09

Ordownik Kulturalny nr 107W io sn a

10 7

Cena - 2 z

strona 1

20

w tym 7% VAT ISSN 1425-5316

nr

ORDOWNIK KULTURALNY

EFEKT RENOWACJIKsidz proboszcz Krystian Janko zakoczy wieloletni i niezwykle skomplikowan renowacj barokowego kocioa Wszystkich witych w Pszczynie. Efekt tego wielkiego wysiku wielu fachowcw, konserwatorw i artystw jest znakomity. Szczeglnie efektownie wyglda sylwetka wityni w wieczornym owietleniu. Wrd odrestaurowanych elementw do najefektowniejszych nale polichromie na emporach, przywrcona sylwetka otarza gwnego i wizerunek Matki Boskiej Pszczyskiej. Ksidzu Proboszczowi skadam wielkie podzikowania. redakcja

strona 2

Ordownik kulturalny nr 107

AKTUALNOCIP wieku towarzystwaW dniu 6 marca br. w stylowej Izbie u Telemanna odbyo si Walne Zebranie Towarzystwa Mionikw Ziemi Pszczyskiej. Zgodnie ze statutem wysuchano sprawozda ustpujcego zarzdu i komisji rewizyjnej, udzielono absolutorium zarzdowi. W zebraniu uczestniczyo 31 czonkw TMZP na ogln ilo 46 osb. Wybory nowych wadz towarzystwa wyoniy nowy zarzd, do ktrego weszli: Piotr Buchta, Grzegorz Cempura, Sylwia Sojka, Aleksander Spyra i Ireneusz Spyra. Z kandydowania zrezygnowa dotychczasowy v-ce prezes, senator Sawomir Kowalski. Za dotychczasow wieloletni dziaalno skadamy Panu senatorowi serdeczne podzikowania i liczymy na dalsz, owocn wspprac, niezalenie od dotychczasowych publikacji. Prawda nas wyzwoli! W 2008 roku dochody TMZP wyniosy okoo 90.000 z, w tym dochody z wasnych wydawnictw, ze sprzeday biletw do Muzeum Prasy i z dotacji Urzdu miejskiego dla tego muzeum. W najbliszym numerze Ordownika przedstawimy sprawozdanie TMZP za poprzedni okres i plany na najbliszy czas.

Uhonorowane przez BurmistrzaPodajemy nieco spnion, ale radosn dla nas wiadomo o przyznaniu nagrd burmistrza Krystiana Szostaka za 2008 rok. Tym razem laureatami s wycznie Panie: Zesp Ludowy Jankowiczanki. Wrd laureatek s dwie osoby, cile wsppracujce z naszym towarzystwem. Pani dr Halina Noco, historyk kultury naszego regionu, autorka kilku ksiek i wielu artykuw z tego zakresu, w tym ostatniego bestselleru Arystokrata z pochodzenia, demokrata z przekona o Wadysawie Wyku, ktry w podmiedneskim Brzozowie w peni modoci i szczcia powici ycie ratujc klsk nawiedzonych Szlzakw. Drug nasz laureatk jest Jolanta Cempura, kierowniczka Zespou Regionalnego Pszczyna, wieloletnia jego czonkini, wsptwrczyni jego sukcesw, ktra prowadzi zesp do przyszego zotego jubileuszu. Gratulacje dla naszych Pa! cd na stronie 3

Pszczyna, zachowujc najduej typ dawniejszy, wyprzedzia inne mia sta stawiajc na swym rynku pomnik ku czci Marszaka Pisudskiego IKC, Warszawa 1928

Ordownik Kulturalny nr 107Debata i dymisja

strona 3

NowenabytkiMuzeumPrasylskiejZakupilimy na aukcji 3 roczniki Plesser Kreisblatt - pszczyskiej gazety powiatowej z lat 1914-16. To wane nabytki, bo dotycz wybuchu I wojny wiatowej i jej reperkusji na ziemi pszczyskiej. Poniej reprodukujemy fragmenty gazety z treci o ogoszeniu mobilizacji i apelem o oddawanie zota do kasy oszczdnoci w Pszczynie. Niezwykle interesujce.

Tak si dziwnie zoyo, e dwa wane wydarzenia w yciu kulturalnym Pszczyny skojarzono jako przyczynowo skutkowe do siebie, ze wzgldu na zbieno czasow. Chodzi o gon manif i debat, sprowokowan przez modych gniewnych i przeom w Pszczyskim Centrum Kultury. Manifest opublikowany w pszczyskich mediach nie by waciwie adnym odkryciem ani wywaeniem otwartych drzwi. Kolejne pokolenie modych przeywa te same frustracje i uniesienia, to samo sturm und drang, to jest naturalne i dobre. Reakcja burmistrza na danie debaty bya wietna, bya byskawiczna, w wyniku czego sala sesyjna w ratuszu pkaa w szwach. Okazao si nagle, e potencja jaki tkwi w modych pszczyniakach jest ogromny. Dyskusja na ciekawym poziomie pokazaa rnorodno naszego kulturalnego rodowiska. Myl, e dla nowego dyrektora (lub dyrektorki) PCK, ktrego poznamy w wyniku konkursu, taki bogaty potencja modych to najlepsze wiano na nowej drodze dziaalnoci. Nasze towarzystwo i redakcja Ordownika yczy nowej dyrekcji Pszczyskiego Centrum Kultury najpeniejszego wykorzystania tego potencjau a przede wszystkim stworzenie otwartej atmosfery twrczoci i przeywania kultury.

Znikno jak kamforaJak si dowiadujemy z Gosu Pszczyskiego Muzeum Prasy lskiej znikno z mapy kulturalnej naszego miasta. Od kilku miesicy rubryka MUZEA informuje, e w Pszczynie mona zwiedzi muzeum zamkowe, zagrod ubrw, biuro informacji turystycznej i skansen. Panie redaktorze, oczekujemy wyjanienia, co si stao z Muzeum Prasy lskiej. Jeli rubryka MUZEA ma informowa a nie propagowa placwki ARiP, jeli Gos ma by czasopismem rzetelnym to w tej rubryce musi si znale take Edukacyjny Orodek ubrw w Jankowicach, w ktrym mona zobaczy w warunkach naturalnych kilkanacie tych wspaniaych zwierzt. Prosimy wic o rzetelno w informacji. Bdzie to na pewno z poytkiem dla reputacji Gosu, gazety z tradycjami od 1930 roku.Wydawca - Towarzystwo Mionikw Ziemi Pszczyskiej, Pszczyna, Piastowska 26. Red. odp. Aleksander Spyra ISSN-14255316 Toczono w Oficynie Drukarskiej Zdzisawa Spyry, Pszczyna, Piastowska 26, tel. 32 210 22 13, biuro@oficynadrukarska.pl

strona 4

Ordownik kulturalny nr 107

CENA ksidz Jerzy Popieuszko MIOCI OJCZYZNYZnany pszczyski architekt Ryszard Gburek przekaza niegdy do Muzeum Prasy lskiej duy zbir czasopism i materiaw drukowanych Solidarnoci regionu lsko-dbrowskiego z lat 1980-88. Z okazji premiery wstrzsajcego filmu o ksidzu Jerzym Popieuszce, ktry obecnie ogldany jest w polskich kinach, w rocznic jego bohaterskiej mierci z rk oprawcw generaa Kiszczaka i Jaruzelskiego wybralimy z tego zbioru wspania homili ks. Popieuszki Wierno Ojczynie i rodzimej kulturze, wygoszon w czasie mszy za Ojczyzn dnia 25 wrzenia 1983 roku. Dedykuj tre tej homilii uczestnikom pamitnej debaty o kulturze, ktra odbya si 4 lutego 2009 r. w sali sesyjnej pszczyskiego ratusza. Wiele z przedstawionych myli to dobre podstawy do dziaania w pszczyskiej kulturze w najbliszej przyszoci. Niechaj ta homilia uwiadomi nam, jak daleko od tej piknej patriotycznej idei odesza pani minister edukacji Platformy Obywatelskiej, ta upiorna Katarzyna Hall, dla ktrej waniejsze od wpajania uczniom mioci Ojczyzny, jest uczenie uczniw 6 klasy podstawwki jak obcowa ze swoimi koleankami. Dla tej pani minister historia Polski jest na tyle niewana, e w liceach jej nauka bdzie tylko fakultatywna. Dla niej mundurki, ktrymi si chlubi szkoy na zachodzie Europy byy niepotrzebnymi rekwizytami, ktre natychmiast po objciu ministerialnego stanowiska wyrzucia z polskich szk. Caa moja nadzieja w tym, e nasze kochane pszczyskie nauczycielki nie posuchaj pani minister, e pjd za gosem swego sumienia, e podobnie jak ksidz Jerzy bd wychowankom wpaja mio do wasnej Ojczyzny. Tak bardzo Wam ufam! Hamulcowy pszczyskiej kultury, agent TW Piotr Aleksander Spyra (mam coraz wicej tytuw)

Jezus Chrystus, chocia by posany do caego wiata, aby nie Dobr Nowin dla wszystkich ludw i narodw, to jednak mia swoj ziemsk Ojczyzn. Ojczyzn, ktra miaa swoje dzieje, swoj histori, religi i kultur. Podporzdkowa si niektrym susznym prawom w Ojczynie, chocia adne Go, jako Boga, nie obowizyway. Chcia Chrystus przez tu wszystko podkreli, jak wana dla kadego czowieku jest wiadomo posiadania wasnej Ojczyzny. Kady czowiek jest zwizany z Ojczyzn, poprzez rodzin i miejsce urodzenia. Ojczyzna, to wsplnota rodzimej kultury, jej dzieje, historia bardziej radosna lub bolesna. To bogactwo jzykowe, bogactwo dzie sztuki i kultury muzycznej, to jej religia i obyczaje. Chciabym, abymy w dzisiejszej naszej zadumie, naszych rozwaaniach zatrzymali si nad sowem kultura. Zdaj sobie spraw, e jest to temat rzeka. W tych kilkunastu minutach chciabym tylko zasygnalizowa i zaledwie dotkn niektrych problemw zwizanych w tym sowem. Ojciec wity Jan Pawe II podczas pierwszej pielgrzymki do Ojczyzny, przemawiajc do modziey powiedzia, e Kultura jest wyrazem czowieka. Jest potwierdzeniem czowieczestwa. Czowiek tworzy kultur i przez kultur tworzy siebie... Kultura jest dobrem wsplnym narodu.... Kultura polska jest dobrem, na ktrym opiera si dobro duchowe Polakw. Ona stanowi o nas przez cay cig dziejw Ojczyzny bardziej ni sia materialna, ni granice polityczne. Dziki kulturze Nard pozosta sob, pomimo wieloletniej utraty niepodlegoci. Duchowo zawsze by niepodlegy, poniewa mia swoj wspania kultur. Kultura polska od pocztku nosi wyrane znamiona chrzecijaskie. Chrzecijastwo zawsze znajdowao swj oddwik w dziejach myli, twrczoci artystycznej, w poezji, muzyce, dramacie, plastyce, malarstwie i rzebie. Kultura polska przez wieki braa swoje natchnienie z Ewangelii. Adam Mickiewicz, nasz wieszcz narodowy w Ksigach Pielgrzymstwa Polskiego napisa, e cywilizacja prawdziwa, godna czowieka musi by chrzecijaska. Dziki chrzecijastwu jestemy powizani z kultur Zachodu i dlatego moglimy si w historii opiera wszelkim innym kulturom ludw barbarzyskich. Moglimy si oprze kulturom narzucanym nam przez wrogw czy przyjaci.

W Polsce powojennej postanowiono, e Boga i Ewangelii nie bdzie w yciu Narodu, e szczeglnie mode pokolenie bdzie wychowywane bez Boga. Ale zapomniano, e Bg wcale nie ma obowizku stosowa si do niczyich uchwa. Dzisiaj potrzeba nam odwanego upominania le dla Narodu o prawo do Boga, do mioci, do wolnoci sumie, do kultury i dziedzictwa rodzimego. Nie mona tworzy dziejw bez dziejw, nie mona zapomina o chrzecijaskiej drodze naszego Narodu. Nie mona podcina korzeni naszej ponad tysicletniej przeszoci, bo drzewo bez korzeni bdzie si przewracao, jak przykadw tego mamy wiele w ostatnich dziesitkach lat. Nie mona sprowadza Narodu na poziom zaczynania od pocztku. Nie wolno milcze, gdy na ostatni plan wychowanie szkolnego spychana jest rodzima kultura, literatura i sztuka, wyprbowan moralno chrzecijask zastpuje si tak zwan moralnoci socjalistyczn, gdy nauczyciele w szkoach warszawskich informuj chrzecijaskich rodzicw, e ich dzieci bd wychowywali w duchu laickim. Odsuwanie dzieci od prawdy chrzecijaskiej, ktra od wiekw jest zwizana z polskoci jest odsuwaniem ich od polskoci, jest po prostu procesem wynaradawiania. Szkoa musi da dzieciom i modziey mio do Ojczyzny, dum z kultury rodzimej. Nie moe by instytucj nadrzdn, tylko na dzi. Musi by czeniem ojczystego wczoraj z ojczystym jutro. Skoro szkoa tego zadania nie spenia, tym wiksze zadanie ciy na chrzecijaskich rodzinach. Kultura narodu to rwnie jego moralno. Nard chrzecijaski musi kierowa si sprawdzon przez wieki moralnoci chrzecijask. Narodowi chrzecijaskiemu nie jest potrzebne tak zwana moralno laicka, bo jest ona bez oblicza i bez nadziei, jak mwi zmary Prymas Tysiclecia. Stwarza zagroenie dla wartoci duchowych narodu i osabia te siy, ktre stanowi o jego jednoci. Nard nie da si zniszczy mimo rozbiorw, przegranych powsta i Sybiru, mimo wynaradawiania i rusyfikacji, mimo wozu Drzymay i Kulturkampfu, bo mia mocno zapuszczone korzenie w poprzednich wiekach dziejw ojczystych. Nie da si zniszczy, bo ywi si histori i kultura poprzednich wiekw. A czym poywi si Nard w niedalekiej przyszoci z dzisiaj tworzonej historii i kultury? Czy bdzie mg poywi si kamliwymi artykuami z Rzeczpospolitej, Trybuny Ludu czy Argu-

Ordownik Kulturalny nr 107mentw? Obdzieraniem dusz modziey z kultury narodowej, z wasnych przepojonych chrzecijastwem, wspaniaych dziejw, przemilczeniem faktw historycznych? Czy poywi si opluwaniem Solidarnoci i faszywymi zarzutami stawianymi jej przywdcom, demokratycznie wybranym przez Nard, czy poywi si wyrzucaniem krzyy ze szk i fabryk, o czym z niepokojem mwi, w dzisiejszym komunikacie Polscy Biskupi? Wszystko, co byoby czynione przeciwko kulturze narodowej w kraju chrzecijaskim, styl rzdzenia i wadania przeciwny chrzecijaskim obyczajom czy te prawom osoby ludzkiej i rodziny nie sprzyja rozwojowi kultury. Tylko Nard wolny duchowo i miujcy prawd moe trwa i tworzy dla przyszoci, tak jak tworzyli przyszo powstacy, padajcy na polach bitew, czy wieszczowie, ktrzy patrzyli daleko w przyszo jak Sowacki, ktry yjc na wygnaniu zdoa wypatrzy w przyszoci Polsk, ktrej przecie wtedy nie bya na mapie Europy, wypatrzy Polaka na tronie witego Piotra. Tylko Nard, ktry ma zdrowego ducha i czule sumienie, moe tworzy mia przyszo. Dlatego dbajmy o wolno naszego ducha, nie dajmy si zniewoli przez lek i zastraszenie. Nie pozwalajmy w najdrobniejszych nawet sprawach zatruwa ducha Narodu, przed czym ostrzega Adam Mickiewicz, gdy pisa: Niczym Sybir, niczym knuty, lecz Narodu duch zatruty, to dopiero blw bl... Ju Pawe z Wodkowic mwi, e dobra kulturalne i moce duchowe zdobywa si dla przyszoci nie elazem i mieczem, przemoc, si i gwatem, ale wolnoci, mioci i poszanowaniem praw. Ludzi zdobywa si otwartym sercem, a nie zacinit pici. Prawdziwa wiedza, prawdziwa mdro, prawdziwa kultura nie znosi acuchw. Umysu ludzkiego nie da si skrpowa. l dlatego budz zdziwienie fakty, gdy administracja na uczelni czsto ma wiksze znaczenie ni wybitny profesor bdcy wiatow saw. Jest jeszcze gorzej, mwi ksidz Kardyna Wyszyski, gdy pastwo ma swoich ludzi, ktrzy czuwaj nad tym, aby mowie nauki myleli poprawnie, to znaczy nie w relacji prawdy, ale w relacji polityki. Wszelkie prby krepowania wolnoci ludzkiego umysu, ktry ma tworzy kultur, dziaaj na szkod kultury. Uwiadomili to sobie mocno pod wpywem patriotycznego zrywu robotnikw w sierpniu 1980 roku zawodowi twrcy kultury. Uwiadomili to sobie aktorzy, dziennikarze, literaci, artyci i plastycy. Obudzio si ich sumienie, jak budzio si sumienie caego narodu, usypiane przez ostatnie dziesitki lat. Rok 1980 by trudny, ale ukaza wielkie, drzemice w Narodzie zalety, rozwag, roztropno, umiejtno i wspdziaanie. Obudzio si sumienie spoeczne, zawodowe, gospodarcze, kulturalno i polityczne. Obudzio si sumienie rodowisk twrczych. Przemwili swoim nieskrpowanym gosem. Postanowili suy prawdzie. Suy swoim talentem i swoim warsztatem pracy. Suy prawdzie w Ojczynie. Tej samej Ojczynie, ktrej suyli dziadowie. Ojczynie-Polsce, bez adnych przydomkw. Ale gdzie kamstwo jest niejako urzdowo pielgnowane, tam brakuje miejsca na prawd, ktra jest zaprzeczeniem i demaskowaniem kamstwa. I dlatego rozpocza si na nowo walka z prawd i wolnoci sowa, wolnoci i wielkoci pogldw wypowiadanych gono pod wpywem przebudzonego sumienia. Zaczto kademu upominaniu si o ludzkie prawa przypisywa wrog dziaalno. A przecie ju w 1978 roku. w licie do ministra Kkola pisa Prymas Tysiclecia: ... e obrona praw nie jest dziaalnoci par excellence polityczn. Jest tylko powinnoci obywatela. I e wro-

strona 5gw socjalistycznego pastwa trzeba szuka wrd tchrzliwych milczkw, a nie wrd tych, ktrzy chc pozna prawd o Polsce, znieksztacon przez oficjalne nauczanie... Sumienie raz obudzone atwiej odrni prawd od zakamania, atwiej odrni dobre ziarno od plew. atwiej rozumie, e wielkie hasa i rozwinite sztandary, pod ktrymi radz by si podpisywa obydwiema rkoma, s puste, jeli w tym samym czasie s przetrzymywani w wizieniach bracia z obudzonym sumieniem, ktrzy byli zatroskani o dobro domu ojczystego, jak choby Seweryn Jaworski, warszawski hutnik, gdy cigle s nowe aresztowania i wyrzucanie z pracy, gdy stawia si sztab ludzi do pilnowania i ledzenia innych. W ostatnim czasie rodowiska tworzce kultur stay si dla nas przykadem, zwaszcza aktorzy, ktrzy po 3 grudnia 1981 roku wykazali bezprzykadny w swoich powojennych dziejach hart ducha, odwag i ofiarno. Dzisiaj z obaw patrzy Koci na nowa zagroenia dla rozwoju polskiej kultury. Biskupi wielokrotnie dawali temu wyraz, gdy pisali midzy innymi w lutym ubiegego roku, e zasadnicze znaczenie dla zaistnienia ugody spoecznej maj religia i kultura. Dlatego konieczne jest zabezpieczenie penej wolnoci dla ycia religijnego i rozwoju kultury. Konkretnym wyrazem bdzie midzy innymi wydawanie publikacji katolickich wedug potrzeb spoecznoci wierzcej i zagwarantowanie pluralizmu w twrczoci kulturalnej (27.2.82). A w lutym br. wadze stwierdziy, e z gbok trosk ledz problemy nurtujce rodowiska twrcw kultury i sztuki, ktrych udzia w yciu kraju jest niezbdny. Ludzie sztuki i kultury musza mie zapewnione warunki ycia, pracy i zrzeszania si (luty 83). Std te niezrozumiale i krzywdzone s decyzje rozwizywania stowarzysze twrcw kultury, aktorw, dziennikarzy, a ostatnio literaw. Zwizek Literatw, ktry istnia nieprzerwanie od szedziesiciu lat, to znaczy od czasw Stefana eromskiego, ktry ten zwizek zaoy. Decyzje niezrozumiale i krzywdzce tym bardziej, e statuty tych stowarzysze zatwierdzaa ta sama wadza i aden ze zwizkw statutw swoich w stanie wojennym nie zmieni. Std pytanie, jak rozumie stwierdzenie, o ktrym przed rokiem pisali biskupi, e Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego w proklamacji stanu wojennego owiadczya, e zwizki bd mogy wznowi swoj dziaalno w ramach statutw. Nie suy rozwojowi kultury rozwinita ponad wszelka miar cenzura, ktra wykrela, zwaszcza w pismach katolickich, podkrelam katolickich, nie pseudokatolickich, wykrela sowa, zdania, cae artykuy, myli prawdziwe i odwane. Wykrela to, co napisay pira umaczane w prawdzie. A przecie sowa, aby yy, musz by prawdziwe. Bo sowa kamliwe czsto ju na drugi dzie okazuj si mieciem, nawet gdyby byy powielane w milionach egzemplarzy. Ze wiadectwo o czasach dzisiejszych wystawi dla historii posiekane dekretami cenzury katolickie pisma. Kultura wreszcie to uczciwy dialog i wymiana zda, uczciwa walka sowna, a nie pieniactwo zawodowych polemizatorw, ktrzy jednostronnie opluwaj innych poprzez rodki masowego przekazu. Na ten temat mwi jasno przed trzema tygodniami w Czstochowie Ksidz Prymas. Zakoczmy nasze dzisiejsze rozwaania sowami modlitwy Ojca witego, ktre wypowiedzia zwracajc si do Boej Matki w dniu 31 marca ubiegego roku. Tobie Matko Jasnogrska zawierzamy w sposb szczeglny dzi i jutro ojczystej kultury. Niech przedua si w niej i rozwija si coraz peniej ycie Narodu... Amen.

strona 6

Ordownik kulturalny nr 107

Gra najpeniej opracowana miejscowo regionuUkazao si wiele monografii miejscowoci naszego regionu. Najstarsza, a wstyd to napi sa, to monografia ksicego miasta Pszczyny, ktra ujrzaa wiato dzienne w 1936 roku. Od tego czasu, mimo wielu za awansowanych prb, nie uda wao si wyda bardziej wsp czesnej kroniki miasta. Zasuony nasz dziejopis, Zygmunt Orlik opracowa i wy da wiele monografii miejscowo ci gminy Miedna i Suszec, a take kroniki Piasku i Stu dzionki. Na wydanie czeka od 3 lat monografia Porby. Na co czeka sotys tej miejscowoci? Na 11 soectw gminy Pszczy na wiato dzienne ujrzao 9 monografii brakuje tylko wspomnianej Porby oraz wi klic i Rudotowic. Czekamy! Na tym tle piknie sytuuje si maa pograniczna Gra. Ta uro cza miejscowo nad Wis do czekaa si kompetentnego i pra cowitego dziejopisarza wielolet niego proboszcza parafii w.

Ordownik Kulturalny nr 107Barbary, ksidza Piotra Ze grodzkiego. Od wielu lat pisa kroniki swo jej parafii, szczyccej si uro czym, drewnianym kocikiem. To ten kociek w XVII wieku jako jedyny na ziemi pszczy skiej by zajty przez kalwinw. Przybyli oni zza Wisy, z Maopol ski, gdzie funkcjonowa silny orodek tej konfesji. Tutaj praw dopodobnie na naboestwa uczszcza pszczyski celnik i poeta, Piotr Wachenius. Posiadajc tyle materiaw hi storycznych zebranych i napisa nych przez siebie, ksidz Piotr rozpocz wydawanie swoich ksiek. Kolejno ukazyway si Krzye i kapliczki przydrone w Grze w 2006 roku, Organiza cje spoeczne w yciu parafii w. Barbary w Grze (2006), ycie misyjne parafii w. Barbary w Grze w latach 19802005 (2007) i najobszerniejsza Z dzie jw Gry koo Pszczyny, ktra ukazaa si obecnie. To studium historyczne, bogato ilustrowane zawiera wiele mao znanych fak tw. Wymieni tu, poza dzieja mi parafii i kocioa, e moe my przeczyta arcyciekaw hi stori folwarku Obrockiego czy dzieje szkoy podstawowej.

strona 7

Jak ju wyej wspomniaem, dziki tej tetralogii Gra jest naj obszerniej zbadan i opisan miejscowoci Ziemi Pszczy skiej. Ksidz Piotr Zegrodzki to ro dowity lzak, urodzony w 1939 roku w Kryrach. Zanim zosta proboszczem w Grze, by m.in. wikarym w naszym kociele Wszystkich witych w Pszczy nie. Ksidz Piotr upamitni si take redagowaniem i wydawa niem w latach 199295 gazetki

parafialnej List parafialny. Naprawd Gra i gmina Mied na ma wiele do zawdziczenia temu skromnemu, zawsze po godnemu i pracowitemu ksi dzu. Mielimy przyjemno druko wa wszystkie wymienione wy dawnictwa w oficynie przy Mu zeum Prasy lskiej. Gratulujc ksidzu Zegrodz kiemu piknego dziea, yczymy mu wielu, wielu lat zdrowia i po gody ducha. Aleksander Spyra

Nie zostawi was sierotami, przyjd do Was (Jan 14.18)Zachowaa si ciekawa widokwka z pocztku XX wieku, drukowana u Augusta Krummera, syna, ktra przedstawia nieznany wspczesnym Pszczyniakom Weisenhaus, czyli pierwszy sierociniec w naszym miecie zbudowany przez gmin ewangelick na Starej Wsi.

strona 8W stulecie mierci Jana Kupca z ki

Ordownik kulturalny nr 107

Profesor Dariusz Rott z Uniwersytetu lskiego na prob naszego Muzeum Prasy lskiej przekona pani Katarzyn Bizack do napisania pracy magisterskiej na temat niepublikowanego poematu Jana Kupca Historia Baranw. Bya to praca niezmiernie trudna i mudna, wymagaa bowiem opracowania rkopisu liczcego ponad 10 000 wersw, analizy utworu i jego oceny literackiej. W kilku numerach Ordownika przedstawimy tre pracy p. Bizackiej na temat naszego polskiego wieszcza, jak Kupiec sam siebie nazywa, a sam poemat bdzie wydany na pycie CD, jako zacznik do planowanego w tym roku wydawnictwa. A. Spyra

Historia Baranw Jana KupcaKatarzyna Bizacka cz I

ycie i twrczo Jana Kupca z kiWincenty Ogrodziski w ksice Stan i potrzeby nauki polskiej wyrazi opini, e istotne jest wydobycie z zapomnienia postaci Jana Kupca. Szczery ten poeta zasuguje na jak najrychlejsze wydanie1 . Badacz przyzna mu te miejsce trzeciego wrd najwaniejszych poetw i prozaikw grnolskich Damrota i Bonczyka. Po ich mierci twierdzi Ogrodziski Kupiec bezspornie growa2 . Poeta nie by jednak cakiem zapomniany, gdy jego twrczo staa si przedmiotem kilku analiz. Kilka prac ukazao si jeszcze za ycia twrcy. W 1892 r. wspomnia o nim Jzef Chociszewski w Podrczniku geografii ojczystej3 . W 1899 r. profesor Uniwersytetu Wrocawskiego Wadysaw Nehring napisa rozpraw naukow traktujc o Kupcu4 . O pieniach, ktre zebra Kupiec, pisa Ernest Farnik w 1904 r. w szkicu zatytuowanym O poezji ludowej na lsku Cieszyskim5 . Po przyczeniu Grnego lska do Polski pisa o nim Emil Szramek w Wyznaniu narodowym lska6 i Kazimierz Ligo w pracy Poeci Grnego lska7 . W czasie plebiscytu i powsta lskich w wielu czasopismach i broszurach zaczy si ukazywa yciorysy Kupca. W 1920 roku Jan Kudera zamieci w Obrazach lzakw wspomnienia godnych obszerne informacje o poecie8 . Podj si rwnie opracowania jego dzie; na podstawie mudnie zebranej spucizny oraz wspomnie ony i ssiadw stworzy najpeniejsz biografi, jednak okazaa si ona jednostronna, poniewa autor nie powici wikszej uwagi pracom literackim Kupca. Ukoczy j w 1939 roku. Niestety z powodu wybuchu II wojny wiatowej i wkroczenia1

W. Ogrodziski: Stan i potrzeby nauki polskiej w zakresie pimiennictwa lskiego. W: Stan i potrzeby nauki polskiej o lsku. Katowice 1936, s. 255, 256. Tame, s. 259. 3 J.Chociszewski:Podrcznikgeografiiojczystej,zawierajcytreciwyopisziemdawnejPolskizuwzgldnieniem dzisiejszych stosunkw i podziau politycznego. Dodana krtka wiadomo o Czechach i Rusinach. Pozna 1892, s. 62: Najczystsz polszczyzn pisze (...) Jan Kupiec, zagrodnik w ce pod Pszczyn, ogosi drukiem w Poznaniu Podania ludu lskiego. 4 W. Nehring: III Bericht ber Aberglauben, Gebruche, Sagen und Mrchen in Oberschlesien. Mitteilungen der Schlesischen Gesselschaft ber die Volkskunde. Wrocaw 1889. Band III, Heft VI, s. 41-51 (za: Nawrocki Witold: Jan Kupiec poeta z ki. Katowice 1963, s. 5, 53). 5 E. Farnik: O poezyi ludowej na lsku Cieszyskim. Cieszyn 1904, s. 35: Poeci okolicznociowi tworz dorywczo, a twory ich maj wybitn cech amatorstwa. Do takich poetw amatorw zaliczy trzeba dawniej licznych u nas, ale teraz ju take coraz rzadszych piewakw. Takim piewakiem poet jest Jan Kupiec z ki, ktry uoy kilkanacie piosenek wieckiej i religijnej treci, ubra w szat poetyczn par bajek i legend ludowych i okazuje wielki talent przerabiania i rozszerzania piosenek ludowych, niczem od prawdziwego tonu ludowego nie odstpujc. W zbiorach pieni ludowych Londziana znajduje si take par jego utworw. 6 E. Szramek: Wyznanie narodowe lska. Gos jego poezji. Opole 1919, s. 27-32. 7 K. Ligo: Poeci Grnego lska. Krtki zarys historii literatury ludowej na Grnym lsku. Lww 1920, s. 51-53. 8 J. Kudera: Obrazy lzakw wspomnienia godnych. Mikow 1920, s. 98-103. 9 J. Kudera: Jan Kupiec. lski chop-poeta. Pszczyna, 2000. W 2000 r. w Artystycznej Oficynie Drukarskiej A. Spyry w Pszczynie zrobiono przedruk tej korekty z zachowaniem wczesnej pisowni, poprzedzony wstpemAleksandra Spyry.2

Niemcw do Katowic prawie ukoczony skad pracy zosta rozebrany w drukarni9 . Na szczcie zachowa si egzemplarz trzeciej korekty z sierpnia 1939 r. z naniesionymi przez autora poprawkami. Po wojnie o Kupcu pisali Zdzisaw Hierowski10 , Wilhelm Szewczyk11 , Jadwiga Krawczyk12 ; a jednym z najpeniejszych zestawie twrczoci Kupca jest praca Witolda Nawrockiego13 . Stanisaw Pigo pisa o Janie Kupcu: Z poetw ludowych wyszego lotu wymieni by u nas mona spord starszych zaledwie jednego, ktry w zakresie epiki moe si poszczyci znaczniejszym dorobkiem; jest to poeta lski Jan Kupiec, autor trzech duych poematw epickich, osnutych na tle historii czy folkloru, w wyrazie wszelako mao urozmaiconych albo zagmatwanych14 . Twrczo Kupca jest rozproszona w trudno dostpnych czasopismach, w rkopisach lub odpisach. Std wielu badaczy nie dysponowao nawet wikszoci jego prac, a ich opinie nie mog by wyczerpujce; s czsto intuicyjne, powierzchowne i przede wszystkim niekompletne. Rodzina Jana Kupca pochodzia z Grnego lska15 . Ojciec, Jakub Kupiec, w latach trzydziestych XIX w. przeszed granic austriacko-prusk, by unikn wieloletniej suby w wojsku pruskim i dlatego jego syn urodzi si w austriackim wwczas Bielsku 15 kwietnia 1841 r. Matka, Teresa z Solichw16 , wkrtce zmara i ojciec Jana oeni si powtrnie. Macocha nie przepadaa za dzieckiem i chopcem zaja si siostra matki, Gruszkowa z ki; tak wic Kupiec wrci do rodzinnej wioski ojca. Jan w szstym roku ycia rozpocz nauk w szkce elementarnej, ktr kierowa nauczyciel i organista Kajeten Jarosz17 . Nauka sza modemu Jankowi dobrze, tym atwiej e odbywaa si po polsku18 . Lata szkolne przymione jednak zostay klsk godu i epidemi tyfusu, ktre nawiedziy lsk w latach 1847/1848. W momencie najwikszego nasilenia gd i choroba pochony 40 tysicy ofiar, w samej ce zmaro prawie 400 osb. Wyniesiony ze szkoy zasb wiedzy, cho najprawdopodobniej niezbyt wielki, wystarczy jako fundament do samoksztacenia. Zamiarowi dalszej nauki stana na przeszkodzie ciotka, ktra odmwia pomocy materialnej i zmusia chopca do pozostania10

Z. Hierowski: Pimiennictwo. W: lsk, ziemia, ludzie. Red. Roman Lutman i Kazimierz Popioek. Katowice, Wrocaw 1948, s. 122, 123. W. Szewczyk: lski trud literacki. Pisarze XIX i XX wieku. Wrocaw 1946. 12 J. Krawczyk: Jan Kupiec chop wojujcy, Ogniwa. Miesicznik spoeczno-polityczny. Katowice 1946, nr 6, s. 8. 13 W. Nawrocki: Jan Kupiec poeta z ki. Katowice 1963. 14 S. Pigo: Zarys nowszej literatury ludowej (przed rokiem 1920). Krakw 1946, s. 113. 15 Dane biograficzne podane za: W. Ogrodziski: Dzieje pimiennictwa... Katowice 1965, s. 197-201. W. Nawrocki: Jan Kupiec...; J. Kudera: Jan Kupiec...; Pisarze lscy..., s. 292-303. 16 Hierowski w Pisarzach lskich..., s. 293, podaje imi matki Teresa. 17 Kronika szkoy w ce z lat 1834-1873 (za: Nawrocki W.: Jan Kupiec..., s. 54). 18 Z. Hierowski: Legenda biskupa Bogedaina. W: Nauczyciel z Lubszy. Katowice 1961 (za: W. Nawrocki: Jan Kupiec..., s. 54).11

Ordownik Kulturalny nr 107na roli, uniemoliwiajc mu spenienie marzenia zostania nauczycielem lub ksidzem. Powici wic czas Kupiec na czytanie tego, co wpado mu w rce, i zapisywanie ludowych piosenek, legend, pieni kocielnych. Niewiadomie przygotowywa si przy okazji do zawodu piewaka kocielnego. Od 1861 r. Kupiec wypenia obowizek obywatela pastwa pruskiego, suc w gwardii krlewskiej w Berlinie. Nie zna wwczas prawie w ogle jzyka niemieckiego, dopiero w koszarach uczy si nim posugiwa. Wrci do ki w 1864 r., ale w 1866 r. znw zosta powoany do wojska, tym razem z powodu wojny austriacko-pruskiej. Po szybkim powrocie do domu w 1867 r. oeni si z Katarzyn Jarczokwn19 , opuci gospodarstwo ciotki i na gruncie otrzymanym przez on w posagu postawi nowy dom. Pochodzcy z komornikw ojciec nie zostawi mu adnego majtku. Oprcz pracy na roli obj Kupiec jeszcze funkcj piewaka kocielnego20 , stanowisko to powikszyo jego dochody do urzdu tego naleaa ka pozwolio utrzyma on oraz dziesicioro dzieci. Wyrazem szacunku i zaufania spoecznego byo midzy innymi przyznanie Kupcowi dozoru szkolnego. Zosta take doradc mieszkacw wsi w ich sprawach prywatnych. Do czasu wyjazdu na wojn francusko-prusk Kupiec nie przejawia wikszego zainteresowania sprawami politycznymi. Cho czytywa gazety polskie, Przyjaciela Ludu oraz Pielgrzyma, najprawdopodobniej nie pojmowa jeszcze wyranie swojej odrbnoci narodowej. wiadczy o tym choby zapisany w notatniku wojennym, obok niemieckich pieni onierskich oraz francuskich sw i zwrotw, Wiersz o wojnie pruskiej 1870/71. W 1871 r. stan pod Paryem i kilka miesicy pniej powrci do domu. Po kilku latach napisa: Kto nie by w obczynie, zwaszcza midzy Niemcami, ten nigdy sobie tego nie wyobrazi, jak tam Polaka traktuj; jakie przerne miana mu sypi; a gdy w prdkoci nie mog adnego innego nazwiska wynale, to mu (Niemcowi) wystarczy ju ten sam wyraz dummer Polak. [] zy, jakkolwiek one przystoj tylko dzieciom i kobietom, to czsto i obficie wyciskay si nam Polakom z oczu, a najwicej dlatego, emy byli midzy obcym ywioem, nas z gruntu nienawidzcym. [] Tam te dopiero poznalimy, jak pikn, jak mi, jak sodk jest nasza mowa. Trudno byo si dopatrze rodaka midzy obcymi i zdao si, e go nawet ze wiec w jasny dzie nie znajdziesz; ale niech tylko dwch si zeszo gdzie na uboczu i zaczli cho na p gono po swojemu, i to chwilk tylko, a ju ich gromada21 . Ju w trakcie suby w armii pruskiej rozpocz si w yciu Kupca proces rozbudzenia polskiej wiadomoci narodowej. W ce zasta Kupiec zmienion sytuacj do maej wsi wkroczya wielka polityka. Kupiec aktywnie uczestniczy w walce wyborczej. Za rozpowszechnianie zakazanego druku, ksieczki Konrada Bollandena pt. Stary Bg yje, odsiedzia dwutygodniowy areszt22 . Kara tylko umocnia przekonanie Kupca o susznoci sprawy, za ktr walczy, i jego siln postaw patriotyczn. Od tego czasu jeszcze bardziej zainteresowa si polskimi czasopismami. Zacz intensywnie si doksztaca, poszerzy zakres lektur o pismo Chata, Przyjaciela Dzieci, Szkk Niedzieln. Czasem przychodzio do niego po 20 egz. gazet, broszur i ksiek. Chcc podtrzymywa wrd ssiadw znajomo jzyka polskiego i kultury polskiej, rozprowadza je wrd zainteresowanych,19 20

strona 9

Rachunek dla Jana Kupca za zakup ksiek wystawiony przez Ksigarni Ludow J. Chociszewskiego w Poznaniu w 1876 r. dla ludowej czytelni w ce

a w swoim domu urzdza zbiorowe wieczorne lektury. Zawar te w 1874 r. znajomo z Jzefem Chociszewskim23 , od ktrego sprowadza wiele uczcych mioci do ojczyzny i szacunku dla jzyka polskiego ksiek i broszur. Za liczne zasugi Chociszewski wymieni Kupca w Podrczniku geografii ojczystej. Ju w czasie pocztkowych kontaktw z Owiat Kupiec podkrela swoj czno z Polakami z innych zaborw24 . Jednym z pierwszych manifestw rozbudzonych uczu narodowych by napisany przez niego wiersz: O modzi polska! bierz si do owiaty, Poznawaj pilnie swej ojczyzny dzieje, Bo gdy nam wszystkim w gowach rozwidnieje, Wtedy si wzniesie nasz orze skrzydlaty Ponad oboki, a swemi ramiony Obejmie Polsk od morza do morza. Wtenczas zawita nam wolnoci zorza I kraj nasz z ptw bdzie uwolniony. Wtedy to, dziwic si, Europa caa Zawoa: Oto Polska zmartwychwstaa! W wietniejszym blasku i we wikszej sile, Ni bya w w czas, gdy bya w mogile; Jej si pokoni rozliczne narody I o jej przyja bd si staray Te, co w niewoli jej nad ni bolay, I te, co w ptach trzymay j wprzody25 .23 24 25

To szczliwe maestwo przetrwao a do mierci Kupca. Franciszek cki pisze: piewak modli si wtedy i modli si dzi przy nieboszczyku przez trzy wieczory, piewa licznie przy samym pogrzebie, prowadzi pielgrzymki do Kalwarii, przed sum on piewa godzinki. Kupiec poza tym jeszcze kadej niedzieli po nieszporach odprawia stacje drogi krzyowej. piewak w ce to nie byle kto (za: W. Nawrocki: Jan Kupiec..., s. 54, 55). 21 Owiata 1876, nr 42, s. 335 (za: W. Nawrocki: Jan Kupiec..., s. 16). 22 J. Kudera: Jan Kupiec..., s. 29, 30.

Por. W. Sobkowiak: Jzef Chociszewski. Gniezno 1937 (za: W. Nawrocki: Jan Kupiec..., s. 55). J. Kudera: Obrazy..., s. 99. Owiata 1879, s. 1474; fragment rozwizania szarady (za: W. Nawrocki: Jan Kupiec..., s. 20, 21).

strona 10Wsppraca z Owiat rozpocza si od wysyania do redakcji listw, piosenek lskich i szarad bdcych odpowiedziami na zamieszczone w czasopimie zagadki. W 1878 r. czasopismo zaczo drukowa zebrane przez Kupca bajki i banie lskie oraz rozpraw o zabobonach. Kupiec stara si pisa w jak najlepszej polszczynie, cho zdawa sobie spraw z niedostatkw jzykowych. W jednym z pierwszych listw wysanych do gazety napisa: Pisanie to moje zapewne nie bdzie bez licznych bdw, ale racz, Szanowny Panie, to poprawi, a zechciej uwzgldni to, e jestem prosty wiejski chop, ktry w szkole bardzo mao mg si nauczy, a jeeli teraz cokolwiek umiem, to musz to zawdzicza polskim ksiom i gazetom, ktre skwapliwie czytywaem. Nie wiem, jeli to, co posyam, bdzie mogo by do czego uyte, ale choby i nie, to tego aowa nie bd, bo si przez to nieco przyuczyem w pisaniu, a i to korzy dla mnie26 . Okres wsppracy z Owiat to czas wzmoonego samoksztacenia. Kupiec zdobywa wiedz i erudycj, utwierdzi si w pogldach, a take pracowa nad uwiadomieniem narodowym mieszkacw wsi. Sta si wielkim zwolennikiem hase pozytywistycznych, ktre miay stanowi lekarstwo na wszystkie problemy biednego chopa. Powici si zwalczaniu naogu pijastwa oraz pracy owiatowej. Zbierane z ogromnym trudem pisma i ksiki oddawa do dyspozycji wspmieszkacw. Ksiek mia jak na tamte czasy nadzwyczajn liczb okoo 600. Nie tylko sam je zdobywa, ale zachca ssiadw do kupowania ich. Dziki temu jako jeden z pierwszych zorganizowa w powiecie pszczyskim bibliotek i czytelni. Pracy owiatowej Kupca stana na przeszkodzie kolejna epidemia tyfusu godowego w latach 1879/1880. Nie powtrzya si ju sytuacja sprzed ponad 30 lat, tym razem ludno otrzymaa pomoc od rzdu niemieckiego oraz, dziki polskiemu komitetowi Karola Miarki, od darczycw z Poznaskiego. Po 1890 r. w twrczoci Kupca pojawiy si silne akcenty antyniemieckie. Do przyrodniej siostry Jadwigi Polokowej pisa, usprawiedliwiajc spnion odpowied: Ju dosy dawno te pismo dostaem, Lecz na nie wcale nie odpowiedziaem Z takiej przyczyny, e Ty wymagaa, By po niemiecku ma rka pisaa. A ja tu zawsze bywaem Polakiem I ju do mierci pozostan takiem, Inni nas niemcz, nie niemczmy si sami, I Kupiec te si niemczyzn nie splami27 . Przeom XIX i XX w. to okres cigych niepokojw spoecznych i walki narodowej o polsko Grnego lska. W tym czasie, na pocztku XX w., pogldy Kupca ulegy radykalizacji i zbliy si on do obozu Wojciecha Korfantego i Jana Jakuba Kowalczyka, redaktorw czasopisma Grnolzak. Narodowy charakter tego pisma zdoby wielu czytelnikw. Kupiec mia wwczas wan pozycj jako poeta i dziaacz owiatowy, a wiadomy tego uywa nawet pseudonimu wieszcz z powiatu pszczyskiego. Otaczany powszechnym szacunkiem zosta zaproszony w 1904 r. na wiec protestacyjny, zorganizowany w odpowiedzi na przygotowywan antypolsk ustaw kolonizacyjn. Wygosi tam gwne przemwienie protestacyjne, ktre wysoko zostao ocenione przez suchaczy: Bya to mowa tak znakomita, a tak rzewna, e niejednemu26

Ordownik kulturalny nr 107wycisa zy z oczu, a tym wiksze wraenie tej mowy byo, e nie uczony w szkoach, nie pan j wygosi, lecz samouk chop polski, ktry na kilku zagonach swej ojcowizny swym krwawym znojem uprawia t ukochan ziemi lsk. Wygosi j starzec 63-letni, lecz z si modzieca, z ogniem zapau w iskrzcych oczach28 . Zacz chorowa na astm, ale nie przesta pracowa. Choroba uniemoliwia mu jednak dalsz prac piewaka kocielnego. Wolne chwile przeznaczy na hodowanie drzew owocowych, prac owiatow oraz pisanie. By by obecnym na naboestwach, Kupiec wdrowa czasem do ssiednich wsi. Dopiero pod koniec listopada 1909 r. musia pozosta w domu, gdy choroba nasilia si. Zmar 11 grudnia 1909 r. Pochowano go na cmentarzu ckim; na tumnym pogrzebie ksidz proboszcz Tadeusz Philippi, niedawny przeciwnik, nazwa Kupca chlub ki i Grnego lska. Kilka lat pniej na grobie Kupca postawiono krzy z napisem Tu spoczywa w Bogu Jan Kupiec wieszcz polski. Talent literacki Kupca nie rozwija si w sprzyjajcych okolicznociach. Kupiec mieszka w oddaleniu od znaczcych orodkw kulturalnych, przez co nie mg korzysta z pomocy mecenasw, i przede wszystkim jak sam przyzna w szkole bardzo mao mg si uczy. Jednak uparcie doskonali swoje pisarstwo, zdobywa wiedz z zakresu historii i literatury, czyta najlepszych poetw polskich. Do jego lektur naleao wiele ksiek i czasopism midzy innymi Przyjaciel Ludu, Pielgrzym, Zwiastun Grnolski, Katolik. Najwikszy wpyw wywara na Kupca Owiata popularny tygodnik o charakterze historycznym i literackim, przeznaczony dla ludu, ale o do wysokim poziomie naukowym. Pisma Praca i Grnolzak przyczyniy si do zradykalizowania postawy narodowej poety. Reszty dokonay ksiki, ktre wygrywa w konkursach, kupowa i poycza. Dziki nim by dobrze zorientowany, zwaszcza w zasobach polskiej literatury piknej. Poznane utwory stay si bodcem do prbowania wasnych si w twrczoci literackiej. Pocztkowo poezja Kupca silnie bya zwizana z lektur, czsto zapoycza pomysy fabularne. Spisa wic poeta zasyszan opowie o doktorze Faucie, zbyt surowo ocenion przez ksidza Jana Kozioka jako rzecz bez wikszej wartoci literackiej. Kolejnym tematem jego poezji staa si wojna francusko-pruska. Jednak waciwy debiut Kupca przypad na okres rozpoczcia wsppracy z Owiat. Poeta rozwizywa szarady29 najpierw pisa odpowiedzi proz, pniej byy ju wierszowane czyli wedug Kupca byy wypowiedzi kunsztowniejsz. Jego rozwizania wskazyway, e Kupiec dobrze orientowa si w dziejach i kulturze Polski, a redakcja zamieszczaa je w prawie kadym numerze Owiaty, nawet wtedy, kiedy poeta nie rozwiza szarady poprawnie. Wysyane wiersze byy wierszami erudycyjnymi, co zdarzao si rzadko w poezji ludowej, w ktrej czciej sigano po moralistyk. Wybr tematu nie by spraw najwaniejsz Kupiec pisa o wszystkim, ujawniajc humor i spory zmys obserwacyjny. Czasem wysya dowcipny list, bajki lskie, ktre opatrywa wasnymi spostrzeeniami, lub wiersze zbudowane na zasadzie dygresyjnego poematu, pisa take artykuliki z zakresu historii30 lub literatury. Zamieszczane w Grnolzaku utwory Kupca spowodoway, e zyska on popularno i szacunek czytelnikw take poza k i powiatem. cd w nastpnym numerze28

Owiata 1877, s. 552; list z dn. 1.11.1876 (za: W. Nawrocki: Jan Kupiec..., s. 25). 27 Gosy znad Odry, 1920, R. III, z. 3; list do Jadwigi Polokowej, pisany w 1897 r. (za: Pisarze lscy..., s. 300).

Za: J. Kudera: Jan Kupiec..., s. 34-36. Ogem 37 rozwiza wierszem szarad drukowanych w zeszytach Owiaty (za: W. Nawrocki:Jan Kupiec..., s. 56). 30 Owiata 1876, nr 33, s. 264 (za: W. Nawrocki: Jan Kupiec..., s. 56).29

Ordownik Kulturalny nr 107z cyklu Poczet

strona 11

Panw i Ksit PszczyskichOstatni ksi pszczyski

JAN HENRYK XV HOCHBERGJerzy PolakBudowa ta miaa podkreli megalomaskie aspiracje jej inwestora Jan Henryk XV nie ukrywa ju w tym czasie, e marzy o tytule arcyksicia lska (Herzog von Schlesien), ktry w sensie ideowym mia go zrwna z dawnymi piastowskimi ksitami tego kraju. Wyrazem tych aspiracji staa si tzw. ciana herbowa na Czarnym Dziedzicu zamku w Ksiu. Rozbudowa Ksia trwaa do 1927 roku i pochona kwot 8 mln marek. ona ksicia nazwaa j kamieniem myskim na szyi Hansa, gdy w istocie pogrya ona ksicia w problemach finansowych. Niemniej w ten sposb zamek w Ksiu sta si najwikszym zamkiem lskim, posiadajcym kubatur 150 tys. m3 i 300 pomieszcze, z ktrych cz take zostaa przebudowana i wyposaona w nowy mobiliarz. Przebudowano take tarasy

cz IIwano okoo 1920 r. kompleks stadniny ze synn ujedalni, w ktrej utrzymywano 200 koni na potrzeby dworu ksicego. Natomiast w pobliskim Lubiechowie Jan Henryk XV zbudowa w latach 1911-14 olbrzymi zesp ogrodniczy z palmiarni, figarni i ogrodem japoskim. Inn jego inwestycj sta si wielki hotel zdrojowy w Salzbrunn (Szczawnie Zdroju), ktry kosztowa ponad milion marek (1910). Mia on suy wraz z Ksiem, w marzeniach ksicia, na cele zjazdu cesarzy Niemiec, Austrii i Rosji, ktrzy tutaj niejako mieli odnowi pakt witego Przymierza. Do zjazdu takiego jednak nie doszo, natomiast we wrzeniu 1913 r. przy okazji cesarskich manewrw, spotkali si w hotelu szefowie sztabw pastw Trjprzymierza, szykujcych si do wielkiej wojny w Europie (przebywa w nim take Wilhelm II).

Jan Henryk XV von Hochberg w mundurze huzarskim, 1918 r.

zamkowe, tworzc z nich wspania kompozycj architektoniczno-ogrodow. Nieopodal zamku rozbudo-

Ksina Daisy, ona Jana Henryka VI.Studio Lafayette, Londyn, padziernik 1901 r.

Zesp ogrodniczy z palmiarni w Lubiechowie w czasach Jana Henryka XV

strona 12Nie mniejsze marzenia miaa ksina pszczyska, prbujca przez inspiracj spotka dyplomatw i korespondencj doprowadzi do mediacji midzy Niemcami a Angli, a nawet do politycznego ich sojuszu. Jej zaangaowanie na tym polu wywoao rne kontrowersje i dezaprobat wasnego ma. Pszczyna pozostaa na marginesie zainteresowa pary ksicej, tutejszego zamku Daisy wrcz nie lubia, uwaajc go za may, niewygodny i w prowincjonalnym gucie. Niemniej dokonaa szeregu zmian we wntrzach zamkowych, wprowadzajc w nich chiskie tapety, delikatne tkaniny jedwabne, chisk i japosk porcelan oraz angielskie i chiskie meble. Natomiast ksi wybudowa dla swej ony pikn, marmurow azienk i nada wntrzom zamkowym zdecydowanie myliwski charakter. W rezydencji tej kilkakrotnie urzdzono obchody urodzin ksicia i ksinej, poczone z ceremonialnymi odwiedzinami urzdnikw, grnikw i lenikw ksicych, a nastpnie

Ordownik kulturalny nr 107zabawami w Baantarni i pszczyskich hotelach. Para ksica bywaa take gomi na pszczyskich doynkach. Ksina pszczyska lubia za to paacyk myliwski w Promnicach, ktry pod jej kierunkiem zosta w 1908 roku zmodernizowany. Odwiedzano go czsto przy okazji licznych polowa, Jan Henryk XV podtrzymywa bowiem wielkie tradycje owieckie swego ojca. Wielokrotnie goci na nich cesarza Wilhelma II i jego najstarszego syna. I tak np. we wrzeniu 1913 r. cesarz polowa w Promnicach na jelenie, a w grudniu kronprinz Wilhelm na ubry. Jako mionik jedziectwa by wieloletnim czonkiem, a w latach 1910-1934 honorowym prezesem berliskiego Union-Club. By to najwikszy niemiecki klubu jedziecki zrzeszajcy mietank arystokratyczn Niemiec. Ksi by take prezesem podobnego Schlesische-Club we Wrocawiu. Nalea take do ekskluzywnego Jockey-Club w Berlinie, gdzie gwnie gra w bryda. Pod wzgldem wojskowym, jako oficer a la suite, dziki cesarzowi co kilka lat awansowa (np. w padzierniku 1913 roku ze stopnia majora na podpukownika). Opisane cechy ksicia i jego zainteresowania spowodoway, i obejmujc rodowe majtnoci tylko w niewielkim stopniu mg si zaj ich zarzdzaniem i problemami gospodarczymi. Nie mia na to ani czasu ani specjalnych chci, zdajc si na pozostawionych mu przez ojca oddanych i lojalnych, jak mniema, urzdnikw, zwaszcza generalnych dyrektorw (bdcych zarazem jego penomocnikami), ktrzy prowadzili wszystkie interesy, stajc si de facto menederami. Reprezentowali oni ksicia pszczyskiego w kontaktach z koami gospodarczymi oraz lokalnymi wadzami i faktycznie decydowali o funkcjonowaniu jego koncernw. Niemniej w pierwszym okresie swoich rzdw Jan Henryk XV mia na polu gospodarczym znaczce osignicia. Natychmiast po objciu dbr przystpi do reorganizacji administracji dbr pszczyskich,

Hotel Zdrojowy w Szczawnie Zdroju w 1910 roku.

Ordownik Kulturalny nr 107wyodrbniajc w 1909 r. ze struktury generalnej dyrekcji dbr samodzieln Dyrekcj Kopal Ksicia Pszczyskiego z siedzib w Katowicach (na czele z dyrektorem Arvidem Pistoriusem). Byo to wane posunicie, moment ten uwaa si bowiem za ostateczne uksztatowanie si kapitalistycznego koncernu ksicego na ziemi pszczyskiej. W lad za tym pocigniciem posza realizacja wielkiego programu rozbudowy ksicego grnictwa. W jego ramach m.in. wzniesione zostay dwie due i nowoczesne kopalnie wgla kamiennego: Frstengrube w Wesoej (1911-1914) i Prinzengrube w Gostyni (1913-1914). Planowano uruchomienie nastpnych. Ich budowa bya ju w przeciwiestwie do przedsiwzi z XIX w. bardzo kosztowna. Kada z tych kopal kosztowaa po kilka milionw marek, trzeba byo wic zaciga poyczki bankowe. Rwnoczenie modernizowano stare kopalnie. Ale inwestycje w grnictwie opacay si. Obliczono, e w latach 1901-1918 ksice kopalnie wgla tylko w powiecie pszczyskim przyniosy jego wacicielowi 47,8 mln marek dochodu nisko opodatkowanego. Przy czym ju wwczas pruskim wadzom skarbowym dyrektorzy ksicy zaczli podawa zanione dane, co do uzyskiwanych z kopal dochodw. W ten sposb ksi zacz si ucieka do stosowania oszustw podatkowych, ktry to proceder rozwin po I wojnie wiatowej W 1912 roku w 5 kopalniach ksicych na ziemi pszczyskiej pracowao 2.815 robotnikw, a ich wydobycie wynioso 1.527.775 ton (w 1913 r. ju 1.904 tys. t), co stawiao je na 12 miejscu wrd koncernw wglowych na Grnym lsku (3,68% wydobycia okrgu). Zarazem przy kopalniach powstaway inne zakady przemysowe jak np. elektrownie na Boergrube i Prinzengrube, czy fabryka miedziankitu na Bradegrube. W 1912 r. zaoona zostaa w Wiedniu spka

strona 13

Po polowaniu cesarza Wilhelma II u Jana Henryka XV w lasach pszczyskich w 1909 roku.

Jana Henryka XV i radcy Oskara Berla (o kapitale 1,25 mln koron, 60% udziaw ksicia), ktra wybudowaa brykietowni wgla pszczyskiego w austriackich Dziedzicach. Dostarczaa ona rocznie okoo 60 tysicy t brykietw dla kolei austriackich. Due pienidze zainwestowano w poszukiwana nowych z wgla. W 1914 roku zakupiono kopalni Trautscholdsegengrube w aziskach (zostaa przemianowana na Neu Glckauf ). Budowane byy dalsze linie kolejowe (jak np. elektryczna linia z Murcek do Czuowa). Rozbudowywano niezwykle rentowny (przynosi 0,5 mln marek rocznego zysku) browar ksicy w Tychach, co przy zdobyciu nowych rynkw zbytu na lsku pozwolio na wydatne zwikszenie przez niego produkcji piwa z 180 tysicy hl w 1907 r. do 261.608 hl w 1914 r. W rejonie Wabrzycha pracoway 3 ksice, skonsolidowane kopalnie wgla: Consolidierte Frstensteiner Gruben, Sophie i Abendrthe. W 1912 roku wydobyy one 1.198.065 ton wgla, co stanowio 1/3 jego wydobycia w Zagbiu Wabrzyskim i zatrudniay a 5.611 ludzi. Ksi zarzdzi dalsz ich rozbudow pojawiy si nowe szyby wydobywcze. Zakupiono take szereg pl grniczych. Przy kopal-

niach rozbudowano inne przedsibiorstwa koksowni i brykietowni w Wabrzychu, a ponadto fabryk amoniaku i benzolu oraz cegielnie i fabryki dachwek. Wspomnianymi inwestycjami dostosowa si ksi pszczyski do dynamicznego rozwoju caej gospodarki niemieckiej przed 1914 rokiem. Naley doda, e Jan Henryk XV w trosce o swe grnicze zaogi, kontynuowa program socjalny swego ojca, w ramach ktrego do 1925 roku zrealizowa budow nowoczesnych kolonii robotniczourzdniczych (z domami handlowymi, kasynami, szkoami i wielkimi sypialniami) dla zag swoich kopal w Kostuchnej, Murckach, Wesoej, aziskach i Wabrzychu. Osiedla te uznane zostay za przykady wzorowego mecenatu socjalnego przemysu lskiego, zarazem jednak stay si miejscem silnych antagonizmw polsko-niemieckich. Ksi kontynuowa take praktyk obdarzania grnikw i innych pracownikw za sumienn 25-letni prac srebrnymi zegarkami (potem take zotymi). Natomiast ich dzieciom, wdowom i inwalidom wrczano prezenty witeczne. Dopaca do Pszczyskiego Bractwa Grniczego i Kasy Pensyjnej swych urzdnikw. Ksi uwaa si za dobrego i sprawiedliwego praco-

strona 14dawc, zobowizanego do patriarchalnej opieki nad pracownikami (co traktowa za archetyp swej warstwy). W rzeczywistoci w jego przedsibiorstwach nie brakowao licznych konfliktw socjalnych, przeradzajcych si od czasu do czasu w strajki. W kwietniu i maju 1913 r. jego kopalnie przyczyy si do wielkiego strajku powszechnego grnikw na Grnym lsku. Ksi musia podwyszy im pace i zapewni lepsze warunki bytowe. Prcz przemysu, wielkich zyskw dostarczya ksiciu gospodarka lena w obu kompleksach dbr, natomiast w nieco mniejszym wymiarze gospodarka rolna i stawowa. Ale i tu ksi wykorzysta wielk koniunktur w rolnictwie niemieckim rozwijajc si po 1900 r. W rezultacie pomylnych pod wzgldem gospodarczym rzdw Jana Henryka XV w 1913 roku Rada Familijna moga dokona wczenia do obu fideikomisw kolejnych tzw. ulepsze na kwot wielu milionw marek, w tym dokupionych gruntw rolnych. W 1912 r. dobra pszczyskie ksicia liczyy ju 42.456 ha powierzchni. Cen rozbudowy dbr, rezydencji i luksusowego ycia ksicia byo gwatownie rosnce zaduenie dbr ksiaskich, wynoszce w 1912 r. ju 24,8 mln marek (czyli 2/3 ich wartoci!).

Ordownik kulturalny nr 107Najgoniejszym wystpieniem politycznym ksicia pszczyskiego przed I wojn wiatow byo gosowanie w pruskiej Izbie Panw, wraz z grup kilkunastu jej czonkw, w dniu 27 lutego 1908 r. przeciw przyjciu rzdowego projektu ustawy wywaszczeniowej wymierzonej przeciwko ludnoci polskiej. Krok ksicia by przykadem dystansowanie si czci konserwatywnej arystokracji pruskiej od niebezpiecznej ich zdaniem polityki kanclerza Bernarda Blowa, grocej spoeczno-politycznymi komplikacjami (zaostrzeniem wani narodowociowej) i uderzajcej w wit instytucj wasnoci prywatnej. Postawa Jana Henryka XV zapewnia mu jednak sympati polskich k arystokratycznych i politycznych w zaborze pruskim. Na ziemi pszczyskiej prowadzi do 1918 roku konsekwentn, ale i ostron polityk spoeczno-polityczn, by nie zrazi do siebie ludnoci polskiej. Odegnywa si od niektrych form germanizacji Grnego lska realizowanych przez wadze pastwowe i niemieckie organizacje, dajc pierwszestwo pragmatyzmowi politycznemu, ktrego nie rozumieli nacjonalici niemieccy, w tym niektrzy jego urzdnicy. W rozmowach ze swymi polskimi robotnikami (z ktrymi kontakt mia nader rzadki) ksi uywa zwykle jzyka polskiego (gwary lskiej), czynic to nieraz ostentacyjnie, co wywoao nawet w czerwcu 1910 r. konflikt z landratem pszczyskim. Obcy mu by zreszt skrajny nacjonalizm, w rezultacie, podobnie jak ojciec, sprzeciwia si rozbudowywaniu k Ostmarkvereinu (Hakaty) w powiecie pszczyskim w obawie przed wybuchem polskoniemieckiego antagonizmu narodowociowego w jego dobrach. Niemniej wobec wadz tej organizacji oraz wadz prowincjonalnych arystokrata zobowiza si (powoujc si na pami Jana Henryka XI) krzewi i popiera niemieck kultur w ksistwie pszczyskim. Dlatego co roku przekazywa sum 2 tys. marek na organizacje wspierajc Hakat. Wspomaga take finansowo inne niemieckie organizacje lokalne na Grnym lsku, w tym np. nacjonalistyczny Niemiecki Zwizek Flotowy (Deutsche Flottenverein) oraz niemieckie imprezy kulturalne, nad ktrymi przyjmowa honorowy patronat. W 1912 roku wspar w wyborach do Reichstagu w powiecie pszczyskim Niemiecki Zwizek Patriotyczny. Troszczy si take o waciw postaw polityczn wrd swoich urzdnikw, ktrzy bdc zazwyczaj rekrutowani z gbi Niemiec, stanowili jedno z gwnych narzdzi germanizacyjnych Polakw w powiecie pszczyskim, a zwaszcza w samej Pszczynie, ktrej ludno bya ju w wikszoci niemiecka (70% w 1910 roku). Szanujc swoich polskich robotnikw, nie ukrywa przy tym swej wrogoci do polskiego nacjonalizmu, dostrzegajc jego rosnce wpywy na terenie powiatu pszczyskiego. Uwaa, e ruch ten naley ze wszelkich si zwalcza, co realnie prbowali wprowadzi w ycie jego dyrektorzy i urzdnicy, przeladujc wszelkich pracownikw zaangaowanych w polsk dziaalno narodow.c.d. w nastpnym numerze

Kolonia robotniczo-urzdnicza w Murckach wzniesiona przez Jana Henryka XV

Ordownik Kulturalny nr 107

strona 15

AKTUALNOCI SPRZED 74 LATNa amach Ilustrowanego Kuriera Codziennego z 15 maja 1935 roku znalazem artyku dra K. Koniora o dziejach i wartociach leczniczych naszej pszczyskiej pereki czyli uzdrowiska Goczakowice Zdrj. Prosz zwrci uwag jaka duga bya lista chorb leczonych w naszym uzdrowisku: Kpiele w Goczakowicach lecz przede wszystkiem przewleky gociec mini, podagr, rw kulszow (ischias), choroby naczy krwiononych, a w szczeglnoci miadyc ttnic (arterioscleross), schorzenia minia sercowego, poraenia nerwowe, uwid rdzenia pacierzowego (tabes), zmiany miadycowe nerek, zozy (serophulosis), krzywic (rachitis), choroby przemiany materji (otyo i inne), a nastpnie chroniczne choroby skrne jak pokrzyw (urticaria), czyraki (forunculosis) i inne, wreszcie nastpstwa chronicznego zatrucia nikotyn, oowiem, oraz niedokrewnoci. Ciekawy jest te opis odwiertu Maria N. 1: Podobne zjawisko miao miejsce po odczyszczeniu starego otworu wiertniczego Marja Nar. 1 w r 1927. Skutkiem prnoci gazw, po odczyszczeniu spodu otworu, solanka bia a pod koron wiey wiertniczej. Reklama w IKCu bya wietn promocj uzdrowiska.

A OTO ZABYTEKgoczakowicki sprzed 16 latKontrowersyjna gazeta, ukazujca si przez kilka lat redagowana bya przez Jana witka. Pomaga mu w redagowaniu Andrzej wigo, ktry przez dwa lata wydawa ciekawe czasopismo lski Zdrj. Obydwaj redaktorzy ju nie yj, jednak niewtpliwie wejd do annaw lskiej prasy.(Muzeum Prasy lskiej)

strona 16

Ordownik kulturalny nr 107

TYLKO WIOSNmona zobaczy takie fragmenty pszczyskiej starwki. Drzewa pozbawione jeszcze lici odsaniaj pitrzce si wiee i zabytkowe budowle. Uratowana decyzj radnych baszta ksicej ujedalni ukazuje swj cebulasty hem. Ciekaw architektur prezentuje dawna szkoa ewangelicka, obecnie nowy ratusz. Eliasz i Pistulka, dwaj pszczyscy zbjnicy, uaskawieni przez ksicia pszczyskiego i zatrudnieni jako pierwsi wybracy zamkowi, zostali ostatnio piknie odrestaurowani i znowu s ozdob pszczyskiego paacu. Niestety nastpcy Eliasza i Pistulki ju ograbili ich z atrybutw wartowniczych. Tradycja zodziejska w Pszczynie nie ginie.