym dlasprawy, celem raportu było przedstawienie zaleceń, które pozwoliłyby zwiększyćudział kobiet-naukowców z krajów Enwise w 6PR. Dodatkowo, ze względu nasilny nacisk kładziony przez UE na przyjęty w Barcelonie cel w marcu 2002roku, członkinie Grupy Eksperckiej Enwise za słuszne uznały włączenie dorekomendacji tych działań, które zapewnią aktywny udział kobiet-naukowców,a w szczególności ich młodszego pokolenia, we wspólnych staraniacheuropejskich.Zalecenia podzielone są na grupy skierowane do różnorodnych partnerów,bez których niemożliwy będzie postęp w poprawie sytuacji kobiet-naukowcóww 10 krajach Enwise:● Rada Ministrów i Parlament Europejski,● Komisja Europejska,● krajowi twórcy polityki B+R, ● uczelnie wyższe i instytucje naukowo-badawcze,● środowisko biznesu,● media,● kobiety-naukowcy i stowarzyszenia kobiece.

� Rada Ministrów i Parlament Europejski▫ Promowanie kobiet w nauce w krajach Enwise wymaga przede wszystkim

stałego politycznego wsparcia ze strony Rady Ministrów i ParlamentuEuropejskiego.

▫ Wsparcie ze strony Rady Ministrów i Parlamentu Europejskiego jest potrzebne,aby zapewnić dostępność odpowiedniej i nowoczesnej infrastruktury, w tymmodernizację infrastruktury informatycznej w krajach Enwise, jak zostało toujęte przez Komisję Przemysłu, Badań Naukowych i Energii ITREw październiku 2002 roku (Parlament Europejski, 2002), jako warunkuosiągnięcia optymalnych korzyści w ramach PR.

▫ Wsparcie ze strony Rady Ministrów i Parlamentu Europejskiego jest potrzebne,aby zapewnić podnoszenie poziomu równouprawnienia płci oraz wyrównywaniaszans w polityce B+R UE, ze specjalnym naciskiem na kraje Enwise.

� Komisja EuropejskaZalecenia skierowane do Komisji Europejskiej można podzielić na czterykategorie: gromadzenie danych, informacja, specjalne działania wspierająceudział kobiet w PR oraz, co jest równie istotne, nieustanne wsparcie dla kobieti nauki na szczeblu europejskim.

� Gromadzenie danychKomisja Europejska powinna zapewnić dostęp do danych dotyczących panelii wszelkich innych grup zaangażowanych we wdrażanie 6PR oraz projektówi kontraktów w jego ramach. Te statystyki powinny być podzielone według

5. TALENTY I WIEDZA KOBIET – NAUKOWCÓW W KRAJACH ENWISE

kg601168_124 28/02/06 15:39

127

płci i kraju. Powinny być rzetelne, często uaktualniane oraz dostarczanew rozsądnym okresie czasu. Jest to warunkiem monitorowania postępu udziałukobiet w 6PR. Podczas trwania prac Grupa zauważyła rozbieżnościw statystykach dostępnych w DG ds. Badań Naukowych i danych zebranychna serwerze Cordis.

� Informacja▫ Należy przeprowadzić szkolenia Krajowych Punktów Kontaktowych w krajach

Enwise na temat problematyki płci i wymiaru płci w 6PR.▫ Powinny one na szeroką skalę propagować informacje o możliwościach

dofinansowania z UE oraz projektach na poziomie krajowym, także poprzezwywiady w dziennikach oraz innych mediach krajowych. Powinny zapewnićznaczy udział kobiet we wszystkich wydarzeniach informacyjnych w 6PR.

▫ Należy stworzyć serwisy Helpdesks, które wspierałyby kobiety-naukowcówpartycypujące w 6PR (na przykład wstępna ocena projektów, korekta językowaitp.).

▫ Biorąc pod uwagę braki w systemach informatycznych w krajach Enwise,z wyjątkiem Słowenii, Krajowe Punkty Kontaktowe powinny zapewnić dostępdo stosownych informacji na temat 6PR tym naukowcom, których sprzęt nato nie pozwala.

▫ Komisja powinna poprawić skuteczność docierania informacji o konkursachw zakresie tematyki związanej z kobietami i nauką oraz problematyką płciw 6PR, ze szczególnym uwzględnieniem krajów Enwise.

▫ Komisja powinna rozpowszechniać informacje o najlepszych wzorcach poprzezpublikację osiągnięć projektów, których koordynatorami są kobiety lubw których kobiety stanowią znaczącą liczbę.

▫ Komisja powinna dołożyć starań, aby kobiety-naukowcy posiadały należyteinformacje na temat wydarzeń organizowanych przez Komisję Europejską, jakna przykład program IST-2002. Powinna zadbać o sprawiedliwąi zrównoważoną liczbę kobiet i mężczyzn wśród mówców i uczestników.Należy zorganizować specjalne sesje dla kobiet-naukowców, co pozwoliłobyim stworzyć sieci kontaktowe. W miejscu spotkań Komisja powinna zapewnićżłobki i przedszkola, aby umożliwić uczestnictwo naukowców z małymidziećmi. Należy udostępnić specjalne fundusze, aby promować udział kobieti młodych naukowców pochodzących z krajów Enwise oraz ZachodnichBałkanów.

� Specjalne działania wpierające udział kobiet w PR▫ Należy zapewnić fundusze na szkolenia dla kobiet-naukowców z krajów

Enwise w zakresie opracowywania projektów i zarządzania projektami.▫ Należy stworzyć systemy mentorskie, w ramach których doświadczone badaczki

pomagałyby młodszym koleżankom w przygotowywaniu projektówzgłaszanych do 6PR, uzyskiwaniu stypendiów, itp.

▫ Należy zwrócić szczególną uwagę na równe szanse przy podejmowaniu decyzjizwiązanym z przyznawaniem grantów w ramach 6PR.

▫ Instytucjom naukowym należy zapewnić doradztwo i szkolenia w zakresierozwoju Planów Działania poświęconych problematyce płci w ZintegrowanychProjektach oraz Sieciach Doskonałości

kg601168_124 28/02/06 15:39

128

▫ Powszechną praktyką powinno stać się systematyczne wypłacanie, z góry,zaliczki dla ekspertów z krajów Enwise i Zachodnich Bałkanów.

▫ Komisja powinna zapewnić udział większej liczby kobiet-naukowców z krajówEnwise w grupach doradczych w 6PR.

▫ Należy dokonać przeglądu grupy kobiet-naukowców z krajów Enwise,zarejestrowanych w bazie danych ewaluatorów pod kątem obywatelstwai reprezentowanej dziedziny nauki, aby zoptymalizować ich udział w panelachoceniających.

� Ciągłe wsparcie dla kobiet i nauki na poziomie UE▫ Komisja powinna kontynuować wsparcie dla Grupy Helsińskiej, ze szczególnym

naciskiem na czynności podejmowane po ukazaniu się raportu Enwise. Należypoprosić delegatów helsińskich o dostarczanie regularnych sprawozdańz aktualnymi informacjami na temat kobiet-naukowców w krajach, którereprezentują.

▫ Komisja powinna ułatwiać kontakty pomiędzy krajowymi sieciami kobiecymii organizacjami zajmującymi się nauką w krajach Enwise a innymi sieciamieuropejskimi, zwłaszcza planowaną Europejską Platformą Kobiet-Naukowców.

▫ Komisja powinna wpierać regionalne ośrodki koordynacji kobiet i nauki(poprzez współfinansowanie na poziomie krajowym).

� Krajowi twórcy polityki b+r ▫ Szczególną uwagę należy zwrócić na wdrażanie wyrównywania szans w krajowej

polityce oświatowej, od szkół podstawowych po instytucje szkolnictwawyższego. Należy ukazywać równe prawa zarówno kobiet, jak i mężczyzn orazw jasny sposób podkreślać pozytywne różnice pomiędzy płciami, niezbędnedo zrównoważonego rozwoju społeczeństwa.

▫ Należy organizować szkoły letnie i programy mentorskie dla uczennic szkółśrednich, aby zachęcić dziewczęta do zainteresowania się działaniami naukowymii badawczymi; powinno się także zapewnić w takich programach udział młodychkobiet-naukowców, które mogłyby się z nimi podzielić swoimi doświadczeniami.

▫ Należy stworzyć osobne programy dla dziewcząt i chłopców w różnychdyscyplinach naukowych, na przykład dla dziewcząt w celu propagowaniadyscyplin technicznych.

▫ Istnieje potrzeba pogłębienia wiedzy na temat restrukturyzacji systemów B+Rw krajach Enwise; należy wspierać badania w tej dziedzinie.

▫ Należy zorganizować fundusze strukturalne na poprawę informatyki i technologiikomputerowej oraz innych infrastruktur technicznych, aby nie stracić cennejkadry naukowej z powodu ograniczonego wyposażenia.

▫ Należy utworzyć departament i/lub mianować osobę w ministerstwie, w którejgestii znajdą się badania naukowe, na przykład Ministerstwo Edukacji lubRządowe Biuro Równych Szans na Węgrzech, które odpowiedzialne byłybyza promocję kobiet w nauce i równouprawnienie płci w badaniach.

▫ Należy utworzyć Komisje Nadzorujące ds. Kobiet i Nauki we wszystkich krajachEnwise, posiadające formalne mandaty i zapewniające współpracę pomiędzywszystkimi osobami, których promocja kobiet i nauki dotyczy.


kg601168_124 28/02/06 15:39

129

▫ Należy dokonać przeglądu reprezentacji krajów Enwise w Grupie Helsińskiej,aby zmaksymalizować wartość dodaną działań Grupy Helsińskiejw poszczególnych krajach.

▫ Władze krajowe powinny wzmacniać politykę przyjazną rodzinom,w szkolnictwie wyższym oraz w publicznych i prywatnych instytucjach B+R,aby poprawić socjalne warunki kobiet-naukowców oraz warunki ich pracyw krajach Enwise.

▫ Należy rozwinąć przemyślaną, długofalową politykę krajową, która mogłabyuzyskać pomoc finansową UE, umożliwiającą wsparcie dla młodego pokolenianaukowców: promocja stypendiów i możliwości wyjazdów oraz globalne bazydanych informacji na szeroką skalę, tworzenie Sieci Młodych Naukowcóww Europie pozwalającej śledzić ich rozwój zawodowy po stypendium, rozwójprogramów reintegracyjnych dla młodych ludzi powracających do krajuojczystego.

▫ Należy stworzyć programy uzyskiwania nowych kwalifikacji dla starszychnaukowców, których rozwój zawodowy przypadł na czasy komunizmu lubodbywał się w złych warunkach gospodarczych w okresie przejściowym, copozwoliłoby im wzmocnić potencjał naukowy i pokonać istniejące braki(uaktualnienie wiedzy, kursy językowe i komputerowe).

▫ Należy założyć ośrodki kontaktowe dla kobiet-naukowców, aby:● zachęcić kobiety do udziału w badaniach naukowych,● rozpowszechniać programy dążące do wzmocnienia udziału kobiet

w badaniach naukowych i zwiększenia liczby stypendiów dla kobiet,● zwiększyć udział kobiet w 6PR,● organizować seminaria dla kobiet-naukowców w celu podkreślenia sytuacji

kobiet w różnych dyscyplinach naukowych w ich krajach oraz w Europie,a także w celu wymiany informacji o najlepszych wzorcach na temat kobieti nauki, przyjętych w innych krajach, na przykład w Wielkiej Brytanii czyNiemczech,

● wspierać rozpowszechnianie raportu Enwise w społeczeństwie, aby zapewnićwprowadzanie w życie zaleceń,

● tworzyć strony internetowe, podające informacje na temat sposobówubiegania się, działań i programów w obrębie kraju i UE.

▫ Należy monitorować postęp w kierunku równouprawnienia płci w nauce orazomawiać go w sprawozdaniach na poziomie krajowym, z uwzględnieniemperspektywy ekonomicznej, tj. należy wpisać wskaźnik Garniec miodu nalistę wskaźników porównań z najlepszymi.

▫ Należy przeprowadzić badania różnicy w wynagrodzeniu ze względu nazdecydowaną pionową segregację, która istnieje pomiędzy płciamiw instytucjach naukowych. Zebrane informacje pozwolą także dokonaćporównania z innymi dziedzinami, opartymi na wiedzy, oraz przeanalizowaćatrakcyjność karier naukowych w krajach Enwise i poza nimi.

▫ Należy wspierać badania dotyczące kobiet-naukowców, ich karier oraz strategiiżyciowych.

▫ Należy rozwijać programy współpracy naukowej pomiędzy społecznościaminaukowymi i naukowcami, którzy wyjechali z danego kraju Enwise.

kg601168_124 28/02/06 15:39

130


� Uczelnie wyższe i instytucje naukowo-badawcze▫ Uczelnie wyższe i instytucje naukowo-badawcze powinny utworzyć jednostkę

lub wyznaczyć osobę odpowiedzialną za rozwój działań promującychproblematykę kobiet i nauki oraz problematykę kobiet w nauce, oraz za wdrażaniepolityki równych szans w zatrudnieniu.

▫ Należy zapewnić, aby procedury rekrutacji i awansu naukowców w krajachEnwise stwarzały równe możliwości obu płciom.

▫ Ocena naukowa powinna być oparta na bardziej obiektywnych kryteriach, niezaś na systemie recenzenckim, który jest niezwykle koteryjny, niesprawiedliwyi tradycyjny, lub powinna zależeć od fizycznej obecności, na przykład nakonferencjach.

▫ Instytucje naukowo-badawcze powinny stworzyć środowiska pracy przyjazne

rodzinie, w tym zaoferować szkolenia po urlopie macierzyńskim zapobiegająceprzerwom w rozwoju zawodowym oraz zapewnić wyposażenia umożliwiającepracę na odległość. Jest sprawą niezwykłej wagi, aby mężczyźni również byliwłączeni w te programy innowacyjne w celu społecznego uznania nowychmodeli zachowań. Specjalne kampanie powinny być skierowane do mężczyzn.

▫ Uniwersytety i instytucje naukowe powinny stworzyć wskaźniki wrażliwe nazagadnienia związane z płcią, aby monitorować rozwój struktury kadry naukowejpod względem problematyki płci.

▫ Należy wprowadzić nowy system programów podoktoranckich dla młodychnaukowców. W ramach tych programów powinno się zachęcać kobiety doubiegania się o nie. Muszą być zapewnione specjalne fundusze dla doktorantekoraz badaczek po doktoracie.

▫ Biorąc pod uwagę znaczenie wymiaru międzynarodowego w rozwoju karierynaukowej, badaczki powinny otrzymywać pomoc finansową na udziałw wydarzeniach i akcjach międzynarodowych.

▫ Należy wspierać studia poświęcone problematyce kobiet i problematyce płcioraz badania nad problematyką płci. Badania nad problematyką płci powinnyw szczególności koncentrować się na analizach zarówno jakościowych, jaki ilościowych, łączących czasy komunistyczne z okresem następującym po nim,aby poznać nie tylko subiektywną percepcję życia kobiet, ale także różnorodnośćstrategii i form owego życia. Za wszelką cenę należy unikać nadmiernychuogólnień i stereotypów w opisie indywidualnej kobiety (czy też indywidualnegomężczyzny) w krajach Enwise.

� Środowisko biznesu▫ Środowisko biznesu powinno dążyć do udziału kobiet poprzez stworzenie

środowiska pracy przyjaznego rodzinie.▫ Potrzebne są dalsze analizy pracy kobiet zatrudnionych w badaniach

prowadzonych na potrzeby rynku w krajach Enwise.� Media ▫ Media powinny poprawiać wizerunek nauki oraz organizować kampanie

podnoszące świadomość w tym zakresie w krajach Enwise. Ów obraz powinienbyć atrakcyjniejszy dla kobiet i młodszego pokolenia, ukazując twórczycharakter pracy naukowej i badawczej, siłę oddziaływania na wyobraźnię,element przygody, oraz niepowtarzalny urok odkrywania tajemnic świata.

kg601168_124 28/02/06 15:39

131

▫ Należy organizować szkolenia dla dziennikarzy podnoszące świadomośćistnienia i funkcjonowania stereotypów płci, zwłaszcza w obrębie nauki.

▫ Należy przygotować broszury, książki, programy telewizyjne, płyty kompaktowei płyty DVD dotyczące kobiet i nauki.

▫ Należy organizować spotkania i warsztaty ze wspólnym udziałem dziennikarzyi naukowców, aby rozpocząć dialog i podnieść świadomość związaną z potrzebąpromowania równouprawnienia płci w nauce.

� Kobiety-naukowcy i stowarzyszenia kobiece▫ Należy stworzyć organizacje i sieci zawodowe kobiet w nauce w krajach

Enwise, w tym kobiet-naukowców wracających z za granicy oraz kobiet, któreodchodzą od nauki lub wyjeżdżają z kraju, stając się częścią procesu drenażumózgów. Należy też dotrzeć do kobiet-naukowców, które wyjechały z kraju.

▫ Owe organizacje i sieci powinny wzmacniać pozycję kobiet-naukowcówi monitorować czynności podejmowane w następstwie raportu Enwise.

▫ Owe organizacje i sieci powinny zapewnić strategiczną współpracę z kobietami-naukowcami z krajów Piętnastki oraz kobietami-naukowcami z Bałkanów.

▫ Należy rozwinąć strategiczne stosunki pomiędzy ekspertami zajmującymi sięproblematyką płci w Europie Wschodniej i Zachodniej.

kg601168_124 28/02/06 15:39

kg601168_132 28/02/06 15:39

Epilog

Niedobór czy nadmiar?Płeć a doskonałość naukowa w krajach Enwise

kg601168_132 28/02/06 15:39

134

Nietrudno sobie dzisiaj wyobrazić, że talent, zdolności, dociekliwość orazentuzjazm związany z pracą naukową rozkładają są równomiernie bez względuna płeć czy granice państw. Każde pokolenie młodych Europejczyków niesieze sobą nowe pokłady możliwości i pasji badawczych, świeże zaangażowaniei pragnienie rozwiązania zagadek umysłu i problemów świata.Jak to więc możliwe, że doskonałość naukowa należy do rzadkości, jestskoncentrowana w pewnych ośrodkach oraz tak często reprezentowana jestprzez mężczyzn? Parafrazując słowa Virginii Wolf, która opisuje tragicznylos wyimaginowanej siostry Szekspira, możemy zapytać, czy dziewczynka-geniusz urodzona w jednym z dzisiejszych krajów Enwise, miałaby szansę staćsię Szekspirem nauki. Czy raczej, jak jej genialna matka, stałaby się przeciętną,bardzo dobrze wykształconą kobietą, która zmęczona podwójnym ciężarem,stopniowo wyrzeka się nadziei i ambicji? Czy miałaby szansę wybić się ponadprzeciętność, wznieść ponad rolę pomocnika mężczyzny-naukowca, gdybyzdecydowała się pozostać w swoim kraju w otoczeniu współpracownikówpozbawionych wyczucia dla problemów, jakie wiążą się z płcią; gdyby musiałazmagać się z trudami codzienności, niską płacą, uciążliwą administracjąi godzić się z faktem, że odsuwana jest na margines pracy zespołu i musigodzić się na podział obowiązków stosowany w danej instytucji? Czy mogłabykierować się tym, co jest dla niej w pracy badawczej ważne i czy miałabyszansę budować społeczność naukową, podzielającą jej epistemologięi rozumienie świata? Czy zapewniono by jej adekwatne materiały, warunkifinansowe i przyzwoity poziom życia? A może raczej stałaby się naukowymnomadem, duchem migrującym 1, jeżdżącym z jednej instytucji do drugiej,z kraju do kraju? I w końcu czy byłaby zmuszona podjąć tak trudną decyzjęi wyrzec się życia osobistego i macierzyństwa, aby dorównać konkurencji namiędzynarodowej scenie naukowej, na której obowiązują mało precyzyjnei często niesprawiedliwe zasady? Czy wpadłaby w koleiny podejmowanychdecyzji, w błędne koło, tracąc ostatecznie z oczu cel tej uciążliwej podróży?Kto by ją wspierał, kto by jej gratulował i okazywał uznanie? Czy jej sukces,osiągnięty w męskim światku naukowym, smakowałby tak samo, jak sukcesosiągnięty przez mężczyznę?

„W społeczności naukowej

trzeba pokonać piętrzące się

uprzedzenia, aby naukowcy

z różnych środowisk mogli

wspólnie próbować zrozumieć

świat... Mam nadzieję, że

będziecie pamiętać o innym

ważkim zadaniu, jakie stoi

przed nami – uczenia się sztuki

tolerancji i współpracy oraz

przekazywania jej naszym

kolegom naukowcom”.

Źródło: Natalija Micunovic, warsztatEnwise w sprawie Bałkanów, Bruksela,2003.

„Faktem jest, że ludzie

z Zachodu zawsze będą

patrzeć podejrzliwie na ludzi

pochodzących ze Wschodu...”

Źródło: wypowiedź pochodząca ześrodowiska litewskich naukowców,w Zvinkliene, 2003.

1. Wyrażenie użyte przez NikolinęSretenova, bułgarską członkinię grupyeksperckiej Enwise, na określenienaukowców z Europy Wschodniejzmuszonych do szukania pracy w EuropieZachodniej.

kg601168_132 28/02/06 15:39

135

Nie wiemy nic o kobietach, które, rozważywszy te dylematy, zdecydowały sięwycofać z rozwoju zawodowego i pozostały na marginesie nauki. Nie potrafimyoszacować zmarnowanych talentów kobiet i ich potencjalnych wybitnychosiągnięć na terenie krajów Enwise. Wszystkie jednak zdajemy sobie sprawę,że strata ta jest olbrzymia i na szkodę nie tylko niedoszłych wybitnych kobiet-naukowców, ale również krajów, z których pochodzą, na szkodę Europy iludzkości. Z praktyczniejszego punktu widzenia wiemy również, że nie mogązostać zrealizowane cele Europejskiej Przestrzeni Badawczej, gdy potencjalnekobiety-naukowcy, bazując na negatywnych doświadczeniach dzisiejszychbadaczek, tj. niskiej satysfakcji, opłaconej skrajnie wysokim nakładem pracy,dokonują jedynego racjonalnego wyboru – wycofują się lub stają się częściązjawiska drenażu mózgów. Jednak my, kobiety-naukowcy z krajów Enwise,wiemy, że głębsze zrozumienie problemu leży u podstaw możliwych zmian.Temu celowi służy niniejszy Raport.Na koniec należy ponownie zadać pytanie, czy w krajach Enwise mamy doczynienia z nadmiarem czy niedoborem naukowej doskonałości kobiet?Niedobór jest konstruktem społecznym i kulturowym – negatywnąkonsekwencją nakładających się na siebie czynników, wykluczających kobietyz działalności naukowej. Zaś doskonałość naukowa nie może się w pełniujawnić, gdyż ogranicza ją pozycja krajów Enwise na obrzeżach Europy orazzdominowana przez mężczyzn struktura naukowa. Z tego powodu kobietyczęsto wycofują się z rozwoju zawodowego i decydują na życie w cieniumężczyzn. Brak wybitnych osiągnięć mierzony podług istniejących statystyknie odzwierciedla braku indywidualnych zdolności, lecz raczej ukazujeograniczenia społeczne narzucane przez obie płcie i zachodnio-wschodniehierarchie.Kobiety będą mogły rozwinąć skrzydła dopiero wtedy, gdy te hierarchiei wynikające z nich ograniczenia stopniowo zanikną. Dotyczy to równieżmężczyzn. Zauważalny rozkwit talentów oraz uznanie dla doskonałości pozwolistworzyć sytuację, w której będą tylko wygrani, dając satysfakcję naukowcomobu płci oraz przynosząc niezwykłe korzyści celom, które stanowią istotęEuropejskiej Przestrzeni Badawczej.

„Wracając do domu po trzech

latach, czułam się, jakbym

odbyła służbę wojskową,

jakbym przez trzy lata była

żołnierzem. W czasie pobytu

w Anglii mobilizowałam całą

energię i całą swoją osobę, aby

sprostać przeróżnym

oczekiwaniom otoczenia.”

Źródło: Młoda rumuńska badaczka,Sympozjum pt. „Science Policy, Mobilityand Brain Drain in the EU and candidatecountries”, Leeds, lipiec 2003 roku.

kg601168_132 28/02/06 15:39

1. Mapy Europy i krajów Enwise 1372. Ośrodki badań nad problematyką płci kulturowej w krajach Enwise 1413. Hierarchiczna struktura systemu stopni 148

i tytułów naukowych w szkolnictwie wyższym4. Przekształcenia w państwach bałtyckich w sektorze B + R 1505. Ustawodawstwo dotyczące szkolnictwa wyższego w krajach Enwise 152

(okres przejściowy i reformy w perspektywie rozszerzenia Unii Europejskiej6. Pracownicy nauki w krajach Enwise w sektorze B + R 1537. Pracownicy nauki w krajach Enwise 154

wg płci i liczby osób w 2001 r.8. Stopnie naukowe pracowników akademickich w krajach Enwise 1559. Kobiety w krajowych akademiach nauk 156

w krajach Enwise10. Grupa Helsińska: Kobiety i Nauka – 157

członkinie z krajów Enwise11. Podgrupa Helsińska ds. Statystyki – 157

członkinie z krajów Enwise

136

Aneksy

kg601168_136 28/02/06 15:40

137

Aneks 1Mapy Europy i krajów Enwise

Europa w 1908 roku: Cesarstwa, królestwa i republiki

Europa w 1970 roku: Blok Zachodni i Blok Wschodni

Iceland

Kingdomof

Spain

Kingdomof

Portugal

FrenchRepublic

Kingdomof

Italy

Kingdomof

Greece

UnitedKingdom

ofGreat Britain

andIreland

Belgium

Kingdomof

Denmark

Kingdomof

Sweden

Empireof

AustriaSwitzerland

Kingdomof

Netherlands

Kingdomof

Romania

Kingdomof

Bulgaria

Kingdomof

Hungary

Ottoman Empire

Kingdomof

Norway

Granduchyof

inland

Empire of Russia

Malta

German Realm

Kingdomof

SerbiaAlbania

Iceland

Eire

Spain

Portugal

France

Italy

Greece Turkey

UnitedKingdom

Belgium

FRG

Denmark

Sweden

Poland

AustriaSwitzerland

TheNetherlands

Romania

Bulgaria

Hungary

Czechoslovakia

Yugoslavia

Albania

Norway Finland

Luxembourg

Soviet Union

CyprusMalta

GDR

kg601168_136 28/02/06 15:40

138

Republika Bułgarii / Republika Bālgarija (BG)


Stolica SofiaLudność 8 milionów mieszkańców, największa

grupa to ludność miejskaSkład etniczny Bułgarzy (85,8%), Turcy (9,7%), Romowie

(3,4%), inni (1,1%)Religia prawosławni (85%), muzułmanie (13%),

inni (2%)Ustrój republika parlamentarnaWaluta lew bułgarski (Bułgarski Lew)

1 € = 1,95 lewa (BGL)1

Republika Czeska / Česká Republika (CZ)


Stolica PragaLudność 10,3 miliona mieszkańców, dwie trzecie

mieszka w miastach, a jedna trzecia na wsiSkład etniczny Czesi (94%), Słowacy (3%) – Polacy,

Niemcy, Romowie i Węgrzy stanowiąpozostałe 3%

Religie chrześcijanie (jednak niemal tyle samo jestateistów z wyboru)

Ustrój republika parlamentarnaWaluta korona czeska (Koruna Ceská)

1 € = 32,67 korony (CZK)1

Republika Estońska / Eesti Vabariik (EE)


Stolica TallinLudność 1,36 miliona mieszkańców, z których

67,4% stanowi ludność miejska, a 32,6%ludność wiejska

Skład etniczny Estończycy (67,9%), Rosjanie (25,6%),Ukraińcy (2,1%), Białorusini (1,2%),Finowie (0,9%), inni (2,3%)

Religie głównie luteranie i ortodoksyjniUstrój republika parlamentarnaWaluta korona estońska (Eesti Kroon)

1 € = 15,65 korony (EEK)1

Republika Węgierska / Magyar Köztársaság (HU)


Stolica BudapesztLudność 10,2 miliona mieszkańców, z których

63,7% stanowi ludność miejska, 36,3%ludność wiejska

Skład etniczny Węgrzy (96,6%) – 13 oficjalnie uznanychi zarejestrowanych mniejszości: Niemcy,Romowie, Chorwaci, Słowacy, Rumuni,Bułgarzy, Grecy, Polacy, Ormianie, Rusini,Serbowie, Ukraińcy

Religie rzymskokatolicy (65%), kalwini (20%),luteranie (4%), prawosławni (2,7%)

Ustrój republika parlamentarnaWaluta forint węgierski (Magyar Forint)

1 € = 255 forintów (HUF)1

Republika Łotewska / Latvijas Republika (LV)


Stolica RygaLudność 2,3 miliona mieszkańców, z których 69%

stanowi ludność miejska, 31% ludnośćwiejska

Skład etniczny Łotysze (58,2%), Rosjanie (29,2%), inni(Białorusini, Ukraińcy, Polacy, Litwini)

Religie luteranie, rzymskokatolicy, prawosławniUstrój republika parlamentarnaWaluta łotewski łat (Latvijas Lats)

1 € = 0,643 łata (LVL)1

1. Financial Times – 15 września 2003

Republika Litewska / Lietuvos Respublika (LT)


Stolica WilnoLudność 3,5 miliona mieszkańców, z których 68%

żyje na terenach miejskich, a 32%wiejskich

Skład etniczny Litwini (83%), Rosjanie (6,3%), Polacy(6,7%), Białorusini (1,4%), Ukraińcy (1%),Żydzi (0,1%), inni (0,7%)

Religie rzymskokatolicy (79%)Ustrój republika parlamentarnaWaluta litewski lit (Lietuvas Litas)

1 € = 3,45 lita (LTL)1

kg601168_136 28/02/06 15:40

139

Rzeczpospolita Polska (PL)


Stolica WarszawaLudność 38,654 miliona mieszkańcówSkład etniczny Polacy (98%) – Polska uznaje 13

mniejszości narodowych lub etnicznychReligie rzymskokatolicy (95%), prawosławni,

protestanci i inni (5%)Ustrój republika parlamentarnaWaluta polski złoty

1 € = 4,446 złotego (PLN)1

Republika Rumuńska (RO)


Stolica BukaresztLudność 21,7 miliona mieszkańców, z których

52,7% stanowi ludność miejska, 47,3%ludność wiejska

Skład etniczny Rumuni (89,4%), Węgrzy (6,6%), Romowie(2,4%), Ukraińcy (0,3%), Niemcy (0,3%),inni (1%)

Religie prawosławni (86,8%), rzymskokatolicyz uwzględnieniem obrządku greckiego(6%), protestanci (6%), inni (1,2%)

Ustrój republika parlamentarnaWaluta rumuński lej (Leu Romanesc)

1 € = 38080,0 lei (ROL)1

Republika Słowacka / Slovenská Republika (SK)


Stolica BratysławaLudność 5,4 miliona mieszkańców, z których 56,9%

to ludność miejska, 43,7% wiejskaSkład etniczny Słowacy (85,8%), Węgrzy (9,7%),

Romowie (1,7%), Czesi (0,8%), Rusini(0,4%), Ukraińcy (0,2%), Niemcy (0,1%),Polacy (0,04%)

Religie rzymskokatolicy (68,9%), protestanci(9,1%), grekokatolicy (4,1%), Żydzi(0,04%), ateiści (13%)

Ustrój republika parlamentarnaWaluta korona słowacka (Slovenská Koruna)

1 € = 41,45 korony (SKK)1

1. Financial Times – 15 września 2003

The Republic of Slovenia / Republika Slovenija (Sl)

Area 20 000 km2

Capital city LjubljanaPopulation 2 millionEthnic profile Slovenes (87.8%), Croats (2.8%),

Serbs (2.4%), Muslims (1.4%),Hungarians (0.4%), Italians (0.2%),others 5%

Religion Predominantly Roman Catholics (70%)Form of government Parliamentary RepublicCurrency The Slovenian Tolar (Slovenski Tolar)

1 € = 229 Tolar (SIT)1

kg601168_136 28/02/06 15:40

140

Europa w 2004 roku

EU-15 countries

Iceland

Eire

Spain

Portugal

France

Italy

GreeceTurkey

UnitedKingdom

Belgium Germany

Denmark

Sweden

Poland

AustriaSwitzerland

The Netherlands

Romania

Bulgaria

Hungary

CzechRepublik

SlovakRepublik

Slovenia

BosniaHerzegovinaSerbia

andMontenegro

AlbaniafYROM

Norway

Finland

Luxembourg

Croatia

Ukraine

Russia

Belarussia

Moldavia

Estonia

Lithuania

Latvia

CyprusMalta

Georgia

EU-15 countries

Adhesion countries

Candidate countries

Western Balkans countries

kg601168_136 28/02/06 15:40

141

Aneks 2: Ośrodki badań nad problematyką płci kulturowej w krajach Enwise

� Bałkany i kraje byłej Jugosławii

Lista badań problematyki płci, ośrodków i kierunkówstudiów oferowanych na Bałkanach i w krajach byłejJugosławii zostanie zamieszczona w pracy pod redakcjąMariny Blagojević (2004). Warsztaty Enwise „Otwarciedebaty z kobietami-naukowcami z regionu Bałkanów” –Materiały konferencyjne, w przygotowaniu.

� Bułgaria

▫ Zentar za Sozialni Izsledvania na Pola (Ośrodek Badań nad Społeczną Problematyką Płci). Uniwersytet w Sofii: Sofia.

Ośrodek powstał w 1999 r. i mieści się na WydzialeFilozofii. Oferuje interdyscyplinarne studia magisterskiei doktoranckie w dziedzinie badań problematyki kobieti płci w aspekcie kulturowym i społecznym. Opróczsześciu pracowników etatowych Ośrodek zatrudniadwudziestu pięciu nauczycieli akademickich z innychwydziałów uniwersytetu. Wspiera je grono wybitnychnaukowców międzynarodowych. W latach 2003-2004Ośrodek, we współpracy z Centrum Obrony PrawRomów z siedzibą w Budapeszcie, ufundował dwa pełnestypendia naukowe kobietom pochodzenia romskiego,wywodzącym się z krajów Europy Środkowo-Wschodniej.Kontakt: Nedyalka VidevaE-mail: [email protected]; [email protected] internetowa (w języku angielskim):

www.uni-sofia.bg/resources/gsc/engl/home/index.html

� Republika Czeska

▫ Asociace pro rovné příležitosti (Stowarzyszenie na Rzecz Równouprawnienia). Praga.

Organizacja pozarządowa powstała w 1998 r. jakostowarzyszenie obywatelskie, zrzeszające kobietyzajmujące się promowaniem praw kobiet czynnychzawodowo. Nadrzędnym celem stowarzyszenia jestczuwanie nad przestrzeganiem zasad równouprawnieniakobiet i mężczyzn oraz promowanie udziału kobietw życiu politycznym i społecznym. Stowarzyszeniezrzesza osoby o różnorodnych przekonaniach i poglądachpolitycznych, od konserwatywnych po liberalne. Kontakt: Michaela TominováE-mail: mtominová@hotmail.cz

▫ Centrum pro studia rodu (Ośrodek Badań nad Problematyąi Płci). Uniwersytet Karola: Praga.

Ośrodek powstał w 2002 r. jako jednostka mającawspierać kadrę akademicką i specjalistów w dziedziniebadań nad problematyką płci w odpowiedzi na rosnącezapotrzebowanie ze strony administracji państwoweji innych organów rządowych na szkolenia i inne działaniaedukacyjne w zakresie wdrażania zasad równości płci.Kontakt: Petr PavlíkE-mail: [email protected] internetowa: soc-prace.ff.cuni.cz/gender/

▫ Gender Studies o.p.s. (Ośrodek Badań nad Problematyki Płci). Praga.

Ośrodek został założony w 1991 r. przez grupędysydentek i początkowo funkcjonował przede wszystkimjako biblioteka oferująca literaturę z zakresu badań nadproblematyką płci, głównie pochodzenia zagranicznego.Obecnie jest to stowarzyszenie obywatelskie, którenieoficjalnie pełni rolę platformy dla organizacjipozarządowych prowadzonych przez Czeszki. Posiadanajwiększą bibliotekę poświęconą badaniom nadproblematyką płci w Republice Czeskiej.Kontakt: Michaela TominováE-mail: [email protected];[email protected] internetowa: www.feminismus.cz

▫ Gender Centrum (Ośrodek Badań nad Problematyką Płci). Uniwersytet Masaryka: Brno.

Ośrodek powstał w 2000 r. i jest nieoficjalnym centrumstudenckim działającym przy Wydziale NaukSpołecznych, wspomaganym przez praski FunduszSpołeczeństwa Otwartego. Ośrodek badań nadproblematyką płci zajmuje się rozwojem badań, edukacjii współpracy, a jego oferta skierowana jest głównie doorganizacji pozarządowych i bibliotek działających naterenie Moraw. Ośrodek opracowało projekt stworzeniaświetlicy dla dzieci studentów i pracowników WydziałuNauk Społecznych. Centrum uruchomiło studialicencjackie z zakresu badań nad problematyką płci,których rozpoczęcie planowane jest na rok akademicki2004-2005.Kontakt: Iva ŠmídováE-mail: [email protected] internetowa: gender.pisi.cz/

kg601168_136 28/02/06 15:40

142

▫ Magisterský program genderových studií – Fakultahumanitních studií (Magisterskie studia uzupełniające w zakresie badań nadproblematyką płci – Wydział Nauk Humanistycznych). UniwersytetKarola: Praga.

Trwają starania o przyznanie akredytacji magisterskimstudiom uzupełniającym. W 2003 r. Wydział NaukHumanistycznych przedstawił propozycję programustudiów magisterskich w zakresie problematyki płci,składający się z dwuletniego programu uzupełniającego,obejmującego wiele dziedzin naukowych.Kontakt: Hana HavelkováE-mail: [email protected]

▫ Národní kontaktní centrum – ženy a věda (Krajowy Ośrodek Współpracy – Kobiety w Nauce). Praga.

Ośrodek powstał w 2001 r. i jest finansowany przezMinisterstwo Edukacji, Młodzieży i Sportu RepublikiCzeskiej (MŠMT) w ramach Europejskich ProjektówWspółpracy. Jego głównym celem jest poprawa sytuacjikobiet czynnych zawodowo w takich dziedzinach, jakszkolnictwo wyższe czy badania i rozwój (B+R) orazzwiększenie procentowego udziału kobiet nastanowiskach kierowniczych. Ośrodek wspiera kobietyzajmujące się działalnością naukową (np. poprzez poradyprawne w kwestii dyskryminacji płacowej), wydajekwartalnik poświęcony zagadnieniom płci i nauki orazregularnie organizuje seminaria i warsztaty na tematproblematyki płci.Kontakt: Marcela LinkováE-mail: [email protected] internetowa: www.zenyaveda.cz

▫ Odd. Gender a sociologie – sociologický ústav AV ČR (Wydział Badań nad Problematyką Płci i Socjologii – InstytutSocjologii). Akademia Nauk Republiki Czeskiej: Praga.

Wydział Badań nad Problematyką Płci i Socjologiipowstał przy Instytucie Socjologii (SoÚ) Akademii Nauk(AV ČR) w 1991 r. Był pierwszym tego typu wydziałemw kraju i rozpoczął instytucjonalny rozwój naukio problematyce płci i badań nad nią. Oprócz uczestnictwaw krajowych i zagranicznych projektach badawczychpracownice wydziału (liczącego około dziesięciu kobietprowadzących działalność naukową) wykładająw szkołach wyższych, współpracują z mediami, pełniąfunkcję niezależnych ekspertów przy ministerstwachi organizacjach pozarządowych, promują zasadyrównouprawnienia zawodowego kobiet i mężczyzni działają na rzecz integracji płci w Republice Czeskiej.Kontakt: Alena KřížkováE-mail: [email protected]

� Estonia

▫ Eesti Naisuurimus ja Teabekeskus (ENUT)(Estoński Ośrodek Studiów i Badań nad Problematyką Kobieti).Uniwersytet Pedagogiczny: Tallin.

ENUT ma siedzibę na Uniwersytecie Pedagogicznymi jest jedyną tego typu instytucją w Estonii. Jestorganizacją pozarządową i pełni rolę specjalistycznejbiblioteki poświęconej problematyce kobiet i płci, któragromadzi i rozpowszechnia informacje oraz podnosiświadomość problematyki płci poprzez seminaria,konferencje i publikacje.Kontakt: Ilvi Jõe-Cannon, Birgit SoansE-mail: [email protected] internetowa: www.enut.ee

� Niemcy – Landy wschodnie

▫ Interdisziplinäres Zentrum für Frauen- undGeschlechterstudien (IZFG) (Interdyscyplinarny Ośrodek Studiów nad Problematyką Kobiet i Płci).Uniwersytet w Greifswaldzie (Ernst-Moritz-Arndt-UniversitätGreifswald): Greifswald.

IZFG powstał w 1996 r. przy Wydziale FilozofiiUniwersytetu w Greifswaldzie i jest częściowofinansowany przez Przedstawiciela ds. Kobieti Komisarza ds. Równouprawnienia FederalnegoStanu Mecklenburg-Vorpommern. Jego celemnaukowym i politycznym jest zapewnienie równychszans kobietom prowadzącym działalność akademicką.Centrum zajmuje się głównie promocją i integracjąinterdyscyplinarnych badań nad problematyką płci,doradzaniem w zakresie praktycznych zastosowańprojektów badawczych, wzbogacaniem księgozbiorupodręcznego i organizowaniem konferencji.Kontakt: Kerstin Knopf, Sigrid Nieberle, Monika SchneikartE-mail: [email protected] internetowa: www.uni-greifswald.de/%7Eizfg/

▫ Junge Frauen in Natur- undIngenieurwissenschaften (Młode Kobiety w Naukach Przyrodniczych i Inżynierii). Władze krajuzwiązkowego Sachsen-Anhalt: Halle.

Inicjatywa sponsorowana przez władze krajuzwiązkowego Sachsen-Anhalt oraz Europejski FunduszSpołeczny. Jej celem jest popularyzacja studiów nakierunkach przyrodniczych i technicznych wśróduczennic szkół średnich.Kontakt: Christiane Rietz, Gabriele BrauerE-mail: [email protected]; [email protected] internetowa: www.frauenpraktikum.de

kg601168_136 28/02/06 15:40

143

▫ Kompetenzzentrum „Frauen für Naturwissenschaftund Technik” (Ośrodek Doskonalenia „Kobiety w Naukach Przyrodniczych iTechnicznych”). Uniwersytety w Mecklenburgu-Vorpommern/Fachhochschule Stralsund: Stralsund.

Ośrodek powstał w 2001 r. dzięki Programowi PromocjiKształcenia Akademickiego (Higher Education ScienceProgramme – HWP). Jego celem jest zwiększenieprocentowego udziału kobiet studiujących naukiprzyrodnicze i techniczne. Ideą Ośrodka jest podejścieintegracyjne, wprowadzone w życie dzięki Ustawieo Szkolnictwie Wyższym Kraju ZwiązkowegoMecklenburg-Vorpommern. Działa ono na wszystkichpięciu uniwersytetach kraju związkowego i posiadaw każdym z nich własnego koordynatora projektu.Zajmuje się głównie dostarczaniem kobiet ogólnychinformacji na temat studiów przyrodniczychi technicznych, organizowaniem dni otwartychi podnoszeniem świadomości w zakresie problematykipłci wśród pracowników wyższych uczelni.Kontakt: Eva-Maria MertensE-mail: [email protected] internetowa: www.kompetenzzentrum-mv.de/

▫ Koordinierungsstelle für Frauen- undGeschlechterforschung in Sachsen-Anhalt (Ośrodek Koordynacji Badań nad Problematyką Kobiet i Płci wSachsen-Anhalt). Uniwersytet w Magdeburgu: Magdeburg.

Ośrodek został założony w 2001 r. i jest finansowanygłównie przez Program Promocji WyższegoWykształcenia (HWP), we współpracy z FederalnymMinisterstwem Edukacji i Nauki oraz MinisterstwemEdukacji i Kultury w Sachsen-Anhalt. Zajmuje sięgłównie koordynacją badań nad problematyką kobieti płci w Sachsen-Anhalt, nawiązywaniem i zacieśnianiemwspółpracy pomiędzy badaczami problematyki kobieti płci oraz promocją młodych kobiet-naukowców.Kontakt: Katharina BunzmannE-mail: [email protected] internetowa:www.uni-magdeburg.de/gleichstellung\sbuero/koord/start.htm

▫ Professur für Frauenforschung (Katedra Studiów Problematyki Kobiet/ Socjologia Związków MiędzyPłciami). Uniwersytet w Poczdamie: Poczdam.

Katedra, założona w 1994 r., mieści się na WydzialeEkonomii i Nauk Społecznych i prowadzi kształceniez zakresu badań nad problematyką kobiet w ujęciusocjologicznym. Ma za zadanie koordynować grupęnaukowców i badaczy Uniwersytetu w Poczdamie, którzy interesują się kwestiami płci. Głównym celemKatedry jest analiza sposobu, w jaki płeć jest wpisanaw formy gospodarcze, społeczne, polityczne, prawnei organizacyjne.Kontakt: Irene DöllingE-mail: [email protected] internetowa: www.uni-potsdam.de/u/frauenforschung/

▫ Thüringer Koordinierungsstelle„Naturwissenschaft und Technik für Schülerinnen,Studentinnen und Absolventinnen” (Komitet Koordynacyjny w Thüringen „Nauki Przyrodnicze iTechniczne dla Uczennic Szkół Średnich, Studentek i AbsolwentekUczelni Wyższych”). Politechnika w Ilmenau: Ilmenau.

Komitet jest finansowany przez Europejski FunduszSpołeczny, władze Thüringen oraz Federalny DepartamentEdukacji i Badań. Jego celem jest promowaniezainteresowań młodych kobiet studiami w zakresie naukprzyrodniczych i technicznych. Komitet współpracuje zewszystkimi szkołami wyższymi oferującymi naukistosowane. Dostarcza uczennicom szkół średnich informacjio studiach na kierunkach przyrodniczych/technicznychi perspektywach zawodowych, wspiera nauczycielii rodziców w podejmowaniu decyzji o wyborze kierunkustudiów oraz rozwija kontakty między uczennicami szkółśrednich, studentkami i absolwentkami.Kontakt: Heike MammenE-mail: [email protected] internetowa: www.stud.tu-ilmenau.de/~thueko01/

▫ Zentrum für Frauen- und Geschlechterforschung(FraGes) (Ośrodek Badań nad Problematyką Kobiet i Płci). Uniwersytet w Lipsku: Lipsk.

FraGes powstało w 2000 r. dzięki inicjatywie podjętejprzez pracowników i członków kadry naukowejUniwersytetu w Lipsku zainteresowanych badaniamiproblematyki płci. FraGes wspiera młodych naukowcówi zajmuje się nawiązywaniem kontaktów międzybadaczami problemu działającymi na Uniwersyteciew Lipsku i w innych szkołach wyższych i instytucjach.Istnieją duże szanse, że FraGes stanie się oficjalnymcentrum rozwoju badań nad problematyką płci naUniwersytecie w Lipsku.Kontakt: Dorothee AlfermannE-mail: [email protected] internetowa: www.uni-leipzig.de/%7Efrages/

▫ Zentrum für transdisziplinäre Geschlechterstudien(ZtG) (Ośrodek Transdyscyplinarnych Badań nad Problematyką Płci).Uniwersytet Humboldta w Berlinie: Berlin.

Centrum, utworzone w 2003 r., powstało w wynikupołączenia Ośrodka Interdyscyplinarnych Badań nadProblematyką Kobiet (założonego w 1989 r.) i ProgramuBadań Nad Problematyką Płci (rozpoczętego w 1997).Zespół ZtG, pochodzący z przeszło 20 wydziałów, oferujeszeroką pomoc wydziałom, studentom i badaczom.Magisterskie i licencjackie studia nad problematyką płcisą dostępne w formie specjalizacji lub kursówdodatkowych.Kontakt: Gabriele JähnertE-mail: [email protected];

[email protected] internetowa: www.gender.hu-berlin.de

kg601168_136 28/02/06 15:40

144

� Węgry

▫ Instytut Badań nad Problematyką PłciUniwersytet Środkowoeuropejski: Budapeszt.

Instytut oferuje studia magisterskie i doktoranckiew zakresie badań nad problematyką płci i stanowi bazędla różnego rodzaju studiów podyplomowych oraz innychinicjatyw w tej dziedzinie. Program studiów jest treściowobogaty i interdyscyplinarny. Kładąc wyraźny, lecz niewyłączny, nacisk na Europę Środkową i Wschodnią,zarówno studia magisterskie, jak i doktoranckie mają zazadanie wspierać rozwój wiedzy społecznie użytecznejw oparciu o promowane modele oraz dokonać krytycznejanalizy relacji płeć-społeczeństwo i płeć-kulturaw przeszłości i teraźniejszości.Kontakt: Susan ZimmermannE-mail: [email protected] internetowa (w języku angielskim):

www.ceu.hu/gend/gendir.html▫ TÁRKI – Női Adattár

(Ośrodek Informatyczny ds. Badań Społecznych – Węgierski BankDanych Związanych z Płcią). Ministerstwo Spraw Socjalnychi Rodziny: Budapeszt.

Zadaniem Centrum jest rozpowszechnianie wynikówbadań empirycznych oraz zapewnianie dostępu do bazdanych związanych z tą dziedziną naukową, a takżezacieśnianie współpracy między badaczami. WęgierskiBank Danych Związanych z Płcią jest finansowany przezMinisterstwo Spraw Socjalnych i Rodziny.Kontakt: Ildikó NagyE-mail: [email protected] internetowa:

www.tarki.hu/adatbank-h/nok/index.htmlwww.tarki.hu/adatbank-h/nok/changerole/kutregiszter-e.html

▫ Társadalmi Nem- és Kultúrakutató Központ (Ośrodek Badań nad Problematyką Płci i Kulturą). Uniwersytet NaukEkonomicznych i Administracji Publicznej w Budapeszcie (BUESPA):Budapeszt.

Ośrodek ma za zadanie koordynować i rozwijaćdziałalność edukacyjną i badawczą w zakresieproblematyki płci oraz nawiązywać współpracę z innymiośrodkami naukowymi w kraju i za granicą. Działalnośćbadawcza i dydaktyczna międzyinstytucjonalnegoi interdyscyplinarnego Ośrodka obejmuje zarównoproblematykę kobiet, jak i mężczyzn. Kontakt: Beáta Nagy, Miklós HadasE-mail: [email protected] internetowa: www.gender.bkae.hu/

Inne wydziały uniwersyteckie prowadzące badania nad problematyką płci:

▫ Uniwersytet Eötvös LorándWydział Filozofii: Budapeszt.

Kurs: Różnica między płciami w historii filozofii.Kontakt: Mária JoóE-mail: [email protected] internetowa: www.btk.elte.hu

▫ Uniwersytet w MiskolcuWydział Filozofii: Miskolc.Kontakt: Judit Hell, Andrea PetőStrona internetowa: [email protected]

[email protected]▫ Uniwersytet w Szeged

Instytut Studiów Angielskich i Amerykańskich: Szeged.

Kurs: Teoria i filozofia feminizmu; Wstęp do badań nadproblematyką płci; Płeć w historii intelektualnej.Kontakt: Reschné Marinovich SaroltaE-mail: [email protected]

[email protected] internetowa: www.arts.u-szeged.hu/ieas/

� Łotwa

▫ Feministica LetticaUniwersytet Łotewski: Ryga.

Centrum studiów nad feminizmem i badań nadproblematyką płci powstało w 1998 r. jakointerdyscyplinarna jednostka badawcza przy WydzialeStudiów Bałtyckich Uniwersytetu Łotewskiego.Działalność Centrum wykracza poza ramy czystonaukowe – oprócz badań naukowych zajmuje sięnawiązywaniem dialogu między kobietamiwywodzącymi się z różnych środowisk społecznychi zawodowych. Od 1999 r. Centrum wydaje corocznąpublikację, zatytułowaną Feministica Lettica.Kontakt: Ausma CimdinaE-mail: [email protected] internetowa: www.lu.lv/jauna/strukt/feministica_lettica.html

▫ LU Dzimtes Studiju Centrs(Ośrodek Badań nad Problematyką Płci). Uniwersytet Łotewski: Ryga.

Ośrodek powstał w 1998 r. Jest centrum studiów i badań,który zajmuje się badaniem teorii płci, ze szczególnymuwzględnieniem kwestii płci w odniesieniu do władzy,religii, kultury historii, polityki i filozofii. Ośrodekprowadzi interdyscyplinarne studia i programy badawczesłużące gromadzeniu i analizie wielorakich naukspołecznych i humanistycznych z punktu widzenia badańnad problematyką płci. Ośrodek udziela informacji natemat badań nad problematyką płci, feminizmu,konferencji i warsztatów na terenie Łotwy i poza jejgranicami i dysponuje biblioteką poświęconą badaniomnad problematyką płci prowadzonym na Łotwiei w innych krajach. Ośrodek Badań nad Problematyką Płciwspółpracuje z innymi środkami akademickimiw zakresie badań nad płcią i uczestniczy w wieluprojektach.Kontakt: Elizabete PičukāneE-mail: [email protected] internetowa: www.lu.lv/jauna/strukt/c_dzimtes.html

kg601168_136 28/02/06 15:40

145

� Litwa

▫ Lyčių studijų centras (Ośrodek Badań nad Problematyką Płci). Uniwersytet Wileński: Wilno.

Założony w 1992 r. Ośrodek funkcjonował pod nazwąCentrum Badań nad Problematyką Kobiet do 2002 r.Kontakt: Lijana StundzieneE-mail: [email protected] internetowa: www.moterys.lt

▫ Lyčių studijų centras (Ośrodek Badań nad Problematyką Płci). Politechnika: Kaunas.

Ośrodek powstał w 1993 r.Kontakt: Aiste UrbonieneE-mail: [email protected] internetowa: www.ktu.lt

▫ Moterų informacijos centras (Ośrodek Informacji o Sprawach Kobiet). Wilno.

Ośrodek powstał w 1996 r.Kontakt: Egle KucinskaiteE-mail: [email protected]

▫ Moterų studijų centras (Ośrodek Badań nad Problematyką Kobiet). Uniwersytet w Kłajpedzie:Kłajpeda.

Ośrodek powstał w 1997 r.Kontakt: Elena VitkieneE-mail: [email protected] internetowa: www.ku.lt

▫ Moters Studijų centras (Ośrodek Badań nad Problematyką Kobiet). Uniwersytet w Szawlach(Siauliai): Szawle (Siaulia).

Ośrodek powstał w 1998 r.Kontakt: Svetlana KaravajevaE-mail: [email protected] internetowa: www.su.lt

� Polska

▫ Instytut Filozofii i Socjologii PANPracownia Badań nad Kobietami: Warszawa.

Centrum powstało w 1994 r.Kontakt: Anna TitkowE-mail: [email protected]

▫ Interdyscyplinarne Studia Podyplomowe z ZakresuGenderUniwersytet Jagielloński – Instytut Sztuk Audiowizualnych: Kraków.

Oferta interdyscyplinarnych studiów podyplomowychskierowana jest do absolwentów wyższych uczelni zestopniem magistra i doktora. Do głównych zadań centrumnależy wprowadzenie studiów nad problematyką płcijako dyscypliny akademickiej, popularyzacja badańpoświęconych problematyce płci jako dziedzinywspółczesnych nauk humanistycznych, działania narzecz interdyscyplinarnego podejścia do studiów z zakresu„gender” oraz praktyczna analiza poszczególnychzagadnień dotyczących płci. Kontakt: Małgorzata RadkiewiczE-mail: [email protected]

▫ Interdyscyplinarny Zespół Badań nadProblematyką GenderUniwersytet Śląski – Wydział Filologiczny: Katowice.E-mail: [email protected] internetowa (w języku angielskim): www.zenskestudie.edu.

yu/wgsact/poland/pl-irgg.html#ProgramDescription▫ Interdyscyplinarny Zespół Badań nad

Problematyką GenderUniwersytet Wrocławski – Instytut Filologii Angielskiej: Wrocław.

Jest to zespół międzywydziałowy i interdyscyplinarny,mający na celu rozwijanie międzynarodowej współpracynaukowej (ze szczególnym uwzględnieniem młodychnaukowców), zrzeszający obok badaczy równieżspołeczników i nauczycieli, reprezentujących różnedyscypliny, zawody i narodowości. Ich współpracapozwala budować kulturę pluralizmu, różnorodnościi demokracji uczestniczącej, która ma promować ideęspołeczeństwa obywatelskiego w Europie Środkoweji Wschodniej. Kontakt: Hana Cervinkova, Agnieszka Zembrzuska,

Edyta ZierkiewiczE-mail: [email protected]

[email protected]@o2.pl

Strona internetowa (w języku angielskim): www.iisce.dswe.wroc.pl ▫ Interdyscyplinarny Zespół Badawczy Problemów

Kobiet UAMUniwersytet im. Adama Mickiewicza – Instytut Filozofii: Poznań.

Ośrodek istnieje od 1989 r. jako nieformalny zespółnaukowców i studentów reprezentujących różnedziedziny naukowe, których łączy zainteresowanieproblematyką płci. W nadchodzących latach zespółbadawczy będzie prowadził seminaria magisterskiei doktoranckie przygotowujące do pisania pracydyplomowej. Kontakt: Elżbieta PakszysE-mail: [email protected] internetowa:

www.main.amu.edu.pl/~pakszyse/welcome.html▫ Interdyscyplinarny Zespół do Badań nad

Społecznymi Problemami Płci Instytutu StudiówSpołecznych Uniwersytetu WarszawskiegoUniwersytet Warszawski – Instytut Studiów Społecznych: Warszawa.

Zespół powstał w 1993 r. Organizuje seminaria dotyczącesytuacji kobiet na rynku pracy, w polityce, mediachi kulturze, adresowane do studentów socjologii i innychdyscyplin. Realizuje projekty krajowe i międzynarodowe.Współpracuje z Katedrą „Kobiety, Społeczeństwoi Rozwój” pod patronatem UNESCO, utworzoną w 1996 r. Kontakt: Renata SiemieńskaE-mail: [email protected], [email protected] internetowa: www.iss.uw.edu.pl/ekipa.html#izbspp

kg601168_136 28/02/06 15:40

146

▫ Ośrodek Naukowo-Badawczy Problematyki Kobiet,Uniwersytet ŁódzkiUniwersytet Łódzki: Łódź.

Ośrodek powstał w 1992 r. i był pierwszą tego typu jednostkąw Polsce i jednym z najstarszych akademickich ośrodkówbadawczych poświęconych problematyce kobiet w EuropieŚrodkowo-Wschodniej. Jego działalność obejmuje badaniai dydaktykę w zakresie problematyki kobiet z punktuwidzenia różnych dyscyplin (antropologia kulturowa,filozofia, socjologia, psychologia, literatura, filmikulturoznawstwo), a także organizację międzynarodowychkonferencji, seminariów, warsztatów i gościnnych wykładóworaz publikowanie materiałów konferencyjnych. Ośrodekdziała zarówno na rzecz środowiska akademickiego, jaki ogółu społeczeństwa. Współpracuje z naukowcamii instytucjami z przeszło czterdziestu szkół wyższych naterenie Unii Europejskiej, Stanów Zjednoczonych i Australiiw zakresie międzynarodowych badań i projektówdydaktycznych. Ośrodek prowadzi także stałą współpracęz przedstawicielami lokalnych środowisk twórczychi dziennikarskich. Kontakt: Elżbieta H. Oleksy, Sara Kowalska-BrylE-mail: [email protected] internetowa (w języku angielskim):

www.uni.lodz.pl/womenstudies▫ Studium Podyplomowe Gender Studies.

Interdyscyplinarne Studia nad Społecznąi Kulturową Tożsamością PłciUniwersytet Warszawski – Instytut Stosowanych Nauk Społecznych:Warszawa.

Studium powstało w 1995 r., zaś inauguracjapodyplomowych studiów nad społeczną i kulturowątożsamością płci nastąpiła w 1996 r. Celem studiów jestzdefiniowanie społecznej i kulturowej tożsamości płci,określenie funkcji, którą odgrywa ona w kulturze,społeczeństwie i naukach społecznych; wreszcie,zrozumienie konsekwencji społecznych norm i stereotypówzwiązanych z przynależnością do danej płci. Dwuletniestudium przygotowuje studentów do podjęcia pracyw sądach rodzinnych, kancelariach prawniczych, ośrodkachdoradczych, mediach i organizacjach kobiecych.Kontakt: Bożena ChołujE-mail: [email protected] internetowa: www.gender.uw.edu.pl

� Rumunia

▫ Asociatia Romana a Femeilor cu DiplomaUniversitara (Rumuńskie Stowarzyszenie Kobiet na Uniwersytetach). Bukareszt.

Stowarzyszenie jest częścią Międzynarodowej FederacjiKobiet na Uniwersytetach (IFUW), zrzeszającejsiedemdziesiąt cztery organizacje działające na całymświecie. Ośrodek oferuje programy edukacyjne, udzielainformacji i wsparcia zgodnie z zasadami IFUW. W kręguzainteresowań Stowarzyszenia znajdują się przedewszystkim kobiety z wyższym wykształceniem i togłównie do nich adresowana jest jego bogata ofertaedukacyjna, humanitarna i kulturalna.Kontakt: Maria A. CiochircaE-mail: [email protected]

▫ Centrul de Studii Feministe si de Gen –Departamentul de Sociologie si Asistenta Sociala (Ośrodek Studiów nad Feminizmem i Płcią – Wydział Socjologii i PracySpołecznej). Uniwersytet „Alexandru Ioan Cuza”: Jassy (Iasi).

Zadaniem Ośrodka jest prowadzenie interdyscyplinarnychbadań nad feminizmem. Oferuje on studia magisterskiez zakresu badań nad problematyką kobiet i jestzaangażowany w interdyscyplinarną działalnośćbadawczą związaną z sytuacją kobiet w krajachpostkomunistycznych. Współpracuje z organizacjamikobiecymi na terenie Rumunii i poza jej granicamiw zakresie wymiany informacji oraz kadry naukowejmiędzy europejskimi i światowymi ośrodkami badańnad problematyką kobiet. Centrum prowadzi równieżdziałalność informacyjną, dokumentacyjną i wydawniczą.Kontakt: Doina BalahurE-mail: [email protected] internetowa (w języku angielskim): www.uaic.ro

▫ Centrul Roman pentru Femeile din Stiinta siTehnologie (Rumuński Ośrodek ds. Kobiet w Nauce i Technice). Bukareszt

Głównym zadaniem Ośrodka jest podnoszenie poziomuwykształcenia kobiet w Rumunii i wspieranie ich rozwojuzawodowego poprzez działania na rzecz szerszegodostępu kobiet do edukacji i programów szkoleniowych,rozpowszechniania informacji dotyczących szkoleńi możliwości kariery zawodowej, aktywniejszego udziałukobiet w kwestiach nauki i techniki, awansu kobiet nastanowiska kierownicze i decyzyjne, rozwoju programówi projektów badawczych i technicznych mających znacznywpływ na pracę kobiet, zwłaszcza w społecznościachwiejskich i na obszarach mniej rozwiniętych, oraz lepszydostęp do informacji dotyczących działalności organizacjids. płci w Rumunii i za granicą.Kontakt: Alexandra CaramizoiuE-mail: [email protected]

▫ Fundatia Sanse Egale pentru Femei (SEF) (Fundacja na Rzecz Równouprawnienia Kobiet). Jassy (Iasi).

Celem Fundacji jest zwiększanie udziału kobietw procesach decyzyjnych, w polityce i życiu publicznym,zaangażowanie kobiet w rozwój lokalnych społeczności,promowanie solidarności między kobietami działającymina rzecz budowania/konsolidacji demokracji i kobietamiaktywnymi politycznie, obrona praw kobiet i ichzainteresowań poprzez ocenę decyzji politycznychi proponowanie strategii społecznych w duchu równościpłci. Powyższe cele mają być realizowane na poziomielokalnym, krajowym, regionalnym i międzynarodowym.Kontakt: Dina Loghin E-mail: [email protected] internetowa (w języku angielskim): www.sef.ro

▫ Gender – Centru de Studiu al Identitatii Feminine (Płeć – Ośrodek ds. Studiów nad Tożsamością Kobiet). Bukareszt.Kontakt: Madalina NicolaescuE-mail: [email protected]

kg601168_136 28/02/06 15:40

147

▫ Grupul Interdisciplinar de Studii de Gen (Interdyscyplinarny Zespół ds. Badań nad Problematyką Płci).Uniwersytet Babes-Bolyai: Cluj-Napoca.

Zespół powstał przy Wydziale Antropologii Kulturoweji prowadzi badania regionalne oraz działalnośćedukacyjną w zakresie problematyki płci i kwestiietnicznych.Kontakt: Eniko Magyari-VinczeE-mail: [email protected]

▫ Institutul Femeilor(Instytut ds. Kobiet). Bukareszt.Kontakt: Craciun ProicaE-mail: [email protected]

▫ Societatea de Analize Feministe (AnA) (Rumuńskie Towarzystwo ds. Analiz Feministycznych). Bukareszt

Towarzystwo powstało w 1993 r. Było pierwszymośrodkiem feministycznym we współczesnej Rumuniii jedną z dwóch rumuńskich organizacji, które w 1998 r.zostały uhonorowane nagrodą za działalność na rzeczbudowania społeczeństwa obywatelskiego i demokracji,przyznawaną przez Stany Zjednoczone i Unię Europejską.Towarzystwo wspiera kontakty między naukowcami,działaczkami ruchu feministycznego oraz organizacjamipozarządowymi na terenie Rumunii. Jest centrummultimedialnym i jego główna działalność skupia się wokółczterech obszarów: centrum dokumentacji, biblioteki, działudydaktyki i działu wydawnictw. Od 1995 r. AnA wydajejedyne w Rumunii czasopismo naukowe z zakresu badańfeministycznych, zatytułowane AnaLize Journal. PonadtoTowarzystwo jest zaangażowane w programy rozwojuspołeczności lokalnych; opracowuje i wprowadza w życiepraktyczne projekty badawcze we wszystkich dziedzinachzwiązanych z problematyką płci. Dział dydaktyczny udzielaporad w zakresie programu studiów nad problematyką płcii studiów feministycznych oraz prowadzi szkoleniaekspertów w dziedzinie badań nad płcią.Kontakt: Laura GrunbergE-mail: [email protected]

[email protected] Strona internetowa (w języku angielskim): www.anasaf.ro

� Republika Słowacka

▫ Centrum rodových štúdií (Ośrodek Badań nad Problematyką Płci). Uniwersytet Comeniusa –Wydział Sztuki: Bratysława.

Ośrodek powstał w 2001 r. Jest pierwszą w RepubliceSłowackiej instytucją, która zajmuje się działalnościąedukacyjną i badawczą w zakresie płci. Interdyscyplinarnyprogram Ośrodka koncentruje się na związkach międzypłciami w różnych dziedzinach życia, w sferze praktyczneji teoretycznej, oraz prowadzi współpracę z naukowcamiz różnych wydziałów. Ma na celu przybliżenie normobowiązujących w szkolnictwie wyższym i badaniachuniwersyteckich do standardów wymaganych w krajach,gdzie studia nad problematyką płci rozwinęły się jakoprzejaw demokratyzacji edukacji.Kontakt: Zuzana KickováE-mail: [email protected] internetowa (w języku angielskim):

www.genderstudies.fphil.uniba.sk

� SłoweniaSłowenia nie posiada wyodrębnionego ośrodka badańnad problematyką kobiet, ponieważ do końca latdziewięćdziesiątych dominowało tam podejścieintegracyjne. Studia nad problematyką płci/kobietkoncentrują się głównie w następujących instytucjachakademickich:

▫ Fakulteta za družbene vede (Wydział Nauk Społecznych). Uniwersytet w Lublanie: Lublana.Kontakt: Maca Jogan, Mirjana Ule, Tanja Rener,

Nevenka Sadar-ČernigojE-mail: [email protected]

[email protected]@[email protected]

Strona internetowa: www.fdv.uni-lj.si/osebne/Jogan.HTM▫ Filozofska fakulteta

(Wydział Filozofii). Uniwersytet w Lublanie: Lublana.

Instytut SocjologiiKontakt: Milica Antič-GaberE-mail: [email protected] internetowa (w języku angielskim):

www.ff.uni-lj.si/sociologija/english.htm

Studia podyplomowe „Studia nad Problematyką Kobieti Teoria Feminizmu” Kontakt: Eva BahovecE-mail: [email protected] internetowa (w języku angielskim):

www.ff.uni-lj.si/filo/english/staff/bahoveca.htm▫ Fakulteta za socialno delo

(Wydział Pracy Społecznej). Uniwersytet w Lublanie: Lublana.Kontakt: Darja ZaviršekE-mail: [email protected] internetowa:

www.vssd.uni-lj.si/SODELAVCI/ZAVIRSEK.HTML▫ Institutum Studiorum Humanitatis (ISH)

(Instytut Studiów Humanistycznych). Lublana.Kontakt: Svetlana SlapsakE-mail: [email protected] internetowa: www.ish.si

▫ Pedagoška fakulteta (Wydział Pedagogiki). Uniwersytet w Mariborze: Maribor.Kontakt: Jana BezenšekE-mail: [email protected] internetowa: www.pfmb.uni-mb.si/programi/soc/uvod.html

▫ Urad za enake možnosti (Urząd ds. Równouprawnienia). Rząd Republiki Słowenii: Lublana.Kontakt: Tanja SaleclE-mail: [email protected] internetowa (w języku angielskim): www.uem-rs.si/eng

kg601168_136 28/02/06 15:40

148

Aneks 3: Hierarchiczna struktura systemu stopni i tytułów naukowych w szkolnictwie wyższym i w sektorze B+R

Niniejszy Aneks przedstawia zarys hierarchicznej struktury systemu stopni i tytułów naukowychw krajach Enwise zgodnie z podejściem do kwestii przedstawionym w niedawnej publikacjiKomisji „She Figures 2003” (Komisja Europejska, 2003b). Powody, dla których sprawępotraktowano w sposób uogólniony, bez uwzględniania indywidualnych różnic, są następujące.Po pierwsze, jako że konkretna terminologia tytułów/stopni akademickich różni się w krajachEnwise, szczegółowe opisy nie ułatwiłby zrozumienia problemu, lecz utrudniłyby je.W publikacji „She Figures 2003”, przy opracowaniu której napotkano na takie same problemy,jasno określono terminologię1 taką jak stopnie pracowników akademickich oraz dokonanorozróżnienia pomiędzy Stopniem A (odpowiadającym profesorowi zwyczajnemu) i StopniamiB, C oraz D. Ostatnia grupa nie została zróżnicowana, ponieważ niezbędna jest dalsza pracametodologiczna w celu przeprowadzenia dogłębnej analizy zagadnienia. Po drugie, abyułatwić zrozumienie hierarchii systemów w krajach Enwise, zastosowane są trzy poziomyakademickie i naukowo-badawcze. Na przykład we wszystkich krajach Enwise pierwszystopień/tytuł pracownika naukowo-badawczego podzielony jest na podgrupy (tytuły/stopnie),ale różnice pomiędzy indywidualnymi krajami pominięte są celowo. W skrócie, postępującw ten sposób, traci się pewne szczegóły, ale otrzymuje się pewien wspólny obraz oraz uzyskujesię wgląd w hierarchię systemu. Żaden inny sposób postępowania nie byłby możliwy bezwstępnych badań specjalistycznych w tej sprawie lub bez wstępnej opracowanej metodologiidla takich specjalistycznych badań (co oczywiście wykracza poza ramy niniejszego Raportu).Większość krajów Enwise (poza Słowenią i Rumunią), zgodnie z sowieckim modelem,przyjęła dwupoziomowy system stopni naukowych. Pierwszym stopniem był Kandydat Nauk,podobny do zachodniego stopnia doktora. Zazwyczaj do uzyskania stopnia prowadziłytrzyletnie studia na poziomie podyplomowym, zakończone obroną napisanej pracy doktorskiej.Drugim stopniem naukowym był Doktor Nauk, podobny do zachodniego Doctor Habilitatus.Wymagał on obrony drugiej rozprawy i był, oczywiście, bardziej złożony. Studia podyplomoweprzeprowadzano i w krajowych akademiach nauk i na uczelniach wyższych. Posiadaniestopnia Kandydata Nauk konieczne było do dalszej kariery na ścieżce uniwersyteckiej (SW)oraz na ścieżce naukowo-badawczej (B+R).Ścieżka uniwersytecka (sektor szkolnictwa wyższego): hierarchiczna struktura tytułów/stopni(od dołu do góry) wyglądała następująco: Adiunkt, Dr habilitowany, Profesor nadzwyczajny(w niektórych krajach Enwise zwany Docentem) i Profesor Zwyczajny. Najwyższymtytułem/stopniem akademickim był tytuł Członka krajowej akademii nauk. Na ścieżceuniwersyteckiej habilitacja oznaczała i wciąż oznacza możliwość ubiegania się o tytuł Profesoranadzwyczajnego i/lub Profesora zwyczajnego. 1. Na temat dalszych szczegółów zob.też Aneks 8.

kg601168_136 28/02/06 15:40

149

Ścieżka naukowo-badawcza (sektor rządowych B+R): hierarchiczna struktura tytułów/stopni(od dołu do góry) wyglądała następująco: Asystent naukowo-badawczy, Adiunkt naukowo-badawczy odpowiadający Profesorowi nadzwyczajnemu na ścieżce uniwersyteckiej orazAdiunkt naukowo-badawczy odpowiadający profesorowi zwyczajnemu na ścieżceuniwersyteckiej. Na ścieżce naukowo-badawczej habilitacja oznaczała i nadal oznacza możliwośćubiegania się o tytuł Adiunkta naukowo-badawczego, odpowiadającego profesorowinadzwyczajnemu i/lub tytuł Adiunkta naukowo-badawczego odpowiadającego profesorowizwyczajnemu.Opisana hierarchiczna struktura stopni i tytułów naukowych różni się nieznacznie pomiędzykrajami Enwise, ale w większości są to różnice pod względem konkretnie używanej terminologii,a nie struktury.Zmiany stopni w latach 1990-1995 i późniejStosowany wcześniej stopień naukowy Kandydat nauk został zrównany z zachodnim stopniemnaukowym doktora. Drugi stopień naukowy, Doktor nauk, został zrównany z zachodnimstopniem Doktor habilitowany. Taka sytuacja miała miejsce w Polsce, natomiast na Węgrzechzastąpiono go naukowym stopniem Doktora Węgierskiej Akademii Nauk. Bułgaria, RepublikaCzeska oraz Republika Słowacka zachowały stopień naukowy Doktora nauk. W państwachbałtyckich drugi stopień naukowy, Doktor nauk, został zastąpiony przez stopień Doktorhabilitowany, a uczelniom wyższym przywrócono prawo nadawania stopnia naukowegodoktora. W społecznościach naukowych od czasu do czasu toczą się gorące debaty na temattego ostatniego stopnia i jego ewentualnego zniesienia.Od 2000 roku w Estonii I na Łotwie nie jest już przyznawany stopień naukowy Doktor nauk,którego zastąpił w 1994 roku Doktor habilitowany. Wcześniejszy, sowiecki dwupoziomowysystem stopni naukowych został przekształcony w jednopoziomy system stopni akademickichw tych krajach. W przeciwieństwie do Estonii i Łotwy, Litwa zachowała stopień naukowyDoktor habilitowany, ale ten stopień oraz stopień naukowy Doktor nauk, zostały na Litwiepoddane nostryfikacji. „Oznaczało to, że Litewska Rada Naukowa dokonała weryfikacjiwszystkich rozpraw obronionych w czasach komunistycznych pod kątem jakości naukowej orazlojalności wobec państwa litewskiego. Niektóre prace z nauk społecznych i humanistycznych,zwłaszcza w dziedzinie tak zwanego komunizmu naukowego, nie zostały nostryfikowane, a ichautorzy nie otrzymali stopni Doktora nauk i/lub Doktora habilitowanego” (Zvinkliene, 2003).

Szczególny przypadek NRDDwa poziomy stopni naukowych stosowano także w NRD. Pierwszym stopniem naukowymbył Doktor branży akademickiej (Doktor eines Wissenschaftszweiges), podobny do zachodniegostopnia akademickiego doktora Ph.D., a drugim stopniem był – Doktor habilitowany (Dr.Habil.).Ten stopień został zastąpiony w roku 1968 przez Doktora nauk (DSc) (Doktor derWissenschaften). Po zjednoczeniu Niemiec osobom ze stopniem Doktora nauk zaproponowanoformalny sposób powrócenia do stopnia Dr.Habil., gdyż był on zawsze stosowany w Niemczech.Typowa struktura ścieżki uniwersyteckiej w NRD wyglądała następująco: asystent naukowyz umową na czas określony (dla absolwentów), pracownik naukowy z umową na czasnieokreślony (z reguły doktor), docent oraz profesor (posiadający stopień doktoranauk/habilitację); oraz w przypadku rządowego sektora B+R: pracownik naukowo-badawczyz umową na czas nieokreślony (z reguły z doktoratem) oraz profesor (z habilitacją).

kg601168_136 28/02/06 15:40

150

Aneks 4: Przekształcenia w sektorze B+R w państwach bałtyckich

W Estonii prawo o organizacjach naukowo-badawczych zastąpiła nowa ustawa o OrganizacjiBadań Rozwojowych przyjęta w 1997 roku. Stworzyła ona podstawę strukturalnej reformyjednostek naukowo-badawczych, w szczególności w zakresie mechanizmów finansowaniatakich instytucji. Estońska Fundacja Nauki (ESF) oraz Fundacja Innowacji, obecnie będącaczęścią Estońskiej Agencji Przedsiębiorczości (EAS), zostały przekształcone w niezależneagencje non-profit, rozdzielające otrzymywany od państwa budżet w postaci grantów. ESFprzyznaje około 25% funduszy przeznaczonych na badania w formie grantów, zaś MinisterstwoEdukacji i Badań Naukowych, poprzez swój organ doradczy, Radę Kwalifikacji Naukowych– pozostałe 75%. Proces włączania instytutów naukowo-badawczych, które wcześniej należałydo Estońskiej Akademii Nauk, w obręb czterech Estońskich Uczelni Wyższych miał miejscew latach 1996-1998. (Ergma, 2003)Reorganizacja systemu finansowania działalności naukowo-badawczej na Łotwie przebiegław podobny sposób. Wcześniejsze instytucje naukowo-badawcze Łotewskiej Akademii Nauk,będące teraz niezależnymi rządowymi organizacjami naukowo-badawczymi non-profit, nieotrzymują funduszy na działalność naukową bezpośrednio z budżetu państwa, jak to byłow poprzednim okresie, lecz fundusze przyznawane są w formie grantów badawczych przezŁotewską Radę Nauki (LCS) na zasadzie konkursu. Proces włączania państwowych instytucjinaukowo-badawczych w obręb łotewskich uczelni wyższych rozpoczął się w 1995 rokui formalnie zakończył w 1998 roku. Celem tego przedsięwzięcia było unowocześnienie uczelniwyższych i rozbudowa ich możliwości badawczych. Jednak włączenie państwowych instytutównaukowo-badawczych w obręb uczelni wyższych był w pewnym sensie procesem formalnym.Do dziś wszystkie instytuty posiadają prawną niezależność, choć od strony formalnej sąinstytutami uczelni wyższych. Nowa faza transformacji sektora B+R rozpoczęła się w 2004 roku.Status prawny państwowych instytutów naukowo-badawczych zmieni się; istnieć będzie tylko5 do 7 takich instytutów, większość z nich będzie w pełni włączona w obręb uczelni wyższych,zaś kilka zostanie przekształconych w państwowe jednostki komercyjne. (Bundule, 2003)Na Litwie większa część możliwości B+R skupiona jest w sektorze Szkolnictwa Wyższegoi sektorze Rządowym w formie państwowych jednostek naukowo-badawczych orazuczelnianych jednostek naukowo-badawczych. B+R szkolnictwa wyższego i rządowe B+Rfinansowane są z budżetu; jednak dodatkowe fundusze pochodzą od różnych fundacji. Naprzykład indywidualni badacze lub ich grupy mogą ubiegać się o granty w Litewskim FunduszuPaństwowych Badań Naukowych i Szkolnictwa Wyższego na badania, przygotowaniemonografii naukowych itp.

kg601168_136 28/02/06 15:40

151

Potencjał badawczy nie zmienił się od co najmniej pięciu lat: wydatki brutto na B+R (GERD)wynoszą około 0,52% Produktu Krajowego Brutto (PKB). Wzrost nakładów kapitałowychw sektorze B+R szkolnictwa wyższego i rządowego nie jest wystarczający, koszty osobowewynoszą prawie 80% wydatków, pomimo wzrostu nakładów na B+R w biznesie w 2000i 2001 roku.W dniu 1 października 2002 roku weszła w życie nowa wersja Ustawy o Badaniach Naukowychi Szkolnictwie Wyższym. Politykę naukowo-badawczą kształtuje i wdraża MinisterstwoEdukacji i Nauki we współpracy z Naukową Radą Litwy.W celu poprawy koordynacji działań B+R na Litwie oraz zwiększenia wydajności systemuB+R w kraju, w 2002 roku Rząd utworzył Radę ds. Nauki i Technologii. Rada składa sięz ministrów związanych z B+R, wybitnych badaczy oraz przedstawicieli przemysłu. Radzieprzewodniczy Premier.Pod koniec okresu przekształceń wiele instytutów wcześniejszej Litewskiej Akademii Nauk,które po obaleniu Akademii Nauk w 1991 roku jako niezależnego systemu naukowego stałosię instytucjami rządowymi, zachowało niezależność od uczelni wyższych jako państwoweinstytuty naukowo-badawcze. Status uczelnianego instytutu naukowo-badawczego podobnyjest do statusu państwowego instytutu naukowo-badawczego. Uczelniane instytuty naukowo-badawcze są bardziej zorientowane na badania ogólne i działają w obrębie dziedzin naukowo-badawczych związanych z dydaktyką uczelni. Uczelnia wyznacza jedną trzecią członków radytakiego instytutu. Państwowe jednostki naukowo-badawcze podlegają odpowiednimministerstwom albo uczelniom. Działalność instytutów ministerialnych skoncentrowana jestna badaniach stosowanych i/lub rozwoju.

kg601168_136 28/02/06 15:40

152

Aneks 5: Ustawodawstwo dotyczące szkolnictwa wyższego w krajach Enwise

(Okres przejściowy i reformy w perspektywie rozszerzenia Unii Europejskiej)

Kraj Ustawodawstwo Rok

Bułgaria – Ustawa o autonomii szkolnictwa wyższego (przyjęta w 1991 roku) 1990

– Ustawa o szkolnictwie wyższym (modyfikująca Ustawę z 1990 roku) 1995

Republika Czeska – Ustawa o szkolnictwie wyższym 1992

– Ustawa o szkolnictwie wyższym 1997

Estonia – Ustawa o uniwersytetach 1995

Litwa – Ustawa o badaniach naukowych i szkolnictwie wyższym 1991


– Ustawa o badaniach naukowych i szkolnictwie wyższym 2002

Łotwa – Ustawa o działalności naukowej 1992

– Ustawa o instytucjach szkolnictwa wyższego (z poprawkami z 2000 roku) 1995

– Ustawa o szkolnictwie 1998

– Ustawa o szkolnictwie zawodowym 1999

Polska – Ustawa o szkolnictwie wyższym 1990

Rumunia – Ustawa o akredytacji instytucji szkolnictwa wyższego i uznawaniu dyplomów 1993

– Ustawa o szkolnictwie ze zmianami i aneksami 1995

– Ustawa o pracownikach dydaktycznych 1997

– Ustawa dotycząca prywatnego szkolnictwa wyższego 2002

– Ustawa dotycząca filii rumuńskich instytucji szkolnictwa wyższego zagranicą 2002

Republika Słowacka – Ustawa o szkolnictwie 1990


– Ustawa o administracji państwowej I samorządzie 1992

– nowa wersja tej Ustawy 1996

Słowenia – Ustawa o szkolnictwie wyższym 1993

– Poprawka 1999

Węgry – Nowa ustawa o szkolnictwie wyższym 1993

Komentarz do danych zawartych w tabeli:� Ze względu na niedoskonałości zmian inicjowanych oddolnie, Ustawy o szkolnictwie

wyższym przyjęte w większości krajów Enwise w pierwszej fazie (1990-1995) zostały wewłaściwym trybie poprawione po roku 1995.

� W czasie całego okresu przejściowego KEŚW oraz państwa bałtyckie miały różne priorytetyprzy wprowadzaniu reformy ustawodawczej. KEŚW do roku 1995 koncentrowały się nareformowaniu ustawodawstwa o szkolnictwie wyższym, natomiast państwa bałtyckie zaswój priorytet przyjęły wprowadzenie nowego prawa związanego z badaniami. Jakpodkreślono w analizie sektorów B+R w KEŚW zaprezentowanej w Rozdziale 2, Słoweniabyła prawdopodobnie jedynym krajem, gdzie podczas pierwszej fazy wprowadzonorównież ustawy związane z funkcjonowaniem sektora B+R.

� W fazie reform wprowadzanych odgórnie w krajach KEŚW (1995-1998/9), równolegledo poprawek do aktów prawnych o szkolnictwie wyższym, podejmowano również reformyustawodawcze w dziedzinie badań. Państwa bałtyckie zaczęły reformować szkolnictwowyższe od roku 1995, po wprowadzeniu zmian w ustawodawstwie związanym z badaniamiw pierwszej fazie.

kg601168_136 28/02/06 15:40

153

Aneks 6: Pracownicy nauki w krajach Enwise w sektorze B+R w 2001 r.

Sektor Sektor Sektorprzedsię- szkolnictwa Sektor instytucji Sektory

biorstw wyższego rządowy non-profit razem

Bułgaria Kobiety 605 12,6% 875 18,2% 3 301 68,8% 16 0,3% 4 797 100,0%

Mężczyźni 620 10,8% 1 613 28,2% 3 462 60,4% 35 0,6% 5 730 100,0%

Ogółem 1 225 11,6% 2 488 23,6% 6 763 64,2% 51 0,5% 10 527 100,0%

Republika Kobiety 1 341 18,8% 3 504 49,1% 2 234 31,3% 54 0,8% 7 133 100,0%Czeska Mężczyźni 6 777 34,9% 7 580 39,0% 4 853 25,0% 229 1,2% 19 439 100,0%

Ogółem 8118 30,6% 11 084 41,7% 7 087 26,7% 283 1,1% 26 572 100,0%

Estonia Kobiety 164 8,3% 1 434 72,8% 349 17,7% 22 1,1% 1 969 100,0%

Mężczyźni 343 13,2% 1 913 73,5% 326 12,5% 19 0,7% 2 601 100,0%

Ogółem 507 11,1% 3 347 73,2% 675 14,8% 41 0,9% 4 570 100,0%

Litwa Kobiety 248 5,2% 3 439 71,5% 1 114 23,2% 10 0,2% 4 811 100,0%

Mężczyźni 343 6,3% 3 800 70,0% 1 269 23,4% 14 0,3% 5 426 100,0%

Ogółem 59 1 5,8% 7 239 70,7% 2 383 23,3% 24 0,2% 10 237 100,0%

Łotwa Kobiety 518 17,3% 2 059 68,6% 419 14,0% 4 0,1% 3 000 100,0%

Mężczyźni 405 14,7% 1 974 71,5% 381 13,8% 1 0,0% 2 761 100,0%

Ogółem 923 16,0% 4 033 70,0% 800 13,9% 5 0,1% 5 761 100,0%

Polska Kobiety 3 332 9,9% 24 925 74,3% 5 307 15,8% : 33 564 100,0%

Mężczyźni 8 464 15,5% 39 072 71,6% 7 054 12,9% : 54 590 100,0%

Ogółem 11 796 13,4% 63 997 72,6% 12 361 14,0% : 88 154 100,0%

Rumunia Kobiety 4 835 47,4% 2 470 24,4% 2 802 27,7% : 10 107 100,0%

Mężczyźni 6 821 50,6% 3 707 27,5% 2 962 22,0% : 13 490 100,0%

Ogółem 11 656 49,4% 6 177 26,2% 5 764 24,4% : 23 597 100,0%

Republika Kobiety 644 16,9% 2 089 54,7% 1 083 28,4% : 3 816 100,0%Słowacka (1)

Mężczyźni 1612 28,0% 2 801 48,6% 1 355 23,5% : 5 768 100,0%

Ogółem 2 256 23,5% 4 890 51,0% 2 438 25,4% : 9 584 100,0%

Słowenia Kobiety 471 20,0% 1 007 42,7% 862 36,6% 18 0,8% 2 358 100,0%

Mężczyźni 1 114 26,5% 1 947 46,3% 1 057 25,1% 86 2,0% 4 204 100,0%

Ogółem 1 585 24,2% 2 954 45,0% 1 919 29,2% 104 1,6% 6 562 100,0%

Węgry Kobiety 1 208 12,9% 6 313 67,4% 1 842 19,7% : 9 363 100,0%

Mężczyźni 3 700 19,5% 11 958 63,0% 3 330 17,5% : 18 988 100,0%

Ogółem 4 908 17,3% 18 271 64,4% 5 172 18,2% : 28 351 100,0%

Enwise-10 Kobiety 13 366 16,5% 48 115 59,5% 19 313 23,9% 124 0,2% 80 918 100,0%

Mężczyźni 30 199 22,7% 76 365 57,4% 26 049 19,6% 384 0,3% 132 997 100,0%

Ogółem 43 565 20,4% 124 480 58,2% 45 362 21,2% 508 0,2% 213 915 100,0%

EU-15 (2) Kobiety 51 952(3) 17,5% 200 981 67,9% 43 268 14,6% : 296 201(4) 100,0%

Mężczyźni 294 194(3) 37,2% 399 142 50,5% 96 742 12,2% : 790 078(4) 100,0%

Ogółem 346 146(3) 31,9% 600 123 55,2% 140 010 12,9% : 1 086 279(4) 100,0%

Źródło: Komisja Europejska 2003b.Wyjątki od roku referencyjnego: BG, EE, LV (HES+GOV), PL, SI: 2000

Uwagi: (1) Przeliczenie na zatrudnionych pracowników w pełnym wymiarze godzin jako wyjątek od liczby osób(2) Rok referencyjny: 2000 (wyjątek: AT: 1998) (3) Wyłączywszy BE, NL, LU, SE, UK, ponieważ dla tych krajów w przypadku sektora przedsiębiorstw nie były dostępne dane podzielone

pod względem płci. Stanowi to dodatkową liczbę 150 000 badaczy, czyli około 30% BES.(4) Sektor PNP nie uwzględniony w obliczeniach.

kg601168_136 28/02/06 15:40

154

Aneks 7: Pracownicy nauki w krajach Enwise wg płci i liczby osób w 2001 r.

Sektor Sektor Sektorprzedsię- szkolnictwa Sektor instytucji Sektory

biorstw wyższego rządowy non-profit razem

Bułgaria Kobiety 605 12,6% 875 18,2% 3 301 68,8% 16 0,3% 4 797 100,0%

Mężczyźni 620 10,8% 1 613 28,2% 3 462 60,4% 35 0,6% 5 730 100,0%

Ogółem 1 225 11,6% 2 488 23,6% 6 763 64,2% 51 0,5% 10 527 100,0%

Republika Kobiety 1 341 18,8% 3 504 49,1% 2 234 31,3% 54 0,8% 7 133 100,0%Czeska Mężczyźni 6 777 34,9% 7 580 39,0% 4 853 25,0% 229 1,2% 19 439 100,0%

Ogółem 8 118 30,6% 11 084 41,7% 7 087 26,7% 283 1,1% 26 572 100,0%

Estonia Kobiety 164 8,3% 1 434 72,8% 349 17,7% 22 1,1% 1 969 100,0%

Mężczyźni 343 13,2% 1 913 73,5% 326 12,5% 19 0,7% 2 601 100,0%

Ogółem 507 11,1% 3 347 73,2% 675 14,8% 41 0,9% 4 570 100,0%

Litwa Kobiety 248 5,2% 3 439 71,5% 1 114 23,2% 10 0,2% 4 811 100,0%

Mężczyźni 343 6,3% 3 800 70,0% 1 269 23,4% 14 0,3% 5 426 100,0%

Ogółem 591 5,8% 7 239 70,7% 2 383 23,3% 24 0,2% 10 237 100,0%

Łotwa Kobiety 518 17,3% 2 059 68,6% 419 14,0% 4 0,1% 3 000 100,0%

Mężczyźni 405 14,7% 1 974 71,5% 381 13,8% 1 0,0% 2 761 100,0%

Ogółem 923 16,0% 4 033 70,0% 800 13,9% 5 0,1% 5 761 100,0%

Polska Kobiety 3 332 9,9% 24 925 74,3% 5 307 15,8% : 33 564 100,0%

Mężczyźni 8 464 15,5% 39 072 71,6% 7 054 12,9% : 54 590 100,0%

Ogółem 11 796 13,4% 63 997 72,6% 12 361 14,0% : 88 154 100,0%

Rumunia Kobiety 4 835 47,4% 2 470 24,4% 2 802 27,7% : 10 107 100,0%

Mężczyźni 6 821 50,6% 3 707 27,5% 2 962 22,0% : 13 490 100,0%

Ogółem 11 656 49,4% 6 177 26,2% 5 764 24,4% : 23 597 100,0%

Republika Kobiety 644 16,9% 2 089 54,7% 1 083 28,4% : 3 816 100,0%Słowacka (1)

Mężczyźni 1 612 28,0% 2 801 48,6% 1 355 23,5% : 5 768 100,0%

Ogółem 2 256 23,5% 4 890 51,0% 2 438 25,4% : 9 584 100,0%

Słowenia Kobiety 471 20,0% 1 007 42,7% 862 36,6% 18 0,8% 2 358 100,0%

Mężczyźni 1 114 26,5% 1 947 46,3% 1 057 25,1% 86 2,0% 4 204 100,0%

Ogółem 1 585 24,2% 2 954 45,0% 1 919 29,2% 104 1,6% 6 562 100,0%

Węgry Kobiety 1 208 12,9% 6 313 67,4% 1 842 19,7% : 9 363 100,0%

Mężczyźni 3 700 19,5% 11 958 63,0% 3 330 17,5% : 18 988 100,0%

Ogółem 4 908 17,3% 18 271 64,4% 5 172 18,2% : 28 351 100,0%

Enwise-10 Kobiety 13 366 16,5% 48 115 59,5% 19 313 23,9% 124 0,2% 80 918 100,0%

Mężczyźni 30 199 22,7% 76 365 57,4% 26 049 19,6% 384 0,3% 132 997 100,0%

Ogółem 43 565 20,4% 124 480 58,2% 45 362 21,2% 508 0,2% 213 915 100,0%

EU-15 (2) Kobiety 51 952(3) 17,5% 200 981 67,9% 43 268 14,6% : 296 201(4) 100,0%

Mężczyźni 294 194(3) 37,2% 399 142 50,5% 96 742 12,2% : 790 078(4) 100,0%

Ogółem 346 146(3) 31,9% 600 123 55,2% 140 010 12,9% : 1 086 279(4) 100,0%

Źródło: Komisja Europejska 2003b.Wyjątki od roku referencyjnego: BG, EE, LV (HES+GOV), PL, SI: 2000

Uwagi: (1) Przeliczenie na zatrudnionych pracowników w pełnym wymiarze godzin jako wyjątek od liczby osób(2) Rok referencyjny: 2000 (wyjątek: AT: 1998) (3) Wyłączywszy BE, NL, LU, SE, UK, ponieważ dla tych krajów w przypadku sektora przedsiębiorstw nie były dostępne dane podzielone

pod względem płci. Stanowi to dodatkową liczbę 150 000 badaczy, czyli około 30% BES.(4) Sektor PNP nie uwzględniony w obliczeniach.

kg601168_136 28/02/06 15:40

155

Aneks 8: Stopnie naukowe pracowników akademickich w krajach Enwise

Poniżej wyszczególnione są przyznawane kadrze akademickiej stopnie, o których mowa jestw Rozdziale 3. Stopień lub stopnie, odpowiadające Stopniowi A oraz zbiorcze Stopnie B, Ci D podane są w tabeli osobno dla każdego kraju.

BułgariaA: ProfesorB-D: Profesor nadzwyczajny, Asystent-wykładowca, Asystent.Republika CzeskaA: ProfesorB-D: Profesor nadzwyczajny, Starszy asystent, Asystent-wykładowca.Estonia1

A: ProfesorB-D: Profesor nadzwyczajny, Dr hab., Asystent, Pozostałe.LitwaA: ProfesorB-D: Profesor nadzwyczajny, pozostali pracownicy dydaktyczni.ŁotwaA: Profesor zwyczajnyB-D: Profesor nadzwyczajny, Dr hab., Adiunkt, Asystent-wykładowca, Asystent

naukowo-badawczy.PolskaA: Profesor B-D: Doktor, Doktor hab.RumuniaBrak danych.Republika SłowackaA: ProfesorB-D: Docent, Starszy wykładowca, Lektor, Wykładowca.SłoweniaA: ProfesorB-D: Profesor nadzwyczajny, Dr hab.WęgryA: Profesor (Egyetemi Tanár)B-D: Docent (Docens), Adiunkt (Adjunktus), Asystent (Tanársegéd).1. Dane dotyczące pracowników akademickich obejmują uczelnie wyższe i ośrodki badawcze w ramach uczelni wyższych (większośćinstytutów badawczych została włączona w ich strukturę). Dane te przedstawione są w przeliczeniu na zatrudnionych pracownikóww pełnym wymiarze godzin i obejmują działalność edukacyjną i B+R.

kg601168_136 28/02/06 15:40

156

Aneks 9: Kobiety w Krajowych Akademiach Nauk w krajach Enwise

Kraj Rozmieszczenie Zarząd Rada Wykonawcza Walne Zgromadzenie

Bułgaria Ogółem 11 12 59

Kobiety 0 3 1

% kobiet 0% 25% 2%

Republika Czeska Ogółem 7 10 246

Kobiety 2 0 30

% kobiet 29% 0% 12%

Estonia Ogółem 12 8 57

Kobiety 1 0 1

% kobiet 8% 0% 2%

Litwa Ogółem 7 Nie dotyczy 40

Kobiety 1 Nie dotyczy 1

% kobiet 14% Nie dotyczy 3%

Łotwa Ogółem 6 28 97

Kobiety 0 5 12

% kobiet 0% 18% 12%

Polska Ogółem 4 32 191

Kobiety 0 1 4

% kobiet 0% 3% 2%

Rumunia Ogółem 6 17 181

Kobiety 1 1 Brak danych

% kobiet 17% 6% Brak danych

Republika Słowacka Ogółem 15 10 84

Kobiety 2 3 19

% kobiet 13% 30% 23%

Słowenia Ogółem 13 Nie dotyczy 73

Kobiety 2 Nie dotyczy 2

% kobiet 15% Nie dotyczy 3%

Węgry Ogółem 20 6 337

Kobiety 0 0 11

% kobiet 0% 0% 3%

ENWISE-10* Ogółem 101 123 1 365

Kobiety 9 13 81

% kobiet 9% 11% 6%

Źródło: od różnych członkiń Grupy Eksperckiej Enwise.Uwaga: * Dane ogółem w przypadku Rad Wykonawczych dla Enwise-8 – bez Litwy i Słowenii

Dane ogółem w przypadku Walnych Zgromadzeń dla Enwise-9 – bez Rumunii

Należy rozważyć dwa aspekty funkcjonowania modelu Akademii Nauk, który odziedziczonyzostał po okresie sowieckim. Na przykład w 2002 roku wśród 97 pełnych członków ŁotewskiejAkademii Nauk, która została przekształcona w stowarzyszenie wybitnych naukowców, byłotylko 12 kobiet, a wśród członków Senatu – tylko pięć kobiet-naukowców. W 1995 roku naLitwie po raz pierwszy wybrano kobietę na kierownika wydziału nauk rolniczych i leśnychw Prezydium Litewskiej Akademii Nauk; trzy lata później, tylko jedna kobieta została wybranana członka akademii w dziedzinie agronomii.Jeśli chodzi o drugi wymiar, to obecnie na Łotwie, z łącznej liczby 33 dyrektorów państwowychinstytucji badawczych, tylko trzy to kobiety. Taka sama jest sytuacja w Republice Czeskiej:w 2000 roku z 2400 członków kadry naukowej w Akademii 1000 stanowiły kobiety, ale tylko118 (jedna trzecia) było na stanowiskach kierowniczych. Kolejnego przykładu dostarczająbadania prowadzone w 2002 roku przez Słowacką Akademię Nauk (Sedová, 2003). Był toprojekt pilotażowy badający sytuację, kwalifikacje i pozycję badaczek. Zebrano dane podzielonepod względem płci w celu analizy reprezentacji kobiet-naukowców na stanowiskachkierowniczych, w komitetach i organach decyzyjnych. Badania przede wszystkim pokazały,że choć kobiety stanowiły 32,7% kadry pracującej w Słowackiej Akademii Nauk, istniała różnicaw pionowym rozmieszczeniu danych. Zauważono konsekwentne rozbieżności: kobiety nanajwyższym szczeblu stanowiły 15,6%, zaś na drugim, niższym – 42,1%.

kg601168_136 28/02/06 15:40

157

Annex 10:Grupa Helsińska: Kobiety i Nauka.Członkinie z krajów ENWISE.

Kraj IMIĘ I NAZWISKO TYTUŁ WYDZIAŁ INSTYTUCJA E-MAIL

BG Dr.Sc. Margarita ATANASSOVA Profesor nadzwyczajny Ubezpieczenia Pracy Uniwersytet Krajowej [email protected]

i Ubezpieczenia Społeczne i Swiatowej Ekonomii

CZ Dr Hana FRÝDOVÁ Starszy urzednik Polityka Badań Rozwojowych Ministerstwo Edukacji, [email protected]

Młodzieży i Sportu

Dr Iva LEKEŠOVÁ Polityka Badań Rozwojowych Ministerstwo Edukacji, [email protected]

Młodzieży i Sportu

EE Ms Tiia RAUDMA Doradca ds. polityki Ministerstwo Edukacji [email protected]

HU Dr Ildiko HRUBOS Profesor Socjologia i polityka Uniwersytet Nauk Ekonomicznych [email protected]

społeczna i Administracji Publicznej w Budapeszcie

LV Dr Dace GERTNERE Profesor nadzwyczajny, Wydział Badań Uniwersytet Łotewski [email protected]

Dyrektor

Dr Meilute TALJUNAITE Profesor nadzwyczajny Nauki Polityczne Litewski Uniwersytet Prawa [email protected]

PL Joanna PININSKA Profesor Instytut Hydrologii Uniwerstytet Warszawski [email protected]

i Geologii Inżynierskiej

RO Florica Mioara TRIPSA Profesor Fundatia Pentru [email protected]

Educatie Si Sanatate

SK Magdaléna PISCOVÁ Przewodnicząca Instytut Socjologii Słowacka Akademia [email protected]

Rady Naukowców Nauk (SAN)

Sl Maca JOGAN Profesor Wdział Nauk Społecznych Uniwersytet w Lublanie [email protected]

Dr Andreja UMEK-VENTURINI Doradca Rządu Ministerstwo Edukacji, [email protected]

Nauki i Sportu

Annex 11:Podgrupa Helsińska ds. StatystykiCzłonkinie z krajów ENWISE.

Kraj IMIĘ I NAZWISKO TYTUŁ WYDZIAŁ INSTYTUCJA E-MAIL

BG Reny PETKOVA Sekcja „Statystyka w Usługach” Krajowy Instytut Statystyki [email protected]

CZ Miluše KOPÁČKOVÁ Wydział Technologii Czeski Urząd Statystyczny [email protected]

i Statystyki Usług Pozarynkowych

EE Aavo HEINLO Sekcja Statystyki Szkolnictwa i Badań Estoński Urząd Statystyczny [email protected]

HU Katalin JANAK Węgierski Główny Urząd Statystyczny [email protected]

LV Maranda BEHMANE Wydział Statystyki Społecznej Główne Biuro Statystyczne Lotwy [email protected]

LT Danguole ARESKIENE Sekcja Statystyki Główne Biuro Statystyczne Litwy [email protected]

PL Dr Maria ANTOSIK Centrum Przetwarzania Informacji [email protected]

RO Adriana OPRIS Główny Dyrektor statystyki Institutul national de Statistica [email protected]

przemysłowej i budowlanej

SK Marta MOSNA Departament Nauki i Techniki Ministerstwo Edukacji [email protected]

Sl Metka Urząd Statystyczny Republiki Słowenii [email protected]

MEDVEŠEK-MILOŠEVIČ

kg601168_136 28/02/06 15:40

158

5PR – Piąty Ramowy Program Badań w zakresieRozwoju i Zastosowania Badań i Technologii UniiEuropejskiej

6PR – Szósty Ramowy Program Badań w zakresieRozwoju i Zastosowania Badań i Technologii UniiEuropejskiej.

A&HCI – Indeks Cytowań Sztuki i NaukHumanistycznycznych

AG – grupa doradcza (denomination 6PR)BES – sektor przedsiębiorstw (w B+R)CEDAW – Konwencja CERN – Europejski Ośrodek Badań Jądrowych CNRS – Francuskie Narodowe Centrum Badan

Naukowych CREST – Komitet Badań Naukowo-TechnicznychDG – Dyrektoria Generalna (Komisji Europejskiej)EAS – Estońska Agencja Przedsiębiorczości EESD – Energia, środowisko i zrównoważony rozwój

(program tematyczny 6PR)EMM – Moduł Zarządzania Ekspertami, EMM (baza

danych ekspertów 6PR)Enwise – Powiększenie Liczby Kobiet w Nauce na

WschodzieERA – Europejska Przestrzeń BadawczaESF – Estońska Fundacja Nauki EUROSTAT – Urząd Statystyczny Wspólnot

EuropejskichEXSIS – baza danych ekspertów 5PRGERD – Ogólne Wydatki na B+R Brutto (Total Gross

Expenditure on R&D) GOV – sektor rządowy (w B+R)GROWTH – Konkurencyjny i zrównoważony rozwój

(Competitive & Sustainable Growth) (programtematyczny w 5PR)

HCSO – Węgierski Główny Urząd StatystycznyHES – sektor przedsiębiorstw (w B+R)IHP – Zwiększenie ludzkiego potencjału badawczego

i podstw wiedzy socjo-ekonomicznejIMF – Międzynarodowy Fundusz NarodowyINCO – Utwierdzenie międzynarodowej roli

wspólnotowych badań naukowych

IST – Przyjazne dla użytkownika społeczeństwoinformatyczne

JINR – Zjednoczony Instytut Badań JądrowychKEŚW – Kraje Europy Środkowej i Wschodniej KK – Kraje KandydująceKPK – krajowe punkty kontaktoweKraje Enwise: – Bułgaria, Estonia, Litwa, Łotwa,

Polska, Republika Czeska, Republika Słowacka,Rumunia, Słowenia, Węgry

LCS – Łotewska Rada NaukMCF – stypendia Marie CurieMUFA – Fundusz Rozwoju Technicznego (Węgry)NGO – Krajowy Ośrodek Kontaktowy – Kobiety

w NauceNKFP – Krajowy Program Badań RozwojowychOECD – Organizacja Współpracy Gospodarczej

i RozwojuOTKA – Węgierski Fundusz Badań NaukowychPHARE – Program Pomocy Polsce i Węgrom

w Restrukturyzacji Gospodarki)PKB – Produkt Krajowy BruttoPNP – sektor prywatnych instytucji non-profit (w B+R)PR – Ramowy Program Badań w zakresie Rozwoju

i Zastosowania Badań i Technologii Unii EuropejskiejQoL – Poprawa jakości życia i gospodarowanie żywymi

zasobamiRAS – Rumuńska Akademia NaukSFRJ – Socjalistyczna Federacyjna Republika

JugosławiiSME – Promocja innowacji oraz udziału małych

i średnich przedsiębiorstwSMEs – małe i średnie przedsiębiorstwaSW – szkolnictwo wyższeTEMPUS – Transeuropejski Program Wymiany

UniwersyteckiejUE – Unia EuropejskaUNDP – Program ONZ ds. Rozwoju W&S – „Kobiety i Nauka”

Skróty

kg601168_136 28/02/06 15:40

kg601168_136 28/02/06 15:40

160

Źródła ogólneBen-David, Joseph (1971). The scientist’s rolein society. A comparative study. EnglewoodCliffs: Prentice-Hall N.J.Blackburn, R., Browne, J., Brooks, B. i Jarman,J. (2002). ‘Explaining Gender Segregation’.W: The British Journal of Sociology, 53/4:513-536.Bourque, Susan C. i Warren, Kay B. (1990).‘Access is not enough: Gender perspectives ontechnology and education’. W: I. Tinker(red.), Persistent inequalities: Women andworld development, New York – Oxford:Oxford University Press, 83-100.Clarke, Steve (2001). ‘Earnings of men andwomen in the EU: the gap narrowing but onlyslowly’. W: Statistics in Focus, Theme 3,5/2001, Luxembourg: OPOCE. Numerkatalogowy KS-NK-01-005-EN-I. ISSN 1024-4352.Cockburn, Cynthia (1985). Machinery ofdominance: women, men and technical know-how. London: Pluto Press.Dunne, Mary (2003). ‘Education in Europe.Key Statistics 2000/2001’. W: Statistics inFocus, Theme 3, 13/2003, Luxembourg:OPOCE. Numer katalogowy KS-NK-03-013-EN-C. ISSN 1024-4352.Elson, Diane i Catagay, Nilufer (2000). Thesocial content of macroeconomic policies.New York: United Nations Publications. Komisja Europejska (1998-2003). Regularreports on progress towards accession andstrategy papers for Bulgaria, Czech Republic,Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Poland,Romania, Slovak Republic and Slovenia,dostępne na stronie internetowej: http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2003/index.htmKomisja Europejska (1999). Women andScience – Mobilising women to enrichEuropean research (COM (1999) 76),dostępne na stronie internetowej:http://europa.eu.int/comm/research/science-society/documents_en.htmlKomisja Europejska (2001). Science andSociety Action Plan (COM (2001) 714).Luxembourg: OPOCE. ISBN: 92-894-3025-7.Komisja Europejska (2002). National Policieson Women and Science in Europe.Luxembourg: OPOCE. ISBN: 92-894-3579-8. Komisja Europejska (2003a). Third EuropeanReport on Science & Technology Indicators–Towards a Knowledge-based Economy.Luxembourg: OPOCE. ISBN: 92-894-1795-1.Komisja Europejska (2003b). She Figures 2003.Luxembourg: OPOCE. ISBN: 92-894-5812-7.Komisja Europejska (2003c). Key Figures2003-2004. Luxembourg: OPOCE. ISBN: 92-894-5814-3.Komisja Europejska (2003d). Investingin Research: An action Plan for Europe.Luxembourg: OPOCE. ISBN: 92-894-5909-3.Evans, Richard E. (1977). The Feminists.New York: Harper & Row.Feldman, Saul D. (1974). Escape from theDolls’ House: Women in graduate andprofessional school education. New York:McGraw Hill. Franco, Ana i Jouhette, Sylvain (2003). ‘LabourForce Survey. Principal results 2002. EU andEFTA countries’. W: Statistics in Focus,Theme 3, 15/2003, Luxembourg: OPOCE.Numer katalogowy KS-NK-03-015-EN-C.ISSN 1024-4352.

Franco, Ana i Blöndal, Lárus. (2003). ‘LabourForce Survey. Principal results 2002.Acceding countries’. W: Statistics in Focus,Theme 3, 16/2003, Luxembourg: OPOCE.Numer katalogowy KS-NK-03-016-EN-N.ISSN 1024-4352.Frank, Simona (2003). ‘R&D expenditure andpersonnel in the candidate countries in 2000’.W: Statistics in Focus, Theme 9, 1/2003,Luxembourg: OPOCE. Numer katalogowyKS-NS-03-00-EN-N. ISSN 1609-5995.Gal, Susan i Kligman, Gail (2000). The politicsof gender after socialism. A comparative-historical essay. Princeton: PrincetonUniversity Press.Gavin, Brigid (2001). The European Union andglobalisation: towards global democraticgovernance. Cheltenham: Edward.Glenday, Christine (1993). An overview ofscience and technology reform in Central andEastern Europe 1990-1993, Report no. 67.Paris: US Embassy, National ScienceFoundation’s Europe Office – ScienceSection.Graham, Loren (1998). What have we learnedabout science and technology from theRussian experience? California: StanfordUniversity Press.ILO (Międzynarodowa Organizacja Pracy)(1990). International standard classificationof occupations: ISCO-88. Geneva: ILO.Jähnert, Gabriele, Gohrisch, Jana, Hahn,Daphne, Nickel, Hildegard Maria, Peinl, Irisi Schäfgen, Katrin (2001). Gender intransition in Eastern and Central Europeproceedings. Berlin: Trafo Verlag. Journal of the Chemical Society „D.I.Mendeleev” (1990). Kanter Moss, Rosabeth (1993). Men and womenof the corporation. New York: Basic Books.Laafia, Ibrahim i Larsson, Anna (2001).‘Women in public research and highereducation in Europe’. W: Statistics in Focus,Theme 9, 7/2001, Luxembourg: OPOCE.Numer katalogowy: KS-NS-01-007-EN-I.ISSN 1609-5995.Miethe, Ingrid i Roth, Silke (red.) (2003).Europas Töchter. Traditionen, Erwartungenund Strategien von Frauenbewegungen inEuropa. Opladen: Leske + Budrich. OWGR (Organizacja Współpracy Gospodarczeji Rozwoju) (1994). Manual of themeasurement of human resources devoted toS&T – Canberra Manual. Paris: OECD.OWGR (Organizacja Współpracy Gospodarczeji Rozwoju) (2002). Proposed StandardPractice for Surveys on Research andExperimental Development – Frascati Manual.Paris: OECD.Open Society Institute – EU AccessionMonitoring Program (2002). Monitoringthe EU accession process: equal opportunitiesfor women and men. OSI: Budapest.Osborn M. et al. (2000). Science policies inthe European Union: Promoting excellencethrough mainstreaming gender equality.Luxembourg: OPOCE. ISBN 92-828-8682-4.Paasi, Marianne (1998). ‘Efficiencyof innovation Systems in the TransitionCountries’. In: Economic Systems, Physica-Heidelberg, 22/ 3: 217-234. Palomba, Rosella (ed.) (2000). Figliedi Minerva. Milan: Franco Angeli.

Palomba, Rosella i Menniti, Adele (eds.)(2002). Minerva’s Daughters – Filles deMinerve. Rzym: Włoska Krajowa Radabadawcza –Instytut Badań nad Ludnościąi Polityką Społeczną.Raport o stanie badań w krajach kandydujących

i działania zmierzające do zapewnieniapełnego członkowstwa w ProgramachRamowych. Komisja Przemysłu, HandluZagranicznego, Badań i Energii: JurgenZimmerling (przygotował).

Rübsamen-Waigmann, H. et al. (2003). Womenin Industrial Research – A wake up call forEuropean industry. Luxembourg: OPOCE. ISBN 92-894-4400-2.

Sonin, Alexander (1990). ‘The Forum, whichdid not take place’. W: Nature, 3-4-5.Sonin, Alexander (1990). ‘How the bomb savedthe physicists’. W: Moscow News, 12.Stiegler, Barbara (2002). Wie Gender in den

Mainstream kommt. Bonn: Friedrich EbertStiftung.Stolte-Heiskanen, Veronica (ed.) (1991).

Women in science: Token women or genderequality. Oxford: Berg Publishers.

Strack, Guido (2003). ‘Catching up with theEU? Comparing the knowledge society in theEU and the Acceding countries’. W: Statisticsin Focus, Theme 9, 9/2003, Luxembourg:OPOCE. Numer katalogowy KS-NS-03-009-EN-C. ISSN 1609-5995.

ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych)(1996). Platform for Action and BeijingDeclaration. New York: United NationsDepartment of Public Information.

ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych)(2000). The World’s Women 2000. Trendsand statistics. New York: United NationsPublications.

ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych)(2001). Abortion policies. A global review, 3vol. New York: United Nations Publications. UNDP (Program Narodów Zjednoczonych ds.Rozwoju) (2002). Human Development

Report. New York – Oxford: OxfordUniversity Press.UNESCO (Organizacja do spraw Oświaty,Nauki i Kultury) (1997). International

Standard Classification of Education, ISCED1997. Paris: UNESCO. BPE-98/WS/1.

UNICEF (Fundusz Narodów Zjednoczonych narzecz Dzieci) (1999). Women in transition,Regional Monitoring Reports 6. UNICEF:Florence.

Dokumenty robocze EnwiseBlagojević, Marina (2003). Women scientists

in the Balkans.Bundule, Maija (2003). Latvian national

contribution on women and science. Burkhardt, Anke (2003). Women scientists in

the former German Democratic Republic.Calloni, Marina and Ergma, Ene (2003).

Inception paper on women and science inthe Enwise countries.

Ergma, Ene (2003). Estonian nationalcontribution on women and science.

Glover, Judith (2003). Statistical contributionon women and science in the Enwisecountries.

Groó, Dóra and Papp, Eszter (2003). Hungariannational contribution on women and science.

Bibliografia

kg601168_160 28/02/06 15:40

161

Havelková, Hana (2003). Czech nationalcontribution on women and science.

Mladenič, Dunja (2003). Slovenian nationalcontribution on women and science.

Oleksy, Elżbieta H. (2003). Polish nationalcontribution on women and science.

Sretenova, Nikolina (2003). Bulgarian nationalcontribution on women and science.

Velichová, Daniela (2003). Slovak nationalcontribution on women and science.

Tripsa, Mioara Florica (2003). Romaniannational contribution on women and science.

Zvinkliene, Alina (2003). Lithuanian nationalcontribution on women and science.

Materiały z warsztatów EnwiseBlagojević, Marina (red.) (2004). Starting

a debate with women scientists fromthe Balkan region, w druku. WarsztatyEnwise. Brussels: 11-12 November 2003.

Groó, Dóra (red.) (2004). Debating bioethicalissues with women scientists from the Enwisecountries, w druku. Warsztaty Enwise.Budapest: 2-3 October 2003.

Linková, Marcela (red.) (2004). Youngscientists in the Enwise countries, w druku.Warsztaty Enwise. Prague: 25 April 2003.

Bibliografie krajoweRegion Bałkanów i państwa byłej Jugosławii

Blagojević, Marina (1991a). ‘Double-facedmarginalisation. Women in science inYugoslavia’. W: V. Stolte-Heiskanen (red.),Women in science: token women or genderequality, Oxford: Berg Publishers, 75-94.

Blagojević, Marina (1991b). Žene izvan kruga:profesija i porodica (Kobiety poza kręgiem:praca i rodzina). Belgrade: ISIFF.

Blagojević, Marina (1991c). ‘Društvenenejednakosti i pol’ (Nierówności społecznei płeć). W: M. Popović et al., Srbija krajemosamdesetih (Serbia pod koniec lat 80-tych),Belgrade: ISIFF, 89-110

Blagojević, Marina (1992a). ‘Nauka i pol:inhibicija institucionalnog okruženja’(Nauka i płeć: zahamowania środowiskainstytucjonalnego). Belgrade: Sociologija,1: 23-37.

Blagojević, Marina (1992b). ‘Nauka i pol:obrasci svakidašnjeg života’ (Nauka i płeć;wzorce życia codziennego). Belgrade:Sociologija, 2: 243-257.

Blagojević, Marina (1995). ‘Svakodnevica izženske perspektive: Samožrtvovanje i begu privatnost’ (Życie codzienne z punktuwidzenia kobiety: poświęcenie i ucieczkaw życie prywatne). W: S. Bolčić (ed.),Društvene promene i svakodnevica: Srbijapočetkom 90-ih (Przemiany społeczne i życiecodzienne: Serbia na początku lat 90-tych),Belgrade: ISIFF, 181- 209.

Blagojević, Marina (1997). Roditeljstvoi fertilitet: Srbija 90-ih (Rodzicielstwoi płodność: Serbia w latach 90-tych).Belgrade: ISIFF.

Blagojević, Marina (red.) (1998). Ka vidljivojženskoj istoriji: Ženski pokret u Beoradu 90-ih(W kierunku widocznej historii kobiet: ruchkobiecy w Blegradzie wlatach 90-tych).Belgrade: Centar za ženske studije.

Blagojević, Marina (1999a). ‘Gender andsurvival: Serbia in the 1990s’. W: A. Peto andB. Rasky (red.) Construction/ reconstruction:women, family, politićs in Central Europe,1945-1998, New York – Budapest: OSINetwork Women’s Program, 187-214.

Blagojević, Marina (1999b). ‘The walks ingender perspective’. W: M. Lazić (red.),Winter of discontent: protest in Belgrade,Budapest: CEU Press, 113-130.

Blagojević, Marina (1999c). ‘Institutions inSerbia: from collapse to what?’. W: G.H.Heinrich (ed.), Institution building in the newdemocracies: studies in post-post-communism, Budapest: Collegium Budapest,43- 84.

Blagojević, Marina (red.) (2000a). Mapiranjemizoginije u Srbiji: diskursi i prakse (Rozkładmizogynii w Serbii: dyskursy i praktyka).Belgrade: AZIN.

Blagojević, Marina (2000b). ‘Patriotizami mizoginija: mit o srpskoj muškosti’(Patriotyzm i mizogynia: mit serbskiejmęskości). W: M. Blagojević (red.),Mapiranje mizoginije u Srbiji: diskursii prakse (Mizogynia w Serbii: dyskursyi praktyka), Belgrade: AZIN, 281-310.

Blagojević, Marina (2000 c). ‘Nevidljivo teloi moćna bestelesnost: mediji u Srbiji 90-ih’(Niewidoczne ciało i potęga bezcielesności:media w Serbii w latach 90-tych). W: B. Arsić(red.) Žene, slike, Izmisljaji... (Kobiety,wizerunki, wyobraźnia...), Belgrade: Centarza ženske studije, 181-202.

Blagojević, Marina (2002a). ‘Mizoginija:univerzalna i/ili kontekstualna?’ (Mizogynia:koncept iniwersalny i’/lub kontekstowy?).Belgrade: Srpska politička misao, 2: 21-38.

Blagojević, Marina (2002b). ‘Žene i muškarciu Srbiji 1990-2000: Urodnjavanje cene haosa’(Kobiety i mężczyźni w Serbii 1990-2000:cena chaosu w aspekcie płci). W: S. Bolčić(red.) Srbija krajem milenijuma, razaranjedruštva, promene i svakodnevni život (Serbiapod koniec milenium: zniszczenia społeczne,zmiany i życie codzienne), Belgrade: ISIFF,283-314.

Blagojević, Marina (2003). Women’s situationin the Balkan countries. Raport dla parlamentuEuropejskiego (No. IV/2002/16/03),przedstawiony w parlamencie Europejskimw Komisji ds. Kobiet i Równości Szans.Brussels: 10-6-2003.

Bolčić, Silvano (red.) (1995). Društvenepromene i svakodnevni život: Srbija početkom90-ih (Zmiany społeczne i życie codzienne:Serbia na początku lat 90-tych). Belgrade:ISIFF.

Dinkić, Mladen (1997). Ekonomija destrukcije(Ekonomia destrukcji). Belgrade: Stubovikulture.

Federalne Biuro Statystyczne FRY. Biuletynystatystyczne: 486, 1683, 1857 2297, 2305.Belgrade.

Federalne Biuro Statystyczne FRY (1981).Spis ludności, tabela 078. Belgrade.

Lazić, Mladen (red.) (1994). Razaranje društva:Jugoslovensko društvo u krizi 90tih(Rozpad społeczeństwa: społeczeństwojugosłowiańskie w czasach kryzysy lat 90-tych). Belgrade: Filip Višnjić.

Milić, Andjelka (1992). ‘Nove tehnologijei odnosi polova – pogled iznutra’ (Nowetechnologie i relacje płci – perspektywawewnętrzna). Belgrade: Sociologija, 1: 5-22.

Milić, Andjelka (1995). ‘Svakodnevni životporodica u vrtlogu društvenog rasula’ (Życiecodzienne rodziny w czasach społecznegorozpadu). W: S. Bolčić (red.) (1995), Drštvenepromene i svakodnevni život: Srbija početkom90-ih (Zmiany społeczne i życie codzienne:Serbia na początku lat 90-tych), Belgrade:ISIFF, 135-180.

Papić, Žarana (1994). ‘Women’s movement informer Yugoslavia: 1970s and 1980s’.W: M. Blagojević, D. Duhaček and J. Lukić(red.), What can we do for ourselves,Belgrade: Centar za ženske studije, 37-49

Popov, Nebojša (red.) (1996). Srpska stranarata: Trauma i katarza u istorijskompamćenju (Serbska strona wojny: traumaand katharsis w pamięci historycznej).Belgrade: Republika.

Popović, Mihailo et al. (1991). Srbija krajemosamdesetih (Serbia pod koniec lat 80-tych).Belgrade: ISIFF.

Puzigaća, Milka (2002). Status and challengesfor gender equality in Yugoslavia. Novi Sad:Scan Agency for Research and Development.

Samardžić, Slobodan, Nakarada Radmila andKovačević Djuro (red.) (1998). Lavirintikrize:Preduslovi demokratske transfomacijeSR Jugoslavije (Labirynty kryzysu: warunkikonieczne transformacji demokratycznejw SR Jugosławii). Belgrade: Institut zaevropske studije.

Semenčenko, Dušica (2003). ‘Ljudski resursiu istraživačko-razvojnom sistemu Srbije,indikatori o ženama u nauci’ (Zasoby ludzkiew sektorze B+R w Serbii. Wskaźniki dlakobiet w nauce). Belgrade: Tehnologija,Kultura, Razvoj No 9.

Bułgaria

Arnaoudov, Mikhail (1939). Istoriia naSofiiskiia universitet Sv. Kliment Ohridskipreipurvoto mupolustoletie (1888-1938)(Historia Uniwersytetu Sofijskiego. Pierwszepięćdziesiąt lat życia Św. KlimentaAleksandryjskiego: 1888-1938). Sofia: CourtPublishing House.

Beleva, Iskra i Kotzeva, Mariana (2001).‘Bulgaria. Country study on internationalskilled migration’. Referat przedstawiony nawarsztatach ILO: The return of qualifiedemigrants to Bulgaria. Sofia: ILO.

Bobeva, Daniela (1996). Migration, Europeanintegration and the brain drain from Bulgaria.Sofia: CSD.

Damianov, Damian (2003). ‘We need a long-term state policy towards re-emigration’.W: Science, Sofia: Union of Scientists inBulgaria, 12/1: 31-33.

Dinkova, Maria (1978). 1000 questions to themodern young woman. Sofia.

Gächter, August (2002). The ambiguities ofemigration: Bulgaria since 1988, InternationalMigration Papers, 39, Geneva: ILO.

kg601168_160 28/02/06 15:40

162

Monitor Urzędowy (1890). Ustawao dziedziczeniu. Dekret królewski nr 484, 25-1-1890.

Monitor Urzędowy (1897 a). Prawo handlowe.Dekret królewski nr 93.

Monitor Urzędowy (1897 b). Ustawao szkolnictwie wyższym dla dziewcząt.Dekret królewski nr 20-1-1897.

Monitor Urzędowy (1924). Ustawao ubezpieczeniu społecznym. Dekret królewskinr 7.

Monitor Urzędowy (1937). Dekret o wyborzeposłów do zgromadzenia narodowego.Dekret królewski nr 264.

Monitor Urzędowy (1944). Ustawa o równościpraw kobiet i mężczyzn. Dekret nr 30.

Monitor Urzędowy (2003). Ustawa o ochronieprzed dyskryminacją. Dekret nr 86.

Genchev, Nikolay (1988). Bulgarian cultureXV-XIX century. Sofia.

Georgieva, Patricia (2002). Higher education inBulgaria. Bucharest: UNESCO – CEPES.

Ilieva, Nikolina (1991).’Women’s work underthe condition of transition to marketeconomy’. Referat wygłoszony nakonferencjin Women during the transitiontowards the market economy, Sofia.

Kalchev, Jordan (1997). Profile and motivesof potential migrants from Bulgaria.Budapest: IOM.

Kalchev, Jordan (2001). The external migrationof Bulgarian population. Sofia: Dunav Press.

Narodowy Instytut Statystyczny (2002).Kobiety i mężczyźni w Republice Bułgarii.Sofia.

Narodowy Instytut Statystyczny (2002).Szkolnictwo w Republice Bułgarii. Sofia.

OWGR (Organizacja Współpracy Gospodarczeji Rozwoju) – Centrum Współprcy z krajamiNieczłonkowskimi (2002). Thematic reviewof national policies for education –Bulgaria, Oficjalny raport, 22-3-2002.

Simeonova, Kostadinka (2002). ‘Women inScience – The key issue of integration into theEuropean Research Area’. W: Strategies ofeducational and science policy, 4: 36-52.

Sretenova, Nikolina (1993). ‘Some reflectionson the feminist paradigm concerning genderand science’. W: M. Pellikaan-Engel (red.),Against Patriarchal Thinking. A Futurewithout Discrimination, Amsterdam: VUBoekhandel/Uitgeverij bv, 107-111.

Sretenova, Nikolina (1994a). ‘The Nation’sShowcase: Bulgarian academic women betweenthe Scylla of totalitarianism and the Charybdisof change’. W: S.S. Lie, L. Malik, i D. Harris(red.), The World yearbook of education 1994:the gender gap in higher education, London –Philadelphia: Kogan Page, 33-45.

Sretenova, Nikolina (1994b). ‘Cultural andhistorical background of women’s entranceinto higher education in Bulgaria’. W: Historyof European Ideas, 19/ 4-6: 867-874.

Sretenova, Nikolina (2000). ‘Legalization ofwomen higher education in Bulgaria’.W: Philosophical Alternatives, 2: 153-168.

Sretenova, Nikolina (2002a). ‘About doublemeanings and subtleties of gender equality inBulgarian higher education’. W: C. Wiedmer(ed.), Sound changes: an international surveyof women’s career strategies in highereducation, Zürich: Universität Zürich, 75-82.

Sretenova, Nikolina (2002b). ‘ElizavetaKaramihailova (1897–1968). The firstwoman physicist, who managed to cross the‘safety-curtain’ of Sofia University’.Referat wygłoszony podczas XXI SzkołyFilozoficznej w Warnie.

Totev, Stoyan (2001). ‘The Bulgarian economyin transition: possibilities for Balkan regionalintegration’. W: G. Petracos (no koma)and S. Totev (red.), The development ofthe Balkan Region, Aldershot: AshgatePublishing, 317-358.

Vavrek, Alexander (1997). ‘Physical Sciencesand Bulgarian Academy of Sciences from1911 to 1955’. W: Journal of the BulgarianAcademy of Sciences, 110/1.

Velev, Kamen (2002). ‘Young scientists inBulgarian universities and the brain drainproblem’. Referat wygłoszony naMiędzynarodowej Konferencji Attractingyoung scientists: Strategies against braindrain, Sofia.

Republika Czeska

Brenner, V. i Hrouda, M. (1967-1968). ‘Vědaa vysokoškolské vzdělání’ (Pozycja naukii szkolnictwa wyższego w aspekcie prestiżuzawodowego). W: Sociologický časopis,1967/5 i 1968/1.

Filáček, Adolf, Loudín, Jiří i Provazník,Stanislav (1999). University education,science and research. W: Věda, technika,společnost, 4: 77-94.

Filáček, Adolf i Provazník, Stanislav (2000).‘The intellectual, social and humandimensions of science and researchassessment: transformation experience of theCzech Republic’. W: Teorie vědy. Časopis proteorii vědy, techniky a komunikace, 9/1: 53-65.

Filáček, Adolf (2002). ‘Hodnocení výzkumnýcha inovačních aktivit: zkušenosti z průzkumupodnikatelských subjektů v ČR’ (Ocenabadań naukowych i inicjatyw: doświadczeniaz badań przedsiębiorstw w RepubliceCzeskiej). W: Teorie vědy. Časopis pro teoriivědy, techniky a komunikace, 3: 5-40.

Holmwood, John (2000). ‘Feminism andepistemology: what kind of successorscience?’. W: Věda, technika, společnost,3: 89-113.

Křížová, Eva i Filáček, Adolf (1991). ‘Obrazvědeckých a výzkumných profesí ve výzkumuPrestiž ’90’ (Wizerunek zawodów naukowychi badawczych w badaniach Prestige ’90).W: Teorie vědy, 1-2: 37-60.

Linková, Marcela (2002). National ContactCenter – Women in Science. Wstępne wnioski.Materiał niepublikowany.

Malečková, Jitka (2002). Úrodná půda. Žena veslužbách národa (Żyzna gleba: kobiety służąnarodowi). Prague: ISV nakladatelství.

Možný, Ivo (1981). Rodina vysokoškolskyvzdělaných partnerů (Rodziny absolwentówuniwersytetów). Brno: UJEP.

Müller, Karel (2001). ‘The Czech Republic –Science, technology and education’.W: G. Gorzelak, E. Ehrlich, L. Faltai M. Illner (red.), Central Europe in transition:Towards EU membership, Warszawa: ScholarPublishing House.

Musilová, Martina (1999). ‘Equal opportunityas a matter of public interest’. W: CzechSociological Review, 2: 195-204.

Provazník, Stanislav, Filáček, Adolf, Křížová-Frýdová, Eva, Loudín, Jiříi Machleidt, Petr (1994). ‘Transformace vědya výzkumu v ČR’. W: Teorie vědy, 3-4: 5-152.

Provazník, Stanislav i Filáček, Adolf (1995).‘Current problems and new developments inthe transformation of the Academy ofSciences’. W: Teorie vědy,1: 7-19.

Provazník, Stanislav, Filáček, Adolfi Machleidt, Petr (1999). ‘Problems of theproduction and application of knowledgein a societal transformation: the CzechRepublic’s approach to knowledge society’.W: Věda, technika, společnost, 1-2: 9-40.

Uhrová, Eva (1995). ‘Feminist Path: Where hasit led?’. W: L. Busheikin and A. Kolczak(red.) Altos and sopranos: a pocket handbookof women’s organizations, Prague: GenderStudies Centre.

Wajcman, Judy (2000). ‘Reflections on genderand technology studies: in what state is theart?’. W: Věda, technika, společnost, 3: 61-87.

Wolchik, Sharon L. (1981). ‘Elite strategytoward women in Czechoslovakia: liberationor mobilization?’. W: Studies in ComparativeCommunism, 2-3: 123-142.

Estonia

Eesti Naine (1989). Monthly magazine, 9.Ergma, Ene (2001). ‘Women in science in

Estonia’. W: Research and Development,Tallin: Estoński Urząd Statystyczny.

Estoński Raport o Rozwoju Społecznym (1998).Section 3.1.: ‘Differences in the distribution ofincome in Estonia’:http://www.iiss.ee/nhdr/1998/EIA98eng.pdf

Estoński Raport o Rozwoju Społecznym (1999):http://www.iiss.ee/nhdr/1999/EIA99eng.pdf

Estoński Raport o Rozwoju Społecznym (2000).Section 3.2: ‘The gender dimension of thelabour market: Estonia against the backdrop ofEurope’:http://www.iiss.ee/nhdr/2000/EIA00eng.pdf

Estoński Raport o Rozwoju Społecznym (2001).Is Estonia Socially Sustainable? Chapter 3:‘The labour market and education as the basisfor social sustainability’:http://www.iiss.ee/nhdr/2001/en/contents.html

Estoński Raport o Rozwoju Społecznym –Trendy Rozwoju Społecznego i DecyzjePolityczne (2002). Chapter 3: ‘Family’: http://www.iiss.ee/nhdr/2002/eng/contents.html

Estoński Roczniki Urzędu Statystycznego:http://www.stat.ee/index.aw?set_lang_id=2

Funk, Nanette i Mueller, Magda (red.) (1993).Gender politics and post-communism:Reflections from Eastern Europe and theFormer Soviet Union. New York: Routledge.

kg601168_160 28/02/06 15:40

163

Hansson, Leeni i Narusk, Anu (1998).Sotsioloogiline pilk Eesti naistele (Kobietyestońskie w ujęciu socjologicznym). Referat.

Jordansson, Birgitta (2000). The politics ofgender equality: the encounter betweenpolitical intentions and the academy in the‘Tham Professiorships’. Tallinn: SwedishSecretariat for Gender Research.

Kurm, Kairi (2001). ‘Government hopes to cutgender gap’. W: The Baltic Times, 1: 4.

Lauristin, Marju (2002). ‘Introduction. Womenin today’s Estonia’. W: The Finnish Review ofEast European Studies, wydanie specjalne‘Women and transition: the case of Estonia’,3-4: 8-11.

Maimik, Andres i Kilmi, Jaak (2000). BigSister. A portrait film about five Estonianwomen politicians: Kristiina Heinmets, TerjeAru, Signe Kivi, Marju Lauristin, KadiPärnits. Tallinn.

Ministerstwo Spraw Społecznych Estonii &UNDP (2000). Towards a balanced society –Women and men in Estonia. Tallin.

Narusk, Anu (red.) (1994). Murrangulised 80-ndad ja 90-ndad aastad Eestis (Rewolucyjnelata 80-te I 90-te w Estonii). Tallinn-Helsinki.

Narusk, Anu i Mänd, Kristina (red.) (1998).Human rights in Estonia. UNDP: Tallinn.

Nordycka Rada Ministrów (1995). Programmefor Nordic co-operation on gender equality1995-2000. Copenhagen: NCM.

Peltonen, Carita, i Turtiainen, Seija (2001).Gender equality and the future, 2nd Baltic SeaWomen Conference. Helsinki.

Persson, Inga i Jonung, Christina (red.) (1998).Women’s work and wages. London:Routledge.

Pilvre, Barbi (2000a). ‘Kes räägib teleekraanil?Naised meedia kőverpeeglis’ (Kto mówiw telewizji? Kobiety w telewizyjnymkrzywym zwierciadle). W: Akadeemia, 9.

Pilvre, Barbi (2000b). Construction of gender inthe cover-column ‘Persoon’ of the Estonianweekly ‘Eesti Ekspress’. MA thesis. Tallinn:University of Tallinn.

Republika Estońska (2001). Initial, Second andThird Report on the Implementation of theConvention on the Elimination of All Forms ofDiscrimination against Women:

http://spunk.mfa.ee/eesti/oigusloome/Konventsioonid/CEDAW_Report_2001_Estonia.pdf

Rose, Richard (1995). Pensioners, gender andpoverty in the Baltic States. Glasgow: Centrefor the Study of Public Policy.

Taagepera, Mare (1989). A person and Estoniathrough a woman’s point of view. Referat naspotkaniu „METROO”. Kääriku.

UNDP (Program Narodów Zjednoczonych ds.Rozwoju) (1999). Gender in transition: fiveyears of UNDP projects in Eastern andCentral Europe and CIS. New York: UnitedNations Publications.

Wilder, Lisa, Benedict, Mary Ellen i Viies,Mare (1999). Gender differences in earningsin Estonia. Materiały z 10 MiędzynarodowegoKongresu Ekonomistów Politycznych.Tallinn.

Niemcy – Nowe Landy Wschodnie

Arndt, Marlies i Deters, Magdalene (red.)(1993). Ausgegrenzt und mittendrin – Frauenin der Wissenschaft. Dokumentation einerTagung an der Humboldt-Universität Berlin(23/24.10.1992). Berlin: Edition Sigma.

Baume, Britta i Felber, Christine (1994).‘Anpassung, Verweigerung und Widerspruch– nun lebenslang? Zur Situation und zuErfahrungen von Wissenschaftlerinnen (Ost)in der Phase der Umstrukturierung derHochschulen in Berlin und Brandenburg’.W: Berliner Debatte – Initial, 4: 53 – 63.

Bruhm-Schlegel, Uta i Gantz, Helga (1984).‘Studium und Geschlecht: zu Problemenweiblicher Studienanfänger’. In: U. Starke andU. Bruhm-Schlegel (red.), Leistungsstrebenvon Studienanfängern: Material dergemeinsamen WissenschaftlichenArbeitstagung des Laboratoriums fürStudentenforschung der Karl-Marx-Universität Leipzig und der AbteilungStudentenforschung des Zentralinstituts fürJugendforschung Leipzig am 17. November1983 an der Karl-Marx-Universität Leipzigzur SIL A, Leipzig: Zentralinstitut fürJugendforschung.

Büchel, Felix i Weißhuhn Gernot (1997). UnterWert verkauft: AusbildungsinadäquateBeschäftigung von Frauen in West- undOstdeutschland. Arbeitsbedingungen undsozioökonomische Bestimmungsgründe.Bielefeld: Bertelsmann Verlag.

Buck-Bechler, Gertraude, Schäfer, Hans-Dieteri Wagemann, Carl-Hellmut (red.) (1997).Hochschulen in den neuen Ländern derBundesrepublik Deutschland. Weinheim:Deutscher Studienverlag.

Burkhardt, Anke (1993). ‘(K)ein Platzfür Wissenschaftlerinnen an ostdeutschenHochschulen?’. W: Beiträge zurHochschulforschung, 3: 339-372.

Burkhardt, Anke and Stein, Ruth Heidi (1996).‘Frauen an ostdeutschen Hochschulen vor undnach der Wende’. W: E. Kleinau and C. Opitz(red.), Geschichte der Frauen- undMädchenbildung. Band 2: Vom Vormärz biszur Gegenwart, Frankfurt a.M. – New York:Campus Verlag, 497-516.

Burkhardt, Anke (1997). ‘New professors – oldstructures: results of personnel replacement inEast German universities from the perspectiveof women’. W: A.F. Grundy, V. Oechtering,D. Köhler and U. Petersen (eds.), Women,work and computerisation. Spinning a webfrom past to future, Berlin: Springer, 31-44.

Deutscher Bundestag (1992). Situation derWissenschaftlerinnen in den neuenBundesländern: Antwort der Bundesregierungauf eine Kleine Anfrage. Bonn.

Ganslmeier, Hilke (1997). Karriere, Kind oderBroterwerb? Wirtschaftswissenschaftlerinnenaus den neuen Bundesländern im Übergangvon Studium zu Beruf. Eine empirische Studieder Sozialisationsgeschichte undZukunftsvorstellungen zur Entwicklungbedarfsgerechter Familienförderung inThüringen. München: Hamp.

Gantz, Helga (1977). ZurPersönlichkeitsentwicklung sozialistischerStudentinnen in der DDR. DissertationA. Dresden: Technische Universität.

Grandke, Anita (red.) (1968). Frau undWissenschaft: Referate und ausgewählteBeiträge. Berlin: Akademie Verlag.

Grygier, Bärbel i Wunsch, Regina (1988).Zugang von Frauen und Mädchen zum Hoch-und Fachschulstudium. Berlin: Zentralinstitutfür Hochschulbildung.

Hein, Eva i Rosenfeld, Klaus (1985). Frauen inAusbildung und Beruf. Berlin: Staatsverlag derDDR.

Hieblinger, Inge (1964). Die Förderung derFrau, Wesensmerkmal des Prinzips derGleichberechtigung von Mann und Frau undihre Verwirklichung beim umfassendenAufbau des Sozialismus in der DDR.Habilitation. Halle: Universität Halle.

Hildebrandt, Karin (1989).Wissenschaftlerinnen im Hochschulwesen derDDR: Ergebnisse einer Befragung. Berlin:Zentralinstitut für Hochschulbildung.

Hildebrandt, Karin, i Stein, Ruth Heidi (1992).‘‘Töchter der Arbeiterklasse’ –Hochschulstudium und -beruf von Frauen inder DDR’. W: A. Schlüter (red.),Arbeitertöchter und ihr sozialer Aufstieg. ZumVerhältnis von Klasse, Geschlecht undsozialer Mobilität, Weinheim: DeutscherStudienverlag, 144-172.

Kolinsky, Eva i Nickel, Hildegard Maria(2003). Reinventing Gender. Women inEastern Germany since unification. London:Frank Cass.

Lang, Sabine i Sauer, Birgit (eds.) (1997).Wissenschaft als Arbeit – Arbeit alsWissenschaftlerin. Frankfurt a. M.: CampusVerlag.

Leszczensky, Michael i Schröder, Manuela(1994). Bildungswege von Frauen in denneuen Ländern 1993: vom Abitur bis zumBeruf. Hannover: Hochschul-Informations-System.

Macha, Hildegard, Klinkhammer, Monikai Hildebrandt, Karin (1994). ‘Zur Lage derErziehungswissenschaftlerinnen an denUniversitäten der neuen Bundesländer.Zwischenbild’. W: A. Kell (ed.),Erziehungswissenschaften im Aufbruch?,Weinheim: Deutscher Studienverlag, 222 – 276.

März, Karin (red.) (1974). Zur Realisierung derGleichberechtigung der Frau imHochschulwesen der DDR: eine politisch-ökonomische und statistische Studie zuProblemen von Studentinnen undWissenschaftlerinnen. Berlin: Institut fürHochschulbildung.

Meier, Artur, Rabe-Kleberg, Ursula i Rodax,Klaus (eds.) (1997). Transformation undtradition in Ost und West. Opladen: Leske undBudrich.

Meske, Werner (red.) (1987). Frauen in derWissenschaft: Wissenschaftspotential-Kolloquium VII am 26. März 1987 in Berlin.Berlin: Institut für Theorie, Geschichte undOrganisation der Wissenschaft.

kg601168_160 28/02/06 15:40

164

Ministerium für Wissenschaft, Forschung undKultur Brandenburg (red.) (1996).Gleichberechtigung: Was könnenHochschulen und Forschungseinrichtungenfür die Chancengleichheit von Frauen imBeruf leisten? Drittes BrandenburgerSymposium zur Hochschul- undForschungsplanung Potsdam. Potsdam:Verlag für Berlin-Brandenburg.

Nickel, Hildegard Maria (red.) (1990).Geschlechtersozialisation in der DDR oder:Zur Rekonstruktion des Patriarchats im realenSozialismus. Berlin: Akademie derPädagogischen Wissenschaften der DDR.

Pfister, Gertrud (1987). ‘Die Grenzen derEmanzipation – Aufstiegsbarrieren für Frauenin der DDR’. In: D. Voigt (red.), Elite inWissenschaft und Politik: EmpirischeUntersuchungen und theoretische Ansätze,Berlin: Duncker und Humblot.

Ramm, Michael i Bargel, Tino (1995). Studium,Beruf und Arbeitsmarkt: Orientierungen vonStudierenden in West- und Ostdeutschland.Nürnberg: Institut für Arbeitsmarkt- undBerufsforschung.

Richter, Ricarda (1987). Zur Effektivitätrechtlicher Regelungen zur Förderung undUnterstützung von Studentinnen mit Kind undwerdenden Müttern, die sich imHochschuldirektstudium befinden.Dissertation A. Halle: Universität Halle.

Schlegel, Uta (1993). ‘Ostdeutsche Frauen.Rückblick auf die DDR und die deutscheVereinigung’. W: Die Frau in unserer Zeit,2:15-23.

Scholze Siegfried et al. (1987). Zur Rolle derFrau in der Geschichte der DDR: vomantifaschistisch-demokratischen Neuaufbaubis zur Gestaltung der entwickeltensozialistischen Gesellschaft (1945 bis 1981).Eine Chronik. Leipzig: Verlag für die Frau.

Stein, Ruth Heidi i Wetterer, Angelika (red.)(1994). Studierende und studierte Frauen: einost-west-deutscher Vergleich. Kassel: Jeniorund Pressler.

Winkler, Gunnar (1990) (red.). Frauenreport`90. Berlin: Die Wirtschaft Verlag.

Zimmermann, Karin (2000). Spiele mit derMacht in der Wissenschaft. Passfähigkeit undGeschlecht als Kriterien für Berufungen.Berlin: Edition Sigma.

Łotwa

Cimdiņa, Ausma (2001). Brīvības vārdā.Biogrāfiska apcere par Vairu Vīķi-Freibergu(W imie wolności. Biografia prezydent ŁotwyVairy Vike-Freiberga). Rīga: JumavaPublishers.

Cimdiņa, Ausma i Gertnere, Dace (2003).‘A woman in a contemporary Latvian science:if and where is a problem?’. W: FeministicaLettica, 42-50.

Departament Statystyczny w Rzadzie RepublikiLitwy (2002). Women and men in the BalticCountries. Vilnius.

Druviete, Ina (2001). ‘Women and language,language and women’. W: FeministicaLettica, 174-186.

Eglite, Pārsla (red.) (1994). Women of Latvia-75. Researches. Statistics.Reminiscences. Rīga: Zvaigzne Publishers.

Eglīte, Pārsla i Inna, Zariņa (red.) (1999).Time use by gender in Latvia. Riga: Instituteof Economics.

Eglīte, Pārsla (2003). ‘Advantages anddisadvantages of women in post-sovietLatvia’. W: M.E. Domsch, Gender Equality inCentral and Eastern European countries,Hamburg: Peter Lang, 169-184.

Humanities and Social Sciences Latvia (1998).‘Gender Equality – Precondition ofDemocracy’, 1/18.

Instytut Filozofii i Socjologii – ŁotewskaAkademia Nauk (we współpracy z BiuremInformacji Nordyckiej Rady Ministrów)(1992). Fragments of reality: Insights onwomen in a changing society. Riga.

Jurgens, Jekabs (1959). Pētera Stučkas LatvijasValsts universitāte 40 gados (1919-1959)(Łotewski Uniwersytet Państwowy im.Pēterisa Stučka na przestrzeni 40 lat: 1919-1959). Rīga: Latvijas Valsts izdevniecība.

Kavasa, Dace (1999). Analyses of the Latvianlegislation from the gender equality aspect.Rīga.

Korolova, Ilze (red.) (1997). Invitation to thedialogue: beyond gender (in)equality.Materiały z konferencji Bałtycko-Nordyckiej.Ryga: Instytut Filozofii I Socjologii.

Kūle, Maija (2003). ‘Women as a value at theLatvian Academy of Sciences: an ideal andreality’. W: Feministica Lettica, 131-136.

Latvijas Republikas Valsts statistikas komiteja(1989). Latvijas sievietes. Īss statistisko datukrājums (Kobiety łotewskie: skrócony zbiórdanych statystycznych), Riga.

Latvijas Republikas Valsts statistikas komiteja(1997). Latvijas sievietes un vīrieši:statistiskais portrets (Łotewskie kobietyI mężczyźni: portret statystyczny). Rīga.

Mazsile-Lagzdiņa, Aija (1999). ‘LatvianWomen in the Wake of Communism:Weaving the fabric of their lives’.W: Feministica Lettica, 175-198.

Ministry of Welfare (2001). Koncepcijadzimumu līdztiesības īstenošanai (Koncepcjawprowadzenia równości płci). Rīga.

Mühlenbach, Kārlis (1908). Latvieši un latvietesKrievijas augstskolās (Mężczyźni I kobietyz Łotwy w instytucjach szkolnictwa wyższegow Rosji). Jelgava.

Neimane, Astrīda (1999). Dzimums un tautasattīstība Latvijā (Płeć I rozwój społeczeństwana Łotwie). Rīga: UNDP: http://(nospace)www.un.lv

Rivža, Baiba (2003). ‘Women in Latvianacademic community’. W: FeministicaLettica, 246-254.

Stradiņš, Jānis (2003). ‘Academician LidijaLiepiņa – the first Latvian woman-scientist’.W: Feministica Lettica, 285-298.

Trapenciere, Ilze i Plūksna, Gunta (1992).‘Sieviete zinātnē un ģimenē’ (Kobietyw nauce i rodzinie). W: I. Trapenciere (ed.),Sievietes ceļā (Nadchodzą kobiety), Rīga:Vaga, 181-189.

Tūna, Aija (1998). ‘Gender Equality at Schoolsin Latvia: is it important?’. W: Humanitiesand Social Sciences Latvia, 1/18.

UNDP (Program Narodów Zjednoczonychds. Rozwoju) (1998). Latvia. HumanDevelopment Report. Rīga: UNDP.

Varslavāns, Alberts (red.) (1994). Latvijasuniversitāte 75. Rīga: University of Latvia.

Viderberga, Karina (2001). ‘Translatinggender’. W: Feministica Lettica, 161-173.

Zaíe, Ieva (1997). Sieviešu tiesību kustībasvakar un šodien (Ruch praw kobiet przedtemi dziú). Rīga: UNDP.

Zariņa, Inna i Thornborg, Marina (eds.) (2000).Gender equality in Latvia at the threshold ofnew millennium. Rīga: Institute of Economics.

Litwa

Belyaeva, G.F, Gorshkova, I.D. i Kostikova, I.V(2000). ‘Universitetskie zhenshchiny. Shtichik portretu’ (Kobiety na uniwersytetach:fragmenty obrazu). W: Obshchestvennie naukiI sovremennost(delete quote), 2: 178-187.

Dagyte, Ina i Voveriene, Ona (1995). ‘Womenand Science in Lithuania’. W: Lithuania:women in the changing society. Raportlitweskich kobiecych organizacjipozarządowych przedstawiony na 4Światowej Konferencji na rzecz Kobiet ONZw Pekinie, 26-27.

Financy I statistika (1990). Women in the USSR1990. Moscow: Financy I statistika.

Gaidys, Vladas (1998-2001). Mokslininkuprestizas (Prestiż naukowców). Vilnius:Visuomenes nuomones ir rinkos tyrimucentras ‘Vilmorus’.

Hernes, Gunter i Knudsen, Kund (1991).Lithuania. Living conditions. A sociologicalstudy. A FAFO-SOTECO Report. Aurskog:Centrum Nauk Społecznych i BadańNorweskich Związków Zawodowych.

Kanopiene, Vida (1995). Professional andsocial mobility of Lithuanian women. Vilnius:UNDP.

Khanin, G. I. (1989). ‘Pochemu otstaetsovetskaya nauka?’ (Czemu sowiecka naukajest zacofana?). W: F.M. Borodkin,L.Y. Kosals i R.V. Ryvkina (red.),Postizhenie: Sociologya. Social’nayapolitika, Ekonomicheskaya reforma, Moscow:Progress, 140-168.

Litewska Akademia Nauk (2001). Lietuvosmokslu akademija 1941-2001. MA leidykla.Vilnius: Lithuanian Academy of Sciences.

Matonyte, Irmina (2001). Posovetinio elitolabirintai (Labirynty post-sowieckiej elity).Vilnius: UAB ‘Knygiai’, 220.

Novelskaite, Aurelija (2002). ‘Women inscientific community in Lithuania in 1990-2000: Inter-relations between femaleinvolvement trends and alternative socialsurroundings’. W: The development ofdemocracy in the Baltic States. Materiałyz konferencji Baltic Readings, Birzai: 4/5-5-2002, 53.

Novelskaite, Aurelija (2003). Moterys Lietuvosakademineje (mokslo) bendruomeneje:sociologine analize, (Kobiety w litwskiejspołeczności (naukowej): analizasocjologiczna). Praca doktorska. Kaunas:Kauno technologijos universitetas.

Paluckiene, Jolanta (2000). ‘Post-socialistwelfare state and gender: a comparative studyin the Baltic States’. W: M. Taljunaite,R. Blom and H. Melin (eds.), Streamingtowards social stability. Social Studies 4,Vilnius – Tampere: Litewski Instytut Filozofiii Socjologii – Wydział Socjologii i PsychologiiSpołecznej, Uniwersytet w Tampere, 95-108.

kg601168_160 28/02/06 15:40

165

Statistics Lithuania (2001). Women and men inLithuania 2000. Vilnius.

Taljunaite, Meilute (red.) (1999). Socialinisstrukturinimasis ir jo pazinimas (Strukturaspołeczna i jej poznanie). Vilnius: Lietuvosfilosofijos ir sociologijos institutas, 177-178.

Thorborg, Marina (red.) (1997). Women actorsaround the Baltic Sea. Karlskrona: InstytutBałtycki, 117.

Titma, Mikk i Taljunaite, Meilute (1984).Prestizh professii (Prestige of profession).Vilnius: Mintis.

Zvinkliene, Alina (1993). ‘Liberalism on theBolshevik model: the status of women inLithuania’. W: B. Brecher i O. Fleischmann(red.), Liberalism and the new Europe,Aldershot: Avebury, 135-148.

Zvinkliene, Alina (1996). ‘The state of familystudies in Lithuania’. W: Marriage andFamily Review, 3-4: 203-232; oraz w: M.B.Sussman i R.S. Hanks (red.), Interculturalvariation in family research and theory:implications for cross-national studies,Binghamton: Haworth, 203-232.

Zvinkliene, Alina (1999). ‘Neo-conservatism infamily ideology in Lithuania: between theWest and the former USSR’. W: S. Bridger(red.), Woman and political change:perspectives from East-Central Europe,Houndmills Basingstoke: Macmillan, 135-150.

Zvinkliene, Alina (2002). ‘I am a feminist. Whois she?’. W: M. Goluobeva i D. Hanovs (red.),Women in Baltic Societies: Past and present),Rīga: N.I.M.S., 83-102.

Zvinkliene, Alina (2003). ‘Representationwithout power. Academic women inLithuania’. W: Ch. Giordano, A. Zvinklienei D. Henseler (red.), Baltic states. Looking atsmall societies on Europe’s margin, Fribourg:University Press, 157-180.

Zvinkliene, Alina i Popov, Andrej (1990).‘Perspectives of family planning in the BalticRepublics’. W: A. Matulionis, Z. Morkunasi A. Zvinkliene, Sociological Researches inthe Baltic Republics, Vilnius: InstytutFilozofii, Socjologii i Prawa – LitewskaAkademia Nauk, 114-120.

Polska

Bator, Joanna (1998). Wizerunek kobietyw reklamie telewizyjnej. Warszawa: InstytutSpraw Publicznych.

Białecki, Ireneusz (1997). ‘Nierównościw dostępie do kształcenia w Polscepowojennej’. W: Wokół zawodowegorównouprawnienia kobiet i mężczyzn.Warszawa: Wydawnictwo Naukowe ‘Scholar’.

Borowska, Sylwia (1998). Matka, żona,przedmiot pożądania – modelowe wizerunkikobiet. Praca magisterska. Warszawa:Uniwersytet Warszawski – WydziałDziennikarstwa.

Główny Urząd Statystyczny (1995). Szkoływyższe w latach 1994-1995. Warszawa.

Główny Urząd Statystyczny (1998). RocznikStatystyczny 1998. Warszawa.

Główny Urząd Statystyczny (2000). Naukai technika w roku 2000. Warszawa.

Główny Urząd Statystyczny (2001). Szkoływyższe i ich finanse w roku 2001. Warszawa.

Główny Urząd Statystyczny (2002). Naukai technika w roku 2002. Warszawa.

Centrum Promocji Kobiet (2000). Wykazorganizacji kobiecych i inicjatyw w Polsce.Warszawa.

Centrum Badania Opini Społecznych (CBOS)(1997). Aspiracje zawodowe kobiet a życiecodzienne. Warszawa.

Centrum Badania Opini Społecznych (CBOS)(2002). Views on the governmental policy onwomen: http://www.cbos.pl

Ciechomska, Maria (1996). Od matriarchatudo feminizmu. Poznań: Brama.

Dabic, Milena (1994). ‘Women and AcademicCareers in Poland’. W: Equality andpartnership towards higher education,employment/ entrepreneurship andenvironmental management in Central andEastern European countries. Future strategicgoals and objectives. Materiałypokonferencyjne, Wolfheze: EuropeanNetwork of Scientific and Technological Co-operation on Women’s Studies – Councilof Europe.

Domański, Henryk (1995).‘Równouprawnienie. Stereotyp tradycyjnegopodziału ról’. W: A. Titkow i H. Domański(red.), Co to znaczy być kobietą w Polsce,Warszawa: IFIS PAN.

Dominiczak, Andrzej (1998). ‘O reformieedukacji’. W: Bez Dogmatu, 37.

Dziedzic, Kinga (1997). ‘Wizerunek kobietyi mężczyzny w reklamie telewizyjnej w Polscei Wielkiej Brytanii’. W: R. Siemieńska (red.),Portrety kobiet i mężczyzn w środkachmasowego przekazu. Warszawa:Wydawnictwo Naukowe ‘Scholar’.

Elgozy, Georges (1973). Paradoksy reklamy.Perswazja legalna. Warszawa: WydawnictwaArtystyczne i Filmowe.

Feltynowska, Urszula (2002). Different butequal, or equal treatment of men and womenin employment. Warszawa: PolskieStowarzyszenie Edukacji Prawnej:http://www.rownouprawnienie.neostrada.pl/(please cut here the weblink)prawopolskie.html#a

Firkowska-Mankiewicz, Anna (1995). ‘Czy taksamo wychowujemy dzieci?’ W: A.Titkow(no koma) and H. Domański (red.), Co to znaczy być kobietą w Polsce, Warszawa: IFIS PAN.

Frątczak-Rudnicka, Barbara (1997). ‘Kobietyw reklamie’ W: R. Siemieńska (red.), Portretykobiet i mężczyzn w środkach masowegoprzekazu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe‘Scholar’. Centrum Przetwarzania Danych(2000): http://www.itl.waw.pl/publ/bk/en/node31.html

Kalinowska, Elżbieta (1995). ‘Kobiety w życiupublicznym’. W: Sytuacja kobiet w Polsce.Warszawa: Raport organizacjipozarządowych.

Łęcka, Kaja (2000). Women and work: http://www.oska.org.pl

Mazurczak, Dorota (1995). ‘Dążenie kobietpolskich do wyższego wykształcenia naprzełomie XIX – XX wieku’. W: J. Miluska iE. Pakszys (red.), Humanistyka i płeć – studiakobiece z psychologii, filozofii i historii,Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Melosik, Zbyszko (1996). Tożsamość, ciałoi władza. Poznań: Toruń Edytor.

Miluska, Jolanta (1995). ‘Przekształcenie rólpłciowych a szanse kobiet’. W: Humanistykai płeć, Poznań: Wydawnictwo Naukowe.

Ministerstwo Edukacji Narodowej –Departament Ekonomii Edukacji (1999).Biuletyn. Szkoły wyższe, podstawoweinformacje. Warszawa.

Mizielińska, Joanna (1997). Kobieta jakoprzedmiot i podmiot reklamy. W: J. Brach-Czainy (red.), Od kobiety do mężczyznyi z powrotem – rozważania o płci w kulturze,Białystok: Trans Humana.

Nowakowska, Urszula i Swędrowska, Anna(2000). ‘Women on the labour market’.W: Women’s Rights Centre, Polish Women inthe 1990s. Raport. Warszawa:http://free.ngo.pl/temida/rappraca2.htm

Oleksy, Elżbieta H. (red.) (1999). Mass mediaw społeczeństwie obywatelskim. Łódź:Wydawnictwo Uniwersytety Łódzkiego.

Oleksy, Elżbieta H. i in. (2000). Gender in filmand the media. East-West dialogues. Frankfurta.M. – New York: Peter Lang.

Oleksy, Elżbieta H. i Ostrowska, Elżbieta (red.)(2001). Gender – Film – Media. Kraków:Rabid.

Pinińska, Joanna (2002). ‘Women and science:a review of the situation in Poland’.W: European Commission (2002) Nationalpolicies on women and science in Europe,Luxembourg: OPOCE, 85-86, ISBN: 92-894-3579-8.

Regulska, Joanna (1997). ‘Rodzina polska –wzory wartości’. W: M. Falkowska (red.),Wartości, praca, zakupy. O stylach życiaPolaków, Warszawa: CBOS.

Siemieńska, Renata (1998). Bariery w godzeniużycia publicznego i prywatnego. Materiałypokonferencyjne. Warszawa: OśrodekInformacji I Dokumentacji Rady Europy.

Titkow, Anna i Domański, Henryk (red.)(1995). Co to znaczy być kobietą w Polsce.Warsaw: IFIS PAN.

Twardowska, Anna i Olczyk, Eliza (2000).‘Women in Media’. W: Women’s RightsCentre, Polish Women in the 1990s. A Report.Warszawa:http://free.ngo.pl/temida/rapmedia.htm

Wasilewska, Monika (1996). ‘Wzory kobietw reklamie telewizyjnej’. W: R. Siemieńska(red.), Portrety kobiet i mężczyzn w środkachmasowego przekazu, Warszawa:Wydawnictwo Naukowe ‘Scholar’.

Wóycicka, Joanna i Dominiczak, Andrzej(2000). ‘Women’s education’. W: Women’sRights Centre, Polish Women in the 1990s.A Report, Warszawa:http://free.ngo.pl/temida/rapedu.htm

Rumunia

Barzea, Cezar (red.) (1999). România-Educa iade Baz. Raport National (Rumunia.Szkolnictwo podstawowe. Raport krajowy),Bucharest: Editura Metropol.

Behr, Edward (1991). Kiss the hand you cannotbite. London: Penguin.

Belis, Mariana (1986). ‘Romanian Women inTechnology’. W: European Journal ofEngineering Education, 11/3: 257.

kg601168_160 28/02/06 15:40

166

Fischer, Mary Ellen (1985). ‘Women inRomanian Politics: Elena Ceausescu,pronatalism and the promotion of women’.W: L. S. Wolchik and Alfred G. Meyer (red.),Women, state and party in Eastern Europe,Durham: Duke University Press.

Fischer, Mary Ellen and Pasca Harsanyi, Doina(1994). ‘From tradition and ideology toelections and competition: the changing statusof women in Romanian politics’. W: Womenin the politics of post-communist EasternEurope, New York: Sharpe.

Fong, Monica S. (1996). Romania: Genderin the transition, poverty and social policy.Washington: World Bank.

Frangopol, Petre (2001). ‘Cercetarea siUniversitatea, intre valoare si impostura’(Badania naukowe i uniwersytet: pomiędzywartością a ograniczeniem). W: RomaniaLibera, 17-12-2001, 3.

Grunberg, Laura (1999). ‘Access to gender-sensitive higher education in Eastern andCentral Europe: reflections from the CEPES-UNESCO Project on good practice inpromoting gender equality inhigher education’. W: Higher Education inEurope, 3: 395-413.

Lovatt, Catherine (1999). ‘Women in politics:the legacy of Elena Ceausescu’. W: CentralEurope Review, 3: 30-42.

Miroiu, Mihaela (2001). ‘And-and strategy: aRomanian experience’. W: L. Grunberg (red.),Good practice in promoting gender equality inhigher education in Central and EasternEurope. Studies on Higher Education:UNESCO.

Narodowy Instytut Statystyczny (2000).Anuarul Statistic al Romaniei (RumuńskiRocznik Statystyczny). Bucharest: CNS.

Pascal, Despina (1998). ‘Women in theEconomy’. W: UNDP, Status of Women inRomania: 1997-1998, Bucharest: UNDP:http://www.undp.ro/publications

UNDP (Program Narodów Zjednoczonych ds.Rozwoju) (1994). National Report on theStatus of Women in Romania 1980-1994.Bucharest: UNDP:http://www.undp.ro/publications

UNDP (Program Narodów Zjednoczonych ds.Rozwoju) (1999). The Condition of Women inRomania. Report on the equality of chancesbetween women and men. Achievements andperspectives. Bucharest: UNDP:http://www.undp.ro/publications

Republika Słowacka

Bútorová, Zora (2002). Krehká krása (Kruchepiękno). Bratislava: Inštitút pre verejnéotázky.

Bútorová, Zora, Cviková, Jana, Farkašová,Etela i Gyarfásyová, Olga (2002). ‘Rovnosťpríležitostí žien a mužov’ (Równe szanse dlakobiet i mężczyzn). W: G. Mesežnikov (red.),Report on the state of society in SlovakRepublic in 2002, Bratislava: SME.

Cviková, Jana i Juráňová, Jana (2001). Hlasyžien. Aspekty ženskej politiky (Głosy kobiet.Aspekty polityki wobec kobiet). Bratislava:Aspekt.

Krivý, Valdimír (2002). ‘Research on genderopportunities in SAV’. W: Newsletters of theSlovak Academy of Sciences, 9: 8-9.

Kvapilová, Erika i Porubänová, Sylvia (2002).Nerovné cesty k rovnosti (Nierówne drogi dorówności). Bratislava: Aspekt.

Piscová, Magdaléna (2000). ‘Ženy vo vede’(Kobiety w nauce: wprowadzając zmiany).W: Newsletters of the Slovak Academy ofSciences, 9: 8-9.

Piscová, Magdaléna (2002). ‘Women andscience: a review of the situation in Slovakia’.W: European Commission (2002). Nationalpolicies on women and science in Europe,Luxembourg: OPOCE, 88-90, ISBN: 92-894-3579-8.

Piscová, Magdaléna (2003). ‘Rod vo vede –ženy vo vede na Slovensku’ (Płeć w nauce –Kobiety w nauce na Słowacji). W: Sociológia– Slovak Sociological Review, 35/6: 579-598.

Porubänová, Sylvia (2002). ‘Rozhovory Ženyvo vede: správa pre SAV‘ (Dialogiz kobietami w nauce: raport dla SAN).W: Newsletters of the Slovak Academy ofSciences, 9: 8.

Sedová, Tatiana (2002). ‘Ženy vo vede: Gendermainstreaming a mapovanie šancí v SAV’(Kobiety w nauce: włączanie problematykipłci i kwestii równych szans w SAN). W:Newsletters of the Slovak Academy ofSciences, 9: 7.

Sedová, Tatiana (red.) (2003). Ženy a vedav SAV (Kobiety w nauce w SłowackiejAkademii Nauk). Bratislava: Veda,vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied.

Stiegler, Barbara (2002). How to apply gendermainstreaming. Aspects of European Uniongender policy. Bratislava: Aspekt andFriedrich Ebert Stiftung.

Vašečka, Imrich (2002). ‘Postavenie žien –vedeckých pracovníčok SAV’ (Pozycja kobietnaukowców w SAN). W: Newsletters of theSlovak Academy of Sciences, 9: 7-8.

Państwa wyszehradzkie (Republika Czeska,Węgry, Polska i Słowacja) (2002).Participation of women in the fields ofmeteorology, operational hydrology andrelated sciences. Materiały pokonferencyjne.Bratysława: Słowacki InstytutHydrometeorologiczny.

Słowenia

Rząd republiki Słowenii – Biuro ds. RównychSzans: http://www.uem-rs.si/eng/stats-edu.html

Jogan, Maca (2000). ‘Women in Academy andHidden Discrimination. The Case ofSlovenia’. W: Researcher, 20: 44-54.

Jogan, Maca (2001). Seksizem v vsakdanjemživljenju (Seksizm w życiu codziennym).Ljubljana: Biblioteka naukowa – WydziałNauk Społecznych.

Ministerstwo Nauki, Edukacji i Sportu (2001).Reports with the aggregated data on thesituation in national research institutions.Ljubljana.

Ministerstwo Nauki, Edukacji i Sportu (2002).Research for European competitiveness.Materiały Forum Bled. Bled.

Narodowy Urząd Statystyczny (1995).Raziskovalni rezultati (Wyniki badań), 644.

Węgry

Czuglerné Iványi, Judit, Hajdú, József,Gyulavári, Tamás, Morvai, Krisztina, Pap,Enikő i Szabó, Istvánné (2002). The equaltreatment of men and women in Hungary inthe light of the relevant EU directives. OSI:EU Monitoring Programme.

Fehér, Erika (2002). ‘Hungarian women takethe lead’. W: Népszabadság, 29-10-2002.

Galasi, Péter (2000). Differences in the earningsof women and men in Hungary, 1986-1996.Budapest: National Centre of Labour andMethodology.

Glatz, Ferenc (2002). ‘Academy and sciencepolicy’. W: Hungarian Science, 494-506.

Groó, Dóra (2002). Women in research anddevelopment. Praca dyplomowa MBA.Budapest: University of Budapest.

Hámor, Szilvia (2002). ‘What is needed fora female career? – The glass ceiling is thesmallest obstacle’. W: Népszabadság, 8-10-2002.

Haraszty, Ágnes (1991). ‘Equal Opportunitiesfor Women – Women in Science in Hungary’.W: V. Stolte-Heiskanen (red.), Women inscience – Token women or gender equality?,Oxford: Berg Publishers, 193-198.

Haraszty, Ágnes i Hrubos, Ildikó (2002-3).‘Women and science in a Europeandimension’. W: Hungarian Science, 333-339.

Hrubos, Ildikó (2001). ‘Chances of women inhigher education’. W: Hungarian HigherEducation, 8-9-10.

Hrubos, Ildikó (2002). ‘Women and science:a review of the situation in Hungary’.W: European Commission (2002) Nationalpolicies on women and science in Europe,Luxembourg: OPOCE, 71-72, ISBN: 92-894-3579-8.

Węgierski Główny Urząd Statystyczny (1987).Kwalifikacje naukowców. Budapest.

Węgierski Główny Urząd Statystyczny (1989).Badania i rozwój. Budapest.

Węgierski Główny Urząd Statystyczny (1995).Kwalifikacje naukowców. Budapest.

Węgierski Główny Urząd Statystyczny (1997).Okoliczności, pochodzenie I przemieszczaniesie osób ze stopniem naukowym. Budapest.

Węgierski Główny Urząd Statystyczny (1998).Zmiany pozycji kobiet pod wzgledem udziałui zarobków na węgierskim rynku pracy.Budapest.

Węgierski Główny Urząd Statystyczny (2000).Badania i rozwój. Budapest.

Węgierski Główny Urząd Statystyczny (2001a).Badania i rozwój. Budapest.

Węgierski Główny Urząd Statystyczny (2001b).Sytuacja kobiet na rynku pracy. Budapest.

Węgierski Główny Urząd Statystyczny (2002).B+R oraz szkolnictwo wyższe. Budapest.

Węgierski Główny Urząd Statystyczny orazMinisterstwo Spraw Społecznych i Rodziny(2001). Kobiety I mężczyźni na Węgrzech.Budapest.

Kun, Erzsébet J. (2002). ‘It’s no business of theemployer if the employee is pregnant or not’.W: Népszabadság, 12.12.2002.

kg601168_160 28/02/06 15:40

167

Lendvai, Ildikó (2002). ‘Women on the stageand in the audience of politics’. W:Népszabdság, 1.02.2002.

Márk, Edina (2002). ‘Gender discrimination onthe labour market’. W: Magyar Hírlap,27.04.2002.

Magyar Tudománios Akadémia (WęgierskaAkademia Nauk): http://www.mta.hu

Ministerstwo Spraw Społecznych i Rodziny –Węgierska Baza Danych w zakresie Płci:http://www.tarki.hu/adatbank-h/nok/index.html

Nagy, Beáta (1997). ‘New career perspectives –Women entrepreneurs in Hungary’. W: M.Fleischmidt and V. Zentai (red.). Women andmen in East European transition, Cluj: Cluj-Napoca.

Pongrácz, Tiborné (2001). ‘The role of familyand work in women’s life’. W: TÁRKI –Ministry of Social and Family Affairs,Changing roles, Budapest.

Velvet (2002). ‘A programme for the role ofwomen in the labour market’, 31.10.2002,MTI: http//:www.velvet.hu

Viszt, Erzsébet, Plank, Zsuzsa i Borsi, Balázs(2001). ‘Mobility of human resources inHungary: An analysis and a proposal forregular collection of statistics’. In: InnovativePeople – Mobility of skilled personnel innational innovation systems, Budapest:OECD.

Przydatne strony internetowe Komisji Europejskiej

DG ds. Badań Naukowych na serwerze Europa� Strona główna:

http://europa.eu.int/comm/research/index_en.cfm� Często zadawane pytania dotyczące badań:

http://europa.eu.int/comm/research/faq/� Nauka i społeczeństwo:

http://europa.eu.int/comm/research/science-society/� Kobiety i nauka:

http://europa.eu.int/comm/research/science-society/women-science/women-science_en.html▫ Enwise:

http://europa.eu.int/comm/research/science-society/women/enwise/index_en.html▫ Europejska Platforma kobiet-naukowców:

http://europa.eu.int/comm/research/science-society/women-science/network_en.html▫ Statystyki i wskaźniki:

http://europa.eu.int/comm/research/science-society/women/wssi/index_en.html▫ Kobiety i nauka – Raporty krajowe o sytuacji kobiet w nauce w Europie:

http://europa.eu.int/comm/research/science-society/women-science/helsinki03_en.html▫ Publikacje i dokumenty dodatkowe dotyczące Kobiet w nauce:

http://europa.eu.int/comm/research/science-society/documents_en.htmlDG ds. Badań Naukowych na serwerz Cordis� Często zadawane pytania:

http://www.cordis.lu/helpdesk/faqs.htm� Strona główna 6PR:

http://fp6.cordis.lu/fp6/home.cfm� Spojrzenie na 6PR :

http://www.cordis.lu/fp6/fp6_glance.htm� Rejestracja bazy danych EMM:

http://www.cordis.lu/experts/fp6_candidature.htm� Wykaz ofert 6PR:

http://fp6.cordis.lu/fp6/calls.cfm � Nauka i społeczeństwo:

http://www.cordis.lu/science-society/home.html� Płeć w badaniach naukowych – 5PR i 6PR:

http://www.cordis.lu/science-society/library.htm� Kraje kandydujące:

http://www.cordis.lu/national_service/en/candidate_countries.htmOgólne źródła elektroniczne� Karat – Regionalna koalicja pozarządowych organizacji kobiecych:

http://www.karat.org/about_us/member_organizations.html� Międzynarodowa Helsińska Fundacja Praw Człowieka (2002):

http://www.ihf/hr.org/reports/women/� Międzyparlamentarna Unia Kobiet w polityce: http://www.ipu.org/wmn-e/classif.htm� Czeskie Krajowe Centrum Kontaktowe – Kobiety i Nauka w Pradze: http://.www.zenyaveda.cz� UNIFEM – Fundusz Rozwojowy ONZ ds. Kobiet: http://www.unifem.org

kg601168_160 28/02/06 15:40

168

Podziękowania

Końcowa wersja raportu Enwise została przygotowana wraz zewspółpracownikami i ekspertkami, które dostarczały informacje, materiały,dane statystyczne i sugestie czy też pomagali przy organizacji sesji plenarnychgrupy Enwise i/lub warsztatów.Barbara Hartung, Ruža First, Andjelka Milić otrzymują specjalne podziękowaniaod Mariny Blagojević; Maranda Behmane, LĒva Biseniece, Ausma Cimdiňa,Agnese Gaile, Dace Gertnere, Ieva Kārkliňa, Elizabete Pičukāne, Baiba RivŖa,lze Trapenciere, Vita Zelče, Baiba Zukula – od Maiji Bundule; Reesi Lepa,Ülle Must, Ülle-Marike Papp, Tiia Raudma – od Ene Ergmy; Maram Anbar,Ildikó Hrubos, Borbála Juhász, Eszter Papp, Melinda Ruck, Erzsébet ZöldynéSzita – od Dóry Groó; Alice Červinková, Marta Kolářová, Marcela Linková,Kateřina Šaldová, Barbora Tupá – od Hany Havelkovej; Maca Jogan, MetkaMedvešek-Miloševič, Polona Novak, Sonja Robnik, Andreja Umek-Venturini– od Dunji Mladenič; Małgorzata Dziedziczak-Papis, Dorota Golańska, JoannaKazik, Aleksandra Różalska, Wiesław Studencki oraz Małgorzata Kozłowska– od Elżbiety H. Oleksy; Margarita Atanassova, Iskra Beleva, Bistra Dimitrova,Bryony Gill, Asia Grigorova, Evdokia Pentcheva, Reni Petkova, TodorkaPopova, Kostadinka Simeonova, Nedialka Videva, Albena Vutsova, NaumYakimoff – od Nikoliny Sretenovej; Monica Alexandru, Mihai Alaicescu,Patricia Arsene, Alexandra Caramizoiu, Virginia Enache, Luminita Gheorghiu,Elena Jitaru, Ioana Nicolae, Iulia Mihail, Clementina Ivan Ungureanu, SerbanConstantin Valeca1 oraz wszyscy członkowie Krajowego Komitetu PromocjiKobiet w Nauce w Rumunii – od Mioary Florici Tripsy; Mária Bieliková, EtelaFarkašová, Daniela Gašperíková, Daniela Hricišáková, Zuzana Juščáková,Zuzana Kiczková, Marta Mosná, Magdaléna Piscová, Tatiana Sedová, MariannaSzapuová, Jana Zezulová – od Danieli Velichovej; Danute Areskiene, VladasGaidys, Christian Giordano, Lilija Kublickiene, Loreta Kuzmickaite, JurgitaPetrauskiene, Jolanta Sirkaite, Virginija Stabinskaite, Lijana Stundziene – odAlina Zvinkliene. 1. Były Minister Badań w roku 2002 r.

kg601168_168 28/02/06 15:40

169

Następujący funkcjonariusze UE wspierali działania Grupy Enwise i bylizaangażowani w sesje plenarne i warsztaty Grupy. Komitet Praw Kobieti Równych Szans w Parlamencie Europejskim: Anna Karamanou – KomisjaEuropejska – Eurostat: Simona Frank, Karin Winqvist – DG ds. StosunkówZagranicznych i Rozszerzenia Unii: Johanna Damming, Louis Hersom, MartinSchieder – DG ds. Badań Naukowych: Hugh Richardson, Rainer Gerold andLouis Bellemin, Jacques Claude, David Coles, Virgínia Enache, Peter Fisch,Sigi Gruber, Maria Kayamanidou, Joĺo Pereira de Faria, Anna Remond,Barbara Rhode, Bruno Schmitz, Erika Szendrak.Specjalne podziękowania należy złożyć Sekcji Kobiet i Nauki, w szczególnościVéronique Degraef, Marge Fauvelle, Camilli Gidlöf, Tanyi Leigh, MariannieMajor, Dace Rambaka, Karen Slavin oraz Nicole Dewandre.Na koniec chciałybyśmy wyrazić naszą głęboką wdzięczność Brigitte Degen,która pełna energii i entuzjazmu zajmowała się koordynacją działań GrupyEnwise w imieniu Sekcji Kobiet i Nauki. Zainicjowała ona twórczą częśćdziałań Grupy (w szczególności nasze trzy warsztaty oraz sesję plenarnąw Tallinie), które pozwoliły poszerzyć zakres zainteresowań Grupy Eksperckieji włączyć większe grono kobiet-naukowców ze wszystkich krajów Enwise orazinnych krajów. Jej takt w kontaktach z przedstawicielami różnorodnych kulturoraz wrażliwość na miejscowe niuanse sprawiły, że nasza praca była owocna.

kg601168_168 28/02/06 15:40

170

Dr Marina Blagojević (Bałkany)

Marina Blagojević jest starszym pracownikiem naukowym w serbskimInstytucie Badań Kryminologicznych i Socjologicznych w Belgradzie.Dr Blagojević jest socjologiem, specjalizującym się w socjologii płci i socjologiistosunków międzyetnicznych. Od początku lat dziewięćdziesiątych działałaaktywnie w serbskim ruchu kobiet i jest jedną z założycielek Ośrodka Naukowo-Badawczego Problematyki Kobiet w Belgradzie (1992). Wykładałaproblematykę płci na Uniwersytecie Europy Środkowej w Budapeszcie,a w roku 1998 pracowała jako starszy wykładowca w Collegium Budapest,w Instytucie Badań Zaawansowanych. Wykładała jako profesor wizytującaw Niemczech i w Stanach Zjednoczonych, a obecnie w Czarnogórze. W roku2003 ukończyła pracę dla Parlamentu Europejskiego p.t. “Status społecznykobiet na Bałkanach”. Obecnie zajmuje się następującymi zagadnieniami:instytucjonalne oraz pozainstytucjonalne (kulturowe, społeczne) mechanizmywykluczania kobiet z życia społecznego, ze szczególnym uwzględnieniemmizoginii; zależności między wiedzą, rozwojem i polityką w zakresieproblematyki płci w krajach w okresie przejściowym oraz proces pojednaniai pozytywna historia Bałkanów.

Dr Maija Bundule (Łotwa)

Maija Bundule jest przewodniczącą Wydziału Nauk Ścisłych w DepartamencieSzkolnictwa Wyższego i Nauk Ścisłych w Łotewskim Ministerstwie Edukacjii Nauki. Dr Bundule uzyskała tytuł magistra w 1977r. na Wydziale ChemiiUniwersytetu Łotewskiego w Rydze, a następnie podjęła studia podyplomowew Instytucie Badań nad Proteinami w rosyjskiej Akademii Nauk. W 1984r.obroniła pracę doktorską na temat struktury zasadniczej czynnika elongacyjnegoEF-G bakterii E.coli. Po powrocie do Rygi otrzymała stypendium badawczew Instytucie Syntezy Organicznej. Od roku 1990 przewodniczyła projektombadawczym w Instytucie Biologii Molekularnej. W latach 1994 – 1997pracowała na Wydziale Biologii Uniwersytetu Łotewskiego. Obecnieodpowiada także za administrację i koordynację programów naukowo-badawczych Unii Europejskiej, jak również za współpracę w zakresie badańmiędzynarodowych na Łotwie. Jest członkiem Komitetu Programowego 6PRw zakresie Priorytetu 1.

Dr Anke Burkhardt (Niemcy)

Anke Burkhardt odebrała wykształcenie inżyniera rolnictwa na UniwersytecieHumboldta w Berlinie. W 1980r. rozpoczęła karierę naukową w dziedziniebadań nad szkolnictwem wyższym (doktorat w 1985r.). Po zjednoczeniuNiemiec zaangażowała się w projekty badawcze finansowane przez FederalneMinisterstwo Edukacji i Nauki, dotyczące restrukturyzacji szkolnictwawyższego w byłym NRD. Jej praca koncentrowała się na zjawisku wyparciadawnej kadry akademickiej i awansu młodych naukowców. Do jej głównychzainteresowań należy sytuacja kobiet-naukowców w okresie przejściowym.W latach 1999 – 2001 zajmowała się strukturalnymi zmianami w medycynieuniwersyteckiej oraz nowymi trendami w finansowaniu i zarządzaniu szpitalamiuniwersyteckimi. Obecnie jest pracownikiem akademickim; od roku 2001dyrektorem Instytutu Badań nad Szkolnictwem Wyższym przy Uniwersytecieim. Martina Lutra w Halle-Wittenberg – pierwszego i jedynego instytutupoświęconego tego typu badaniom w nowych landach niemieckich. Instytutzostał otwarty w 1996r. przez Federalne Ministerstwo Edukacji i Nauki orazkraj związkowy Saksonia-Anhalt. Szczególny nacisk położono nawyrównywanie szans pomiędzy kobietami i mężczyznami i planowaniewydatków z uwzględnieniem płci.

ENWISE szakértők önéletrajza

[email protected]

[email protected]

[email protected]

kg601168_168 28/02/06 15:40

171

Prof. Dr Marina Calloni (Włochy)Marina Calloni jest profesorem zwyczajnym Filozofii Społecznej i Politycznejna uniwersytecie Mediolan-Bicocca, oraz dyrektorem Międzynarodowej SieciBadawczej ds. Płci. Doktoryzowała się w dziedzinie filozofii oraz w dziedzinienauk społecznych i politycznych. Była pracownikiem naukowym nauniwersytecie we Frankfurcie oraz w Gender Institute w London School ofEconomics. M. Calloni była profesorem wizytującym na uniwersytetachw Bremie, Wiedniu, Lugano, Hanowerze, Tiranie i Pekinie. Ponadto byłakierownikiem projektu, którego celem było założenie Instytutu ProblematykiPłci na Uniwersytecie w Tiranie (inicjatywa wspierana przez UNDP) oraz jestwspółzałożycielką Szkoły Politycznej A. Kollontai (Archangielsk, północno-zachodnia Rosja). Uczestniczyła w kilku międzynarodowych projektachbadawczych i sieciach współpracy oraz wydała wiele publikacji w kilkujęzykach. Do jej głównych zainteresowań należą: problematyka płci; teorieetyki, polityki i sprawiedliwości; wiedza i nauka; obywatelstwo europejskiei mobilność; badania i współpraca międzynarodowa. Warto wymienić jednąz jej ostatnich publikacji: “I dilemmi dell’aborto. Il bene, il giusto e ledifferenze” (Rzym: Donzelli, 2004).

Prof. Dr. Ene Ergma (Estonia)Ene Ergma ukończyła z wyróżnieniem studia astronomiczne na UniwersytecieMoskiewskim w 1969r. W 1972r. Profesor Ergma uzyskała tytuł doktoranauk matematyczno-fizycznych, a w 1984r. habilitację w tym samym zakresie.W latach 1972-1988 pracowała w Radzie Astronomicznej jako młodszypracownik naukowy, następnie jako sekretarz, starszy pracownik naukowy,a w końcu jako główny pracownik naukowy. Głównymi tematami jej badańsą budowa i ewolucja gwiazd, niestabilne spalanie jądrowe oraz powstawanieegzotycznych systemów binarnych, składających się z gwiazd neutronowychi czarnych dziur. W roku 1988 Profesor Ergma została mianowana profesoremw Katedrze Astrofizyki na uniwersytecie w Tartu, w 1997r. została członkiemEstońskiej Akademii Nauk, a od 1999r. jest jej wiceprzewodniczącą. W marcu2003 roku Profesor Ergma została wybrana na przewodniczącą ParlamentuEstońskiego.

Prof. Dr Judith Glover (Wielka Brytania)Judith Glover jest profesorem w Szkole Biznesu i Nauk Społecznych naUniwersytecie Surrey Roehampton w Londynie w Wielkiej Brytanii, gdziewykłada przede wszystkim porównawczą politykę społeczną oraz zatrudnieniekobiet. Przez kilka lat pracowała w sekcji Kobiety i Nauka przy KomisjiEuropejskiej, opracowując mapy dostępności danych o kobietach pracującychnaukowo w państwach członkowskich, zbierając informacje o statystykachamerykańskich na temat kobiet i nauki oraz doradzając zbieraniei systematyzowanie statystycznych wskaźników zatrudnienia kobiet-naukowców. Jest redaktorem sekcji Researching Cross-Nationality, czasopismaEuropejskiego Stowarzyszenia Socjologicznego European Societies. Wydałaszereg publikacji na temat kobiet w nauce oraz zatrudnienia kobiet, a obecniepisze na temat wyzwań, przed którymi stają osoby na stanowiskachkierowniczych, na skutek zmieniających się wzorców zatrudniania kobiet.

[email protected]

[email protected]

[email protected]

kg601168_168 28/02/06 15:40

172

Dr Dóra Groó (Węgry) Dóra Groó jest dyrektorem Węgierskiej Fundacji ds. Nauki i Technikiod momentu jej założenia w 1994r. Z zawodu lekarz medycyny, przezdziesięć lat prowadziła badania farmaceutyczne i uzyskała tytuł doktoraw medycynie eksperymentalnej. Dr Groó opublikowała kilka artykułóww międzynarodowych czasopismach naukowych w tej dziedzinie. Od 1991r.kierowała programem Amerykańsko-Węgierskiego Funduszu ds. Naukii Techniki. Pod jej przewodnictwem Fundacja znacznie rozszerzyła poleswoich działań, przeistaczając się z dwuosobowego małego biuraw wielofunkcyjną organizację aktywną na polu badań naukowych. Studiaz zakresu zarządzania, zakończone uzyskaniem tytułu MBA w 2002 roku,okazały się niezwykle przydatne w jej pracy. W 2002 roku została mianowanaprzez Dyrektoriat Generalny Komisji Europejskiej ds. Badań Naukowych nastanowisko Technicznego Asystenta Projektu w 5PR Poprawa jakości życia.Kierowana przez nią Fundacja została wybrana jako jeden z przyczółkówprogramu ERAMORE (Europejska Sieć Ośrodków Mobilności).

Dr Hana Havelková (Czechy)Hana Havelková jest socjologiem i doktorem habilitowanym na wydzialenauk humanistycznych Uniwersytetu w Pradze. Jest autorką programu studiówproblematyki kobiet – początkowo na poziomie licencjata, a od roku 2003studiów magisterskich akredytowanych w tym samym roku i otwartych w 2004roku. Od 1992r. jest członkinią Rady Ośrodka Badań Nad Problematyką Płciw Pradze (organizacja pozarządowa), w latach 1992 – 1998 była członkiniąRady Międzynarodowego Stowarzyszenia Kobiet-Filozofów. PonadtoDr Havelková jest członkinią redakcji czasopisma The Czech SociologicalReview oraz kilku międzynarodowych komitetów redakcyjnych. Opublikowaławiele rozdziałów i artykułów w czasopismach międzynarodowych, główniepo angielsku i niemiecku, oraz jest redaktorką czterech tomów poświęconychproblematyce płci w latach dziewięćdziesiątych XX w. Specjalizuje sięw badaniu przemian płci kulturowej, jakie zaszły w okresie komunizmu i pojego upadku, w szczególności dotyczących udziału kobiet w polityce orazich aktywności obywatelskiej z punktu widzenia problematyki płci, orazzwiązków pomiędzy sferą publiczną i prywatną. Profesor Havelková jestczłonkinią Czeskiego Komitetu Nadzorującego ds. Kobiet-Naukowców.

Dr Dunja Mladenič (Słowenia)

Dunja Mladenič prowadzi badania informatyczne w Instytucie Jozefa Stefanaw Lublanie od 1987 roku. W latach 1996-1997 była wizytującą badaczką wSzkole Informatyki na Uniwersytecie Carnegie Mellon w Pittsburgu (USA),a później jej pracownikiem (2000-2001). Badania Dr Mladenič dotyczą naturyi rozwoju nauki z zastosowaniem komputerów oraz technik wybierania danychoraz ich wykorzystania do rozwiązywania problemów świata, a w szczególnościuczenia się poprzez tekst i Internet. Dr Mladenič jest koordynatorką 5 ProgramuRamowego UE „Selekcja danych i wspomaganie decyzji w środowiskubiznesowym: europejskie przedsięwzięcia wirtualne (Sol-Eu-Net)” – „DataMining and Decision Support for Business Competitiveness: A EuropeanVirtual Enterprise” (ang.), w którym uczestniczy 12 partnerów z siedmiukrajów. Ponadto koordynuje pracę nad kilkoma krajowymi projektaminaukowo-badawczymi. Jest współredaktorką książki “Data mining and support:Integration and collaboration”(Kluwer Academic Publishers, 2003).

[email protected]

[email protected]

[email protected]

kg601168_168 28/02/06 15:40

173

Prof. Dr Hab. Elżbieta H.Oleksy (Polska)

Elżbieta H. Oleksy jest profesorem zwyczajnym w dziedzinie naukhumanistycznych na Uniwersytecie Łódzkim, gdzie w 1992r. założyła pierwszyw Polsce uniwersytecki Ośrodek Naukowo-Badawczy Problematyki Kobiet,którym kieruje do dziś. Pełni funkcję Dziekana Wydziału StosunkówMiędzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego. ProfesorOleksy opublikowała ponad 90 książek, rozdziałów w książkach i artykułóww czasopismach międzynarodowych w Polsce, Australii, Belgii, Niemczech,W. Brytanii i USA. Wielokrotnie prowadziła wykłady w uczelniach w USA(Berkeley, Pittsburgh, SUNY at Buffalo, Rudgers, William and Mary), Australii(Sydney, Adelaide) i w Niemczech (Dortmund). Specjalizuje się w reprezentacjimęskości i kobiecości w kulturze wizualnej oraz pedagogice feministycznej.W roku 2004 została wybrana Prezydentką Europejskiego StowarzyszeniaInstytucji ds. Edukacji i Badań Feministycznych (AOIFE), jak również ekspertemprzy Pełnomocniku Rządu RP ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn orazMinistra Edukacji Narodowej i Sportu ds. kierunku „stosunki międzynarodowe”.Profesor Oleksy koordynowała i uczestniczyła w roli partnerki w wieluprojektach w dziedzinie nauk społecznych i szkolnictwa wyższegofinansowanych przez Unię Europejską. W roku 2004 Komisja Europejskapowołała ją w skład 13 osobowej Grupy Eksperckiej (reprezentującej wszystkiekraje członkowskie UE) ds. oceny Programów Ramowych Unii Europejskiej.

Dr Nikolina Sretenova (Bulgaria)

Nikolina Sretenova jest starszym pracownikiem naukowym w InstytucieBadań Filozoficznych w Bułgarskiej Akademii Nauk. Ukończyła studiafizyczne na Uniwersytecie w Sofii, a następnie obroniła pracę doktorską natemat filozofii fizyki. Jako stypendystka pracowała we Francji (CNRS),w Niemczech (Historia Nauki w Instytucie Maxa-Planka), Holandii, Szwecjioraz Stanach Zjednoczonych. Specjalizuje się w historii i filozofii nauki(szczególnie fizyki). Jest autorką dwóch monografii oraz ponad 70 publikacjiw tej dziedzinie. Podobnie jak inne kobiety-naukowcy w Bułgarii w okresiepoprzedzającym zmiany polityczne nie była świadoma problemów, jakiewiążą się z płcią kulturową. Jej zainteresowanie tematyką płci miało początekw 1990 roku. Od tamtej chwili pracuje w dziedzinie historii i filozofii nauki,jednocześnie zajmując się badaniami nad problematyką kobiet. Jest członkiniąBułgarskiego Komitetu Sterującego ds. Kobiet i Nauki oraz pracowała jakozewnętrzny ekspert ewaluator w panelu „Nauki ekonomiczne, społeczniei humanistyczne” w 5PR.

Prof. Dr Mioara Florica Tripsa (Rumunia)

Miora F. Tripsa była profesorem biofizyki medycznej na UniwersytecieOradea oraz dyrektorem Departamentu Strategii, Programów oraz EuropejskiejIntegracji przy Państwowym Instytucie ds. Osób Niepełnosprawnychw Bukareszcie. Jej lista publikacji obejmuje ponad 100 tytułów książek,podręczników, poradników oraz artykułów w czasopismach zarównokrajowych, jak i międzynarodowych. Doświadczenia w pracy jako prorektoruniwersytetu, kierownik katedry, koordynatorka projektów badawczych, jakrównież niezależna ekspertka ds. programu Leonardo da Vinci Uni Europejskiej,okazały się niezwykle przydatne w pracy nad tym rapotem. Profesor Tripsabyła przewodniczącą Bułgarskiego Komitetu ds. Promocji Kobiet w Nauceoraz przedstawicielką Bułgarii w Grupie Helsińskiej ds. Kobiet i Nauki. Profesor Mioara Tripsa odesza 4 Padziernika 2004.

[email protected]

[email protected]

kg601168_168 29/03/06 9:03

174

Dr Daniela Velichová (Słowacja)Daniela Velichová jest docentem na wydziale matematyki na PolitechniceSłowackiej w Bratysławie. Poza pracą dydaktyczną na uczelni działa aktywniew zakresie edukacji matematycznej inżynierów europejskich jako członkiniKomitetu Sterującego Grupy Roboczej ds. Matematyki w ramach europejskiejorganizacji zajmującej się edukacją inżynieryjną, SEFI. Dr Velichová jestmężatką i ma pięcioro dzieci. Wydała ponad sto publikacji: książek, rozdziałówi artykułów naukowych w międzynarodowych czasopismach naukowychoraz materiałów pokonferencyjnych w dziedzinie matematyki, geometrii orazgrafiki komputerowej. Jej badania koncentrują się na nauczaniu przez Internet(e-learning) oraz tworzeniu internetowych kursów dydaktycznychz matematyki. Brała udział w kilku projektach europejskich w ramachprogramów Socrates, Minerva i Leonardo da Vinci. Dr Velichová zaangażowałasię ostatnio w badania nad problematyką płci w zakresie udziału kobietnaukowców w naukach technicznych i przyrodniczych na Słowacji orazmożliwości ich kariery zawodowej.

Dr Alina Zvinkliene (Litwa)Alina Zvinkliene jest starszym pracownikiem naukowym w Instytucie BadańSpołecznych w Wilnie. W 1988 roku obroniła pracę doktorską zatytułowaną„Młoda rodzina: oczekiwania i rzeczywistość”. Była stypendystką naUniwersytecie w Oslo (1991), na Uniwersytecie w Wolverhampton (1994),w Instytucie Nauk o Człowieku w Wiedniu (1996) oraz na UniwersytecieEuropy Środkowej w Budapeszcie (1998-1999). Dr Zvinkliene brała udziałw różnorodnych krajowych i międzynarodowych projektach badawczych.Do jej dziedzin specjalizacji należą: badania nad problematyką płci,demokratyzacja społeczeństw postsocjalistycznych oraz obywatelstwow społeczeństwach wielokulturowych z perspektywy problematyki płci.W tym kontekście została zaproszona przez Instytut Antropologii Społecznejna Uniwersytecie we Fribourgu (Szwajcaria) jako konsultant w zakresie badańterenowych dla studentów podyplomowych w Maroku, Rumunii, na Sycyliii Mauritiusie.

[email protected]

[email protected]

kg601168_168 28/02/06 15:40

kg601168_168 28/02/06 15:40

Punkt Informacji Europejskiej Europe Direct -...

Documents

Transcript of Punkt Informacji Europejskiej Europe Direct -...