Public Disclosure Authorized - World Bank€¦ · Streszczenie Unia Europejska s³usznie nazywana...

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

© 2017 International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank1818 H Street NW, Washington DC 20433Telephone: 202-473-1000; Internet: www.worldbank.org

Some rights reserved1 2 3 4 15 14 13 12

This work is the product of the staff of the World Bank with external contributions. The findings, interpretations, and conclusionsexpressed in this work do not necessarily reflect the views of The World Bank, its Board of Executive Directors, or the governmentsthey represent. The World Bank does not guarantee the accuracy of the data included in this work. The boundaries, colors,denominations, and other information shown on any map in this work do not imply any judgement on the part of The World Bankconcerning the legal status of any territory or the endorsement or acceptance of such boundaries.

Nothing herein shall constitute or be considered to be a limitation upon or waiver of the privileges and immunities of The WorldBank, all of which are specifically reserved.

Rights and Permissions

This work is available under the Creative Commons Attribution 3.0 IGO license (CC BY 3.0 IGO)https://creativecommons.org/licenses/by/3.0/igo/. Under the Creative Commons Attribution license, you are free to copy, distribute,transmit, and adapt this work, including for commercial purposes, under the following conditions:

Translations – If you create a translation of this work, please add the following disclaimer along with the attribution: This translation

is an adaptation of an original work by The World Bank and should not be considered an official World Bank translation.

The World Bank shall not be liable for any content or error in this translation.

Adaptation – If you create an adaptation of this work, please add the following disclaimer along with the attribution: This is an adaptation

of an original work by The World Bank. Views and opinions expressed in the adaptation are the sole responsibility of the authors

of the adaptation and are not endorsed by The World Bank.

Umowa miêdzy Komisj¹ Europejsk¹ i Miêdzynarodowym Bankiem Odbudowy i Rozwoju

Czêœæ II Programowego Funduszu Powierniczego „Europe 2020”

Fundusz powierniczy nr TF072592

Umowa KE nr CCI2014

Podziêkowania /6

Streszczenie /7

Wprowadzenie: dlaczego koncentrujemy siêna regionach s³abiej rozwiniêtych /9

Kondycja dwóch polskich województw:podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego /14

Konkurencyjnoœæ gospodarcza województwpodkarpackiego i œwiêtokrzyskiego /18

Jak wygl¹da konkurencyjnoœæ w regionach s³abiej rozwiniêtych? /18

Jak historia kszta³towa³a gospodarkê regionów s³abiej rozwiniêtych /24

Co we wspó³czesnym œwiecie decyduje o konkurencyjnoœciregionu? /26

Co na temat regionów s³abiej rozwiniêtych mo¿na siêdowiedzieæ z miêdzynarodowych ustaleñ? /36

Wsparcie dla regionów s³abiej rozwiniêtych – za³o¿eniakoncepcyjne polityki /39

Inwestycje unijne w województwach podkarpackimi œwiêtokrzyskim /41

Absorpcja œrodków z UE /41

Efekty polityki spójnoœci w woj. podkarpackim i œwiêtokrzyskim /43

Podsumowanie i wnioski na temat polityki UEwobec regionów s³abiej rozwiniêtych /44

Za³¹cznik nr 1. Konkurencyjne miasta w s³abiejrozwiniêtych regionach /47

Gaziantep, Turcja /47

Changsha, Chiny /48

Za³¹cznik nr 2. Najwiêksze projekty wspó³finansowaneze œrodków UE w województwach podkarpackimi œwiêtokrzyskim /50

SPIS TREŒCI

6 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO

Podziêkowania

Raport zosta³ przygotowany przez Dmitriego Sivaeva na podstawie materia³ówopracowanych przez zespo³y badawcze w sk³adzie: Tomasz Komornicki, KonradCzapiewski, Grzegorz Gorzelak, Maciej Smêtkowski i Adam P³oszaj. Paul Krissi Marcel Ionescu-Heroiu byli odpowiedzialni za nadzorowanie projektu i zapewnilijego wzorow¹ realizacjê.

Zespó³ pragnie wyraziæ wdziêcznoœæ pani komisarz Corinie Cret‚u za powo³anie tejpionierskiej Inicjatywy oraz panu ministrowi Jerzemu Kwieciñskiemu z MinisterstwaRozwoju za udzielon¹ pomoc, a tak¿e Patrickowi Amblardowi, WolfgangowiMunchowi, Justynie Podralskiej, Magdalenie Horodyñskiej i Karolinie Tilmanz Komisji Europejskiej za nieocenione zaanga¿owanie i wsparcie w trakcie ca³ejInicjatywy. Zespó³ tak¿e dziêkuje Arupowi Banerji, Marinie Wes, Davidowi Sislenowi,Carlosowi Pinerua, Isfandyarowi Zaman Khanowi za cenne wskazówki i rady.

Raport zosta³ ukoñczony w marcu 2017.

Streszczenie

Unia Europejska s³usznie nazywanajest wehiku³em konwergencji.1 Wspar-cie UE pomog³o dwunastu krajom– w tym Hiszpanii i Grecji, S³owacji i Pols-ce – omin¹æ pu³apkê œredniego dochodui osi¹gn¹æ status pañstwa o wysokichdochodach. Jest to osi¹gniêcie bez pre-cedensu w historii. Praktycznie ka¿dez nowych pañstw cz³onkowskich UE poakcesji zmniejszy³o dystans do œredniejunijnej.

Jednak postêpy nie by³y wszêdziejednakowe; nie wszystkie kraje i re-giony doœwiadczy³y tego awansu.Co wiêcej, ró¿nice miêdzy najsilniejszy-mi i najs³abszymi regionami w danymkraju zamiast siê kurczyæ, ros³y; jest tozjawisko uznawane za naturalne przezbadaczy przedmiotu,2 jednak trudnedo zaakceptowania dla decydentów.W ka¿dym z nowych pañstw cz³onkow-skich najwiêksza koncentracja dzia³alno-œci gospodarczej i bogactwa ma miejscew metropolii sto³ecznej oraz kilku g³ów-nych aglomeracjach, natomiast niektóreobszary peryferyjne zwiêkszaj¹ swójdystans do krajowej czo³ówki.

UE jest zdeterminowana, aby zmie-niæ swoje podejœcie w sposób, którypomo¿e rozwijaj¹cym siê regionomreagowaæ na stoj¹ce przed nimi wy-zwania. To w³aœnie regiony s³abiej roz-winiête (zgodnie z definicj¹: te, w któ-rych poziom PKB w przeliczeniu najednego mieszkañca – licz¹c wed³ugparytetu si³y nabywczej – mieœci siê po-ni¿ej 75% œredniej unijnej) s¹ g³ównymbeneficjentem realizowanej przez kilkaostatnich dekad wspólnotowej politykispójnoœci. W okresie programowania2007–2013 do regionów s³abiej rozwi-niêtych trafi³o 82% œrodków z unijnychfunduszy strukturalnych. Projekt „Lag-

ging Regions”, zainicjowany przez Dy-rekcjê Generaln¹ ds. Polityki Regionalnej

i Miejskiej (DG REGIO), oferuje ukierun-kowane wsparcie dla regionów, w któ-rych: 1) PKB na mieszkañca (wg paryte-tu si³y nabywczej) wynosi poni¿ej 50%œredniej UE (tzw. „regiony o niskich do-chodach”); 2) w ostatniej dekadzie niezmniejszy³y dystansu do œredniej UE(tzw. „regiony s³abego wzrostu”).

Obecny pilota¿ obejmuje wojewódz-two podkarpackie i województwoœwiêtokrzyskie, które nale¿¹ do gru-py s³abiej rozwiniêtych regionów.Oba województwa pomimo systema-tycznego i dynamicznego wzrostugospodarczego nie by³y w staniezmniejszyæ dystansu dziel¹cego je odnajsilniejszych województw w kraju.Obydwa wymienione województwa wy-pe³niaj¹ sformu³owane przez DG REGIOkryteria definicji „regionu s³abiej rozwi-niêtego” (ang. „lagging region”). W ka¿-dym z nich w latach 2003–2014 zanoto-wano wzrost PKB powy¿ej 6% rocznie,a mimo to tempo wzrostu by³o s³abszeni¿ w ca³ej gospodarce narodowej. Obec-nie PKB w obydwu województwachnie osi¹ga poziomu 75% œredniej krajo-wej; dochody s¹ ni¿sze; a odsetek osób¿yj¹cych w ubóstwie jest wy¿szy (ponad10% mieszkañców jest dotkniêtych skraj-nym ubóstwem).

Trzeba przy tym zaznaczyæ, ¿e woj.podkarpackie i œwiêtokrzyskie nale-¿¹ raczej do typowych przypadkówi nie odstaj¹ od globalnych doœwiad-czeñ. Procesy rozwojowe nie rozk³adaj¹siê równomiernie na ca³ym obszarze,a dzia³alnoœæ gospodarcza z regu³y kon-centruje siê tam, gdzie jest najwy¿szawydajnoœæ. W krajach, które doœwiad-czy³y gwa³townego wzrostu (jak Pol-ska w ostatnich dekadach) powszech-nym doœwiadczeniem jest zró¿nicowa-nie przestrzenne procesów rozwojo-wych i wy³onienie siê grupy regionów

POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 7

1 World Bank. 2012. Golden Growth: Restoring the luster of the European economic model.2 Por. np.: World Bank. 2009. World Development Report: Reshaping Economic Geography.

wolniej siê rozwijaj¹cych jest czêstymrezultatem. Mo¿na nawet stwierdziæ, ¿erosn¹ce dysproporcje miêdzy regionamiplasuj¹cymi siê na czele i na koñcu staw-ki nieod³¹cznie towarzysz¹ procesomdynamicznego rozwoju. Regiony s³abiejrozwiniête (jak podkarpackie i œwiêto-krzyskie) najczêœciej le¿¹ na peryferiachi charakteryzuj¹ siê gorszym dostêpemdo rynków oraz infrastruktury, a tak¿emniej efektywnie funkcjonuj¹cymi insty-tucjami.

S³absze wyniki gospodarcze w woj.podkarpackim i œwiêtokrzyskim mo¿-na w du¿ej mierze uzasadniæ brakiemmasy krytycznej konkurencyjnychfirm. W obu regionach mamy do czy-nienia z nisk¹ intensywnoœci¹ eksportu,niedoborem bezpoœrednich inwestycjizagranicznych, dominacj¹ zatrudnieniaw sektorze publicznym, s³ab¹ przedsiê-biorczoœci¹ oraz nisk¹ wydajnoœci¹ pracyna tle œredniej krajowej we wszystkichga³êziach przemys³u. W woj. podkarpac-kim wyniki gospodarcze s¹ nieco lepszeni¿ w woj. œwiêtokrzyskim, g³ównie z po-wodu prê¿nego klastra produkcyjnegozlokalizowanego w pó³nocno-zachod-niej czêœci województwa.

Wiod¹cymi oœrodkami aktywnoœcigospodarczej i lokomotywami wzros-tu w woj. podkarpackim i œwiêtokrzy-skim s¹ miasta. Pomimo ró¿nic w geo-grafii gospodarczej, w obu regionach wy-raŸnie widaæ barierê rozwojow¹, jaka od-dziela g³ówne obszary zurbanizowane odperyferyjnych obszarów wiejskich. Miastai przedmieœcia przyci¹gaj¹ m³odych pra-cowników i inwestorów, to tam pow-staje wiêkszoœæ miejsc pracy. Z drugiejstrony, rolnictwo na obszarach wiejskichw obu województwach wnosi stosunko-wo niewielki wk³ad w gospodarkê, alema du¿e znaczenie jako Ÿród³o utrzyma-nia mieszkañców, którzy czêsto nie maj¹innych perspektyw ekonomicznych.

W obu regionach drog¹ do podtrzy-mania i wzmocnienia wzrostu gos-podarczego mo¿e byæ tworzeniesprzyjaj¹cych warunków dla jego roz-woju. S³ab¹ konkurencyjnoœæ obu woje-wództw mo¿na po czêœci uzasadniæ pod-nosz¹c argument peryferyjnej lokalizacjii zasz³oœci historycznych. Jednak barier¹ dla

lokalnego rozwoju gospodarczego s¹ do-datkowo pewne przejawy nieefektywno-œci instytucjonalnej. Politykê wzmacnianiaregionalnej gospodarki mo¿na realizowaæna wiele sposobów; w pilota¿u po³o¿ononacisk na kwestie, które da siê rozwi¹zaæw relatywnie krótkim okresie i z korzyœci¹dla konkurencyjnoœci sektora prywatne-go. Do tej kategorii nale¿y na przyk³adpoprawa warunków prowadzenia dzia³al-noœci gospodarczej polegaj¹ca na uspraw-nieniu procedur zwi¹zanych w zak³ada-niem dzia³alnoœci gospodarczej; ofertaus³ug dla biznesu bêd¹ca odpowiedzi¹ naoczekiwania przedsiêbiorców; a tak¿e za-spokojenie zapotrzebowania na potrzeb-ne firmom umiejêtnoœci potencjalnychpracowników dziêki bli¿szej wspó³pracymiêdzy szko³ami i przedsiêbiorstwami.

Oba województwa znalaz³y siê w gro-nie g³ównych beneficjentów œrod-ków unijnych, a ich doœwiadczeniai wnioski warto wykorzystaæ przypracach nad korekt¹ polityki spójno-œci UE. W latach 2007–2015 woj. pod-karpackie otrzyma³o najwiêcej œrodkówunijnych (w przeliczeniu na mieszkañca)ze wszystkich polskich województw;woj. œwiêtokrzyskie by³o w tej klasyfika-cji na szóstym miejscu. W obu woje-wództwach unijne inwestycje kierowa-no przede wszystkim na cele zwi¹zanez transportem, innowacyjnoœci¹ i przed-siêbiorczoœci¹. Trudno jest szczegó³owooceniæ rezultaty tych inwestycji, jed-nak wnioski p³yn¹ce z doœwiadczeñwe wspieraniu s³abiej rozwiniêtych re-gionów warto wykorzystaæ w kontek-œcie polityki spójnoœci.

W przypadku Polski w inwestycjachpublicznych punkt ciê¿koœci nale¿a-³oby przesun¹æ z „twardej” infras-truktury o ogólnokrajowym zasiêguna „miêkkie” interwencje i podsta-wowe us³ugi w dziedzinie edukacji,innowacji i lokalnego transportu.Mamy przyk³ady z woj. podkarpackiegoi œwiêtokrzyskiego pokazuj¹ce, ¿e z po-moc¹ funduszy UE poprawiono dostêp-noœæ podstawowych us³ug (np. sieci wo-doci¹gowo-kanalizacyjnych). Uda³o siête¿ zwiêkszyæ dostêpnoœæ komunikacyj-n¹ obu województw dziêki du¿ym,miêdzyregionalnym projektom trans-portowym. Teraz, gdy stolice obu wo-


jewództw s¹ oddalone od ka¿degoz wielkich krajowych oœrodków miejs-kich o maksymalnie cztery godziny pod-ró¿y, a sieci wodoci¹gowo-kanalizacyjneobjê³y swym zasiêgiem nawet najbar-dziej peryferyjne obszary, dalsze inwes-tycje w tych sektorach by³yby praw-dopodobnie Ÿród³em coraz mniejszychdodatkowych korzyœci gospodarczych,a ich zasadnoœæ nale¿a³oby poddaæ sta-rannej ocenie pod k¹tem efektywno-œci kosztowej. Na obszarach miejskichwoj. podkarpackiego i œwiêtokrzyskiegoosi¹gniêto taki poziom rozwoju, ¿e dladalszego wzrostu wydajnoœci potrzebnyby³by nie tylko transfer technologii z za-granicy (np. na drodze bezpoœrednichinwestycji zagranicznych), ale równie¿wiêksza innowacyjnoœæ. Aby to zrealizo-waæ trzeba po³o¿yæ nacisk na edukacjê,kapita³ ludzki i inne uwarunkowania nie-zbêdne dla rozwoju œrodowiska sprzy-jaj¹cego innowacjom. Chc¹c zapewniæwiêcej mo¿liwoœci najubo¿szym miesz-kañcom trzeba zadbaæ o po³¹czeniakomunikacyjne miêdzy obszarami wiej-skimi i miastami. Te za³o¿enia uwzglêd-niono w Wieloletnich Ramach Finanso-wych UE na lata 2014–2020.

Je¿eli chodzi o politykê rozwoju sek-tora prywatnego realizowan¹ za po-moc¹ programów ukierunkowanychna konkretny obszar geograficznywarto dzia³aæ ostro¿nie i pamiêtaæo zaanga¿owaniu lokalnych liderówcelem rozwijania ich potencja³u. Miê-dzynarodowe doœwiadczenia dotycz¹ceukierunkowanych geograficznie progra-mów wsparcia nie daj¹ rozstrzygaj¹cych

rezultatów. Ogólnie rzecz bior¹c, dzia³a-nia tego typu rzadko przynosz¹ zyski,ale istnieje kilka przyk³adów miast i re-gionów, które zdo³a³y odwróciæ swój losi osi¹gnê³y sukces. Do sukcesu zwyklepotrzebna jest silna koalicja z³o¿onaz wielu interesariuszy, a tak¿e sprawnew³adze mocno stoj¹ce za prowadzon¹polityk¹. P³yn¹cy st¹d wniosek dla unij-nego wsparcia dla programów ukierun-kowanych geograficznie sugeruje, ¿ew pierwszym rzêdzie nale¿y rozwijaælokalny potencja³ i budowaæ koalicjê,aby zaanga¿owaæ wielu lokalnych akto-rów – tak jak mia³o to miejsce w progra-mie pilota¿owym prowadzonym w woj.podkarpackim i œwiêtokrzyskim.

W koñcu: trzeba siê pogodziæ z fak-tem, ¿e pe³na konwergencja i jedno-rodnoœæ procesów rozwojowych– czy to w Polsce, czy gdzie indziej –jest bardzo ma³o prawdopodobna,co powinno znaleŸæ swoje odzwier-ciedlenie w opisie celów i prioryte-tów programowych UE. Skoro nigdziena œwiecie nie uda³o siê doprowadziæ dope³nej konwergencji miêdzy regionamiw obrêbie jednego kraju, nie mo¿nazak³adaæ, ¿e miar¹ sukcesu inwestycjiw regionach s³abiej rozwiniêtych bêdzieuzyskanie wzrostu gospodarczego prze-wy¿szaj¹cego resztê kraju. Zamiast tegotrzeba postawiæ na maksymalne wyko-rzystanie lokalnych atutów, aby zaofero-waæ mieszkañcom s³abiej rozwiniêtychobszarów nowe szanse i perspektywy,w tym równie¿ w kontekœcie poprawyjakoœci ¿ycia, a nie tylko wyników gos-podarczych.


Wprowadzenie: dlaczegokoncentrujemy siê na regionachs³abiej rozwiniêtychDysproporcje rozwojowe w wymia-rze przestrzennym (geograficznym)s¹ dla UE jednym z g³ównych wyz-wañ, szczególnie dotyczy to tzw. no-

wych pañstw cz³onkowskich. Nawetuznaj¹c zró¿nicowany geograficznie prze-bieg procesów rozwojowych za nieunik-niony, trzeba szukaæ rozwi¹zañ i podpo-

wiadaæ decydentom, w jaki sposóbmog¹ i powinni zareagowaæ na to zja-wisko. Niniejszy raport zawiera przegl¹dustaleñ i refleksji, jakie narodzi³y siêw trakcie tworzenia i realizacji prowa-dzonej w Polsce pilota¿owej inicjatywyunijnej zat. „Lagging Regions”. W raporciewykorzystano miêdzynarodowe prawi-d³owoœci i najlepsze praktyki, omawiaj¹cich zastosowanie w przypadku dwóchregionów s³abiej rozwiniêtych po³o¿o-nych na wschodzie Polski: woj. œwiêto-krzyskiego i podkarpackiego.

UE coraz skuteczniej reaguje na wy-zwania wynikaj¹ce z geograficznychdysproporcji w poziomie rozwojugospodarczego i dobrobytu. Uœred-niaj¹c, kraje, które przyst¹pi³y do UE

w 2004 roku systematycznie notuj¹tempo wzrostu gospodarczego wy¿szeod œredniej unijnej. Z wyj¹tkiem Cypru,wszystkie dziesiêæ pañstw z akcesjiz 2004 roku zanotowa³o szybszy wzrostgospodarczy ni¿ pozosta³a czêœæ UE,osi¹gaj¹c wy¿sze œrednie tempo wzro-stu PKB w przeliczeniu na jednegomieszkañca. Okazuje siê, ¿e w pierwszejdziesi¹tce najszybciej rozwijaj¹cych siêkrajów UE w latach 2007–2013 dziewiêæmiejsc zajmuj¹ pañstwa, które przy-st¹pi³y do UE w roku 2004 lub 2007.Podobnie, osiem z dziesiêciu krajówcharakteryzuj¹cych siê najwiêksz¹ dyna-mik¹ wzrostu dochodu netto na miesz-kañca w latach 2007–2013 to pañstwacz³onkowskie z jednej z dwóch wspo-mnianych fal akcesji. (Rys. 1)


Rysunek 1. Œrednioroczny wzrost PKB per capita w pañstwach cz³onkowskich UE (2007–2013)

�ród³o: Eurostat

Pomimo tego obserwujemy znacz¹cedysproporcje przestrzenne, zw³asz-cza na poziomie ni¿szym ni¿ krajowy.W 2014 roku poziom PKB na mieszkañ-ca w 78 z 276 regionów UE (kategoria

NUTS-2) plasowa³ siê poni¿ej 75% unij-nej œredniej. W 21 regionach PKB namieszkañca by³ poni¿ej 50% œredniej UE.Za wyj¹tkiem francuskich terytoriów za-morskich, wszystkie najubo¿sze regiony


3 SSN – standard si³y nabywczej, umowna jednostka walutowa uzyskiwana przez przekszta³cenieparametrów dochodów gospodarstw domowych z okreœlonymi standardami si³y nabywczejna wydatki na spo¿ycie ostateczne, co w efekcie zapewnia porównywalnoœæ.4 Eurostat (2016) GDP at regional level <http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/GDP_at_regional_level#Regional_GDP_per_capita>

mieszcz¹ce siê w tej grupie le¿¹ na tere-nie Polski, Wêgier, Bu³garii i Rumunii. Ró¿-nica miêdzy wysokoœci¹ œredniego do-chodu w gospodarstwie domowymw najbogatszym regionie, tj. brytyjskimLondon West, a regionie najubo¿szym,tj. bu³garskim Severozapaden, jest jak10,6 do jednego. W 2014 roku w 36 regio-nach œredni dochód netto w gospodar-stwie domowym by³ poni¿ej 10.000 jed-nostek standardu si³y nabywczej SSN,3

podczas gdy œrednia UE to 22.500 jed-nostek SSN.4

Na szczeblu regionalnym przez ostat-nie 15 lat uda³o siê osi¹gn¹æ znaczn¹konwergencjê w skali ca³ej UE, alekryzys finansowy z 2008 roku zaha-mowa³ ten proces. Przez wiêksz¹ czêœæpierwszej dekady XXI wieku miêdzy unij-nymi pañstwami i regionami obserwo-wano konwergencjê w wysokoœci PKBna mieszkañca, lecz po kryzysie finanso-

wym z 2008 roku trend ten uleg³ od-wróceniu. (Rys. 2) Sam kryzys w³aœciwiemocniej uderzy³ w wiod¹ce regiony,a s³abiej w te plasuj¹ce siê na koñcustawki, wiêc w 2008 roku dynamikakonwergencji nawet wzros³a. Ale potem,w okresie kilku pokryzysowych lat, bar-dziej rozwiniête obszary UE zaczê³y du¿oszybciej wychodziæ na prost¹, co za-chwia³o lini¹ trendu. Z kolei konwergen-cja w wartoœci wskaŸników zatrudnieniaby³a w latach 2000–2008 zdecydowa-nie mniej spektakularna. O ile regionomz czo³ówki wystarczy³o piêæ lat, by wró-ciæ do poziomu zatrudnienia notowane-go przez kryzysem z 2008 roku, s³abszeregiony doœwiadczy³y trwa³ego spadkupoziomu zatrudnienia. W konsekwencji,rozziew miêdzy czo³ówk¹ i koñcówk¹regionalnej stawki pod wzglêdem po-ziomu zatrudnienia by³ w 2013 rokuwiêkszy ni¿ na pocz¹tku obecnego stu-lecia. (Rys. 3)

Rysunek 3. Regionalne wskaŸniki zatrudnienia(% ludnoœci w wieku 20–64 lata)

�ród³o: Postoiu, N., Bus‚ ega, I., (2015) Inter-regional disparitiesin the European Union, Romanian review of regional studies,Volume xi, Number 1

Rysunek 2. Wspó³czynnik zmiennoœci PKBna mieszkañca wg SSN

�ród³o: Postoiu, N., Bus‚ ega, I., (2015) Inter-regional disparitiesin the European Union, Romanian review of regional studies,Volume xi, Number 1


Zgodnie z teoretycznymi za³o¿enia-mi, konwergencja miêdzy regionamiw skali ca³ej UE postêpowa³a w tymsamym czasie, gdy dysproporcje miê-dzy regionami w obrêbie pojedyn-czych krajów stawa³y siê coraz bar-dzie widoczne. Trend wzrostu i jedno-czeœnie powiêkszaj¹cych siê dysproporcjimiêdzy regionami utrzymuje siê w pañ-stwach cz³onkowskich UE od pocz¹tkulat 80tych XX wieku.5 Dzisiaj geograficznedysproporcje w procesach rozwojowychmo¿na zaobserwowaæ w nowych pañ-

stwach cz³onkowskich. We wszystkichnowych krajach poszerzonej UE sk³ada-j¹cych siê z wielu regionów (S³owacja,Czechy, Polska, Rumunia, Bu³garia), w re-gionach sto³ecznych dochód netto jestna znacznie wy¿szym poziomie ni¿ w po-zosta³ej czêœci kraju. (Rys. 4) Zjawisko toprzewidziano w teoretycznym paradyg-macie stwierdzaj¹cym, ¿e rozwój naj-pierw koncentruje siê na g³ównych ob-szarach miejskich, potem staje siê udzia-³em miast drugiej i trzeciej wielkoœci, a nakoniec obejmuje obszary wiejskie.6

5 PUGA, D. (1999), „The rise and fall of regional inequalities”, in: European Economic Review 43(2),February 1999, pp. 303–334.6 World Bank (2008) World Development Report 2009: Reshaping Economic Geography.7 European Commission (2016) Ex post evaluation of the ERDF and Cohesion Fund 2007–2013.

Rysunek 4. Nierównoœci w poziomie dochodu netto w poszczególnych pañstwach cz³onkowskich UE

�ród³o: Eurostat (2016) GDP at regional level <http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/GDP_at_regional_level#Regional_GDP_per_capita>

Pomimo tego, ¿e znaczna czêœæ œrod-ków unijnych trafia do regionów s³abiejrozwiniêtych, wci¹¿ utrzymuj¹ siê wy-raŸne ró¿nice pomiêdzy regionami.Z ³¹cznej kwoty 347 mld euro wydatkowa-

nej przez UE na programy rozwojowe w la-tach 2007–2013, 82% przeznaczono na re-giony „Celu konwergencji” [uprzednio „Ce-lu 1”], czyli te, w których PKB na mieszkañcajest poni¿ej 75% wspólnotowej œredniej. 7

Ocena skutków inwestycji unijnychw regiony s³abiej rozwiniête jest nie-jednoznaczna. Z dostêpnych danychmo¿na wywnioskowaæ, ¿e co prawdawsparcie UE doprowadzi³o do szybsze-go wzrostu gospodarczego w regionachbêd¹cych beneficjentami, ale nie poskut-kowa³o znacz¹cym wzrostem sta³egozatrudnienia. Wymierne efekty w wiêk-szoœci sprowadza³y siê do krótkotrwa³ejintensyfikacji dzia³alnoœci gospodarczejna fali inwestycji infrastrukturalnych.Mo¿na zatem postawiæ tezê, ¿e efektyeuropejskiej polityki rozwoju regional-nego przypominaj¹ skutki polityki redy-strybucji dochodów, a nie polityki two-rzenia warunków dla d³ugoterminowe-go i zrównowa¿onego rozwoju. Danewskazuj¹ te¿, ¿e w 36% regionów objê-tych wsparciem intensywnoœæ transfe-rów przekracza poziom maksymalizacji³¹cznej wydajnoœci, a w 18% regio-nów zmniejszenie transferów nie mia³o-by negatywnego wp³ywu na wzrost.8

Te ustalenia zosta³y przyjête i uwzglêd-nione w ramach finansowania dla unij-nego okresu programowania na lata2014–2020.

Brak widocznych sukcesów politykispójnoœci uzasadnia siê na wielesposobów. Niektóre badania sugeruj¹,¿e inwestycje w infrastrukturê komuni-kacyjn¹ (stanowi¹ce znaczn¹ czêœæ wy-datków wspó³finansowanych ze œrod-ków UE) nie przyczyniaj¹ siê do konwer-gencji gospodarczej i czêsto skutkuj¹redystrybucj¹ aktywnoœci gospodarczejna rzecz obszarów bardziej rozwiniê-tych. Inne dane wskazuj¹, ¿e pogramywspierania biznesu, które ciesz¹ siêsporym poparciem UE, generalnie nieprowadz¹ do poprawy wyników gos-podarczych, natomiast inwestycje w ka-pita³ ludzki maj¹ zbyt niski priorytetw rozdziale unijnych funduszy.9 Jednakmo¿na te¿ zaryzykowaæ twierdzenie,¿e skoro rozwój gospodarczy jest pro-

cesem przebiegaj¹cym powoli, w tymmomencie jest jeszcze zbyt wczeœniena ocenê skutecznoœci inwestycji do-konywanych w ramach polityki spój-noœci.

W obliczu wyzwañ, przed jakimi sto-j¹ regiony s³abiej rozwiniête, UE po-stanowi³a stworzyæ poœwiêcony improjekt zat. „Lagging Regions”. Ini-cjatywa ma wyodrêbniæ czynniki hamu-j¹ce wzrost w regionach oraz zapewniæukierunkowane wsparcie, by odbloko-waæ uœpiony w nich potencja³ wzrostu.W ramach projektu w regionach s³abiejrozwiniêtych zostanie zainicjowanawspó³praca szerokiego grona zaintere-sowanych podmiotów (administracji re-gionalnej i lokalnej, instytucji eduka-cyjnych, instytucji otoczenia biznesu,ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw,przedsiêbiorców, inwestorów, organiza-cji pozarz¹dowych, miêdzynarodowychinstytucji finansowych) z myœl¹ o zas-pokojeniu konkretnych potrzeb tychpodmiotów, aby zoptymalizowaæ efektyregionalnych inwestycji.

Raport przedstawia za³o¿enia kon-cepcyjne le¿¹ce u podstaw projektu„Lagging Regions” w Polsce. Pilota-¿owy projekt obejmuje dwa wojewódz-twa po³o¿one we wschodniej czêœci kra-ju: woj. œwiêtokrzyskie i podkarpackie.W raporcie opisano wskaŸniki ekono-miczne obu województw i przeanalizo-wano czynniki bêd¹ce przeszkod¹ dlawzrostu. Logika projektu jest zgodnaz globalnymi prawid³owoœciami doty-cz¹cymi mechanizmów rozwoju regio-nalnego, które stanowi¹ fundamentkoncepcyjny proponowanego podejœciaprogramowego.

Raport zosta³ opracowany przez zespó³Banku Œwiatowego odpowiedzialny zarealizacjê pilota¿owego projektu „Lag-

ging Regions” w Polsce.


8 Becker, Egger & von Ehrlich, (2010) Going NUTS: The effect of EU Structural Funds on regionalperformance, Journal of Public Economics, Volume 94, Issues 9–10.9 Andrés Rodríguez-Pose, Ugo Fratesi (2004) Between development and social policies: the impact ofEuropean Structural Funds in Objective 1 regions.

Kondycja dwóch polskichwojewództw: podkarpackiegoi œwiêtokrzyskiegoWoj. podkarpackie i œwiêtokrzyskieto le¿¹ce we wschodniej Polsce re-giony s³abiej rozwiniête10. PKB namieszkañca w ca³ej pi¹tce mieœci siêw przedziale od 70% do 73% krajowejœredniej, co oznacza, ¿e jest to piêænajs³abiej rozwiniêtych regionów Polski.Du¿e ró¿nice miêdzy woj. podkarpac-kim i œwiêtokrzyskim z jednej stronya liderami rankingu takimi jak woj. mazo-wieckie czy dolnoœl¹skie z drugiej œwiad-cz¹ o rosn¹cych dysproporcjach spo³ecz-no-gospodarczych w wymiarze prze-strzennym; jest to zjawisko wystêpuj¹cenie tylko w Polsce, ale i w pozosta³ych no-

wych pañstwach cz³onkowskich UE.W tabeli 1 pokazano, ¿e miêdzy rokiem2000 a 2013 dziesiêæ najs³abiej rozwiniê-tych polskich regionów jeszcze bardziejoddali³o siê od krajowej œredniej podwzglêdem wysokoœci PKB na mieszkañ-ca, co jest zbie¿ne z widocznym w ca-³ej UE trendem polegaj¹cym na powiêk-szaniu siê ró¿nic we wskaŸnikach ekono-micznych miêdzy regionami wewn¹trzkraju. Woj. podkarpackie i œwiêtokrzys-kie plasuj¹ siê równie¿ poni¿ej pozio-mu 50% wspólnotowej œredniej podwzglêdem wysokoœci PKB na mieszkañca(z wynikiem, odpowiednio, 48% i 49%).


Tabela 1. PKB na mieszkañca w podziale na województwa (Polska = 100)

Województwo

PKB na mieszkañca POLSKA = 100

2000 2013

Mazowieckie 152,8 160,5

Dolnoœl¹skie 102,9 111 ,9

Wielkopolskie 106,8 107,2

Œl¹skie 106,2 104

Pomorskie 98,9 96,3

£ódzkie 88,6 93,3

Ma³opolskie 89,7 88,7

Zachodniopomorskie 99 83,3

Lubuskie 89,4 83,1

Kujawsko-Pomorskie 89,6 82

Opolskie 83,4 80,5

Œwiêtokrzyskie 77,9 73

Podlaskie 73,4 72,9

Warmiñsko-Mazurskie 77,5 71,5

Podkarpackie 72,7 71,1

Lubelskie 71,4 70,7

�ród³o: dane GUS

10 Mówi¹c o wschodniej Polsce mamy na myœli cztery województwa: podkarpackie, œwiêtokrzyskie,lubelskie i podlaskie. Nie nale¿y tego zwrotu uto¿samiaæ z Polsk¹ Wschodni¹, tj. formalniezdefiniowanym makroregionem obejmuj¹cym dodatkowo woj. warmiñsko-mazurskie.

Dystans, jaki dzieli woj. podkarpac-kie i œwiêtokrzyskie od województwstoj¹cych na czele stawki obejmujewiele ró¿nych aspektów. Oba woje-wództwa znacznie odstaj¹ od œredniejkrajowej pod wzglêdem wysokoœci do-chodu. W woj. podkarpackim œredniewynagrodzenie jest 15% poni¿ej œredniejkrajowej, a w woj. œwiêtokrzyskim wskaŸ-

niki s¹ nieznacznie lepsze.11 W 2015 ro-ku stopa rejestrowanego bezrobociaw woj. podkarpackim (13,2%) i œwiêto-krzyskim (12,5%) by³a o co najmniej piêæpunktów procentowych wy¿sza odwskaŸnika ogólnokrajowego. WskaŸnikiubóstwa w obu województwach s¹na poziomie znacznie powy¿ej œredniejkrajowej. (Tabela 2)


Tabela 2. WskaŸniki ubóstwa w woj. podkarpackim i œwiêtokrzyskim12

Polska Woj. podkarpackie Woj. œwiêtokrzyskie

2014%

Zmianaw latach

2006–2014p.p.

2014%

Zmianaw latach

2006–2014p.p.

2014%

Zmianaw latach

2006–2014p.p.

Ubóstwo skrajne 7,4 -0,4 8,7 -1,7 12,2 0,0

Ubóstwo relatywne 16,2 -1 ,5 21,1 -0,8 22,6 -2,4

Ubóstwo ustawowe 12,2 -2,9 15,3 -4,6 17,2 -4,6

�ród³o: GUS

11 G³ówny Urz¹d Statystyczny.12 WskaŸnik ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji) oznacza taki poziom zaspokojenia potrzeb,poni¿ej którego zagro¿one jest ¿ycie oraz rozwój psychiczny i fizyczny cz³owieka (wyniszczeniebiologiczne); wskaŸnik ubóstwa relatywnego ustalony jest na poziomie 50% œrednich miesiêcznychwydatków ogó³u gospodarstw domowych; natomiast ustawowa granica ubóstwa okreœlana jestjako kwota dochodu, która zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami prawa o pomocy spo³ecznejuprawnia do ubiegania siê o przyznanie œwiadczenia pieniê¿nego.

Pomimo stopniowego skracania dys-tansu do œredniego wspólnotowegopoziomu rozwoju gospodarczego,polskie regiony s³abiej rozwiniête dotej pory nie dogoni³y œredniej krajo-wej. Bezpoœrednio po wst¹pieniu Polskido UE (w latach 2004–2007) tempowzrostu gospodarczego w woj. podkar-packim i œwiêtokrzyskim by³o szybszeni¿ to notowane na szczeblu ca³ej UE.Jednak oba województwa mocno od-czu³y skutki kryzysu z 2008 roku i w obuprzypadkach w latach 2009–2013 dosz³o

do zatrzymania postêpów w konwer-gencji. Przy tym, w ¿adnym momenciemiêdzy rokiem 2004 i 2014 ani woj. pod-karpackie, ani œwiêtokrzyskie nie zbli-¿y³y siê znacz¹co do œredniej krajowej.Przed pocz¹tkiem kryzysu, wskaŸnikiw woj. œwiêtokrzyskim ros³y nieco szyb-ciej ni¿ w podkarpackim, ale w okresiewychodzenia z kryzysu to woj. podkar-packie rozwija³o siê w tempie zbli¿onymdo krajowego wzrostu gospodarczego,natomiast woj. œwiêtokrzyskie zaczê³ozwalniaæ.

Nic nie wskazuje na to, ¿e poziom p³acw dwóch omawianych wojewódz-twach wykazuje tendencjê konwer-gencji do œredniej krajowej. Z teoriinauk ekonomicznych wynika, ¿e pod-czas gdy pe³ne wyrównanie ca³kowitejprodukcji lub wyników gospodarczychna styku poszczególnych regionów jestma³o prawdopodobne, wyrównaniep³ac w wymiarze geograficznym jestmo¿liwe, o ile pracownicy zaczn¹ migro-waæ do miejsc oferuj¹cych wy¿sze p³ace,wywo³uj¹c tym samym redystrybucjêpoda¿y si³y roboczej miêdzy regionamii przyczyniaj¹c siê do zniwelowania ró¿-nic. Takich efektów nie zaobserwowanoani dla woj. podkarpackiego, ani œwiêto-krzyskiego. W ujêciu nominalnym p³acew obu województwach wzros³y w la-tach 2004–2015 o ponad 70%. Jednaktempo wzrostu by³o zbli¿one do œredniejkrajowej.13

Dzia³alnoœæ gospodarcza w woj. pod-karpackim i œwiêtokrzyskim nie jestrozlokowana równomiernie. Oba wo-jewództwa charakteryzuje niski wspó³-czynnik urbanizacji, znacznie poni¿ejkrajowego poziomu wynosz¹cego 62%:

w woj. œwiêtokrzyskim w miastachmieszka 45% ludnoœci, a w woj. pod-karpackim 42%. Jednoczeœnie z danychjednoznacznie wynika, ¿e to w³aœnieobszary miejskie s¹ biegunami wzrostui przedsiêbiorczoœci, w nich te¿ powstajenajwiêcej nowych miejsc pracy.

Na obszarze woj. podkarpackiegorosn¹ wewnêtrzne dysproporcje wewskaŸnikach rozwojowych. Podre-gion rzeszowski (zurbanizowany obszarwokó³ stolicy województwa) jest jednymz najszybciej rozwijaj¹cych siê w kraju.W latach 2010–2013 PKB na mieszkañcaw tym podregionie wzros³o w stosunkudo œredniej krajowej o 4,5 punktu pro-centowego, dochodz¹c do poziomu87,9% krajowej œredniej. Tymczasem pod-regiony takie jak kroœnieñski, przemyskii tarnobrzeski nale¿¹ do najs³abszychw Polsce; w omawianym okresie ichdystans do œredniej krajowej jeszcze siêzwiêkszy³ i w 2013 roku PKB na miesz-kañca w tych podregionach by³o poni¿ej75% œredniej krajowej. W rezultacie zaob-serwowano znacz¹cy wzrost dyspro-porcji miêdzy miejskimi i wiejskimi obsza-rami woj. podkarpackiego. (Tabela 3)


13 Na podstawie danych GUS.

Rysunek 5. Dynamika konwergencji do polskiejœredniej dla woj. podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego(PKB na mieszkañca, PLN, w ‘000)

�ród³o: GUS

Rysunek 6. Dynamika powstawania nowych miejscpracy w woj. œwiêtokrzyskim i podkarpackimpo kryzysie z 2008 roku

�ród³o: GUS


Tabela 3. Dynamika rozwoju gospodarczego podregionów woj. podkarpackiego w latach 2000–2013

PKB na mieszkañcaw relacji do krajowej œredniej

Zmiana w PKB na mieszkañcaw relacji do krajowej œredniej

2000 2004 2008 2010* 2013 2000–2004 2004–2008 2008–2010 2010–2013

Kroœnieñski 69,6 65,2 63,6 60,5 60,3 -4,4 -1,6 * -0,2

Przemyski 64,9 62,4 59,6 55,0 53,6 -2,5 -2,8 * -1 ,4

Rzeszowski 79,2 80,3 81,7 83,4 87,9 1,1 1 ,4 * 4,5

Tarnobrzeski 74,0 78,7 75,9 73,2 73,7 4,7 -2,8 * 0,5

* Zmiany w metodologii systemu rachunków narodowych ESA 2010 (brak porównywalnoœci).

Oba podregiony woj. œwiêtokrzyskie-go nie rozwijaj¹ siê tak szybko, jakgospodarka narodowa. Stolica woje-wództwa, Kielce, jest najbardziej rozwi-niêtym obszarem w skali ca³ego woje-wództwa, lecz nie dorównuje dynamiceRzeszowa, stolicy woj. podkarpackiego.W okresie przedakcesyjnym rozwój gos-podarczy podregionu kieleckiego mia³wiêksz¹ dynamikê ni¿ tempo rozwojugospodarki narodowej. Jednak gospodar-

ka podregionu z trudem wychodzi³a z re-cesji w 2010 roku, co poskutkowa³o spad-kiem PKB na mieszkañca do poziomuponi¿ej 80% œredniej krajowej. Powodemspadku by³y prawdopodobnie trudnoœci,jakie dotknê³y przemys³owe tereny po-³o¿one na pó³nocy podregionu kieleckie-go. Podregion sandomiersko-jêdrzejowskicharakteryzuje siê podobnym trendem,jeszcze bardziej oddalaj¹c siê od œrednichwskaŸników dla ca³ego kraju. (Tabela 4)

Tabela 4. Dynamika rozwoju gospodarczego w podregionach woj. œwiêtokrzyskiego w latach 2000–2013

PKB na mieszkañcaw relacji do krajowej œredniej

Zmiana w PKB na mieszkañcaw relacji do krajowej œredniej

2000 2004 2008 2010* 2013 2000–2004 2004–2008 2008–2010 2010–2013

Kielecki 83,3 85,4 85,8 85,0 79,8 2,1 0,4 * -5,2

Sandomiersko--Jêdrzejowski

69,7 69,4 69,8 68,3 62,1 -0,3 0,4 * -6,2

* Zmiany w metodologii systemu rachunków narodowych ESA 2010 (brak porównywalnoœci).�ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych GUS

Pod wzglêdem geografii gospodar-czej omawiane województwa znacz-nie siê ró¿ni¹. W woj. œwiêtokrzyskimwystêpuje wyraŸnie zdefiniowane cen-trum gospodarcze skupione wokó³ Kielc.Reszta województwa to w przewa¿a-j¹cej czêœci tereny rolnicze, z wyj¹tkiempó³nocnej czêœci po³o¿onej wzd³u¿ rzekiKamiennej, które kiedyœ by³y czêœci¹Staropolskiego Okrêgu Przemys³owego.Z kolei woj. podkarpackie ma bardziejpolicentryczny system miejski, a tak¿ebardziej rozproszon¹ strukturê zatrud-nienia i zaludnienia. Miasta takie jakMielec, Krosno, Dêbica i Stalowa Wola s¹znacz¹cymi oœrodkami zatrudnienia,ze specjalizacj¹ w przemyœle wytwór-czym. Le¿¹ w pó³nocno-zachodniej czêœci

województwa; tereny na wschodziei po³udniu maj¹ wiejski i w przewa¿a-j¹cej czêœci rolniczy charakter. Wyj¹t-kiem s¹ po³o¿one na po³udniu Bieszcza-dy, gdzie dominuje turystyka, a tak¿etereny wzd³u¿ granicy z Ukrain¹, gdziedu¿e znaczenie odgrywa handel trans-graniczny.

W porównaniu do reszty wojewódz-twa, obszary miejskie woj. podkar-packiego i œwiêtokrzyskiego charak-teryzuj¹ siê prê¿nym sektorem pry-watnym i bardziej dynamicznymrynkiem pracy. Na obszarach miejs-kich dzia³a zdecydowanie wiêcej firm(w przeliczeniu na jednego mieszkañca)ni¿ na obszarach wiejskich, a jedynym

znacz¹cym wyj¹tkiem od tej regu³ys¹ turystyczne tereny w Bieszczadach.(Rys. 8) Ponadto, na obszarach miejskichgeneralnie panuje mniejsze bezrobocie;wyj¹tkiem s¹ zurbanizowane tereny po-

³o¿one na pó³nocy woj. œwiêtokrzyskie-go, które od d³u¿szego czasu borykaj¹ siêz bezrobociem strukturalnym wynika-j¹cym z monofunkcyjnoœci przemys³o-wej w przesz³oœci. (Rys. 7)


Rysunek 8. Zró¿nicowanie przestrzenne poziomuprzedsiêbiorczoœci w woj. podkarpackimi œwiêtokrzyskim

�ród³o: GUS

Rysunek 7. Zró¿nicowanie przestrzenne poziomubezrobocia w woj. podkarpackim i œwiêtokrzyskim

�ród³o: GUS

Konkurencyjnoœæ gospodarczawojewództw podkarpackiegoi œwiêtokrzyskiegoJak wygl¹da konkurencyjnoœæw regionach s³abiejrozwiniêtych?

O konkurencyjnoœci danego regionudecyduje obecnoœæ dobrze prosperu-j¹cych sektorów dóbr wymiennych.Region uznawany za konkurencyjnytworzy warunki, w których sektor pry-watny jest w stanie generowaæ wzrostgospodarczy i tworzyæ nowe miejscapracy, przyczyniaj¹c siê do wzrostu do-chodów ludnoœci. Konkurencyjnoœæ po-jawia siê na skutek dzia³alnoœci lokal-

nych przedsiêbiorców i wzrostu miejsco-wych firm, albo poprzez przyci¹gniêcieinwestorów z zewn¹trz. Trzeba przy tympodkreœliæ, ¿e nie wszystkie firmy s¹ taksamo przydatne dla lokalnej gospodarki.Globalne dane wskazuj¹, ¿e wiêkszoœæmiejsc uznawanych za konkurencyjneswój rozwój opar³o na firmach dzia³a-j¹cych w sektorach dóbr wymiennych.W górnych 10% najbardziej konkurencyj-nych miast œwiata (tj. miast, które najbar-dziej wyprzedzi³y w³asne kraje podwzglêdem wzrostu gospodarczego) sek-tory dóbr wymiennych ros³y o 2,5% szyb-

ciej w skali roku ni¿ w innych miastach.14

Tym, co odró¿nia sektory dóbr wymien-nych od pozosta³ych ga³êzi gospodarkijest zdolnoœæ do sprzeda¿y produktówlub us³ug w bardzo oddalonych lokaliza-cjach. W przeciwieñstwie do lokalnegosklepu czy salonu fryzjerskiego (firmyreprezentuj¹ce sektory dóbr niewy-miennych), przedsiêbiorstwa produkcyj-ne albo programistyczne (firmy repre-zentuj¹ce sektory dóbr wymiennych)s¹ w stanie sprzedaæ swoje produkty narynku globalnym. Innymi s³owy, mog¹siê rozwijaæ i wchodziæ na nowe, wiêk-sze rynki, osi¹gaj¹c korzyœci skali. Zby-waj¹c swoje produkty poza regionemfirmy z sektorów dóbr wymiennychprzynosz¹ do regionu pieni¹dze, którepotem kr¹¿¹ w obiegu gospodarczymi przyczyniaj¹ siê do powstania nowychmiejsc pracy w lokalnym sektorze us³ug.Wreszcie, firmy z sektora dóbr wymien-nych musz¹ siê mierzyæ z konkurencj¹spoza regionu, co mobilizuje je do wiêk-szej innowacyjnoœci, produktywnoœcioraz inwestycji w umiejêtnoœci, sprzêti badania, kreuj¹c szereg korzystnychefektów zewnêtrznych na danym ob-szarze. Najbardziej widocznym i mierzal-nym podzbiorem firm z sektorów dóbrwymiennych s¹ przedsiêbiorstwa prowa-dz¹ce dzia³alnoœæ eksportow¹, a z litera-tury przedmiotu i przedstawionych w niejlicznych dowodów wiadomo, ¿e firmyprowadz¹ce dzia³alnoœæ eksportow¹ z re-gu³y charakteryzuj¹ siê wiêksz¹ pro-duktywnoœci¹ oraz szybszym rozwojemi wzrostem p³ac.15

Ma³a skala eksportu z woj. podkarpac-kiego i œwiêtokrzyskiego jest obja-wem s³abej konkurencyjnoœci gospo-

darki. Na rys. 9 pokazano, ¿e w przypad-ku Polski eksport w wiêkszoœci pochodzialbo z regionu sto³ecznego, albo z oœrod-ków miejskich po³o¿onych na zachodziekraju. G³ównym partnerem handlowymPolski s¹ Niemcy, dok¹d trafia 27% ekspor-tu ogó³em (na drug¹ w kolejnoœci Wielk¹Brytaniê przypada piêæ razy mniejszyudzia³ w polskim eksporcie ogó³em),co w korzystniejszej sytuacji stawia miastai obszary zlokalizowane w pobli¿u nie-mieckiej granicy. Powiaty po³o¿one w po-³udniowo-wschodniej Polsce, w tym tew woj. œwiêtokrzyskim i podkarpackim,wnosz¹ stosunkowo niewielki wk³adw polski eksport. Jednak ten stan rzeczytylko po czêœci da siê uzasadniæ oddale-niem geograficznym i s³abo rozwiniêt¹sieci¹ transportow¹. Jest on bowiem prze-jawem ogólnego braku konkurencyjnoœci.

Gospodarka w woj. podkarpackimjest bardziej zorientowana na eks-port ni¿ gospodarka w woj. œwiêto-krzyskim. Jak widaæ na rys. 9 i rys. 10,w woj. podkarpackim mamy do czynie-nia z wyraŸn¹ koncentracj¹ przedsiê-biorstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ eks-portow¹ na zachodzie i pó³nocy woje-wództwa. W szczególnoœci dotyczy topodregionu tarnobrzeskiego, gdzie mie-œci siê najwiêksza ze specjalnych strefekonomicznych województwa – Euro-Park Mielec. Silna orientacja eksporto-wa jest tak¿e widoczna w podregio-nie kroœnieñskim i rzeszowskim, przedewszystkim w zwi¹zku z klastrem lotni-czym. Z kolei woj. œwiêtokrzyskie nale¿yw Polsce do najmniej zaanga¿owanychw dzia³alnoœæ eksportow¹ (w woj. œwiê-tokrzyskim eksport generuje mniej ni¿20% PKB).16


14 World Bank (2015) Competitive Cities for Jobs and Growth: What? Who? and How?15 Bernard, A.B., Wagner J. (1997) Exports and Success in German Manufacturing; Review of WorldEconomics.16 Dane z polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i G³ównego Urzêdu Statystycznego.


Rysunek 9. Wartoœæ eksportu ogó³em w skali kraju

�ród³o: Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP

Rysunek 10. Udzia³ eksportu w ca³kowitej wartoœci PKBw skali podregionalnej

�ród³o: Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP

Brak inwestycji zagranicznych w lo-kalnej gospodarce œwiadczy o tym,¿e oba regiony s¹ postrzegane jakoma³o konkurencyjne i o ograniczo-nym potencjale. Proces podejmowaniadecyzji przez inwestorów jest z³o¿onyi skomplikowany, ale mo¿na go sprowa-dziæ do trzech g³ównych czynników – in-westorów interesuje rynek, tanie zaso-by i efektywnoœæ.17, 18 Bior¹c pod uwagê,¿e regiony Polski wschodniej nie dys-ponuj¹ korzystnym dostêpem do rynkui nie mog¹ siê pochwaliæ nadzwyczaj-nymi zasobami, wchodz¹c na te terenyz bezpoœrednimi inwestycjami zagra-nicznymi (BIZ) inwestor bêdzie szukaæwy¿szej efektywnoœci. Jednak nap³ywBIZ w woj. podkarpackim i œwiêtokrzys-kim jest niewielki w porównaniu z in-nymi województwami, zw³aszcza tymile¿¹cymi w œrodkowej i zachodniej Pol-sce. W skali ca³ego kraju, najwiêkszakoncentracja BIZ wystêpuje w woj. ma-zowieckim (region sto³eczny) i w du¿ejmierze wynika z obecnoœci miêdzynaro-dowych firm, których siedziby s¹ zare-

jestrowane w Warszawie, chocia¿ ichoddzia³y i zak³ady mog¹ byæ rozsianepo ca³ym kraju. W przyci¹ganiu BIZ przo-duj¹ te¿ województwa po³o¿one w za-chodniej i po³udniowo-zachodniej Pols-ce, gdzie widaæ silne niemieckie zaanga-¿owanie. (Rys. 11)

Z danych dotycz¹cych BIZ wynika,¿e gospodarka woj. podkarpackiegojest stosunkowo bardziej dynamicz-na. Wœród wszystkich województwPolski Wschodniej, województwo pod-karpackie cechuje najwiêkszy nap³ywbezpoœrednich inwestycji zagranicz-nych. Na drugim biegunie mamy woj.œwiêtokrzyskie, które razem z woj. pod-laskim zamyka ten ranking. Przy bli¿szejanalizie lokalizacji dla projektów BIZwidaæ, ¿e w woj. œwiêtokrzyskim o istot-nej sile przyci¹gania mo¿emy mówiæ tyl-ko w przypadku stolicy województwa,podczas gdy woj. podkarpackie oferujeszereg atrakcyjnych lokalizacji. Znacznaczêœæ inwestycji zagranicznych przypadana oœrodki miejskie takie jak Rzeszów,

17 Efektywnoœæ oznacza tutaj zdolnoœæ do podnoszenia wydajnoœci, np. dziêki dostêpowido wykwalifikowanych kadr, albo lokalizacji w pobli¿u dostawców i us³ugodawców b¹dŸ wa¿negokorytarza transportowego.18 T. Juni Zhu, Yago Aranda Larrey, Valerie-Joy Santos (2015) What do Multilateral Firms Want from Cities?,World Bank.


Rysunek 12. BIZ w powiatach woj. podkarpackiegoi œwiêtokrzyskiego

�ród³o: GUS

Rysunek 11. BIZ w województwach

�ród³o: GUS

Dêbica czy Stalowa Wola, ale w woj.podkarpackim prym w przyci¹ganiu BIZwiedzie specjalna strefa ekonomicznaw Mielcu. (Rys. 12)

Brak konkurencyjnoœci przejawia siêtak¿e w strukturze przemys³owejobu województw. Wysoki udzia³ za-trudnienia w sektorze us³ug publicz-nych w obydwu regionach, pomimobrak lokalizacji na ich obszarze instytucjicentralnych, œwiadczy o ogólnej s³abo-œci gospodarczej, a w szczególnoœci nis-kiej konkurencyjnoœci sektora prywat-nego. Dotyczy to szczególnie woj. œwiê-tokrzyskiego, gdzie wk³ad sektorówdóbr wymiennych w produkcjê ogó-³em jest o 6,5% ni¿szy od œredniej krajo-

wej. I znowu woj. podkarpackie wyda-je siê mieæ mocniejsz¹ pozycjê – wk³adpodkarpackiego sektora przemys³owe-go w produkcjê ogó³em w regionie(w procentach) jest wy¿szy ni¿ wskaŸnikdla ca³ego kraju. (Tabela 5) W obu woje-wództwach sektor zaawansowanychus³ug plasuje siê poni¿ej œredniej kra-jowej, z czego mo¿na wnioskowaæ, ¿eobszary miejskie w tych regionachspe³niaj¹ raczej rolê oœrodków produkcjii lokalnych us³ug, co jest typowe dlaoœrodków miejskich o drugorzêdnymznaczeniu, podczas gdy bran¿a us³ugdla biznesu w przewa¿aj¹cej czêœciwybiera g³ówne oœrodki metropolitalnetakie jak Warszawa, Wroc³aw czy Kra-ków.


19 * „Rolnictwo” (wg europejskiej klasyfikacji dzia³alnoœci gospodarczej, sekcja A: Rolnictwo, leœnictwo,rybactwo); „Przemys³” (sekcja B: Górnictwo i wydobywanie; C: Przetwórstwo przemys³owe,D: Wytwarzanie i zaopatrywanie w energiê elektryczn¹, gaz, parê wodn¹, gor¹c¹ wodê i powietrzedo uk³adów klimatyzacyjnych; E: Dostawa wody; gospodarowanie œciekami i odpadami oraz dzia³alnoœæzwi¹zana z rekultywacj¹); „Budownictwo” (sekcja F); „Us³ugi proste” (sekcja G: Handel hurtowyi detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, w³¹czaj¹c motocykle; H: Transport i gospodarkamagazynowa; I: Dzia³alnoœæ zwi¹zana z zakwaterowaniem i us³ugami gastronomicznymi; J: Informacjai komunikacja); „Us³ugi zaawansowane” (sekcja K: Dzia³alnoœæ finansowa i ubezpieczeniowa;L: Dzia³alnoœæ zwi¹zana z obs³ug¹ rynku nieruchomoœci; M: Dzia³alnoœæ profesjonalna, naukowai techniczna; N: Dzia³alnoœæ w zakresie us³ug administrowania i dzia³alnoœæ wspieraj¹ca); „Us³ugipubliczne” (sekcja O: Administracja publiczna i obrona narodowa; obowi¹zkowe zabezpieczeniaspo³eczne; P: Edukacja; Q: Opieka zdrowotna i pomoc spo³eczna; R: Dzia³alnoœæ zwi¹zana z kultur¹,rozrywk¹ i rekreacj¹; S, T, U – Pozosta³a dzia³alnoœæ).

Tabela 5. Struktura sektorowa gospodarki (wartoœæ dodana brutto, w %) i jej dynamikaw 2013 roku19

Sektor* Polska Podkarpackie Œwiêtokrzyskie

Rolnictwo 3,1 1,9 4,4

Przemys³ 26,0 29,3 25,2

Budownictwo 7,6 7,6 9,1

Us³ugi proste 29,5 28,1 28,0

Us³ugi zaawansowane 16,5 12,1 12,3

Us³ugi publiczne 17,4 21,0 21,0

�ród³o: GUS

Wydajnoœæ pracy w woj. œwiêto-krzyskim i podkarpackim jest poni¿ejkrajowej œredniej, i to we wszystkichsektorach przemys³owych. WskaŸnikten pokazuje, w jaki stopniu lokalnefirmy s¹ w stanie konkurowaæ na ze-wnêtrznych rynkach. Uderza fakt, ¿e wy-dajnoœæ pracy we wszystkich sektorach

przemys³owych w dwóch omawianychwojewództwach jest ni¿sza od œredniejwartoœci dla kraju, a w wiêkszoœci przy-padków ró¿nica wynosi co najmniejszeœæ procent. Poza tym, w wiêkszoœcisektorów tempo wzrostu wydajnoœcipozostaje w tyle w stosunku do dynami-ki notowanej w skali kraju. (Tabela 6)

Tabela 6. Wydajnoœæ w woj. podkarpackim i œwiêtokrzyskim w podziale na sektory

Sektor*

Podkarpackie Œwiêtokrzyskie

Wydajnoœæ jakoœrednia krajowa

= 100

Zmiana wydajnoœciw stosunku do œredniej

krajowej w latach2009–2013

(w punktach procentowych,<0 oznacza, ¿e wzrostwydajnoœci by³ poni¿ej

œredniej krajowej)

Wydajnoœæ jakoœrednia krajowa

= 100

Zmiana wydajnoœciw stosunku do œredniej

krajowej w latach2009–2013

(w punktach procentowych,<0 oznacza, ¿e wzrostwydajnoœci by³ poni¿ej

œredniej krajowej)

Rolnictwo 21,7 0,4 53,9 -1,6**

Przemys³ 82,1 1,8 87,2 -17,1

Budownictwo 84,2 -6,7 96,6 -5,0

Us³ugi proste 91,2 -1,8 92,3 -0,5

Us³ugizaawansowane

91,5 -9,4 99,5 -1,8

Us³ugi publiczne 91,3 -1 ,1 93,2 -1,1

�ród³o: GUS

Dynamika sektora „przemys³u” uwi-dacznia ró¿nice w potencjale gospo-darczym dwóch omawianych regio-nów i wyjaœnia geograficzn¹ struktu-rê rozwoju. Statystycznie, „przemys³”(w tym dzia³alnoœæ górnicza, wydobyw-cza i spó³ki u¿ytecznoœci publicznej) jestspecjalizacj¹ obu regionów, gdy¿ jegowk³ad w PKB jest wy¿szy od œredniejkrajowej. Przy tym, dynamika tych sekto-rów w woj. podkarpackim znacznie od-biega od tej obserwowanej w woj. œwiê-tokrzyskim. W woj. podkarpackim sektorprzemys³owy osi¹gn¹³ najwy¿sze tem-po wzrostu wydajnoœci, przekraczaj¹ceœredni¹ krajow¹, podczas gdy w woj.œwiêtokrzyskim wydajnoœæ sektora spad-³a do poziomu 13% poni¿ej œredniej kra-jowej, chocia¿ wczeœniej plasowa³a siêpowy¿ej œredniej. Pokazuje to kontrastmiêdzy kurcz¹cym siê klastrem prze-twórczym w pó³nocnej czêœci woj. œwiê-tokrzyskiego i rozwijaj¹cym siê klastremprzetwórczym w pó³nocno-zachodniejczêœci woj. podkarpackiego.

Ogromne dysproporcje na linii mia-sto-wieœ w obu województwach s¹konsekwencj¹ kondycji rolnictwa.Na pierwszy rzut oka mo¿na by siê spo-dziewaæ, ¿e w obu regionach rolnictwopowinno byæ dominuj¹cym sektoremgospodarki. Wspó³czynnik urbanizacjiw ¿adnych z nich nie przekracza bo-wiem 50%, a wed³ug oficjalnych danychna rolnictwo przypada 28% zatrudnie-nia w woj. podkarpackim i 33% w woj.œwiêtokrzyskim. A jednak w obu woje-wództwach rolnictwo generuje sto-sunkowo niewielki wk³ad w produkcjêogó³em (szczególnie w woj. podkar-packim, por. tabela 5). W obu woje-wództwach rolnictwo ma nisk¹ wydaj-noœæ (w woj. podkarpackim na poziomie1/5 krajowej œredniej). Wynika to przedewszystkim z niewielkiego area³u gospo-darstw rolnych (w woj. œwiêtokrzyskimjest to zaledwie 3,9 hektara) i du¿egorozdrobnienia gruntów rolnych, a tak¿e– na wiêkszoœci obszaru – stosunkowoma³o ¿yznych gleb. Zdaniem miejsco-wych ekspertów, rolnictwo w obu wo-jewództwach jest obecnie ma³o sko-mercjalizowane, chocia¿ towarowe gos-podarstwa rolne stanowi¹ wy¿szy udzia³w woj. œwiêtokrzyskim ni¿ podkar-packim.

Zatrudnienie znacznej czêœci ludno-œci w sektorze drobnego rolnictwawskazuje na niedostêpnoœæ innychperspektyw ekonomicznych. W obuwojewództwach du¿a liczba mieszkañ-ców to osoby zaklasyfikowane jako za-trudnione w rolnictwie, co mo¿e œwiad-czyæ o ukrytym bezrobociu – w sytuacji,gdy mieszkañcy obszarów wiejskichnie maj¹ ³atwego dostêpu do innychrozwi¹zañ i mog¹ siê zaj¹æ jedynie drob-nym rolnictwem o niskiej produktyw-noœci. Zjawisko to wi¹¿e siê ze wskaŸni-kiem œredniej liczby osób zatrudnionychw rolnictwie w przeliczeniu na jedenhektar gruntów rolnych. Wysoki poziomwskaŸnika jest oznak¹ niskiej wydajno-œci pracy i, potencjalnie, ukrytego bez-robocia. Wœród 50 powiatów w krajuz najwy¿szym wskaŸnikiem zatrudnieniaw rolnictwie w przeliczeniu na jedenhektar, a¿ 17 powiatów jest po³o¿onychna terenie woj. podkarpackiego. W tymregionie zaledwie cztery powiaty – te,na obszarze których po przymusowychprzesiedleniach ludnoœci ukraiñskiej pozakoñczeniu II wojny œwiatowej pow-sta³y pañstwowe gospodarstwa rolne(powiat lubaczowski, bieszczadzki, leskii sanocki) – charakteryzuj¹ siê ni¿sz¹liczb¹ pracowników na 1 hektar. Wiêk-szoœæ powiatów woj. œwiêtokrzyskiego


Rysunek 13. Ukryte bezrobocie w rolnictwie (liczba osóbzatrudnionych w rolnictwie w przeliczeniu na 100 hektarówgruntów rolnych) w 2013 r.

�ród³o: GUS

tak¿e statystycznie kwalifikuje siê do jed-nego z dwóch dolnych kwintali w ogól-nokrajowym rankingu powiatów podwzglêdem wysokoœci wskaŸnika zatrud-nienia w rolnictwie w przeliczeniu najeden hektar.

Jak historia kszta³towa³agospodarkê regionóws³abiej rozwiniêtych

Chc¹c w pe³ni zrozumieæ aktualnyprofil konkurencyjnoœci gospodar-czej woj. podkarpackiego i œwiêto-krzyskiego trzeba siê odwo³aæ doich najnowszej historii. Przez ostatniedwie dekady trendy polskiego ¿ycia gos-podarczego wyznacza³a przede wszyst-kim transformacja od gospodarki plano-wej do rynkowej. Podstawowym za³o-¿eniem by³o odtworzenie najwa¿niej-szych instytucji ¿ycia gospodarczego,lecz proces wywo³a³ te¿ konsekwencjew wymiarze przestrzennym, przyczy-niaj¹c siê do powstania dysproporcjimiêdzy poszczególnymi regionami kra-ju. Zró¿nicowanie geograficzne by³ozwi¹zane z trzema g³ównymi czynnika-mi: a) pañstwowe gospodarstwa rolnei niektóre sektory przetwórstwa prze-mys³owego nie by³y w stanie dostoso-waæ siê do nowych warunków gospo-darczych; b) rozwój gospodarczy nadalkoncentrowa³ siê na obszarach miejs-kich; c) pojawi³y siê nowe perspektywygospodarcze w zwi¹zku z otwarciemgranic na zachodzie.

Wycofanie pañstwowego wsparciai szersze otwarcie na konkurencjêw szczególnie negatywny sposóbuderzy³o w pewne sektory oraz ob-szary, na których te sektory by³y sil-nie obecne. Tereny rolne w pó³noc-nej Polsce mocno odczu³y likwidacjêPGR-ów, której pok³osiem by³o powsta-nie obszarów biedy. Podobny los spot-ka³ miasta i miasteczka uzale¿nione odprzemys³u wytwórczego, które nie by³yw stanie dostosowaæ siê do nowychregu³ gry opartych na konkurencji. Wrazz za³amaniem siê ³añcuchów dostaww tzw. pañstwach demokracji ludowej,upadkiem gospodarczym na rynkachpierwotnych w Europie Wschodniejoraz pojawieniem siê konkurencji to-warów sprowadzanych z Zachodu,wiele zak³adów przemys³owych znik-nê³o z rynku. W efekcie pojawi³y siêobszary wysokiego bezrobocia. Przezostatnie dwadzieœcia lat stopa bezro-bocia w Polsce zmienia³a siê wielo-krotnie, lecz nawet dzisiaj najwy¿szebezrobocie panuje na Pomorzu orazWarmii i Mazurach (czyli na obszarach,na których do 1989 roku dominowa-³y pañstwowe gospodarstwa rolne),a tak¿e na niektórych obszarach prze-mys³owych, którym nie uda³o siê uno-woczeœniæ gospodarki (np. obszar napograniczu woj. mazowieckiego i œwiê-tokrzyskiego z Radomiem i terenamiStaropolskiego Okrêgu Przemys³owe-go). Jak widaæ na rys. 14 i rys. 15, obok re-gionów po³o¿onych na pó³nocnym za-chodzie i pó³nocnym wschodzie Polski,to w³aœnie obszar obecnego woj. pod-karpackiego i œwiêtokrzyskiego najbar-dziej ucierpia³ pod wzglêdem wzrostubezrobocia.



Rysunek 14. Stopa bezrobocia w ujêciu wojewódzkimw 1991 roku

�ród³o: GUS

Rysunek 15. Stopa bezrobocia w ujêciu wojewódzkimw 1995 roku

�ród³o: GUS

Uwolnione w wyniku transformacjisi³y rynkowe doprowadzi³y do kon-centracji dzia³alnoœci gospodarczejw kilku najwiêkszych miastach. Po zli-beralizowaniu rynków dosz³o do szyb-kich przekszta³ceñ strukturalnych zwi¹za-nych z upadkiem sektorów przemy-s³owych. Zak³ady czêsto znajdowa³y siêw ma³ych miejscowoœciach „¿yj¹cych”tylko z jednej bran¿y, niegdyœ wyty-powanych jako odpowiednia lokalizacjaprzez specjalistów od centralnego pla-nowania. Potem nast¹pi³ gwa³towny roz-wój sektora us³ug, który faworyzuje du¿eoœrodki miejskie. Szczególnie du¿¹ kon-centracjê prywatnych firm zaobserwo-wano w Warszawie, która sta³a siê tymsamym wiod¹cym oœrodkiem gospodar-czym w skali kraju. Wchodz¹ce wówczasna polski rynek miêdzynarodowe korpo-racje i inwestorzy zagraniczni na swojapierwsz¹ lokalizacjê wybierali Warszawê.Stolica kraju prze¿ywa³a boom na us³ugidla biznesu i przestrzeñ biurow¹. Na ko-lejnym etapie podobne procesy zaczê³yzachodziæ równie¿ w innych du¿ych mia-stach, takich jak m.in. Poznañ i Wroc³aw,a dopiero póŸniej objê³y swym dzia³a-niem mniej znacz¹ce oœrodki miejskie.Mniejsze miasta i stolice województw,w tym Rzeszów i Kielce, zosta³y w tyle.

Warto jednak zaznaczyæ, ¿e dominacjagospodarcza obszarów miejskich sta³a siêzjawiskiem ogólnokrajowym. Obecnie17 najwiêkszych polskich miast skupia20% ludnoœci kraju, wytwarza 60% kra-jowego PKB i odpowiada za ponad62% wewnêtrznych migracji.

Koñcz¹c ten w¹tek musimy wspom-nieæ o roli, jak¹ otwarcie zachodnichgranic Polski odegra³o w procesiezmian geografii gospodarczej kraju.W pocz¹tkowym okresie transformacjiprywatne przedsiêbiorstwa pojawia³y siêmasowo i bardzo spontanicznie. Patrz¹cna rozk³ad geograficzny tego procesujasno widzimy, ¿e perspektywy gospo-darcze pojawiaj¹ce siê na terenach nie-zbyt oddalonych od du¿ych zachodnichrynków by³y zdecydowanie wiêksze ni¿mo¿liwoœci istniej¹ce we wschodniejczêœci kraju. I chocia¿ rozwój drobnejprzedsiêbiorczoœci by³ niezaprzeczalnyw ca³ym kraju, najbardziej widocznytrend dotyczy³ terenów w pobli¿u wiel-kich aglomeracji oraz œciany zachodniej(gdzie lokomotyw¹ by³ drobny handeltransgraniczny), a tak¿e regionów atrak-cyjnych turystycznie. Znacznie mniej in-tensywn¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ ob-serwowano na obszarach o przewa¿a-

j¹co rolniczym charakterze, zw³aszczatam, gdzie do 1989 roku dzia³a³y PGR-y.Woj. podkarpackie i œwiêtokrzyskie nienale¿a³y do liderów pod wzglêdem roz-woju drobnej przedsiêbiorczoœci. Za wy-j¹tek mo¿na uznaæ stolice województw,kilka innych wiêkszych miast (np. le¿¹cyblisko ukraiñskiej granicy Przemyœl) orazBieszczady, gdzie wiêkszoœæ osób pra-cuj¹cych w prze¿ywaj¹cym trudnoœciprzemyœle leœnym przesz³a na samoza-trudnienie. Na rys. 16 widaæ, ¿e opisanaprzez nas struktura przedsiêbiorczoœcinie zmieni³a siê do chwili obecnej.

Co we wspó³czesnym œwieciedecyduje o konkurencyjnoœciregionu?

Przesz³oœæ nie jest bez wp³ywu nakrajobraz gospodarczy regionów s³a-biej rozwiniêtych, lecz o konkuren-cyjnoœci danego regionu decydujeprzede wszystkim obecnoœæ sprzyja-j¹cych czynników. O produktywnoœcii konkurencyjnoœci miejscowych przed-siêbiorstw decyduje bardzo wiele czyn-ników – od kwalifikacji i umiejêtnoœci

kadr, przez niezawodnoœæ systemu ko-munikacji zbiorowej, po jakoœæ prze-strzeni publicznej. Oczywiœcie nie da siêdok³adnie uchwyciæ ka¿dego z tych ele-mentów, ale chc¹c przedstawiæ rzetelnyogl¹d sytuacji warto je pogrupowaæw kilka kategorii, a mianowicie: demo-grafia i kapita³ ludzki, innowacyjnoœæi przedsiêbiorczoœæ, dostêp do rynków,podstawowa infrastruktura i us³ugi,wsparcie dla biznesu, otoczenie regu-lacyjne, potencja³ samorz¹du. Potwier-dzono empirycznie, ¿e s¹ to czynnikiblisko powi¹zane z poziomem wydaj-noœci i rozwoju gospodarczego. Poni¿ejprezentujemy krótki opis wymienionychuwarunkowañ w woj. œwiêtokrzyskimi podkarpackim.

Demografia i kapita³ ludzki

W woj. podkarpackim i œwiêtokrzys-kim zachodz¹ przeciwstawne trendydemograficzne. Sytuacja demograficz-na woj. podkarpackiego charakteryzujesiê wysokim wskaŸnikiem przyrostu na-turalnego (urodzenia minus zgony) orazujemnym saldem migracji (1‰ roczniew latach 2004–2014), ze znaczn¹ liczb¹osób opuszczaj¹cych region w poszuki-waniu lepszych perspektyw ekonomicz-nych w du¿ych miastach, polskich lubzagranicznych. W woj. œwiêtokrzyskimsaldo migracji rysuje siê podobnie jakw woj. podkarpackim, ale spadek liczbyludnoœci ogó³em ma wiêksz¹ dynamikêze wzglêdu na ni¿szy wskaŸnik urodzeñ,a tym samym niemo¿noœæ osi¹gniêciaprostej reprodukcji, tj. odtwarzania siêpopulacji w procesie zastêpowania po-koleñ (wiêcej szczegó³ów na rys. 17).Poniewa¿ w województwie podkar-packim przyrost naturalny czêœcioworekompensuje odp³yw ludnoœci oczeku-je siê, ¿e w daj¹cej siê przewidzieæ przy-sz³oœci region ten zbli¿y siê do ogólno-polskiego trendu stopniowego spadkuliczby ludnoœci, a w 2050 roku liczbamieszkañców woj. podkarpackiego bê-dzie na poziomie 88% obecnego stanu.Przewiduje siê, ¿e populacja woj. œwiê-tokrzyskiego bêdzie siê kurczyæ bardziejgwa³townie i w 2050 roku osi¹gnie77% obecnego poziomu.


Rysunek 16. Liczba zarejestrowanych firm w przeliczeniuna 1000 mieszkañców, wed³ug gmin (2014)

�ród³o: GUS

W perspektywie przestrzennej zmia-ny w strukturze ludnoœci w obu woje-wództwach przebiegaj¹ pod has³emsuburbanizacji (wyludnianie siê cen-trum i rozwój strefy podmiejskiej)oraz wyludnienia obszarów wiejs-kich. W woj. œwiêtokrzyskim obrazemtypowym dla wiêkszoœci gmin jest ogól-ny spadek liczby ludnoœci oraz wysokiodsetek mieszkañców w wieku popro-dukcyjnym, z wyj¹tkiem terenów pod-miejskich wokó³ Kielc. Jest to odbiciembraku perspektyw ekonomicznych w pe-ryferyjnych czêœciach regionu, gdzie na-turalnemu spadkowi liczby ludnoœcitowarzyszy szybki odp³yw mieszkañ-ców w kierunku miasta wojewódzkiegoalbo poza region. Pokazuje równie¿, ¿ewzrost Kielc jest w du¿ej mierze napê-dzany przez suburbanizacjê. Poniewa¿m³ode rodziny wol¹ mieszkaæ na przed-mieœciach, gminy wokó³ Kielc sta³y siêw woj. œwiêtokrzyskim jedynym obsza-rem ze wzrostem zaludnienia i stosun-kowo niskim odsetkiem osób starszych.W woj. podkarpackim zró¿nicowanieprzestrzenne zmian demograficznychpotwierdza obecnoœæ znacznie bardziejpolicentrycznego systemu miejskiego.Jednak najwa¿niejsze trendy s¹ podob-ne do tych obserwowanych w woj.œwiêtokrzyskim: najwy¿szy wzrost licz-by ludnoœci jest widoczny na obszarachpodmiejskich, a najwy¿szy spadek, wyni-kaj¹cy z odp³ywu ludnoœci, jest typowydla peryferyjnych czêœci regionu i dlaobszarów wiejskich. Na skutek suburba-nizacji dosz³o do wiêkszej koncentracjipopulacji osób starszych w obu miastachwojewódzkich, co stanowi wyzwaniew kontekœcie przysz³ego planowaniainfrastruktury publicznej. Mo¿e to rów-nie¿ wskazywaæ na potencjalne trud-noœci zwi¹zane z nisk¹ jakoœci¹ infra-struktury miejskiej lub problemy o cha-rakterze strukturalnym na rynku miesz-kaniowym w miastach, przez co ¿yciena przedmieœciach staje siê dla m³odychludzi bardziej atrakcyjne. (Rys. 18, rys. 19)


Rysunek 17. Ró¿nice w dynamiceprocesów demograficznych:woj. œwiêtokrzyskie, woj. podkarpackie,Polska

Source: GUS

Pod wzglêdem poziomu wykszta³ce-nia mieszkañców woj. podkarpackiei œwiêtokrzyskie nie odstaj¹ od resztykraju. Podobnie jak w ca³ej Polsce,w obu omawianych regionach dyplo-mem wy¿szej uczelni mo¿e siê poszczy-ciæ niespe³na 20% mieszkañców, a niecoponad 20% ma tylko wykszta³cenie pod-stawowe. Dane pokazuj¹ te¿ radykaln¹

poprawê w poziomie wykszta³cenia – do-tyczy to zarówno dwóch województw,jak i ca³ego kraju. (Rys. 20) Jak mo¿na siêby³o spodziewaæ, najwiêkszy odsetekosób wykszta³conych mieszka w mias-tach. Rzeszów i Kielce wyró¿niaj¹ siêjako obszary, których mieszkañcy s¹ naj-lepiej wykszta³ceni w skali ka¿dego z wo-jewództw. (Rys. 21)


Rysunek 19. Odsetek ludnoœci w wiekupoprodukcyjnym w woj. podkarpackimi œwiêtokrzyskim (2014)

�ród³o: GUS

Rysunek 18. Zró¿nicowanie przestrzenne zmianliczby ludnoœci w woj. podkarpackim i œwiêtokrzyskim(2010–2015)

�ród³o: GUS

Rysunek 20. Struktura ludnoœci wed³ug poziomuwykszta³cenia w roku 1988 i 2011

�ród³o: GUS

Rysunek 21. Odsetek ludnoœci z wykszta³ceniemwy¿szym w powiatach w 2011 roku

�ród³o: GUS

Maj¹ce strukturalny charakter brakiw umiejêtnoœciach mog¹ siê utrzy-mywaæ niezale¿nie od poprawy po-ziomu wykszta³cenia ludnoœci. Pomi-mo wysokiego poziomu wykszta³ceniamieszkañców w obu regionach przed-siêbiorstwa czêsto maj¹ trudnoœci zeznalezieniem wykwalifikowanych pra-cowników potrzebnych na rynku. Takdzieje siê na terenach dotkniêtych nag-³ym upadkiem przemys³u albo tam, gdziemieszkañcy staraj¹ siê porzuciæ pracêna roli. Istniej¹cy problem pog³êbia siêw obliczu braku adekwatnych rozwi¹zañw placówkach edukacyjnych. Choæ sys-tem kszta³cenia i szkolenia zawodowe-go jest w obu województwach dobrzerozwiniêty, czêsto jest to szkolenie sto-sunkowo niskiej jakoœci. Czêœciowymwyt³umaczeniem jest fakt, ¿e w trakcieczteroletniego programu kszta³ceniana szkolenie uczniów w miejscu pracyprzewidziano niespe³na cztery tygodnie,a sama organizacja zajêæ pozostawiawiele do ¿yczenia ze wzglêdu na nie-dostateczne mo¿liwoœci szkó³ i firm.To zagadnienie zosta³o uwzglêdnione ja-ko jeden z komponentów projektu „Lag-

ging Regions”.

Innowacyjnoœæ i przedsiêbiorczoœæ

Woj. podkarpackie ma wiêkszy po-tencja³ w dziedzinie innowacji, aleoba regiony odczuwaj¹ negatywneskutki s³abej przedsiêbiorczoœci. Jakczytamy w opublikowanym przez Ko-misjê Europejsk¹ zestawieniu „Regional

Innovation Scorecard”,20 potencja³ inno-wacji w woj. podkarpackim jest oce-niany jako umiarkowany (przedostatniakategoria z czterech), a w woj. œwiêto-krzyskim jako s³aby (ostatnia kategoria).(Rys. 22) Województwo podkarpackienale¿y do grupy europejskich regionów,które w latach 2004–2010 najbardziejpoprawi³y wartoœæ tego wskaŸnika;w latach 2010–12 nast¹pi³ regres, aleprzez ostatnie cztery lata region osi¹gacoraz lepsze wyniki w dziedzinie inno-wacji. W przypadku woj. podkarpackie-

go najwiêkszym atutem regionalnegosystemu innowacji jest wolumen ekspor-tu produktów o œrednim i wysokim za-awansowaniu technologicznym, rozwójfirmowej dzia³alnoœci B+R, a tak¿e wy-datki na innowacje poza B+R. Woje-wództwo œwiêtokrzyskie równie¿ mo¿esiê pochwaliæ doœæ silnym eksportemproduktów zaawansowanych technolo-gicznie oraz sporymi osi¹gniêciamiw dziedzinie wy¿szego wykszta³cenia,lecz regionalny potencja³ innowacjihamuj¹ malej¹ce inwestycje w B+R.W obu województwach przeszkod¹ dlapoprawy konkurencyjnoœci jest brakinnowacyjnych przedsiêbiorców;21 spa-da te¿ liczba MSP wdra¿aj¹cych inno-wacje w strukturze i procesach organiza-cyjnych, produktach i procesach – obec-nie wskaŸnik dla obu regionów jestponi¿ej wspólnotowej œredniej w ujêciuper capita. To istotny problem, poniewa¿


Rysunek 22. Regional Innovation Scoreboard 2016

�ród³o: Komisja Europejska

20 Zestawienie „Regional Innovation Scoreboard” to regionalna wersja europejskiego opracowaniazat. „European Innovation Scoreboard”, zawieraj¹ca ocenê wyników poszczególnych europejskichregionów w dziedzinie innowacyjnoœci, w oparciu o ograniczon¹ liczbê wskaŸników takich jakm.in. wydatki na B+R, innowacyjnoœæ sektora MSP, wnioski patentowe, innowacje produktowei procesowe w firmach, itp.21 European Commission (2016) Regional innovation Scoreboard: Regional Profiles – Poland.

przedsiêbiorcy stanowi¹ niezbêdny ele-ment systemu innowacji, wykorzystu-j¹c pomys³y i wynalazki opracowanew instytucjach badawczych lub wielkichfirmach i wprowadzaj¹c je na rynek.Bez przedsiêbiorczoœci trudno liczyæ nato, ¿e innowacje rozruszaj¹ regionaln¹gospodarkê. Mechanizmy u³atwiaj¹cekomercjalizacjê innowacji s¹ jednymz komponentów projektu.

Dostêp do rynków

Obszary na wschodzie Polski znaj-duj¹ siê w gorszej sytuacji ze wzglê-du na ograniczony dostêp do ryn-ków. Otwarcie granic na zachodzie krajupostawi³o woj. podkarpackie i œwiêto-krzyskie w trudnym po³o¿eniu, ponie-wa¿ s¹ to regiony znacznie oddalone odch³onnego niemieckiego rynku. Dodat-kowo, stosunkowo s³abo rozwiniêtainfrastruktura drogowa i kolejowa niepomaga w szybkim dotarciu do du¿ychoœrodków miejskich w Polsce, a zna-cz¹ce powi¹zania handlowe z najbli¿-szymi s¹siadami – Ukrain¹ i S³owacj¹– nigdy nie zosta³y rozwiniête.

Pomimo obserwowanej w ostatnichlatach poprawy woj. podkarpackiei œwiêtokrzyskie wci¹¿ maj¹ s³abydostêp do rynków. Niedawna reali-zacja du¿ych projektów inwestycyjnychznacznie usprawni³a po³¹czenia dro-gowe i kolejowe z dwoma regionami.22

Dla woj. podkarpackiego szczególne zna-czenie ma budowa krajowej autostra-dy A4, zapewniaj¹ca znacznie lepsze po-³¹czenie na osi wschód-zachód z wiel-kimi oœrodkami miejskimi takimi jakKraków i Katowice, a tak¿e moderniza-cja linii kolejowej E-30 relacji Kraków– Lwów. Dostêpnoœæ komunikacyjna po-prawi³a siê te¿ w istotny sposób dziêkipowstaniu nowego mostu na Wiœlew Po³añcu, ³¹cz¹cego woj. podkarpackiei œwiêtokrzyskie. Do realizacji wymie-nionych projektów wykorzystano œrodkiz UE. Jednak z racji swojego po³o¿eniageograficznego nawet w obecnej sytua-cji woj. podkarpackie i œwiêtokrzyskienie s¹ w stanie dorównaæ innym regio-nom pod wzglêdem dostêpu do du-¿ych rynków wewnêtrznych ani najwa¿-niejszego rynku zagranicznego, jakim s¹Niemcy. (Rys. 23 – rys. 26)


Rysunek 24. Zmiany w dostêpnoœci potencja³owejgmin (koleje) (2007–2015)

Rysunek 23. Dostêpnoœæ potencja³owa gmin (koleje)

22 Dostêpnoœæ komunikacyjna jest weryfikowana przy pomocy wskaŸnika powszechnie stosowanegow literaturze naukowej. Wartoœæ dla ka¿dego obszaru jest obliczana jako suma ludnoœci wszystkichpozosta³ych obszarów w danym kraju podzielona przez czas dojazdu do tych obszarów.Wiêcej szczegó³ów na temat zastosowanej metodologii mo¿na znaleŸæ w Komornicki T., Rosik P.,Stêpniak (2014).

Jednak powa¿ne inwestycje finanso-we w poprawê dostêpnoœci komuni-kacyjnej regionów powinny byæ za-twierdzane po starannym przemyœle-niu priorytetów, stosownie do ichznaczenia i si³y oddzia³ywania. Dziêkiwielkiemu programowi inwestycyjnemurealizowanemu w ostatnich latach przywspó³finansowaniu z UE Polska ma obec-nie doœæ dobrze rozwiniêty system trans-portowy. Obecnie podró¿ z Rzeszowado Krakowa trwa w przybli¿eniu dwiegodziny, do Warszawy czy Wroc³awiacztery, do Berlina siedem, a do Hanoweruczy Hamburga dziesiêæ. Kolejne inwes-tycje bêd¹ prawdopodobnie skutkowaæniewielk¹ oszczêdnoœci¹ czasu, uzyskan¹za bardzo wysok¹ cenê. Poza tym trud-no wyrokowaæ, czy rzeczywiœcie wp³yn¹na poprawê potencja³u konkurencyjnegoprzedsiêbiorstw w regionach s³abiej roz-winiêtych. Byæ mo¿e faktycznie dalszeinwestycje s¹ niezbêdne, szczególnie tezwi¹zane z po³¹czeniami miêdzy Rze-szowem i Warszaw¹, ale maj¹ one senspod warunkiem, ¿e znacznie skróc¹ czaspodró¿y.

Podstawowa infrastruktura

Inwestycje w budowê i eksploatacjêpodstawowej infrastruktury s¹ wa¿-ne, ale nie stanowi¹ warunku wystar-

czaj¹cego dla rozwoju. Inwestycjew podstawow¹ infrastrukturê s¹ funda-mentem rozwoju gospodarczego i kon-kurencyjnoœci i nie nale¿y ich ignorowaæ.Zapewnienie dostêpu do podstawowejinfrastruktury to jedno z kluczowychdzia³añ programowych podejmowa-nych w krajach rozwiniêtych w celuwyrównania dystrybucji dobrobytu podwzglêdem geograficznym. Jednak z da-nych wynika, ¿e w Polsce nawet w re-gionach okreœlanych jako s³abiej rozwi-niête podstawowa infrastruktura jestna tyle dostêpna, ¿e ewentualne brakiw tym zakresie nie powinny byæ prze-szkod¹ dla rozwoju gospodarczego.

Problemy z sieciami wodno-kanali-zacyjnymi w woj. œwiêtokrzyskimi podkarpackim zosta³y w du¿ej mie-rze rozwi¹zane; potrzeba jeszczekilku konkretnych, lokalnych inwes-tycji. W 1990 roku jedn¹ z najwiêk-szych bol¹czek na obszarach wiejskichby³ brak sieci wodoci¹gowej i kanalizacji.Dlatego przez ostatnie 10–15 lat priory-tetem by³y inwestycje w infrastrukturêtechniczn¹, w szczególnoœci wodn¹ i sa-nitarn¹. W ci¹gu minionej dekady szybkonadrabiano zaleg³oœci, czego dowodemjest coraz wiêkszy odsetek ludnoœci ma-j¹cej przy³¹cze do sieci kanalizacyjnej.Dostêp do sieci jest naturalnie ³atwiejszy


Rysunek 25. Dostêpnoœæ potencja³owa gmin (drogi)

�ród³o: Komornicki T., Rosik P., Stêpniak, 2015

Rysunek 26. Zmiany w dostêpnoœci potencja³owejgmin (drogi) (2007–2015)

na obszarach miejskich, a na niektó-rych oddalonych obszarach wyzwaniemwci¹¿ jest trudne ukszta³towanie terenu.(Rys. 27) Jednak w generalnej perspek-tywie, po zakoñczeniu ostatnich inwes-tycji kwestii braku podstawowej infra-struktury i us³ug nie mo¿na ju¿ uznaæ zaprzeszkodê dla rozwoju gospodarczegoani w skali kraju, ani regionu; co nie stoiw sprzecznoœci z potrzeb¹ dodatko-wych inwestycji w wybranych lokalizac-jach – przede wszystkim w trosce o wy¿-szy standard ¿ycia mieszkañców.

Wsparcie dla firm

System wsparcia dla firm nie jestco prawda warunkiem koniecznym

do poprawy wyników gospodarczych,ale niew¹tpliwie pomaga przezwy-ciê¿aæ lokalne ograniczenia. Nie ka¿deprzedsiêbiorstwo wymaga tego rodzajuwsparcia. Jednak praktyka uczy, ¿e pro-wadzenie dzia³alnoœci gospodarczej niejest ³atwym zadaniem i niedoœwiadczeniprzedsiêbiorcy czêsto powtarzaj¹ te sa-me b³êdy albo poœwiêcaj¹ wiele czasui wysi³ku na walkê z wyzwaniami o po-dobnym charakterze. Wówczas w sukursprzychodz¹ us³ugi wsparcia dla biznesu,pomagaj¹c rozwi¹zaæ problemy i zwiêk-szaj¹c konkurencyjnoœæ lokalnych przed-siêbiorstw.

S¹dz¹c po wywiadach przeprowa-dzonych z przedsiêbiorcami w woj.œwiêtokrzyskim i podkarpackim, ofe-rowane w tych regionach tradycyjnewsparcie dla firm nie trafia w potrze-by biznesu. Podczas trzydziestu oœmiuwywiadów przeprowadzonych w obuwojewództwach ustalono, ¿e czêstympowodem ograniczonego wzrostu firmyjest niezdolnoœæ do umiejêtnego umiesz-czenia produktu na rynku i wyró¿nie-nia siê, znalezienia w³asnej niszy rynko-wej albo wyj¹tkowego atutu, którypozwoli wyprzedziæ konkurencjê. Dla-tego braki wiedzy i umiejêtnoœci, którew³aœciciele firm chc¹ wype³niæ przy po-mocy oferowanego wsparcia dotycz¹raczej us³ug o charakterze strategicz-nym, a nie tradycyjnych us³ug o cha-rakterze operacyjnym, które dzisiaj s¹dla przedsiêbiorców stosunkowo ³atwodostêpne. Strategiczne us³ugi to np. do-radztwo co do zmiany modelu prowa-dzonej dzia³alnoœci, rozwoju nowych pro-duktów, podboju nowych rynków. W ra-mach pilota¿owego projektu „Lagging

Regions” zaproponowano nowy modelrealizacji us³ug dla biznesu, bêd¹cy od-powiedzi¹ na wystêpuj¹ce w regionachwyzwania.


Rysunek 27. Odsetek ludnoœci maj¹cej dostêp do sieci

kanalizacyjnej [2014, %]

�ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych GUS

Otoczenie regulacyjne

Z opracowania Banku Œwiatowegozat. „Doing Business” wynika, ¿e za-równo woj. podkarpackie jak i œwiê-tokrzyskie mog³yby wiele zyskaæ napoprawie swojego otoczenia regu-lacyjnego. Kielce zajmuj¹ w rankingu³atwoœci prowadzenia dzia³alnoœci gos-podarczej 15. miejsce z 18 najwiêkszychmiast w Polsce. Stolica woj. œwiêto-krzyskiego szczególnie niekorzystniewypada pod wzglêdem ³atwoœci zak³a-dania firmy (miejsce 16.) i rejestracji praw

do nieruchomoœci (miejsce 15.). Rzeszówco prawda uplasowa³ siê na 7. miejscuw ogólnym rankingu, ale odstaje in mi-nus pod wzglêdem ³atwoœci uzyskiwa-nia zezwoleñ na dzia³alnoœæ gospodar-cz¹ (miejsce 17.). (Rys. 29) W obu wo-jewództwach s¹ to wyzwania wynika-j¹ce w du¿ej mierze ze zbyt niskiej efek-tywnoœci instytucji; jest to problem dorozwi¹zania – odpowiedzi¹ jest lepszewykorzystanie technologii, zarz¹dzaniei koordynacja. Odpowiednie dzia³aniaprzewidziano w ramach pilota¿owej ini-cjatywy „Lagging Regions”.


Rysunek 28. Odsetek firm zainteresowanych ró¿nego rodzaju us³ugami dla biznesu23

�ród³o: wywiady z przedsiêbiorcami (próba nie jest reprezentatywna)

23 Badanie nie jest reprezentatywne dla ca³ej populacji firm w regionach; zalecana jest weryfikacja.

Potencja³ samorz¹du

Lokalne w³adze samorz¹dowe maj¹do odegrania wa¿n¹ rolê w promo-waniu rozwoju gospodarczego w kra-ju, ale jest to rola wymagaj¹ca przy-gotowania. Uchwalona w 1990 rokuustawa o samorz¹dzie terytorialnymprzyzna³a gminom dodatkowe upraw-nienia i da³a im niezale¿ny status prawnyoraz suwerennoœæ gospodarcz¹, czegowyrazem jest np. prawo do mieniakomunalnego i w³asnych dochodów,których dope³nieniem maj¹ byæ trans-fery z bud¿etu pañstwa. Dzisiaj w³adzelokalne wype³niaj¹ wiele obowi¹zko-wych zadañ operacyjnych i w dziedzi-nie inwestycji kapita³owych, którychcelem jest budowa potencja³u gospo-darczego na poszczególnych obsza-rach oraz poprawa warunków ¿yciamieszkañców. Jednak nie wszystkiegminy maj¹ odpowiedni potencja³, abyw pe³ni wykorzystaæ posiadane upraw-nienia.

Gminy miejskie maj¹ zdecydowaniewiêcej zasobów i s¹ bardziej samo-wystarczalne, co wskazuje na ich

wiêkszy potencja³. W dwóch miastachwojewódzkich – Rzeszowie i Kielcach– dochody bud¿etów lokalnych docho-dz¹ do wysokoœci 5 000 z³ na mieszkañ-ca, co daje im miejsce w gronie najbo-gatszych gmin w kraju. Pozosta³e gminyz tych województw dysponuj¹ œredniobud¿etem w wysokoœci oko³o 3 000 z³na mieszkañca, co stawia je na drugimkoñcu skali – wœród najubo¿szych w kra-ju. (Rys. 30) Kolejnym przejawem dys-proporcji w potencjale fiskalnym na liniimiasto-wieœ s¹ ró¿nice w poziomieuzale¿nienia od transferów krajowych.W du¿ych miastach woj. podkarpackie-go i œwiêtokrzyskiego ponad 50% ogó³udochodów to dochody w³asne, tymcza-sem na obszarach wiejskich zazwyczajponad 60% ogó³u dochodów pochodziz transferów. (Rys. 31) Gminy miejskie– bardziej samowystarczalne pod wzglê-dem finansowym i dysponuj¹ce wiêk-szymi bud¿etami – s¹ w stanie pozyskaæi utrzymaæ lepiej wykwalifikowane ka-dry, a tak¿e tworzyæ lepsze programyi wdra¿aæ je na wiêksz¹ skalê i z wy¿sz¹jakoœci¹: ka¿dy z tych elementów mo¿emieæ krytyczne znaczenie dla rozwojugospodarczego.


Rysunek 29. Wahania pozycji najwiêkszych polskich miast dla ró¿nych wskaŸników w rankingu ³atwoœciprowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej („Doing Business”)

�ród³o: Bank Œwiatowy 2015


Rysunek 30. Dochody bud¿etowe gmin w ujêciu percapita [2015, PLN]

�ród³o: dane GUS

Rysunek 31. Dochody w³asne gmin jako odsetekgminnych dochodów ogó³em [2015, %]

W wyniku analizy konkurencyjnoœciwoj. podkarpackiego i œwiêtokrzyskie-go nasuwaj¹ siê nastêpuj¹ce wnioski.

• W ostatnich latach trajektorierozwoju dwóch województw od-dalaj¹ siê od siebie. Wojewódz-two podkarpackie dotrzymuje krokuogólnokrajowej dynamice rozwojui wykorzystuje posiadan¹ przewagêkonkurencyjn¹ do rozwoju mieleckie-go klastra przemys³owego i DolinyLotniczej na pó³nocnym zachodzie re-gionu. Tymczasem gospodarka woj.œwiêtokrzyskiego do tej pory odczu-wa skutki kryzysu z 2008 roku. Byæmo¿e dlatego, ¿e region stawia³ nasektory, które szczególnie mocnoucierpia³y (np. tradycyjny przemys³wytwórczy), choæ jest to teza do dal-szej analizy i weryfikacji. Co wa¿ne,przy coraz gorszej kondycji dawnegookrêgu przemys³owego (co pokazuj¹choæby spadaj¹ce wskaŸniki wydaj-noœci pracy) nie widaæ nowych bie-gunów wzrostu. Opisywane ró¿nicemiêdzy województwami wi¹¿¹ siêz odmiennoœci¹ wielu podstawo-wych uwarunkowañ, takich jak atrak-cyjnoœæ dla zagranicznych inwesto-rów, trendy demograficzne czy po-tencja³ innowacji.

• Pomimo ró¿nic w strukturze prze-strzennej regionów w obu woje-wództwach za gospodarcze centratrzeba uznaæ miasta. W omawia-nych regionach funkcjonuj¹ wiod¹ceoœrodki miejskie bêd¹ce lokomoty-wami wzrostu: w woj. œwiêtokrzyskims¹ to Kielce, a w woj. podkarpackimRzeszów i kilka mniejszych miast po³o-¿onych w pó³nocno-zachodniej czêœciregionu. Obszary wiejskie w obu wo-jewództwach osi¹gaj¹ s³absze wynikii charakteryzuj¹ siê wysokim pozio-mem ukrytego bezrobocia, g³ównieze wzglêdu na stosunkowo skromnywk³ad rolnictwa w wyniki gospodar-cze regionów oraz s³abe perspektywyrozwoju innych sektorów gospodar-czych. O ile trudno liczyæ na to, ¿e naobszarach wiejskich zwiêkszy siê po-tencja³ wzrostu, na pewno mo¿nazrobiæ wiêcej, aby mieszkañcom tychobszarów zaoferowaæ takie mo¿liwo-œci ekonomiczne jakie maj¹ mieszkañ-cy obszarów miejskich, a tak¿e u³atwiærolnikom dostêp do miejskiego rynku,¿eby mogli sprawniej komercjalizo-waæ swoj¹ dzia³alnoœæ i podnosiæ pro-duktywnoœæ.

• Wyniki gospodarcze obu regio-nów mo¿na poprawiæ przy stosun-

kowo niewielkim wysi³ku i œrod-kach finansowych, je¿eli skoncen-trujemy siê na kilku konkretnychczynnikach u³atwiaj¹cych rozwój.Na drodze do poprawy potencja³uwzrostu i innowacji, a tak¿e wdro-¿enia i komercjalizacji technologiiw obu regionach stoi s³abo rozwiniê-ta przedsiêbiorczoœæ – konsekwencj¹jest niskie tempo wzrostu wydajno-œci. Nie jesteœmy w stanie zmieniæuwarunkowañ kulturowych ani de-mograficznych, ale przecie¿ istniejeszereg czynników, na które mo¿emymieæ wp³yw – w³¹czaj¹c je jako prio-rytety do pilota¿owej inicjatywy „Lag-

ging Regions”:

– Niepotrzebne bariery regulacyjneutrudniaj¹ce dzia³alnoœæ gospodar-cz¹ i rejestracjê praw do nierucho-

moœci (czêsto zwi¹zane z nieefek-tywnymi procedurami rozpatrywa-nia wniosków lub nieoptymalnymwykorzystaniem technologii) mog¹zostaæ usuniête.

– Us³ugi wsparcia dla biznesu mo¿-na dostosowaæ do potrzeb przed-siêbiorców. Na przyk³ad zamiastrozwoju ogólnych umiejêtnoœcibiznesowych mo¿na przedsiêbior-com zaoferowaæ pomoc w rozpo-znaniu konkretnych trendów ryn-kowych wp³ywaj¹cych na kszta³tstrategii i podejmowanych de-cyzji.

– Problem brakuj¹cych umiejêtnoœcimo¿na rozwi¹zaæ dziêki lepszejkoordynacji dzia³añ na linii praco-dawcy – placówki oœwiatowe.


Co na temat regionóws³abiej rozwiniêtychmo¿na siê dowiedzieæz miêdzynarodowych ustaleñ?Dzia³alnoœæ gospodarcza jest roz³o-¿ona nierównomiernie, wraz z roz-wojem dochodzi do koncentracjiprodukcji w miastach i wiod¹cychregionach poszczególnych krajów.Urbanizacja jest najsilniej odczuwalnana poziomie lokalnym, gdzie objawia siêszybkim wzrostem dysproporcji pomiê-dzy obszarami wiejskimi i miejskimi. Pro-ces urbanizacji w wiêkszoœci przypad-ków osi¹ga koñcowy etap jeszcze zanimdane pañstwo dojdzie do poziomu krajuo œrednim dochodzie. Przy PKB w wy-sokoœci 3 tysiêcy euro na mieszkañcamiasta dominuj¹ pod wzglêdem kon-sumpcji, powy¿ej tego poziomu tempowzrostu dysproporcji pomiêdzy obszara-mi miejskimi i wiejskimi traci dynamikê.

Na szczeblu krajowym dzia³alnoœæ gos-podarcza ma równie¿ tendencjê do kon-centracji w tzw. „regionach wiod¹cych”,gdzie mo¿na zaobserwowaæ gospo-darczy efekt zagêszczenia. Pocz¹tkowoproces zachodzi doœæ gwa³townie, alepo osi¹gniêciu przez kraj wskaŸnika PKBna mieszkañca w wysokoœci 8.500– 13.000 euro rozziew miêdzy regionamiotwieraj¹cymi i zamykaj¹cymi stawkêutrzymuje siê zazwyczaj na stabilnympoziomie. Co wa¿ne, globalne danewskazuj¹, ¿e nie powinniœmy siê spo-dziewaæ wyrównania rozwoju gospo-darczego w wymiarze geograficznymani w skali lokalnej, ani krajowej – nawetw pañstwach o wysokim poziomie za-mo¿noœci.24 (Rys. 32)

24 World Bank (2008) World Development Report 2009: Reshaping Economic Geography.

Konwergencja w poziomie ¿yciai dobrobytu ludnoœci jest mo¿liwa,ale zazwyczaj wymaga sporo czasu.W pañstwach, które osi¹gnê³y statuskraju o wysokich dochodach lokalnedysproporcje w wielkoœci konsumpcjii dostêpie do us³ug pomiêdzy obszaramimiejskimi i wiejskimi s¹ ju¿ najczêœciejdu¿o mniejsze. Regionalne dysproporcjew wysokoœci dochodów te¿ da siê zni-welowaæ, ale proces ten trwa znacznied³u¿ej. Ogólnie rzecz bior¹c, profil regio-nalnych nierównoœci w poziomie dobro-bytu w poszczególnych krajach przypo-mina kszta³tem odwrócon¹ literê „U”,tzn. nierównoœci gwa³townie rosn¹ wewczesnych stadiach rozwoju, zw³aszczakiedy kraj prze¿ywa okres szybkiegowzrostu (np. Chiny i inne kraje azjatyc-kie); a nastêpnie wraz ze wzrostem za-mo¿noœci kraju regionalne dysproporcjew poziomie dobrobytu stopniowo ma-lej¹. (Rys. 33)

Konwergencja poziomów dobrobytuspo³ecznego w skali ogólnokrajoweji lokalnej powinna byæ skutkiem za-równo si³ rynkowych, jak i interwen-cji polityczno-programowych. Wrazz coraz wiêksz¹ koncentracj¹ ludnoœcii dzia³alnoœci gospodarczej na g³ównychobszarach miejskich stopniowo pojawia-j¹ siê rosn¹ce koszty kongestii; mo¿na jeczêœciowo zniwelowaæ poprzez plano-wanie i inwestycje infrastrukturalne. Ros-

n¹ce koszty z czasem wymuszaj¹ prze-prowadzkê niektórych rodzajów dzia³al-noœci gospodarczej do innych du¿ychmiast (dopóki tam równie¿ nie osi¹gn¹punktu nasycenia), a nastêpnie do miastdrugiej wielkoœci. Z biegiem czasu naskutek geograficznej realokacji zasobów(migracji) stopniowo zbli¿amy siê dopunktu równowagi przestrzennej narynku pracy, tzn. dochodzi do wyrówna-nia realnych dochodów pracownikówzarówno pomiêdzy ró¿nymi miastami,jak i na linii miasto-wieœ. Doœwiadczeniakrajów, w których konwergencja dobro-bytu miêdzy poszczególnymi regionamioraz miêdzy obszarami wiejskimi i miejs-kimi zosta³a osi¹gniêta ucz¹, ¿e politykapubliczna ma w tym procesie do ode-grania wa¿n¹ rolê. Zbli¿enie na linii wieœ--miasto zachodzi g³ównie poprzez wy-równywanie dostêpu do podstawo-wych us³ug, co w wiêkszoœci krajów mamiejsce na etapie rozwoju odpowia-daj¹cym osi¹gniêciu dochodów na wy¿-szym œrednim poziomie. W skali re-gionalnej polityka konwergencji mo¿epolegaæ na redystrybucji œrodków ukie-runkowanej na zapewnienie wysokiejjakoœci us³ug spo³ecznych w regionachs³abiej rozwiniêtych z myœl¹ o poprawiemobilnoœci mieszkañców, co w rezulta-cie powinno sprzyjaæ wyrównaniu po-ziomu dochodów i dobrobytu na skutekefektu migracji, czego przyk³adem mo¿ebyæ Japonia.25


Rysunek 32. Globalne trendy lokalnej koncentracji produkcji gospodarczej (przebieghistoryczny)

�ród³o: Bank Œwiatowy, 2008


Widoczny w Polsce wzrost dyspro-porcji miêdzy regionami wiod¹cymiz jednej strony a regionami s³abiejrozwiniêtymi z drugiej jest zjawis-kiem charakterystycznym dla krajówosi¹gaj¹cych szybki wzrost. Dyna-micznie rozwijaj¹ce siê kraje AzjiWschodniej i Europy Wschodniej do-œwiadczy³y podobnych dysproporcjimiêdzy regionami, jaki sta³ siê udzia³emPolski w kilku ostatnich dekadach.W wielu z tych pañstw dzia³alnoœæ gos-podarcza nadal koncentruje siê na kilkuuprzywilejowanych, wiod¹cych obsza-rach, z efektami aglomeracji generu-j¹cymi wzrost wydajnoœci, p³ac i docho-dów na mieszkañca. Poza tym, choæ podwzglêdem produkcji gospodarczej pol-skie regiony wci¹¿ siê od siebie odda-laj¹, w ci¹gu ostatniej dekady zmala³yogólne dysproporcje p³ac i dochodów(choæ trzeba zaznaczyæ, ¿e nie dotyczyto woj. podkarpackiego ani œwiêtokrzys-kiego). Mo¿na wiêc wnioskowaæ, ¿eszczytowy punkt krzywej w kszta³cieodwróconej litery „U” Polska ma ju¿za sob¹.26 Nie zapominajmy, ¿e ostatnie20 lat to dla polskich regionów praw-dziwy „bieg na szczyt”. I choæ wed³ugniektórych wskaŸników „prymusi” wy-przedzili „maruderów” nie mo¿na za-przeczyæ, ¿e z nowych perspektyw gos-

podarczych i wzrostu dochodów sko-rzystali mieszkañcy wszystkich regionówkraju.

Po³o¿one w Polsce regiony s³abiejrozwiniête nie s¹ ¿adnym wyj¹t-kiem. Na skutek procesów rozwojo-wych w wiêkszoœci krajów pewne ob-szary zostaj¹ w tyle. Zazwyczaj dotyczyto regionów oddalonych od centrumi bez ³atwego dostêpu do miejsc o du-¿ym zagêszczeniu gospodarczym, przezco takie regiony s¹ s³abo zintegrowanez obiegiem gospodarczym wiod¹cychobszarów oraz ich rynkiem pracy, ka-pita³u, dóbr, us³ug i idei. W rezultacieregiony s³abiej rozwiniête notuj¹ ni¿szywzrost i ni¿sz¹ produktywnoœæ, wy¿szewskaŸniki bezrobocia i ubóstwa. Z tegopunktu widzenia przypadek woj. pod-karpackiego i œwiêtokrzyskiego nale¿ypostrzegaæ jako naturaln¹ sytuacjêzwi¹zan¹ z procesami rozwojowymi.

To jednak nie oznacza, ¿e region s³a-biej rozwiniêty jest skazany na stag-nacjê. Choæ nierównoœci przestrzennes¹ nieuniknione, zw³aszcza na etapieszybkiego wzrostu, nie mo¿na ich trakto-waæ jako zjawisko przekreœlaj¹ce szanseregionów, które nie nad¹¿aj¹ najszybciejrozwijaj¹cymi siê oœrodkami. Przyk³ady


Rysunek 33. Krzywa w kszta³cie odwróconej litery „U” pokazuj¹ca przebieg dysproporcjiw poziomie dobrobytu w skali regionalnej w zwi¹zku z procesem rozwoju gospodarczego

�ród³o: Bank Œwiatowy, 2008

26 Na podstawie analizy danych na temat p³ac w województwach w latach 2004–2014, dostarczonychprzez GUS.

z ró¿nych regionów œwiata ucz¹, ¿eczêœæ peryferyjnie po³o¿onych obsza-rów, a zw³aszcza miast, jest w stanieosi¹gn¹æ znaczny wzrost pomimo ró¿-nych przeciwnoœci zwi¹zanych z po³o¿e-niem geograficznym, czynnikami klima-tycznymi i historycznymi zasz³oœciami.Mo¿na tu przywo³aæ takie oœrodki jakChangsha w Chinach czy Gaziantepw Turcji, które pomimo niesprzyjaj¹cychokolicznoœci wyros³y na liderów wzro-stu gospodarczego w skali swojego kra-ju, a nawet œwiata. Oba wymienionemiasta le¿¹ na peryferiach terytoriumkraju. Gaziantep to miasto w po³udnio-wo-wschodniej Turcji, w Anatolii – re-gionie znanym od wieków jako mniejuprzemys³owiony i s³abiej rozwiniêtyod reszty kraju. Podobnie, Changshajest stolic¹ chiñskiej prowincji niemaj¹cej

dostêpu do morza, pozbawionej korzy-œci p³yn¹cych z dostêpu do zagranicz-nych rynków, które pobudza³y rozwójobszarów przybrze¿nych. Jednak dziêkipo³¹czeniu polityki krajowej i lokalnejoba miasta uda³o siê zintegrowaæ z szer-szym obiegiem gospodarczym, wyeli-minowaæ lokalne bariery rozwoju i opty-malnie wykorzystaæ istniej¹cy na miejscupotencja³ gospodarczy. (por. za³¹czniknr 1) Oczywiœcie nie ka¿dy peryferyjniepo³o¿ony oœrodek miejski bêdzie w sta-nie powtórzyæ ten sukces, nie powinnosiê stawiaæ wygórowanych oczekiwañ.Trudno jednak zaprzeczyæ, ¿e eliminuj¹clokalne bariery wzrostu i wykorzystuj¹cmiejscowy potencja³ rozwojowy wiêk-szoœæ miast mo¿e poprawiæ swoje wy-niki gospodarcze dla dobra w³asnychmieszkañców i okolicznej ludnoœci.


Wsparcie dla regionóws³abiej rozwiniêtych – za³o¿eniakoncepcyjne politykiPolityka rozwoju regionalnego niepowinna stawiaæ sobie za cel równo-miernej dystrybucji dzia³alnoœci gos-podarczej na ca³ym obszarze. Global-ne doœwiadczenie uczy, ¿e ca³kowiteujednolicenie krajobrazu gospodarczegow wymiarze przestrzennym jest mrzon-k¹. Decydenci powinni siê pogodziæz faktem, ¿e wzrost i dzia³alnoœæ gospo-darcza koncentruj¹ siê tam, gdzie jestwiêksza wydajnoœæ. Innymi s³owy, celówprogramowych dla inwestycji w regio-nach s³abiej rozwiniêtych nie nale¿y for-mu³owaæ w kategoriach doganiania lide-rów. Zamiast tego, rozwój i wzrost osi¹g-niêty na danym obszarze nale¿y oceniaæ– i doceniaæ – wed³ug indywidualnychkryteriów, dostosowuj¹c cele do tren-dów gospodarczych i potencja³u ka¿de-go regionu. Z drugiej strony, w krajacho dochodach wy¿szych polityka mo¿ei powinna d¹¿yæ do spójnoœci prze-

strzennej pod wzglêdem wskaŸnikówdobrobytu takich jak wysokoœæ docho-dów i dostêp do us³ug.

Niezale¿nie od miejsca i systemuw³adzy za priorytet nale¿y uznaæ za-pewnienie dostêpu do podstawo-wych us³ug i infrastruktury. Wa¿nes¹ inwestycje w kapita³ ludzki, które– jak dowiedziono – nie tylko poprawiaj¹kondycjê regionów s³abiej rozwiniêtych,ale przede wszystkim przynosz¹ korzyœciludziom, daj¹c im nowe mo¿liwoœci.W Brazylii system oœwiaty w znacznejmierze decyduje o póŸniejszych losachjednostek, a tak¿e o dysproporcjachw rozwoju gospodarczym regionów.27

Inwestowanie w podstawow¹ infra-strukturê i us³ugi na peryferyjnych obsza-rach jest niezwykle wa¿ne, gdy¿ popra-wia jakoœæ ¿ycia i tworzy warunki nie-zbêdne dla rozwoju cz³owieka. Samo-


rz¹dy w regionach s³abiej rozwiniêtychs¹ czêsto niedofinansowane, dlatego za-pewnienie dostêpu do infrastrukturyi us³ug na obszarach s³abiej rozwiniêtychczêsto wymaga transferów z admini-stracji wy¿szego szczebla.

Bez usprawnienia otoczenia instytu-cjonalnego w regionach s³abiej roz-winiêtych trudno bêdzie wyelimino-waæ pewne hamulce wzrostu gospo-darczego, co z kolei bêdzie sprzyjaæutrwalaniu dysproporcji. Utrudnieniainstytucjonalne to na przyk³ad nieefek-tywny rynek gruntów, z powodu które-go firmy maj¹ k³opot z popraw¹ wydaj-noœci poprzez wybór odpowiedniej lo-kalizacji i nie mog¹ korzystaæ z efektówaglomeracji. Innym przyk³adem jest sys-tem meldunkowy (np. system hukouw Chinach), który ogranicza migracjêludnoœci z terenów o ni¿szej wydajnoœci(g³ównie wiejskich) na obszary, gdziewydajnoœæ jest wy¿sza (zazwyczaj ob-szary miejskie), hamuj¹c tym samym roz-wój jednostek i w efekcie ca³ej gospo-darki.28 Wreszcie, uci¹¿liwe proceduryrejestracji firmy i praw do nieruchomoœciograniczaj¹ wydajnoœæ lokalnych firm,które przecie¿ i tak znajduj¹ siê w trud-niejszym po³o¿eniu z racji swojej loka-lizacji.

Poprawa dostêpnoœci komunikacyj-nej ma kluczowe znaczenie z punktuwidzenia integracji obszarów pery-feryjnych z gospodark¹ narodow¹.Oznacza lepszy dostêp do rynków dlaprzedsiêbiorstw z regionów s³abiej roz-winiêtych, a jednoczeœnie otwiera je nawiêksz¹ konkurencjê ze strony przedsiê-biorstw z obszarów wiod¹cych, co dlaniektórych przedsiêbiorstw z regionóws³abiej rozwiniêtych mo¿e byæ korzyst-ne, ale dla innych groŸne. Na poprawêinfrastruktury lepiej reaguj¹ sektory, któ-re mniej zyskuj¹ na efekcie aglomeracji,czyli np. rolnictwo i przetwórstwo pro-duktów rolnych, a tak¿e przemys³ wy-twórczy o du¿ej pracoch³onnoœci. Zdaj¹csobie sprawê z ewentualnych negatyw-nych skutków lepszej dostêpnoœci ko-munikacyjnej dla czêœci lokalnych firm,

w³adze mimo wszystko powinny sprzy-jaæ takiej polityce, poniewa¿ motywujeona lokalne firmy do inwestycji kapita-³owych i nak³adów na prace badawczo--rozwojowe w obliczu ostrzejszej kon-kurencji, a miejscowej ludnoœci otwieradostêp do tañszych i lepszych towarówi us³ug.

W regionach s³abiej rozwiniêtychto miasta daj¹ najwiêcej perspektywszybszego wzrostu. S¹dz¹c po turec-kim Gaziantep i chiñskim Changsha(por. za³¹cznik nr 1), nawet w sk¹din¹ds³abszym regionie miasta mog¹ wyko-rzystaæ swoje mocne strony i efektyaglomeracji jako paliwo dla wzrostu.Nie nale¿y przez to rozumieæ, ¿e chcemydaæ pierwszeñstwo programom ukie-runkowanym na konkretny obszar geo-graficzny, szczególnie na szczeblu ogól-nokrajowym. Przeciwnie – nale¿y do te-go typu programów podchodziæ z du¿¹ostro¿noœci¹, zwa¿ywszy ¿e wiele niespe³ni³o pok³adanych w nich nadzieii oczekiwañ. Z prac brytyjskiego oœrodkazajmuj¹cego siê badaniem lokalnegorozwoju gospodarczego29, a tak¿e opra-cowania Newmark i Simpson30 dowia-dujemy siê, ¿e bardzo nieliczne inicja-tywy programowe ukierunkowane nakonkretny obszar geograficzny zakoñ-czy³y siê wymiernym, pozytywnym re-zultatem w postaci nowych miejsc pra-cy. Je¿eli jednak ju¿ chcemy rozmawiaæo konkretnych programach z tej kate-gorii powinniœmy je kierowaæ pod adre-sem oœrodków miejskich; daj¹c samo-rz¹dom i innym lokalnym interesariu-szom jak najwiêksze uprawnienia do ste-rowania rozwojem gospodarczym, o iletylko dysponuj¹ odpowiednim poten-cja³em i zasobami.

W skali miasta pozytywne rezultatymo¿na osi¹gn¹æ za pomoc¹ szerokie-go wachlarza ró¿norodnych progra-mów, ale zawsze warto pamiêtaæo podstawowych zasadach, tj. „abc”konkurencyjnoœci miast. Ka¿dy oœro-dek miejski funkcjonuje w innym kon-tekœcie, wiêc nie ma jednego uniwersal-nego scenariusza na skuteczne wspiera-


28 World Bank (2008) World Development Report 2009: Reshaping Economic Geography.29 http://www.whatworksgrowth.org/policy-reviews/30 Newmark, D., & Simpson, H. (2014). Place-based policies; Said School of Business, University of Oxford.

nie lokalnej konkurencyjnoœci. Jednak jakczytamy w niedawno opublikowanymraporcie Banku Œwiatowego zat. „Kon-kurencyjne miasta dla miejsc pracy i roz-woju: kto? co? I jak?”31, dla wiêkszoœcinajlepiej funkcjonuj¹cych miast mo¿nawyodrêbniæ pewien zestaw cech wspól-nych. Otó¿ miasta te wdra¿aj¹ zarównoprogramy adresowane do wszystkichsektorów gospodarki, jak i inicjatywyukierunkowane na wybrane sektory.Przy wyborze pierwszeñstwo maj¹ sek-tory dóbr wymiennych i bran¿e ju¿ zako-rzenione w lokalnej gospodarce, a niemarzenia o nowej Dolinie Krzemowejczy kolejnym klastrze biotechnologicz-nym. Maj¹c œwiadomoœæ w³asnych ogra-niczeñ pod wzglêdem kompetencjii uprawnieñ, w³adze tych miast buduj¹szerokie koalicje, anga¿uj¹c przedstawi-cieli sektora prywatnego w kszta³towa-nie i realizacjê polityki. Czerpi¹ korzyœci

ze wspó³pracy z organami krajowymioraz s¹siednimi miastami i regionami.Wreszcie, k³ad¹ nacisk na skuteczn¹ rea-lizacjê: formu³uj¹ priorytety rozwojowei wpisuj¹ je w plan alokacji bud¿eto-wej; tworz¹ mechanizmy koordynacji,przez co zespo³y pracowników samo-rz¹dowych mog¹ siê skoncentrowaæ narozwi¹zywaniu problemów a nie spra-wozdawczoœci; staraj¹ siê te¿ u³atwiaæwspó³dzia³anie na przekór istniej¹cympodzia³om urzêdowym i administracyj-nym. Te i inne pomys³y zosta³y uwzglêd-nione w zainicjowanych przez UE i opra-cowanych w ca³ej Europie „Strategiachbadañ i innowacji na rzecz inteligentnejspecjalizacji”, lecz trzeba je jeszcze po-wi¹zaæ z alokacj¹ œrodków finansowych.Takie podejœcie nale¿y zastosowaæ m.in.podczas realizacji Zintegrowanych In-westycji Terytorialnych w unijnym okre-sie programowania 2014–2020.


Inwestycje unijnew województwach podkarpackimi œwiêtokrzyskimAbsorpcja œrodków z UE

Oba województwa by³y w ostatnichlatach znacz¹cymi odbiorcami pomo-cy oferowanej pod auspicjami wspól-notowej polityki spójnoœci. W latach2007–2015 w ramach Regionalnych Pro-gramów Operacyjnych (RPO) (bez progra-mów krajowych i makro-regionalnych)woj. podkarpackie otrzyma³o 1,2 mld eurofunduszy unijnych, natomiast woj. œwiê-tokrzyskie 0,8 mld euro. Dodatkowo,2,4 mld euro przekazano w ramach Pro-gramu Operacyjnego „Rozwój PolskiWschodniej” (PORPW), który oprócz woj.podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego obej-muje jeszcze trzy inne województwa32.W przeliczeniu na jednego mieszkañca,w latach 2007–2015 woj. podkarpackie

otrzyma³o drug¹ co do wielkoœci kwotêwsparcia z UE w skali wszystkich woje-wództw, natomiast œwiêtokrzyskie zajê³omiejsce siódme z szesnastu, otrzymuj¹cw ujêciu per capita prawie 2000 z³otychmniej. (Rys. 34) Jednak w obu regionachotrzymana kwota liczona jako odsetekca³kowitej alokacji œrodków unijnych dlaPolski by³a wiêksza, ni¿ udzia³ ka¿degoz dwóch omawianych województw podwzglêdem liczby ludnoœci lub PKB.

Pod wzglêdem geograficznym œrod-ki nie by³y rozdzielane równomierniena terenie dwóch omawianych woje-wództw. Bardziej zurbanizowane i roz-winiête gminy i powiaty otrzyma³y wiêk-szy udzia³ œrodków z UE ni¿ pozostali.Wyj¹tkowo du¿¹ czêœæ funduszy przy-

31 World Bank (2015) Competitive Cities for Jobs and Growth: What? Who? And How?32 W tym przypadku Polska Wschodnia oznacza makroregion obejmuj¹cy obszar piêciu województw.


Rysunek 34. Dystrybucja œrodków UE w ujêciuper capita w okresie finansowania 2007–2013 (w PLN)

�ród³o: GUS

Rysunek 35. Fundusze z polityki spójnoœci UE w ujêciuper capita w okresie finansowania 2007–2013 (PLN),NUTS333

�ród³o: GUS

jê³y miasta wojewódzkie i ich obszaryfunkcjonalne. Spoœród wszystkich wo-jewództw w kraju, najwiêksz¹ dyspro-porcjê w finansowaniu pomiêdzy stolic¹a reszt¹ terytorium regionu zanotowanow woj. podkarpackim. (Rys. 35) Aglo-meracja rzeszowska otrzyma³a o 1753 z³wiêcej œrodków na mieszkañca ni¿ pozo-sta³a czêœæ województwa. W przypadkuwoj. œwiêtokrzyskiego jest to czwartemiejsce w kraju (ró¿nica w finansowaniumiêdzy stolic¹ a reszt¹ województwawynios³a 1410 z³ na mieszkañca).

Analiza wsparcia z UE wed³ug pro-gramu:

• W RPO woj. podkarpackiego lwiaczêœæ œrodków zosta³a przeznaczonana cele osi priorytetowej II (infra-struktura techniczna) – 1,6 mld z³,a niewiele mniej na cele osi priory-tetowej I (innowacyjna gospodarka)– 1,3 mld z³. Najwiêksze projekty RPOto inwestycje w sektorze transportu:rozbudowa drogi wojewódzkiej Za-górz – Komañcza (162 mln z³, z czego129 mln ze œrodków UE), oraz moder-

nizacja linii kolejowej Rzeszów – Jas³o.Z dziesiêciu najwiêkszych projektówwspó³finansowanych ze œrodków UEa¿ dziewiêæ dotyczy³o w³aœnie sektoratransportu. (Por. za³¹cznik nr 2, tabe-la 7) Beneficjentem kilku du¿ych pro-jektów by³ Uniwersytet Rzeszowski(Centrum Innowacji i Transferu Wie-dzy Techniczno-Przyrodniczej orazPrzyrodniczo-Medyczne Centrum Ba-dañ Innowacyjnych).

• W RPO woj. œwiêtokrzyskiego lwiaczêœæ œrodków zosta³a przeznaczonana cele osi priorytetowej III – transport– niemal 200 mln euro, nastêpnaw kolejnoœci by³a oœ priorytetowa I(rozwój przedsiêbiorczoœci) oraz II(wspieranie innowacji) – w przybli-¿eniu 125 mln euro. Z dziesiêciu naj-wiêkszych projektów wspó³finanso-wanych ze œrodków UE siedem doty-czy³o sektora transportu. (Por. za³¹cz-nik nr 2, tabela 8) Inwestycje trans-portowe mia³y na celu g³ównie popra-wê po³¹czeñ miêdzy peryferyjnymiobszarami a stolic¹ regionu: by³a tom.in. modernizacja regionalnych dróg

33 Na mapach nie uwzglêdniono œrodków unijnych w 100%, poniewa¿ znacznej czêœci finansowanianie da siê rozdzieliæ pod wzglêdem geograficznym – dotyczy to np. wielkich projektówinfrastrukturalnych w sektorze transportu.


szybkiego ruchu i drugorzêdnych,a tak¿e poprawa przepustowoœci nakolei. Wœród innych du¿ych projektówtrzeba wymieniæ dokapitalizowaniewojewódzkiego funduszu po¿ycz-kowego, rewitalizacjê zabytkowegoŒródmieœcia Kielc, a tak¿e rozbudowêinfrastruktury informatycznej JST.

• W makroregionalnym programie „Roz-wój Polski Wschodniej” (PORPW) blis-ko po³owa projektów i ponad jednatrzecia œrodków to cele osi prioryte-towej „Nowoczesna gospodarka”, czylius³ugi wspieraj¹ce innowacje i rozwójinfrastruktury uczelni wy¿szych. W ra-mach osi „Infrastruktura spo³eczeñstwainformacyjnego” zrealizowano jedendu¿y projekt – sieæ szerokopasmow¹– na terenie ca³ej Polski Wschodniej.Dodatkowo, znacz¹ce fundusze prze-znaczono na inwestycje zwi¹zanez transportem w ramach osi III (komu-nikacja zbiorowa w miastach woje-wódzkich) i osi IV (projekty drogowe).Projekty w ramach osi priorytetowej„Zrównowa¿ona turystyka” koncen-trowa³y siê przede wszystkim na budo-wie tras rowerowych.

Efekty polityki spójnoœciw woj. podkarpackimi œwiêtokrzyskim

Trudno jest znaleŸæ rzeteln¹ i wiary-godn¹ metodologiê oceny skutkówpolityki spójnoœci dla woj. podkar-packiego i œwiêtokrzyskiego. Brakkonwergencji gospodarczej mo¿e byæuznany za dowód klêski prowadzonejpolityki. Ale jak ju¿ wczeœniej wspomnia-no, w œwietle miêdzynarodowych do-niesieñ i ustaleñ taki os¹d polityki spój-noœci by³by niesprawiedliwy. W rzeczy-wistoœci praktycznie nie da siê oddzieliæwp³ywu inwestycji unijnych od pozosta-³ych czynników na poziomie regional-nym. Zatem mo¿liwa jest jedynie alboocena konkretnych interwencji, albo in-terpretacja opinii dotycz¹cych ogólnychskutków oddzia³ywania.

Zdaniem gminnych urzêdników sa-morz¹dowych uczestnicz¹cych w an-kiecie, wp³yw inwestycji wspólno-towych na lokaln¹ gospodarkê oka-za³ siê raczej znikomy. Zarówno w woj.œwiêtokrzyskim, jaki i podkarpackim tyl-ko jedna pi¹ta gmin wskaza³a na silny

Rysunek 36. Jak samorz¹dy gminne postrzegaj¹ skutki oddzia³ywania œrodków z UE

�ród³o: Ankieta przeprowadzona wœród gmin przez EUROREG (2013)


wp³yw inwestycji unijnych na wzrostgospodarczy. Podobny odsetek respon-dentów w gminach wskaza³ na poprawêkonkurencyjnoœci firm, choæ w woj. pod-karpackim odsetek takich odpowiedziby³ wy¿szy. Wreszcie, zaledwie jedna na

dziesiêæ ankietowanych gmin uzna³a, ¿ewsparcie z UE przyczyni³o siê do pozys-kania inwestorów lub powstania nowychmiejsc pracy. (Rys. 36)

Przechodz¹c do konkretnych inter-wencji, na konto inwestycji unijnychmo¿na zapisaæ poprawê dostêpno-œci komunikacyjnej regionów s³a-biej rozwiniêtych, ale potencjalnywp³yw tej poprawy na wyniki gos-podarcze nie jest znany. Poprawadostêpnoœci komunikacyjnej dotyczyprzede wszystkim pó³nocnej i œrodko-wej czêœci Podkarpacia wzd³u¿ auto-strady A4, natomiast w woj. œwiêto-krzyskim obejmuje wiêkszoœæ regionuw biegu drogi ekspresowej S7. Najbar-dziej znacz¹c¹ poprawê pod tymwzglêdem odnotowano na wschod-nich rubie¿ach woj. podkarpackiego,gdzie wyniki gospodarcze utrzymuj¹ siêna doœæ niskim poziomie. (Rys. 37) Jakzaznaczono wczeœniej, dowodzi to, ¿epoprawa dostêpnoœci komunikacyjnejniekoniecznie wywiera istotny wp³ywna lokaln¹ sytuacjê gospodarcz¹: albodlatego, ¿e prowadzi do wypierania lo-kalnego biznesu z rynków w wynikuwzrostu konkurencji, albo po prostu dla-tego, ¿e w skali kraju osi¹gniête zyskiw dostêpie do rynków s¹ zbyt ma³oznacz¹ce, aby doprowadziæ do istot-nych zmian gospodarczych.

Rysunek 37. Zmiany w dostêpnoœci komunikacyjnej w wynikuwsparcia z UE (lata 2007–2015)

�ród³o: Oszacowanie… 2015

Podsumowanie i wnioskina temat polityki UEwobec regionóws³abiej rozwiniêtychOceniaj¹c efektywnoœæ inwestycjii decyduj¹c o podziale œrodków nienale¿y siê kierowaæ celami konwer-gencji gospodarczej. Na chwilê obec-n¹ brakuje jednoznacznych wnioskówco do wp³ywu inwestycji UE na d³ugo-terminowy potencja³ gospodarczy regio-nów. Jest jednak jasne, ¿e cel w posta-

ci d³ugoterminowej konwergencji podwzglêdem PKB na mieszkañca jest chy-biony. Zamiast porównywaæ tempowzrostu gospodarczego, dokonuj¹c oce-ny inwestycji na rzecz spójnoœci powin-niœmy siê koncentrowaæ na wskaŸnikachwzrostu w ujêciu bezwzglêdnym, ponie-wa¿ odzwierciedlaj¹ one uwarunkowa-

nia poszczególnych regionów. Ponadtowiêkszy nacisk nale¿y po³o¿yæ na rolê po-lityki spójnoœci w poprawie jakoœci ¿yciaw regionach s³abiej rozwiniêtych. Bêdzieto zachêt¹ do kolejnych inwestycji w mo-dernizacjê miast, ochronê siedlisk przy-rodniczych i promowanie zrównowa¿o-nego rozwoju.

UE powinna oficjalnie przyznaæ, ¿epriorytet maj¹ inwestycje na obsza-rach miejskich oraz poprawa dostêpudo us³ug miejskich i rynków dla ob-szarów wiejskich. Rzeczywisty podzia³œrodków silnie preferuje obszary miejskie,dzieje siê to jednak nie w sposób zapla-nowany, lecz wynika przede wszystkimz wiêkszej zdolnoœci w³odarzy miast doabsorpcji funduszy unijnych. Teoria i miê-dzynarodowe doœwiadczenia, a tak¿etrendy wzrostu gospodarczego w le-¿¹cych w Polsce regionach s³abiej rozwi-niêtych wskazuj¹, ¿e to w³aœnie inwe-stycje w obszary miejskie daj¹ wiêkszeprawdopodobieñstwo efektów w posta-ci wzrostu i korzyœci dla beneficjentów.

W przesz³oœci Polska odnios³a wielekorzyœci z inwestycji w po³¹czeniakomunikacyjne miêdzy regionami,lecz w przysz³oœci priorytet nale¿yprzenieœæ na po³¹czenia lokalne,z naciskiem na zrównowa¿ony trans-port. Najwiêksze projekty wspó³finan-sowane przez UE w ostatnich latach do-tyczy³y w³aœnie transportu, co jest zbie¿-ne z teoretycznymi za³o¿eniami badaczyi miêdzynarodowym doœwiadczeniem.Jednak z perspektywy polskich regio-nów dodatkowe korzyœci z tych projek-tów bêd¹ w przysz³oœci ograniczone,poniewa¿ czas podró¿y nie ma ju¿ po-tencja³u na bardzo du¿¹ poprawê. Dla-tego nale¿y przekierowaæ uwagê na in-westycje poprawiaj¹ce po³¹czenia ko-munikacyjne w obrêbie poszczególnychregionów, a tak¿e zaoferowaæ miesz-kañcom obszarów wiejskich lepszy do-stêp do miejskich rynków i zatrudnieniaw oparciu o ró¿ne œrodki transportu(podejœcie multimodalne). Ma to szcze-gólne znaczenie w przypadku woj. pod-karpackiego i œwiêtokrzyskiego z uwagina du¿e rozmiary ukrytego bezrobociaw rolnictwie. Dodatkowo, lepsze po-

³¹czenia komunikacyjne pomiêdzy ob-szarami wiejskimi i miejskimi (rynek)mog¹ sprzyjaæ dalszej komercjalizacjiw rolnictwie. Inwestycje lokalne s¹ za-zwyczaj znacznie tañsze od projektówdla g³ównych korytarzy krajowych i wy-wieraj¹ bardziej bezpoœredni wp³yw nasytuacjê ekonomiczn¹ mieszkañców.

Punkt ciê¿koœci inwestycji na ob-szarach s³abiej rozwiniêtych nale¿yprzenieœæ z podstawowej infrastruk-tury na edukacjê i zdrowie. Doœwiad-czenia miêdzynarodowe dotycz¹ce roz-woju pokazuj¹, ¿e podstawowa infra-struktura i us³ugi (oraz ich podbudowainstytucjonalna) maj¹ najwiêksze zna-czenie na pocz¹tkowych etapach roz-woju, natomiast w póŸniejszych sta-diach kluczow¹ rolê odgrywa kapita³ludzki. Wed³ug najnowszych analiz Ban-ku Œwiatowego poœwiêconych mode-lom wzrostu w 750 najwiêkszych mias-tach œwiata kapita³ ludzki i innowa-cyjnoœæ s¹ wa¿nymi determinantamiwzrostu dla miast o wy¿szych œrednichi wysokich dochodach, ale nie w prze-dziale niskich dochodów.34 Odnosi siê tow szczególnoœci do tych krajów i regio-nów, których celem jest przejœcie z mo-delu gospodarczego w przedziale œred-nich dochodów, gdzie wzrost wydaj-noœci odbywa siê poprzez absorbcjêtechnologii, do modelu gospodarczegoo wysokich dochodach, gdzie wzrostwydajnoœci odbywa siê poprzez inno-wacje. W regionach s³abiej rozwiniêtychw Polsce dostêp do podstawowychus³ug i infrastruktury jest ju¿ na wystar-czaj¹cym poziomie, g³ównie dziêki in-westycjom unijnym ostatniej dekady.Przy obecnym poziomie rozwoju tychwojewództw dalszy wzrost i awans doprzedzia³u wysokich dochodów bêdziewymagaæ innowacyjnoœci. Dlatego wiêk-sz¹ uwagê nale¿y zwróciæ na inwestycjew edukacjê, opiekê zdrowotn¹ i inne for-my rozwoju kapita³u ludzkiego i infra-struktury innowacji, ni¿ na zapewnieniedostêpu do podstawowych us³ug.

Programy rozwoju sektora prywat-nego ukierunkowane na konkretnyobszar geograficzny powinny siê roz-poczynaæ anga¿owaniem lokalnych


34 World Bank (2015) Competitive Cities for Jobs and Growth: What? Who? And How?

aktorów i budowaniem ich poten-cja³u. Generalnie polityka ukierunkowa-na na konkretny obszar geograficznynie przynosi efektów, choæ zdarzaj¹ siêwyj¹tki od rej regu³y. Cech¹ charakte-rystyczn¹ miast, które pomimo przeciw-noœci odnios³y sukces jest prowadzeniena szczeblu lokalnym polityki opartejna integracji, w³¹czaniu interesariuszy dowspó³pracy i rzetelnej wymianie infor-macji. Czêsto powstaj¹ w nich szerokiekoalicje z³o¿one z wielu interesariuszy,a urzêdnicy samorz¹dowi maj¹ szero-kie horyzonty i wysokie kompetencje.35

Mo¿na wiêc domniemywaæ, ¿e powo-dzenie programów ukierunkowanychna konkretny obszar geograficzny wy-maga oddania g³osu podmiotom lokal-nym – to one powinny kierowaæ progra-mem i realizowaæ go w oparciu o koordy-

nacjê i wspólne ustalanie priorytetów in-westycyjnych. Jednak po pierwsze i naj-wa¿niejsze, trzeba zainwestowaæ w zdol-noœæ podmiotów lokalnych do tworzeniai wdra¿anie inicjatyw rozwoju gospo-darczego nie indywidualnie, ale z udzia-³em wielu zaanga¿owanych podmiotów.Przyk³adem mog¹ byæ takie inicjatywy jakwspieranie formalnych platform dialogupubliczno-prywatnego, szkolenia, popra-wa praktycznego planowania i bud¿eto-wania, wiêksza przejrzystoœæ i odpowie-dzialnoœæ organów zarz¹dzaj¹cych orazoptymalizacja struktur organizacyjnychpod k¹tem skutecznej realizacji projek-tów. Doskona³¹ okazj¹ do wdro¿enia ta-kiego podejœcia s¹ Zintegrowane Inwes-tycje Terytorialne wprowadzone w okre-sie programowania 2014–2020 w ramachpolityki spójnoœci UE.


35 Doner, R. F., & Schneider, B. R. (2016). The Middle-Income Trap. World Politics.

Za³¹cznik nr 1.Konkurencyjne miastaw s³abiej rozwiniêtych regionachGaziantep, Turcja

Trzydzieœci lat temu Gaziantep by³o œred-niej wielkoœci miastem le¿¹cym w s³aborozwiniêtym regionie Turcji. By³o s³abozintegrowane z dynamicznie rosn¹c¹gospodark¹ zachodniego wybrze¿a,a w okolicy nie by³o zasobów takichjak bogactwa naturalne czy ¿yzna ziemiauprawna, które mog³yby daæ impulsgospodarce. Dla wiêkszoœci mieszkañ-ców Gaziantep ¿yciowym celem by³awyprowadzka z miasta na wybrze¿e.

Dzisiaj pod wzglêdem gospodarczymGaziantep nale¿y do najszybciej rozwija-j¹cych siê miast œwiata. Kluczem do do-brobytu okaza³ siê eksport. Swój sukcesgospodarczy miasto opar³o na rodzi-mych zak³adach produkcyjnych przemy-s³u lekkiego, które obecnie prowadz¹zbyt w oko³o 175 krajach. Liczby robi¹wra¿enie: ludnoœæ miasta wzros³az 600.000 w 1990 roku do niemal 2 mi-lionów obecnie; a eksport towarówzwiêkszy³ siê na przestrzeni jedenastulat a¿ dziesiêciokrotnie – z 620 mln USDw 2002 roku do 6,2 mld USD w roku2013. Na ulicach widaæ oznaki dobro-bytu, a samo Gaziantep ka¿dego rokuprzyci¹ga dziesi¹tki tysiêcy przybyszów.Miejsce, które kiedyœ by³o nieco zapo-mnianym zak¹tkiem kraju przekszta³ci-³o siê w miêdzynarodowe centrum prze-mys³u wytwórczego, staje siê te¿ popu-larne wœród turystów.

W przypadku Gaziantep droga do do-brobytu nie by³a zawsze prosta, a sukcesma swoj¹ cenê. Miasto wykorzysta³osprzyjaj¹ce uwarunkowania wywo³anedecyzjami rz¹du centralnego, zw³aszczaw kontekœcie liberalizacji handlu orazkrajowych inwestycji w infrastrukturê.Model wzrostu napêdzany eksportemprodukcji przemys³u lekkiego nie mia³byracji bytu bez korzystnego po³o¿eniageograficznego i wczeœniej istniej¹cychszlaków handlowych. Jednak najwa¿-niejsz¹ rol¹ w wykorzystaniu tych pozy-

tywnych czynników dla dobra miastaodegrali lokalni interesariusze.

Miejscowi liderzy postawili na tworze-nie odpowiedniego otoczenia biznesusprzyjaj¹cego powstawaniu i rozwojowiprzedsiêbiorstw, promuj¹c zró¿nicowanypakiet inicjatyw. Kolejni prezydenci mias-ta lobbowali w rz¹dzie za inwestycjamina rzecz poprawy klimatu inwestycyj-nego, wspó³pracowali w celu zmniejsze-nia biurokracji i obci¹¿eñ administracyj-nych dla przedsiêbiorstw oraz zapewnie-nia odpowiedniej infrastruktury u³atwia-j¹cej produkcjê i dostêp do rynku. Niemo¿na pomin¹æ faktu, ¿e z racji swo-jego po³o¿enia w po³udniowo-wschod-niej Anatolii Gaziantep ma przewagêw postaci stosunkowo niskich kosztówprowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej,w tym tañszych gruntów i pracy.

Wa¿nym, a mo¿e nawet kluczowym ele-mentem sukcesu gospodarczego miastaokaza³y siê tzw. zorganizowane strefyprzemys³owe (ZSP). Zlokalizowane w od-leg³oœci 15 kilometrów od miasta, ZSPmieszcz¹ ponad tysi¹c przedsiêbiorstwzatrudniaj¹cych z gór¹ 100.000 pracow-ników. ZSP skupiaj¹ w jednym miejscufirmy, które wczeœniej by³o rozproszonena du¿ym obszarze, oferuj¹c im takieudogodnienia jak: wysokiej jakoœci infra-struktura (energia, oczyszczanie œcieków),system jednego okienka/przyspieszonytryb wydawania zezwoleñ, klastry zrze-szaj¹ce podmioty gospodarcze o zbli¿o-nym profilu, wreszcie efektywny i mniejzbiurokratyzowany system wzorowanyna sektorze prywatnym. Obecnie funk-cjonuj¹ cztery zorganizowane strefyprzemys³owe, pi¹ta jest w budowie,a szósta (wiêksza od piêciu pozosta-³ych razem wziêtych) ma powstaæ napo³udniowo-zachodnich rubie¿ach mias-ta, bli¿ej œródziemnomorskich portów.ZSP oparte na obowi¹zuj¹cych w Turcjiprzepisach istniej¹ na terenie ca³ego kraju,ale te dzia³aj¹ce w Gaziantep odnios³yznacznie wiêkszy sukces ni¿ ich zarz¹dza-


ne przez rz¹d odpowiedniki w takichmiejscowoœciach jak Adana czy Mersin.Kluczem do sukcesu jest model opartyna sektorze prywatnym: inicjatorempowstania ZSP w Gaziantep by³a IzbaPrzemys³owa, która utworzy³a nowypodmiot prawny zajmuj¹cy siê nabywa-niem gruntów i rozdzielaniem dzia³ekmiêdzy przedsiêbiorstwa, podmiot mo¿egrunt odebraæ, jeœli nie jest on wykorzy-stywany w produktywny sposób. Przed-siêbiorstwa wnios³y wk³ad w budowêZSP, a potem sta³y siê akcjonariuszami.Na czele ka¿dej ZSP stoi piêcioosobowyzarz¹d. Przedsiêbiorstwa osi¹gnê³yby za-pewne pewien wzrost nawet bez ZSP,lecz nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e zorganizo-wane strefy przemys³owe – z ca³¹ nie-zbêdn¹ infrastruktur¹ i sprzyjaj¹cym oto-czeniem regulacyjnym, niedostêpnympoza obszarem stref – odegra³y g³ówn¹rolê, je¿eli chodzi o ekspansjê firm z Ga-ziantep, eksport i wspó³pracê z oko-licznymi przedsiêbiorstwami o podob-nym profilu, zapewniaj¹c jednoczeœniewszystkie korzyœci, jakie z regu³y pojawia-j¹ siê na skutek geograficznej aglomera-cji podmiotów (transfer wiedzy, rozwójwyspecjalizowanej si³y roboczej, itd.).

Jednak tym, co w historii Gaziantepwzbudza najwiêkszy podziw, jest sku-teczne zaanga¿owanie interesariuszy(dialog publiczno-prywatny) oraz wspól-ne dzia³anie na rzecz rozwoju gospodar-czego. Sektor prywatny w mieœcie jestdobrze rozwiniêty i dysponuje du¿ympotencja³em instytucjonalnym i finanso-wym, a dodatkowo przejawia ¿ywe zain-teresowanie wp³ywem na rozwój miasta.Przynajmniej od koñca lat 80tych ubieg-³ego wieku na opiniê lokalnych œrodowiskbiznesowych baczn¹ uwagê zwracaj¹w³adze miasta, a zw³aszcza prezydentobszaru metropolitalnego, który podczastrwaj¹cego piêtnaœcie lat urzêdowaniazrealizowa³ szereg korzystnych gospo-darczo inicjatyw i znacznie podniós³ po-ziom i jakoœæ ¿ycia w mieœcie. Nie umniej-szaj¹c roli i znaczenia nieformalnych rela-cji trzeba od razu podkreœliæ, ¿e instytuc-jonaln¹ platformê wspó³pracy zapewniaRada Miejska: swego rodzaju sejmik me-tropolitalny, w którym w³adze miasta i za-interesowane strony omawiaj¹ bie¿¹ceproblemy i formu³uj¹ zalecenia, równie¿te odnosz¹ce siê do rozwoju gospodar-

czego. Za najwiêksze osi¹gniêcie Radytrzeba uznaæ dialog miêdzy liderami biz-nesu, przedstawicielami uczelni i miesz-kañcami, który bez takiej platformywspó³pracy móg³ w ogóle nie zaistnieæ.Generalizuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e w³a-dze samorz¹dowe w Gaziantep s¹ szano-wanym partnerem dla biznesu, a jedno-czeœnie wystrzegaj¹ siê sk³onnoœci dodominacji w dziedzinie rozwoju gos-podarczego i nacisku na bezpoœredniekorzyœci z rozwoju firm, na przyk³adw postaci wiêkszych wp³ywów podatko-wych. Mówi¹c jednym g³osem, œrodo-wiska biznesowe i urzêdnicy zajmuj¹cywybieralne stanowiska w Gaziantep bylirównie¿ w stanie skutecznie wp³ywaæna decyzje podejmowane w Ankarze,zapewniaj¹c miastu wsparcie ze stronyrz¹du centralnego dla takich priorytetówrozwoju gospodarczego jak transport,ZSP, rozwój technologii czy dostêpudo kapita³u i us³ug wsparcia eksportudla MSP. Mo¿na nawet powiedzieæ, ¿eGaziantep ma w Turcji opiniê miasta,które w rozgrywkach politycznych re-gularnie wystêpuje w wy¿szej kategoriiwagowej, ni¿ mo¿na by przypuszczaæ.

Changsha, Chiny

Changsha to miasto œredniej wielkoœci(w skali tego kraju), o drugorzêdnymznaczeniu, które rozbudowa³o swoj¹gospodarkê pielêgnuj¹c g³ówne lokalnega³êzie przemys³u oraz systematyczniedoskonal¹c kapita³ ludzki. Changsha niema takich atutów jak wiele innych chiñ-skich miast po³o¿onych w prowincjachnadmorskich, które awansowa³y do ligiprodukcji o wy¿szej wartoœci dodanejdziêki dobrym po³¹czeniom transporto-wym i doskona³ej ³¹cznoœci zewnêtrznej,a tak¿e wykwalifikowanym kadrom. Po-mimo tych ograniczeñ Changsha posze-rzy³a swoj¹ bazê produkcyjn¹, przyci¹ga-j¹c i wspieraj¹c rozwój przedsiêbiorstw,które sta³y siê konkurencyjne na œwiato-wych rynkach. Oprócz przemys³u wy-twórczego miasto mo¿e siê pochwaliæjedn¹ z najprê¿niej dzia³aj¹cych chiñskichfirm z sektora mediów, chocia¿ ten suk-ces trzeba przypisaæ wysi³kom w³adz pro-wincji. Choæ swoje osi¹gniêcia Changshazawdziêcza po czêœci posiadanym zaso-bom oraz uwarunkowaniom ogólnokra-


jowym i regionalnym, w³adzom miastanale¿y oddaæ sprawiedliwoœæ: sta³y siêone istotnym katalizatorem wzrostu gos-podarczego, poniewa¿ skutecznie zajê³ysiê odwiecznymi wyzwaniami takimi jakbrak wspó³dzia³ania na styku poszczegól-nych urzêdów, wsparcie rz¹du dla lokal-nej przedsiêbiorczoœci oraz podniesieniejakoœci kapita³u ludzkiego.

Zacznijmy od tego, ¿e w³adze miasta pod-jê³y strategiczne dzia³ania, aby m¹drzewykorzystaæ ogólnokrajowe trendy i ko-rzyœci p³yn¹ce z po³o¿enia geograficzne-go. Zainwestowano w poprawê konku-rencyjnoœci miasta, stawiaj¹c zarówno nawzrost ju¿ istniej¹cych firm, jak i pozyska-nie nowych przedsiêbiorstw. Changshamo¿e byæ przyk³adem, jak jednoczeœniewykorzystaæ wszystkie najwa¿niejsze me-chanizmy, jakie miasta maj¹ do dyspozy-cji w celu promowania rozwoju gospo-darczego zgodnie z definicj¹ flagowegoraportu Banku Œwiatowego zatytu³owa-nego „Konkurencyjne miasta: wzrost i za-trudnienie. Kto? Co? Jak?” [„Competitive

Cities for Jobs and Growth: What? Who?

And How?”]. Zaliczamy do nich poprawêotoczenia regulacyjnego, rozwój umie-jêtnoœci i innowacji, udostêpnienie œrod-ków i infrastruktury po¿yczkowej oraz za-pewnienie wsparcia dla przedsiêbiorstwi przedsiêbiorców.

Samorz¹d miejski aktywnie wspiera³ roz-wój podstawowych ga³êzi przemys³u,zw³aszcza produkcjê maszyn budowla-nych. Specjalne inicjatywy samorz¹dowemia³y na celu promowanie firm, któremog¹ staæ siê konkurencyjne w skali glo-balnej – dostarczano im dane rynkowe,uchylaj¹c lokalnie obowi¹zuj¹ce przepisyzamówieniowe propagowano zawiera-nie kontraktów z wiod¹cymi œwiatowymidostawcami, oferowano wsparcie dladzia³alnoœci badawczo-rozwojowej i próbprzyci¹gniêcia do miasta najbardziejutalentowanych pracowników. Stawia-j¹c na konkurencyjnoœæ pojedynczychprzedsiêbiorstw w³adze samorz¹dowe,œwiadomie czy nie, budowa³y klimatostrej konkurencji miêdzy lokalnymi fir-mami. Produkcja maszyn budowlanychw Changsha generuje bezpoœrednioponad 100 tysiêcy miejsc pracy, zapew-nia programy szkoleñ pracowniczychi wnosi lwi¹ czêœæ dochodów podatko-

wych dla miasta; stymuluje te¿ wzrostdochodów, co podnosi zarówno dobro-byt, jak konkurencyjnoœæ.

Jednym z konsekwentnie promowanychpriorytetów w³adz miasta jest kapita³ ludz-ki, w trosce o poprawê sytuacji zastoso-wano dwutorowe podejœcie. Po pierwsze,samorz¹d stara siê pozyskaæ najwy¿szejjakoœci pracowników z kraju i z zagranicyprzy pomocy programów ogólnokrajo-wych i miejskich z myœl¹ o skutecznejidentyfikacji i rekrutacji osób gotowych naprzeprowadzkê do Changsha, z uwzglêd-nieniem warunków pracy i p³acy. Po dru-gie, pod adresem ju¿ istniej¹cej puli talen-tów skierowano nowe regulacje i promo-cjê programów kszta³cenia zawodowego;doprowadzono te¿ do wzrostu zatrudnie-nia koncentruj¹c siê na doskonaleniu naj-bardziej „po¿¹danych”, specjalistycznychumiejêtnoœci. Obie strategie zakoñczy³y siêsukcesem: w szko³ach zawodowych wy-kszta³cono absolwentów o poszukiwa-nych umiejêtnoœciach, a przy pomocyspecjalnych programów œci¹gniêto domiasta tysi¹ce wykwalifikowanych pra-cowników.

Za osi¹gniêciami Changsha stoi wyj¹t-kowo skuteczny model zarz¹dzania.W³adze miejskie zastosowa³y efektywnemechanizmy koordynacji miêdzy urzê-dami oparte na „grupach steruj¹cych”,które by³y odpowiedzialne za koordy-nacjê inwestycji i opiekê nad inwesto-rem na styku ró¿nych departamen-tów i szczebli w³adzy. Wiele miast nie ra-dzi sobie z pozyskiwaniem inwestycji,poniewa¿ poszczególne departamentypracuj¹ w sposób nieskoordynowany.W Changsha tej pu³apki uda³o siê unik-n¹æ w³aœnie dziêki „grupom steruj¹cym”,które zdefiniowa³y i przydzieli³y zadania,wymogi sprawozdawcze i mechanizmywyci¹gania konsekwencji wobec osóbodpowiedzialnych. Na przyk³ad, jednaz g³ównych zasad stanowi, ¿e na wy¿szyszczebel eskalowane s¹ tylko sprawynierozwi¹zane, sprawy zakoñczone po-myœlnie nie s¹ raportowane, a personelzachêca siê do reagowania na proble-my na najni¿szym mo¿liwym poziomie.Poza tym, miasto nie waha³o siê zre-zygnowaæ z bran¿ niekonkurencyjnychi tych, których konkurencyjnoœæ bra³a siêtylko ze sta³ych dotacji.


Za³¹cznik nr 2.Najwiêksze projektywspó³finansowane ze œrodków UEw województwach podkarpackimi œwiêtokrzyskim


Tabela 7. Najwiêksze projekty unijne – woj. podkarpackie

Lp. Projekt

Wartoœæ w PLN

SektorProjekt ogó³em Wsparcie UE

1Budowa autostrady A-4 na odcinku: Tarnów–Rzeszów, Krzy¿ – Rzeszów Wschód, oraz odcinkadrogi ekspresowej S-19 Rzeszów Zachód – Œwilcza

5 295 490 060 2 969 050 618 transport

2 Budowa autostrady A4 Rzeszów – Korczowa 4 754 825 500 2 890 243 729 transport

3Modernizacja linii kolejowej E30/C-E30, na odcinkuKraków – Rzeszów

3 440 923 905 2 054 842 573 transport

4Poprawa bezpieczeñstwa ruchu kolejowego,budowa nowych wêz³ów kolejowych o wysokimstandardzie

582 924 050 445 362 086 transport

5Przebudowa drogi krajowej nr 4 na odcinkuMachowa – £añcut

590 494 386 439 068 566 transport

6Organizacja zintegrowanego systemu transportuzbiorowego na terenie Rzeszowa i gmin oœciennych

333 110 069 250 555 783 transport

7Odnowa taboru PKP Intercity S.A. dla relacjiPrzemyœl – Szczecin – Etap II

421 530 697 239 447 059 transport

8Sieæ Szerokopasmowa Polski Wschodniej– województwo Podkarpackie

322 011 631 222 845 377telekomunikacja

i e-us³ugi

9Budowa drogi ekspresowej S19 na odcinkuStobierna – Rzeszów

259 552 913 201 224 582 transport

10

Zakup taboru kolejowego do obs³ugi po³¹czeñmiêdzywojewódzkich realizowanych przezWojewództwa: Ma³opolskie, Podkarpackie, Œl¹skiei Œwiêtokrzyskie

273 957 691 188 977 859 transport


Tabela 8. Najwiêksze projekty unijne – woj. œwiêtokrzyskie

Lp. Projekt

Wartoœæ w PLN

SektorProjekt ogó³em Wsparcie UE

1Zakup taboru dla PKP Intercity S.A. do realizacjikolejowych przewozów pasa¿erskich – zakup20 elektrycznych zespo³ów trakcyjnych

1 156 610 820 658 050400 transport

2Budowa drogi ekspresowej S7 odcinek RadomJedliñsk – Jêdrzejów, na odcinku obwodnicy Kielc

837 326 440 629 254 375 transport

3Budowa drogi ekspresowej S7 na odcinkuRadom Jedliñsk – Jêdrzejów orazSkar¿ysko-Kamienna – Wystêpa

719 147 927 504 927 129 transport

4Poprawa bezpieczeñstwa ruchu kolejowego,modernizacja przejazdów kolejowych

582 924 050 445 362 086 transport

5Budowa drogi ekspresowej S12/S74 na odcinkuKielce – Cedzyna

354 652 501 266 618 634 transport

6Rozwój systemu komunikacji publicznej w Kielcachi kieleckim obszarze metropolitalnym

341 568 102 227 753 837 transport

7

Zakup taboru kolejowego do obs³ugi po³¹czeñmiêdzywojewódzkich realizowanych przezWojewództwa: Ma³opolskie, Podkarpackie,Œl¹skie i Œwiêtokrzyskie

273 957 691 188 977 859 transport

8 Budowa zak³adu utylizacji odpadów w Kielcach 306 003 585 165 076 182ochrona

œrodowiska

9 Sieæ szerokopasmowa 200 728 909 139 420 589telekomunikacja

i e-us³ugi

10Rozbudowa Infrastruktury dydaktycznejUniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach– budowa Campusu Uniwersyteckiego

161 737 852 135 506 669 nauka i oœwiata

Public Disclosure Authorized - World Bank€¦ · Streszczenie Unia Europejska s³usznie nazywana...

Documents

Transcript of Public Disclosure Authorized - World Bank€¦ · Streszczenie Unia Europejska s³usznie nazywana...