Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

30
Maria Drozdowicz-Bieć Instytut Rozwoju Gospodarczego, Szkola Glówna Handlowa Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja alternatywnego ich pomiaru 1 Streszczenie W oparciu o wnioski z badań nad psychologicznymi uwarunkowaniami indeksów nastrojów konsumenckich, stworzona zostaje propozycja nowej formuly wskaźnika dobrobytu w oparciu o ilościowe dane statystki oficjalnej. Czynnikami ekonomicznymi mającymi decydujący wplyw na ksztaltowanie opinii konsumentów są: dochody, inflacja oraz zatrudnienie. Istotny dla ksztaltowania opinii konsumentów jest również sposób postrzegania przez czlowieka tych kategorii ekonomicznych. Na ksztaltowanie opinii konsumentów większy wplyw wywierają zmiany zjawisk ekonomicznych niż ich poziomy. Ludzie nie dostrzegają zmian krótkookresowych. Asymetrycznie odbierają pozytywne i negatywne zmiany o tej samej wartości. Wnioski z badań prowadzą do konstrukcji Wskaźników Dobrobytu opartych na danych ilościowych statystyki oficjalnej. Zaprezentowano wskaźniki dla Polski, USA oraz Niemiec. Psychological factors of consumers’ sentiment, the alternative proposal of measurement Abstract This paper proposes a well-being index based upon psychological research and official qualitative statistics. The main economic factors that influence the consumer confidence are: inflation, employment, and income. The way people perceive these economic categories is crucial in estimating the consumer confidence. For consumer confidence, the changes in economic categories are more important than their overall levels. People do not perceive the short term changes. The impact of change in the economic categories on consumer confidence is asymmetrical. Specifically, the same value of economic change has a different impact depending on whether the change is 1 Za inspiracje do studiów nad tą problematyką i napisania niniejszego artykulu dziękuję Paniom: dr Emilii Tomczak i dr Dorocie Więziak-Bialowolskiej z SGH a za pomoc w dotarciu do źródel literatury i konsultacje mojemu synowi Adamowi – studentowi psychologii Columbia University.

Transcript of Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Page 1: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Maria Drozdowicz-Bieć Instytut Rozwoju Gospodarczego, Szkoła Główna Handlowa

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów

i propozycja alternatywnego ich pomiaru 1 Streszczenie

W oparciu o wnioski z badań nad psychologicznymi uwarunkowaniami indeksów nastrojów konsumenckich, stworzona zostaje propozycja nowej formuły wskaźnika dobrobytu w oparciu o ilościowe dane statystki oficjalnej. Czynnikami ekonomicznymi mającymi decydujący wpływ na kształtowanie opinii konsumentów są: dochody, inflacja oraz zatrudnienie. Istotny dla kształtowania opinii konsumentów jest również sposób postrzegania przez człowieka tych kategorii ekonomicznych. Na kształtowanie opinii konsumentów większy wpływ wywierają zmiany zjawisk ekonomicznych niż ich poziomy. Ludzie nie dostrzegają zmian krótkookresowych. Asymetrycznie odbierają pozytywne i negatywne zmiany o tej samej wartości. Wnioski z badań prowadzą do konstrukcji Wskaźników Dobrobytu opartych na danych ilościowych statystyki oficjalnej. Zaprezentowano wskaźniki dla Polski, USA oraz Niemiec.

Psychological factors of consumers’ sentiment, the alternative proposal of measurement

Abstract

This paper proposes a well-being index based upon psychological research and official qualitative statistics. The main economic factors that influence the consumer confidence are: inflation, employment, and income. The way people perceive these economic categories is crucial in estimating the consumer confidence. For consumer confidence, the changes in economic categories are more important than their overall levels. People do not perceive the short term changes. The impact of change in the economic categories on consumer confidence is asymmetrical. Specifically, the same value of economic change has a different impact depending on whether the change is

1 Za inspiracje do studiów nad tą problematyką i napisania niniejszego artykułu dziękuję Paniom: dr Emilii Tomczak i dr Dorocie Więziak-Białowolskiej z SGH a za pomoc w dotarciu do źródeł literatury i konsultacje mojemu synowi Adamowi – studentowi psychologii Columbia University.

Page 2: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

88 Maria Drozdowicz-Bieć

positive or negative. These conclusions lead to the construction of well-being indexes, which were tested for Poland, US and Germany. 1. Wstęp

U schyłku lat 60. ub. wieku zapoczątkowano w ekonomii nowy kierunek badań, zwany ekonomią behawioralną oraz jej pokrewne nurty, takie jak socjoekonomia, psychoekonomia, neuroekonomia. Sięgają one do uwarunkowań, motywów i zachowań psychologicznych dla potrzeb wyjaśniania zjawisk ekonomicznych. Ekonomiści starają się wytłumaczyć decyzje ekonomiczne na gruncie psychologii, próbują wniknąć w umysły i odczucia ludzi aby wytłumaczyć ich zachowania na rynku. Dynamiczny rozwój tej nauki przypada na ostatnie dziesięciolecia. Stosując to podejście wielu badaczy próbowało między innymi wyjaśnić motywacje i zachowania, reakcję i opinie ludzi na temat postrzegania własnej sytuacji ekonomicznej, stopnia postrzegania własnego dobrobytu i kierunków zmian w gospodarce. Czynniki te kształtują zmiany wskaźników mierzących nastroje, oczekiwania, poczucie szczęścia, satysfakcji, zadowolenie czy dobrobyt społeczeństw. Utrwalone wśród metod badawczych jest dokonywanie pomiaru tychże nastrojów poprzez ankietowanie przedstawicieli społeczeństw, członków gospodarstw domowych, konsumentów. Badania opinii konsumentów mają najdłuższą historię spośród wszystkich badań ankietowych. Początki tych badań sięgają lat 20-tych ubiegłego wieku. W miarę ich rozwoju, potwierdzania ich użyteczności oraz zgłaszanego zapotrzebowania ze strony nauki i praktyki gospodarczej, zyskiwały coraz większą popularność. Dziś prowadzi się je niemal w 200 krajach całego świata. Indeksy nastrojów konsumentów (ang. Consumer Sentiment/Confidence Index lub Index of Consumer Sentiment/Confidence) traktowane są obecnie na równi z danymi statystyki oficjalnej, choć w większości przypadków prowadzone są przez niezależne instytuty, ośrodki badania opinii publicznej lub uczelnie wyższe, rzadziej przez krajowe centralne biura statystyczne. Nurt badań psychologicznych rzuca nowe światło na wartość poznawczą tych wskaźników zaś wnioski z tych badań dają przynajmniej częściową odpowiedź na pytanie o wpływ zjawisk ekonomicznych na odczucia ludzi, sposób postrzegania tych zjawisk przez ogół konsumentów a w konsekwencji przybliża nas do rozumienia zmian we wskaźnikach mierzących nastroje konsumenckie. Wnioski płynące z tych badań pozwalają również na konstrukcję wskaźnika opartego o dane makroekonomiczne ilościowe, pochodzące z oficjalnej statystyki, który jest bliski w

Page 3: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 89

warstwie merytorycznej, interpretacyjnej i użytecznej wskaźnikom nastrojów konsumenckich. 2. Charakterystyka bada ń opinii konsumentów

Regularne badania nastrojów konsumenckich zapoczątkowane zostały przez Georga

Katonę2 na Uniwersytecie Michigan w 1955. Początkowo badania prowadzone były kwartalnie a ich głównym celem było zbieranie informacji na temat bilansu gospodarstw domowych. W latach 70. ubiegłego wieku rezultaty badań doprowadziły do konstrukcji wskaźnika nastrojów konsumentów (Index of Consumer Sentiment -

ICS) i zaczęto przeprowadzać je z częstotliwością miesięczną. Obecnie jest to jeden z bardziej znaczących wskaźników dla gospodarki amerykańskiej, bacznie obserwowany przez analityków ekonomicznych i polityków. W latach 40. i 50. ubiegłego wieku badania te zyskały na popularności w świecie, a metoda regularnego ankietowania konsumentów stała się uznana i powszechna. Na przestrzeni dziesięcioleci prowadzenia badań nastrojów konsumenckich wypracowano pewne standardy metodologiczne, zaś uzyskiwane rezultaty stały się podstawą do prowadzenia bardziej szczegółowych badań analitycznych i porównawczych prowadzonych na całym świecie. Wskaźniki nastrojów konsumenckich postrzegane są jako dobre wskaźniki wyprzedzające w stosunku do zmian ogólnej aktywności gospodarki, w szczególności do zmian PKB oraz konsumpcji. Pytania ankiety koncentrują się zwykle wokół następujących głównych zagadnień: postrzegania własnych perspektyw finansowych osób ankietowanych, ocen kondycji całej gospodarki w krótkiej i długiej perspektywie, zamiarów zakupów dóbr trwałego użytku. Dodatkowo zadawane są pytania specyficzne, dotyczące oczekiwań inflacyjnych, stopy bezrobocia, wysokości stóp procentowych. Test Uniwersytetu Michigan zawiera obecnie około 50 pytań kierowanych każdorazowo do minimum 500 respondentów. Niektórzy badacze wprowadzają rozróżnienie pomiędzy Index of Consumer

Sentiment a Consumer Confidence Index3. Ten pierwszy zarezerwowany jest dla

2 George Katona – amerykański psycholog, węgierskiego pochodzenia, twórca badania nastrojów i oczekiwań konsumenckich oraz nurtu psychologicznego w ekonomii. W latach 1945 – 72 zapoczątkował i prowadził regularne badania oczekiwań konsumentów, kontynuowane do dnia dzisiejszego na Uniwersytecie Michigan. 3 Por. Lewis R. Horner, „Communication and Consumer Confidence: The Roes of Mass Media, Interpersonal Communication, and Local Context, rozprawa doktorska, The Ohio State University, 2008.

Page 4: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

90 Maria Drozdowicz-Bieć

wskaźnika powstającego w oparciu o zestaw odpowiedzi na pięć pytań: ocenę obecnej własnej sytuacji finansowej, ocenę perspektyw własnych finansów w ciągu najbliższych 12 miesięcy, ocenę stanu oraz perspektyw dla całej gospodarki oraz skłonność do zakupu dóbr trwałego użytku. Nazwa Consumer Confidence Index zarezerwowana jest dla wskaźników opartych na rezultatach odpowiedzi na inne pojedyncze pytania zadawane konsumentom lub kombinacje odpowiedzi na te pytania. Dodatkowo, w niektórych badaniach w wywiadach bezpośrednich oraz telefonicznych badani często proszeni są o uzasadnienie swych odpowiedzi. Pozwala to prowadzącym badania na zebranie materiału empirycznego o motywach podejmowanych przez konsumentów decyzji. Ankietowania, stosowane w badaniach konsumenckich przeprowadzane są przez różne ośrodki różnymi metodami: telefonicznie, w wywiadzie bezpośrednim, drogą pocztową lub za pośrednictwem Internetu. W Polsce badania konsumentów prowadzone są obecnie przez wiele ośrodków w tym również przez Instytut Rozwoju Gospodarczego SGH. Jednak najdłuższe obserwacje przy zastosowaniu niezmienionego zestawu pytań i sposobu wyliczania podstawowego indeksu porównywalnego z badaniami prowadzonymi przez Uniwersytet Michigan zgromadzone zostały przez IPSOS4. Badania uruchomione zostały w 1991 roku. Składa się na nie pięć pytań: o ocenę sytuacji gospodarczej w ciągu ostatnich 12 miesięcy, o ocenę perspektyw rozwojowych gospodarki w ciągu najbliższych 12 miesięcy, o ocenę własnej sytuacji materialnej obecnie w porównaniu z sytuacją sprzed roku, o ocenę perspektyw własnej sytuacji finansowej za rok oraz o ocenę sytuacji pod kątem zakupów dóbr trwałego użytku5. Respondenci mają do wyboru trzy stopniową skalę odpowiedzi6. Podstawową miarą, podobnie jak w innych badaniach opinii, jest saldo odpowiedzi, czyli różnica pomiędzy odsetkiem respondentów wskazujących na poprawę badanego zjawiska a odsetkiem respondentów wskazujących na jego pogorszenie. Podstawowa miara: Wskaźnik Optymizmu Konsumentów (WOK) wyliczana jest jako wartość 100 plus średnia sald z

4 IPSOS jest międzynarodową grupą badawczą obecną w 66 krajach, specjalizującą się w badaniach marketingowych. Badania nastrojów polskich konsumentów zapoczątkowane zostały przez Demoskop i kontynuowane przez IPSOS. 5 Więcej na temat badań nastrojów konsumenckich: http://www.ipsos.pl/sites/default/files/WOK.pdf 6 Jednie dla pytania o ocenę własnej sytuacji materialnej w perspektywie roku stosowana jest skala pięciostopniowa (wyraźna poprawa, lekka poprawa, bez zmian, lekkie pogorszenie, wyraźne pogorszenie), jednak w procesie zliczania wyników redukowana jest ona do skali trzystopniowej, gdzie skrajnym odpowiedziom nadana jest wyższa waga.

Page 5: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 91

pięciu pytań7. Wskaźnik przybiera wartości od 0 do 200 punktów. Badanie przeprowadzane jest raz w miesiącu począwszy od grudnia 1991 roku metodą indywidualnego wywiadu kwestionariuszowego na 1000 osobowej próbie osób w wieku powyżej 15 lat. Badania nastrojów konsumentów obwarowane są wieloma wymogami, związanymi głównie z reprezentatywnością panelu badawczego oraz wymogiem rotowania próby badawczej, sposobem ankietowania respondentów, zasadami formułowania pytań i ich kontekstem w ankiecie oraz zakresem i formą odpowiedzi. Szczególną wagę przywiązuje się do doboru próby badawczej. Szereg badań potwierdza, że brak reprezentatywności próby badawczej może wpływać na uzyskane rezultaty. Przykładowo, nadreprezentacja osób wykształconych, które na ogół lepiej kojarzą relacje pomiędzy własną sytuacją ekonomiczną a kondycją całej gospodarki są zwykle mniej pesymistyczne8, mniej pesymizmu wykazują również ankietowani należący do wyższych grup dochodowych oraz osoby w średnim wieku niż osoby młodsze i starsze. Słabiej wykształceni - gorzej przewidują inflację, podczas gdy osoby w średnim wieku o wyższych dochodach uważają, że inflacja jest niższa niż ta w rzeczywistości9, kobiety są mniej radykalne w ocenie zmian kondycji własnego gospodarstwa domowego jak i zmian w całej gospodarce10. Formalne wymogi prowadzenia tego typu badań, zwłaszcza te dotyczące utrzymania reprezentatywności panelu badawczego powodują, że jak większość badań ankietowych przeprowadzanych metodą wywiadu bezpośredniego należą one do względnie drogich metod badawczych. Druga charakterystyczna cecha tego typu badań to znaczna wrażliwość uzyskiwanych rezultatów na bieżące wydarzenia. Należą do nich zarówno zdarzenia o znacznym, długookresowym wpływie na losy społeczeństw oraz takie, które wywołują efekty ekonomiczne i znajdują swoje odzwierciedlenie w statystyce ilościowej. Są to między innymi takie wydarzenia jak np. przystąpienie Polski do Unii Europejskiej,

7 Dodanie stałej równej 100 do wartości sald ma na celu przejście na dodatnie wartości. Przeciętny człowiek nie rozumie ujemnych liczb i nie bardzo wie jak je interpretować. 8 J. Dominitz, C.F. Mansky, “How should we measure consumer confidence (sentiment)? Evidence from the Michigan survey of consumers, Working Paper 03-10. 9 M.F. Bryan, G. Vunkatu, “Understanding surveys of public inflation psychology – clue one: Demographic are important”, Federal Reserve Bank of Cleveland, Economic Commentary, October 2001. 10 M.F. Bryan, G. Vunkatu, “He said, she said: The curious case of male and female inflation perceptions”, Federal Reserve Bank of Cleveland, Economic Commentary, October 2001.

Page 6: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

92 Maria Drozdowicz-Bieć

zburzenie „muru berlińskiego” i upadek komunizmu w Europie Centralnej i Wschodniej, jak również inne o mniejszym wpływie i znaczeniu dla gospodarki, typowo krótkookresowe, często o znaczeniu lokalnym, związane na przykład z wygranymi w rozgrywkach sportowych, wizytami znanych polityków, głów państw i kościołów czy gwiazd show-biznesu, nadchodzącymi wyborami parlamentarnymi, czy zjawiskami pogodowymi (susze, powodzie, trzęsienia ziemi itp.). Wpływ czynników krótkookresowych na rezultaty badań ankietowych pozostaje często w sprzeczności z bieżącymi danymi ilościowymi odnoszącymi się do poziomu życia, dochodów i bogactwa gospodarstw domowych, dostępności pracy i wysokości wynagrodzeń oraz wielu innych zmiennych ekonomicznych, które mogą mieć wpływ na nastroje konsumentów czy gospodarstw domowych. Zjawiska tego dowodzą Miles Kimball, Helen Levy, Fumio Oyhake i Yoshiro Tsutsui, posługując się danymi z badań ankietowych Uniwersytetu Michigan11. Poddali oni analizie zmiany wyników nastrojów konsumentów pod wpływem huraganu Katrina. Załamanie indeksu w równym stopniu dotyczyło konsumentów bezpośrednio dotkniętych huraganem, jak i osób, które wiedziały o nim wyłącznie z przekazów medialnych. Psychologiczne wyjaśnienie tego zjawiska daje Desmond Morris w swej książce „The Nature of Happiness”12. Twierdzi on, że szczęście (w tym również zmiany w nastrojach konsumenckich) jest wydarzeniem nadzwyczajnym, pojawia się wówczas, gdy nagle człowieka spotka coś nadzwyczaj dobrego, wywołuje emocje i przyjemne uczucie w danym momencie. Jednak człowiek nie może długo egzystować w stanie nadzwyczajnego uniesienia. Stąd odwzorowanie tych nadzwyczajnych chwil w badaniach ankietowych poddających obserwacji nastroje społeczne. Na wybór odpowiedzi w ankietach mierzących nastroje konsumentów istotny wpływ ma również kontekst przeprowadzanego badania (ze względu na koszty, często badania nastrojów konsumentów łączone są z innymi badaniami). Na kształtowanie opinii prócz nadzwyczajnych rzeczywistych wydarzeń wywierają również wpływ publikacje w mediach, w szczególności gdy mają one negatywny wydźwięk.

11 M. Kimball, H. Levy, F. Othake, Y. Tsutsui, “Unahappiness after Hurricane Katrina”, NBER Working Paper 12062, 2006. 12 D. Morris, The Nature of Happiness”, Little Book Ltd, London 2004.

Page 7: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 93

Zagadnieniu temu poświęcono wiele badań13. Przytoczę rezultaty badania przeprowadzonego dla gospodarki duńskiej przez D. Hollanders’a, R. Vliegendhart’a. Autorzy stworzyli dla potrzeb badania wpływu negatywnych wiadomości na zmiany nastrojów konsumenckich, indeks odzwierciedlający ilość negatywnie kojarzących się słów pojawiających się w głównych duńskich gazetach. Słowa te to np. recesja, kryzys, spowolnienie, kurczenie się gospodarki, itp. Zbadano zależność pomiędzy zmianami indeksu konsumentów a indeksem złych medialnych wiadomości, przyjmując jednocześnie za krzywą referencyjną indeks giełdowy jako ten, który na ogół dobrze odzwierciedla zmiany w gospodarce oraz reprezentuje nastroje inwestorów ściśle związane ze stanem i perspektywami gospodarki. Okazało się, że indeks konsumencki (ankietowe badania nastrojów konsumentów) ulegał załamaniu nawet wówczas, gdy wskaźniki giełdowe nie wykazywały spadku w tym samym okresie, ani kilka miesięcy wcześniej, ani kilka miesięcy później. Autorzy tego badania oszacowali, że każda negatywna medialna wiadomość umniejsza wskaźnik nastrojów konsumenckich średnio o 0.02 punktu. Badania przeprowadzono dla lat 1990-2008. W podobnych badaniach przeprowadzonych dla lat 1981-1992 przez Goidel’a i Langley’a na podstawie doniesień prasowych w New York Times oszacowano każdorazowy negatywny wpływ informacji medialnych na pół punktu procentowego14. Z innych ciekawych badań poszukujących czynników określających nastroje konsumentów wymienić można te, które analizują zmiany w indeksach nastrojów konsumenckich pod wpływem charakteru popularnych piosenek nadawanych w radiu. Zullow przebadał tę relację dla 40 najpopularniejszych przebojów w USA z lat 1955-

13 Wpływem wiadomości w mediach na zmiany wskaźników opinii konsumentów zajmowali się między innymi: K-J. Alsem, S. Brakman, L. Hoogduin, G. Kuper, „The impact of newspapers on consumer confidence. Does spin bias exist?”, Applied Economics 40, 2008, ss.531-539; C.H. De Vreese, “News Framing: Theory and Typology”, Document Design (13)1, 2005, ss. 51-62; M. Doms, N. Morin, “Consumer Sentiment, the Economy, and the News Media”, FRBSF working paper, 2004-9; M. McCombs, D. Shaw, “The agenda setting function of mass media’, Public Opinion Quarterly 36(2), 1972, ss. 176-187; F. van Raaij, “Economic News, Expectations and Macroeconomic Behavior, Journal of Economic Psychology 10, 1989, ss. 473-493; D. Hollanders, R. Vliegendhart, “The influence of negative newspaper coverage on consumer confidence: The Dutch case”, Discussion Paper no 2009-55, Tilburg University 2010. 14 R.K. Goidel, R.E. Langley, “Media coverage of the economy and aggregate economic evaluations: Uncovering evidence of indirect media effects”, Political Research Quarterly, 48(2), 1995, ss. 313-328.

Page 8: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

94 Maria Drozdowicz-Bieć

198915. Szczególnie interesujące były dla niego dwie grupy przebojów muzycznych, te o treściach skrajnie pesymistycznych jak np. przebój z 1969 r. pt. „Bad Moon Rising”, gdzie w tekście pojawiły się frazy:”… widzę jak wschodzi zły księżyc, widzę nadchodzące kłopoty. Widzę trzęsienia ziemi i błyski, widzę nadchodzące złe czasy..”. Druga grupa to przeboje o słowach napawających otuchą i optymizmem jak w przeboju z 1957 r. „Wake up Little Susie”. Pesymistyczne piosenki wg autora badań wywierają wpływ na odczucia ludzi i obniżają wartości indeksów konsumenckich w rocznym opóźnieniem. Wpływ pesymistycznych utworów muzycznych na wartości indeksu nastrojów konsumentów może utrzymywać się nawet pięć lat. Dyskusyjne pozostaje moim zdaniem, w jakim stopniu złe nastroje znajdujące swój wyraz w tekstach piosenek są wyrazem narastających napięć społeczno-ekonomicznych, co z opóźnieniem przekłada się na zmiany w indeksach nastrojów konsumentów, na ile zaś indeksy nastrojów odzwierciedlają bieżącą sytuację a nieco później znajdują wyraz w twórczości artystycznej. Kierunek relacji: przyczyna – skutek jest moim zdaniem najbardziej dyskusyjną częścią tych badań. Wydaje się jednak, że media na równi z innymi nadzwyczajnymi wydarzeniami wpływają na zmiany nastrojów konsumenckich w krótkim okresie. Ilustrację wpływu nadzwyczajnych wydarzeń na uzyskane w badaniach wyniki pomiaru nastrojów konsumenckich, na przykładzie Polski przedstawiono na rysunku 116. Na wykresie zaznaczono: powyżej krzywej nastojów konsumenckich - wybrane nadzwyczajne pozytywne wydarzenia w Polsce w latach 1992-2002, które powodowały poprawę nastrojów oraz poniżej krzywej – wydarzenia postrzegane w odbiorze społecznym jako negatywne, powodujące pogorszenie nastrojów konsumentów. Dane, którymi posłużono się pochodzą ze wspomnianych wcześniej badań nastrojów konsumentów, prowadzonych przez IPSOS.

15 H.M. Zullow, „Pessimistic rumination in popular songs and news magazines predict economic recession via decreased consumer optimism and spending”, Journal of Economic Psychology, 12, 1991, ss. 501-526. 16 Wybrane szoki krótkookresowe przytoczyłam za autorami badań z IPSOS. Bardziej szczegółowa prezentacja wpływu krótkookresowych szoków na opinie konsumentów znajduje się na stronie internetowej www.ipsos.pl.

Page 9: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 95

Rysunek 1. Wpływ krótkookresowych wydarzeń na nastroje konsumentów w Polsce

w latach 1991-2002 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IPSOS Wydarzenia nadzwyczajne - pozytywne jak i negatywne, oraz nastroje panujące w mediach i w sztuce, na ogół nie zakłócają długookresowego trendu nastrojów konsumentów, jednak w krótkim okresie ich wpływ na indeksy konsumenckie może być znaczny, utrudniający bieżącą interpretację zjawiska. Stąd wielokrotnie zastanawiano się nad czynnikami obiektywnymi lub czysto ekonomicznymi wpływającymi na zmiany w nastrojach konsumentów, poszukując zależności pomiędzy danymi ilościowymi a wynikami badań opinii konsumentów. 3. Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsument ów

3.1. Dochody, inflacja, bezrobocie a wskaźniki opinii konsumentów

Nastroje konsumenckie wykazują znaczną zbieżność ze zmianami w wielkości Produktu Krajowego Brutto, dochodami gospodarstw domowych, wysokością płac oraz szeregiem innych zmiennych opisujących gospodarkę. Jednak samo ustalenie takiej zbieżności nie odpowiada na pytanie czy dane makroekonomiczne płynące z gospodarki wpływają na nastroje konsumentów, czy też jest odwrotnie - nastroje konsumenckie determinują zmiany w podstawowych danych makroekonomicznych. Pogarszające się nastroje konsumentów na skutek powstrzymywania się gospodarstw

Page 10: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

96 Maria Drozdowicz-Bieć

domowych od zakupów, na ogół związane są z wolniejszym wzrostem gospodarki, wyrażonym tempem wzrostu PKB lub też wolniejszemu tempu wzrostu gospodarczego towarzyszy spadek lub wolniejszy wzrost dochodów gospodarstw, co skutkuje ograniczeniem wydatków gospodarstw domowych i w konsekwencji ograniczeniem wzrostu całej gospodarki. Jednak nie zawsze zależność ta jest w praktyce obserwowana. Zdarzają się okresy, gdy obserwujemy przeciwne tendencje w kształtowaniu się nastrojów konsumenckich w stosunku do zmian PKB. PKB rośnie szybciej a nastroje konsumenckie ulegają pogorszeniu i odwrotnie PKB zwalnia, zaś nastroje konsumentów poprawiają się. Sytuacje takie ilustruje wykres poniżej. Wybrane, zaobserwowane tendencje nie mają charakteru krótkookresowego a więc nie pojawiają się pod wpływem jednorazowych wydarzeń.

Rysunek 2. Wskaźnik Optymizmu Konsumentów i tempo wzrostu PKB dla Polski Źródło: IPSOS i GUS Podobne odstępstwa od reguł ekonomicznych i znanych zależności dotyczą kierunku zmian wskaźników nastrojów konsumentów oraz bezrobocia i inflacji. Zgodnie z wiedzą ekonomiczną nastroje konsumentów powinny wykazywać odwrotną zależność w stosunku do bezrobocia i jego stopy oraz inflacji. Wówczas gdy ludzie tracą pracę lub kreacja nowych miejsc pracy jest wolniejsza – optymizm konsumentów powinien spadać. Podobnie jak w przypadku PKB relacja ta nie zawsze jest zachowana

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

70

75

80

85

90

95

100

105

110

19

93

/Q2

19

94

/Q1

19

94

/Q4

19

95

/Q3

19

96

/Q2

19

97

/Q1

19

97

/Q4

19

98

/Q3

19

99

/Q2

20

00

/Q1

20

00

/Q4

20

01

/Q3

20

02

/Q2

20

03

/Q1

20

03

/Q4

20

04

/Q3

20

05

/Q2

20

06

/Q1

20

06

/Q4

Wskaźnik Optymizmu Konsumentow (WOK) PKB

Page 11: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 97

(wykres. 3). Najprawdopodobniej, inne dodatkowe czynniki powodują, że w warunkach rosnącego bezrobocia obserwujemy poprawę nastrojów konsumenckich, zaś czasami zdarza się, że ulegają one pogorszeniu nawet wówczas, gdy sytuacja na rynku pracy poprawia się i bezrobocie spada.

Rysunek 3. Wskaźnik Optymizmu Konsumentów i stopa bezrobocia, Polska, 1991- 2010 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IPSOS i GUS

Negatywna relacja powinna również zachodzić pomiędzy nastrojami konsumentów a inflacją. Zwykle rosnącym cenom dóbr i usług konsumpcyjnych powinny towarzyszyć pogarszające się nastroje konsumentów – przy rosnących cenach siła nabywcza gospodarstw domowych spada. Wówczas, gdy ceny rosną wolniej lub spadają (inflacja - wyrażona wskaźnikiem cen CPI), nastroje konsumentów powinny poprawiać się bo więcej towarów i usług gospodarstwa domowe mogą zakupić za tę samą kwotę. Podobnie jak w przypadku bezrobocia i jego stopy, nie zawsze w praktyce zależność taką obserwujemy. Na pierwszym z poniżej zaprezentowanych wykresów (nr. 4) dla lat 1992-97 poprawie optymizmu wśród polskich konsumentów towarzyszyła spadająca inflacja. W okresie 1998-2002 pomimo spadającej inflacji

8

10

12

14

16

18

20

22

60

70

80

90

100

110

120

sty

91

gru

91

lis

92

pa

ź 9

3

wrz

94

sie

95

lip

96

cze

97

ma

j 9

8

kw

i 9

9

ma

r 0

0

lut

01

sty

02

gru

02

lis

03

pa

ź 0

4

wrz

05

sie

06

lip

07

cze

08

ma

j 0

9

kw

i 1

0Wskaźnik Optymizmu Konsumentow (WOK), lewa skala

Stopa bezrobocia, prawa skala

Page 12: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

98 Maria Drozdowicz-Bieć

obserwujemy jednocześnie dominującą tendencję do pogarszania się nastrojów konsumentów.

Rysunek 4. Wskaźnik Optymizmu Konsumentów a inflacja, Polska 1992-97 Źródło: GUS, IPSOS

Rysunek 5. Wskaźnik Optymizmu Konsumentów a inflacja, Polska 1998-2002 Źródło: GUS, IPSOS

110

115

120

125

130

135

140

145

150

70

75

80

85

90

95

100

105

110

kw

i 9

2

lip

92

pa

ź 9

2

sty

93

kw

i 9

3

lip

93

pa

ź 9

3

sty

94

kw

i 9

4

lip

94

pa

ź 9

4

sty

95

kw

i 9

5

lip

95

pa

ź 9

5

sty

96

kw

i 9

6

lip

96

pa

ź 9

6

sty

97

kw

i 9

7

lip

97

Wskaźnik Optymizmu Konsumentow (WOK), lewa skala

Inflacja, prawa skala

100

102

104

106

108

110

112

114

116

75

80

85

90

95

100

105

110

lis

97

lut

98

ma

j 9

8

sie

98

lis

98

lut

99

ma

j 9

9

sie

99

lis

99

lut

00

ma

j 0

0

sie

00

lis

00

lut

01

ma

j 0

1

sie

01

lis

01

lut

02

ma

j 0

2

Wskaźnik Optymizmu Konsumentow (WOK), leawa skala

Inflacja, prawa skala

Page 13: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 99

W psychologicznym nurcie badań nad nastrojami konsumentów oraz bardzo im bliskimi stanami związanymi z poczuciem szczęścia czy dobrobytu, wśród różnych determinant tych subiektywnych odczuć znalazły się również determinanty ściśle związane z gospodarką, takie jak: ustrój społeczno-gospodarczy, wysokość bezrobocia, poziom życia mierzony PKB per capita PPP oraz wiele innych. Niemal we wszystkich badaniach poświęconych odczuciom i nastrojom ludzi, takim jak: szczęście, satysfakcja czy dobrobyt, wśród czynników ekonomicznych na pierwszym miejscu uplasowały się: zatrudnienie, dochody oraz stabilne ceny17. Frey i Stutzer podkreślają, że utrata pracy zmniejsza poczucie szczęścia bardziej niż jakikolwiek czynnik. Obala on również mit, że ludzie bardziej nieszczęśliwi tracą pracę częściej od osób o wyższym poczuciu szczęścia. Inny badacz – A. Clark dowodzi ponadto, że poczucie nieszczęścia u bezrobotnych jest mniejsze, jeśli dotyczy większej grupy osób. Stąd zmiany w stopie bezrobocia istotnie wpływają na poczucie szczęścia i dobrobytu oraz odczucia konsumentów mierzone badaniami ankietowymi. Jednak, odwrotne relacje pomiędzy bezrobociem a opiniami ludzi, ich poczuciem szczęścia i dobrobytu nie zawsze są zachowane. Clark18 zwraca uwagę na rolę grup odniesienia w kształtowaniu tych opinii. Dowodzi w swych badaniach, że zarówno dochód jak i dostępność pracy lub jej brak oceniane są poprzez pryzmat osób lub grup, które są obiektem obserwacji człowieka i stanowią punkt odniesienia dla formułowanych opinii. Stąd nie zawsze wzrost bezrobocia wiąże się ze spadkiem nastrojów. Zjawisko takie zachodzi wówczas, gdy dotyka ono naszych sąsiadów, współpracowników lub inne grupy, z którymi się porównujemy. Shields i Wheatley wskazują na podstawie przeprowadzonych badań19, że znaczenie dla zmian w kształtowaniu opinii ma również poziom bezrobocia. Im dłużej utrzymuje się ono na niezmienionym poziomie, to jego poziom dla społeczności staje się normą. Tym mniejszy jego wpływ na opinie i nastroje ludzi. Im dłużej badane osoby pozostają bezrobotne, tym mniejszy, negatywny wpływ tej kategorii ekonomicznej na oceny 17 Na czynniki te wskazują między innymi: Bruno S. Frey, Aloiz Stutzer, The Economics of Happiness; Michael C. Lovell, Pao Lin Tien, Economic Discomfort and Consumer Sentiment; Richard A. Easterlin, Explaining Happiness; Paul T. Costa Jr., Alan B. Zonderman, Robert R. McCrea, Joan Cornoni-Huntley, Ben Z. Locke, Helen E. Barbano, Longitudinal Analyses of Psychological Well-Being in National Sample: Stability of Mean Levels. 18 A. Clark, “Unemployment as a social norm: psychological evidence from panel data”, Journal of Labor Economics no 21, 2003, ss. 323-350. 19 M.A. Shields, S. Wheatley Price, “Exploring the economic and social determinants of psychological well-being and perceived social support in England”, Journal of Royal Statistical Society A, 168, 2005 ss. 513-537.

Page 14: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

100 Maria Drozdowicz-Bieć

dobrobytu, szczęścia czy opinie konsumenckie. Zmniejszenie negatywnych ocen wywołuje również fakt zetknięcie się z bezrobociem w przeszłości20. Wielu ciekawych wniosków dostarczają badania poświecone kształtowaniu się ocen konsumentów (wyrażonych opiniami konsumentów, miernikami szczęścia, dobrobytu, satysfakcji) w relacji do czynników wpływających na dochody gospodarstw domowych. Przede wszystkim badacze zauważyli, że w społeczeństwach rozwiniętych dużym zmianom w poziomie dochodów towarzyszą stosunkowo małe zmiany w poczuciu szczęścia, zadowolenia. Zjawisko to zyskało określenie „paradoksu Easterlina” od nazwiska ekonomisty badającego poczucie szczęścia. Jego badania porównawcze dla wielu krajów wskazują na nieproporcjonalną relację pomiędzy zmianami w dochodzie a zmianami w poczuciu szczęścia21. Przykładowo, w okresie powojennym, między 1958 rokiem a 1991 r. dochód per capita w Japonii wzrósł sześciokrotnie. W tym samym czasie indeks poczucia szczęścia nie zmienił się niemal wcale. Oznacza to, że sama zmiana w dochodach nie jest w stanie znacząco wpłynąć na kształtowanie się opinii konsumentów. Istotny dla poczucia szczęścia, prócz czynników pozaekonomicznych, jest stopień dywersyfikacji dochodów. Ludzie mają zwyczaj aspirować do struktury i poziomu wydatków klas czy warstw społecznych ulokowanych na wyższej pozycji od klasy ich własnych dochodów. Socjologowie nazywają to zjawisko „patrzeniem w górę drabiny społecznej”. Zbyt wielkie różnice w dochodach poszczególnych grup społecznych wywołują zmniejszenie poczucie szczęścia – poziom ich aspiracji oddala się. Nadmierna dywersyfikacja dochodów nie sprzyja szczęściu i wzrostowi poczucia dobrobytu. Hipoteza relatywnego dochodu została ekonometrycznie przetestowana przez James’a Dusenberga (1949) a później potwierdzona w badaniach Clarka i Oswalda22 (1996). Badania na grupie 5 tysięcy brytyjskich pracowników pokazały, że poziom szczęścia (w samoocenie) spada w miarę jak dochód grupy referencyjnej rośnie i oddala się od dochodu osób badanych.

20 A. Clark, “A Note on Unhappiness and Unemployment Duration”, IZA DP no 2406, Bonn 2006. 21 R. Easterlin, “Does Economic Growth Imrove the Human Lot?”, University of Pennsylvania, 1974. Podobne rezultaty odnośnie gospodarki amerykańskiej i brytyjskiej uzyskali: D. G. Blanchflower I A. J. Oswald, „Well-being over time In Britain and the USA”, Journal of Public Economics, 88, 2004; dla wybranych gospodarek europejskich (Dania i Niemcy) – E. Diener, E. Suh, R.E. Lucas, H.L. Smith, “Subjective well-being: Three decades of progress”, Psychological Bulletin, 125. 22 Clark A.E., Oswald A.J., “Unhappiness and Unemployment”, The Economic Journal, vol. 104, no 424.

Page 15: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 101

Kolejny czynnik determinujący opinie konsumentów, ich poczucie szczęścia, satysfakcji i dobrobytu to zmiany cen. Badania przeprowadzone dla 12 krajów Europy lat 1975-1991 dowodzą, że redukując inflację można utrzymać poziom szczęścia (satysfakcji, dobrobytu) na niezmienionym poziomie przy jednoczesnym wzroście bezrobocia. Jednoprocentowy wzrost bezrobocia równoważony jest 1.7 procentowym spadkiem inflacji23. Z badań wynika, iż wpływ inflacji i bezrobocia dla tych gospodarek w latach 1975- 1991 na opinie konsumentów i ich poczucie szczęścia nie jest symetryczny. Nie powinno to jednak sugerować doboru systemu wag dla wyżej wymienionych zmiennych gdyż inne badania dowodzą, iż długotrwałe utrzymywanie się wysokiego bezrobocia lub wysokiej inflacji zmniejsza wrażliwość społeczeństw na zmiany tych czynników. Ludzie przyzwyczajają się do życia w warunkach szybko rosnących cen lub trwale utrzymującego się wysokiego bezrobocia. Heinz Welsch24 w badaniu zależności pomiędzy stopą bezrobocia i inflacją a opiniami konsumentów zwraca uwagę, iż inflacja i związane z nią stopy procentowe są wyznacznikiem stabilizacji dla konsumentów. Stąd ich znaczący wpływ na kształtowanie opinii oraz poczucie dobrobytu. S. H. Hymens, G. Ackley i F.T. Juster na podstawie badań zmian wskaźnika opinii konsumentów stwierdzają, że 80% tych zmian można tłumaczyć zmianami takich zmiennych ekonomicznych jak: poziom dochodów gospodarstw domowych, ceny konsumentów (CPI) oraz indeksy giełdowe25. D. H. Straszheim dowodzi, że 89% zmian tychże indeksów tłumaczone jest przez stopę bezrobocia żonatych mężczyzn (żywicieli rodzin), ceny konsumentów i krótkookresowe stopy procentowe26.

23 Di Tella R., McCulloch R. Oswald A., Preferences over inflation and unemployment: evidence from surveys of happiness, The American Economic Review, Vol.91, No. 1., 2001. 24 H. Welsch, “Macroeconomics and Life Satisfaction: Revisiting the “Misery Index”, Journal of Applied Economics, vol. X, no 2, 2007, ss. 237-251. 25 S.H. Hymens, G. Ackley, F.T. Juster, “Consumer durable spaending: Explanation and prediction.”, Brooking Papers on Economic Activity 1970(2), 1970, ss. 173-206. 26 D.H. Straszheim, „Explaining aggregate measures of consumer attitudes” Materiały z corocznej konferencji American Statistical Association, Waszynton 1974, ss.581-586.

Page 16: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

102 Maria Drozdowicz-Bieć

Szereg innych badań potwierdza, że znakomita część zmian w indeksach opinii konsumentów determinowana jest czynnikami ekonomicznymi27. Zależą również od dodatkowych czynników, spośród których najczęściej wymieniane są: wpływ wiadomości medialnych, rozkład próby badawczej, nadzwyczajne wydarzenia i polityka. Reasumując, spośród ekonomicznych czynników określających opinie konsumentów decydujące znaczenie mają czynniki związane ze zmianami cen, wysokością dochodów oraz rynkiem pracy.

3.2. Poziom i zmiana kategorii ekonomicznych a nastroje konsumentów

Inne, ciekawe wnioski wynikają z badań dotyczących postrzegania przez ludzi poziomów zjawisk ekonomicznych oraz ich zmian w czasie i przestrzeni. Badania wskazują, że na opinie ludzi nt. szczęścia, dobrobytu i temu podobnych kategorii większy wpływ wywiera zmiana w poziomie czynników, które są brane pod uwagę w formułowaniu tych ocen, niż ich absolutny poziom. Innymi słowy, na formułowanie ocen nt. dobrobytu większy wpływ wywiera zmiana w dochodach niż ich bezwzględny poziom, choćby nawet osoba wyrażająca opinie należała do grupy osób o najwyższych dochodach. Zjawisko to potwierdzają badania z różnych dziedzin, począwszy od ekonomii, przez psychologię do medycyny i neurologii28. Postrzeganie zmiany kategorii ekonomicznych, które są brane pod uwagę w formułowaniu opinii konsumentów przebiega na ogół na dwa sposoby: w sposób statyczny - czyli w stosunku do grupy odniesienia lub w sposób dynamiczny - czyli poprzez porównanie w czasie. Pierwszy ze sposobów polega na porównywaniu swojej sytuacji ekonomicznej 27 C.D. Caroll, J.C. Fuhrer, D.W. Wilcox, “Does consumer sentiment forecast households spending? If so why?” The American Economic Review, 84(5). 1974, ss. 1397-1408; D.E. Eppright, N.M. Arguea, W. Huth, „Aggregate consumer expectation index as indicator of future consumer expenditures”, Journal of Economic Psychology 19(2), 1998, ss. 215-253; R. Golinelli, G. Parigi, “What is this think called confidence? A comparative analysis of consumer confidence indices in eight major countries”, Bank of Italy, Economic Research Department, September 2003. 28 Na istotę zmian czynników ekonomicznych i ich wpływ na poziom samoocen konsumentów wskazują w swych badaniach m.in.: Solnick, S. J., Hemenway, D., Is more always better?: A survey on positional concerns. Journal of Economic Behavior and Organization. 37, p. 378, Harvard, School of Public Health,1998; o wpływie zmiany w kategoriach ekonomicznych względem grup odniesienia informują James Heilbrun, Baumol Cost Disea” w „Handook of Cultural Economics, Edward Elgar Publishing 2003; oraz William Nordhaus, „Baumol’s Desae, a Macroeconomic Perspective” NBER Working Paper 12218, 2006.

Page 17: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 103

z sytuacją grupy osób, której status ekonomiczny badany pragnie osiągnąć, jest on obiektem jego aspiracji. Jeśli uzna, że przybliżył się do statusu grupy odniesienia, jego oceny poprawią się. Jeśli dystans ten zwiększył się lub nie uległ zmianie – oceny swojej własnej sytuacji pogorszą się stosownie do zmiany dystansu względem grupy odniesienia. Drugi sposób postrzegania zmiany polega na porównywaniu stanu aktualnego ze stanami poprzednimi, np. porównanie obecnych wydatków świątecznych z wydatkami sprzed roku, obecnych wydatków na wakacje czy zakup samochodu z wydatkami z przeszłości. Co więcej, badacze zauważyli, że przy tym sposobie formułowania opinii ludzie na ogół nie dostrzegają zmian krótkookresowych, zachodzących w skali tygodnia, miesiąca. Najczęściej bowiem nie odnotowują codziennych zmian cen czy wynagrodzeń, nie śledzą na bieżąco danych ekonomicznych napływających z rynku, takich jak poziom inflacji, dochody gospodarstw domowych, średnie wynagrodzenia czy wysokości stóp procentowych. Nie weryfikują zbyt często informacji płynących z gospodarki nawet, jeśli są one bardzo ważne dla ich statusu ekonomicznego. H.B. Haller i H. Nerpoth29 wskazują, że konsumenci czerpią wiedzę ekonomiczną głównie poprzez własne doświadczenie, zaś weryfikacja odczuć co do stanu gospodarki z faktycznymi danymi statystycznymi następuje w miarę pojawiających się potrzeb30. Z kolei Katona wskazuje, że jedynie 38% badanych konsumentów deklaruje, że śledzi medialne informacje ekonomiczne, jednak większość z nich na pytanie jakie informacje śledzą konkretnie – nie potrafi ich wskazać31. Stąd zmiany pewnych wielkości w krótkim okresie - tygodnia czy miesiąca nie są przez przedstawicieli gospodarstw domowych postrzegane. W wyrażaniu opinii dla konsumentów najważniejsza jest zmiana w stosunku do ich własnego punktu odniesienia, zaś porównanie to dokonywane jest w dłuższym horyzoncie czasu lub przestrzeni (grupa odniesienia). Zależność tą potwierdza w badaniach miedzy innymi przytaczany powyżej H. Welsch32. Do podobnych konkluzji dochodzi E. Mueller33. Zauważa ona w swych

29 H.B. Haller, H. Nerpoth, “Reality bites: News exposure and economic opinion”. Public Opinion Quarterly, 61(4). 1997. ss. 555-575. 30 M. Doms, N. Morin, “Consumer sentiment, the economy, and the news media (2004-09)”, Federal Reserve Bank of San Francisco Working Paper, 2004. 31 G. Katona, “The powerful consumer: Psychological studies of the American economy”, McGraw-Hill, New York, 1960. 32 H. Welsch, „Macroeconomics… op. cit.

Page 18: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

104 Maria Drozdowicz-Bieć

badaniach, że poziom dochodu do dyspozycji w gospodarstwie domowym determinuje zmiany indeksów nastrojów konsumenckich jedynie w 6%, podczas gdy zmiany w dochodzie w ciągu ostatnich 6 miesięcy determinują zmiany nastrojów konsumentów w 51%. Postrzeganie zmian a nie poziomów tłumaczy częściowo zjawisko wysokich wartości indeksów szczęścia (satysfakcji, dobrobytu) w krajach rozwijających się w porównaniu do tych indeksów dla krajów wysokorozwiniętych. 3.3. Asymetria bodźców pozytywnych i negatywnych w kształtowaniu opinii konsumentów

Kolejne ważne spostrzeżenie w zachowaniach konsumentów związane jest z różnym postrzeganiem pozytywnych i negatywnych bodźców o tej samej wartości. Zjawisko to można nazwać asymetrią odczuwania bodźców pozytywnych i negatywnych. Najłatwiej zilustrować je na przykładzie dochodów osobistych: w sytuacji wzrostu dochodów o pewną wartość, wzrost wskaźników opinii jest mniejszy niż w sytuacji gdy dochody te spadają o tę samą wartości. Negatywnie postrzegane zjawiska przekładają się na większe spadki indeksów opinii niż tej samej wartości pozytywne zjawiska przekładają się na wzrosty indeksów opinii. Pewne wytłumaczenie w zróżnicowanym postrzeganiu negatywnych i pozytywnych bodźców daje neurologia. Z negatywnymi odczuciami związana jest u człowieka prawa półkula mózgu, odpowiada ona za czynności związane z zagrożeniami i walką o przetrwanie. Za odbiór bodźców pozytywnych, przyjemne odczucia oraz kreatywność, odpowiada lewa półkula. Większość ludzi na świecie jest praworęcznych, co powoduje większy rozwój lewej półkuli mózgu. Tłumaczy to jedynie możliwość zróżnicowanego odbioru bodźców negatywnych i pozytywnych przez mózg człowieka. Nie odpowiada jednak na pytanie dlaczego negatywne emocję odbierane są z większą siłą i dlaczego powodują większe załamanie wskaźników opinii. Psychologia społeczna wskazuje na to, że człowiek ze swej natury jest optymistą zaś pesymistyczne są jedynie bodźce pochodzące z jego otoczenia34. Znajduje to wyraz w regularnym postrzeganiu przyszłości w sposób optymistyczny niezależnie od realiów. Ilekroć w badaniach ankietowych respondenci pytani są o dokonanie ocen na

33 Eva Mueller, “The impact of unemployment on Consumer Confidence”, Public Opinion Quarterly, University of Michigan, 1963. 34 J. Czapiński, „Illusions and Biases in Psychological Well Being. An “Onion” Theory of Happiness”, Uniwersytet Warszawski i University of Michigan, working paper, 1991.

Page 19: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 105

przyszłość, zwykle wykazują duże pokłady optymizmu. Nazywane jest to nawet przez badaczy „błędem optymizmu”. Skoro przyszłość jesteśmy skłonni postrzegać optymistycznie, to każde odchylenie od tych założeń może być silniej odbierane, zaś wydarzenia optymistyczne są po prostu realizacją wcześniej założonego scenariusza. Może to być wytłumaczeniem asymetrii w odbiorze tej samej wartości bodźców pozytywnych i negatywnych. Inni badacze asymetrię pozytywnych i negatywnych bodźców tłumaczą awersją człowieka do strat35 oraz skłonnością do eliminowania kosztów36 (negatywne bodźce generują koszty). Te dwa czynniki zdaniem autorów tychże teorii odgrywają znacznie większą rolę niż osiąganie celów. Inne potwierdzenie asymetrii oddziaływania bodźców negatywnych i pozytywnych o tej samej wartości daje eksperyment przeprowadzony przez Adrew Owena37. W eksperymencie wyborcy poproszeni zostali o dokonanie oceny polityki gospodarczej różnych rządów reprezentujących przeciwne partie polityczne. Eksperyment przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, gdzie od lat dominują w polityce dwie partie: Republikanów i Demokratów. Jednym z elementów tej oceny były zmiany w stopie bezrobocia. Wzrost stopy bezrobocia o 2 punkty procentowe spowodował zdecydowanie większy spadek indeksów opinii w stosunku do wzrostu wartości tego indeksu przy scenariuszu gdy stopa bezrobocia spadała o 2 punkty procentowe. Co więcej brak zmiany w wysokości stopy bezrobocia również oceniany był negatywnie. Oznacza to, że brak pozytywnej zmiany ludzie źle odbierają, co może mieć wpływ na kształtowanie ich opinii, w tym również opinii konsumentów. Przedstawione powyżej wyniki wybranych badań z dziedziny ekonomii i psychologii stały się głównymi przesłankami do konstrukcji Wskaźnika Dobrobytu. 4 . Wskaźniki Dobrobytu - propozycja miary nastrojów społecz nych

Z przeprowadzonych dotychczas badań zarówno w sferze ekonomii, jak i psychologii oraz dotychczasowych doświadczeń w budowie wskaźników, odzwierciedlających jednocześnie nastroje społeczne i kondycję ekonomiczną społeczeństwa nasuwają się następujące wnioski:

35 R. McDermott,J.H. Fowler, O. Smirnov, “On the Evolutionary Origin of Prospects Theory Preferences”, Journal of Politics, 2008. 36 R.R. Lau, “Negativity in political perception”, Political Behavior 4, 1982. 37 A. Owen, „The Negative Bias and the Effect of Policy Change of Evaluations of Political Incumbents”, Princeton University, 2008.

Page 20: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

106 Maria Drozdowicz-Bieć

• Czynniki ekonomiczne wywierające największy wpływ na kształtowanie opinii konsumentów to: bezrobocie, inflacja i dochody.

• Na kształtowanie opinii konsumentów wpływ mają zmiany kategorii ekonomicznych a nie ich poziomy.

• Zmiany krótkookresowe nie są postrzegane przez konsumentów.

• Tej samej wartości pozytywne i negatywne zmiany kategorii ekonomicznych są w zróżnicowany sposób postrzegane przez konsumentów. Zmiany negatywne wywierają silniejszy negatywny wpływ na odczucia i opinie konsumentów niż tej samej wartości zmiany pozytywne.

Te cztery przesłanki stały się podstawą do konstrukcji Wskaźnika Dobrobytu dla gospodarki polskiej oraz wybranych gospodarek świata. Zaproponowany dla gospodarki polskiej Wskaźnik Dobrobytu składa się z trzech zmiennych ekonomicznych: inflacji (wskaźnik CPI), zatrudnienia oraz wysokości wynagrodzeń.

Rysunek 6. Wskaźnik Dobrobytu dla Polski na tle Wskaźnika Optymizmu Konsumentów

Źródło: Na podstawie danych GUS i IPSOS Praktyczną weryfikacją słuszności wyprowadzonych wniosków z badań, w tym w szczególności z badań nurtu psychologii oraz poprawności przyjętej konstrukcji Wskaźnika Dobrobytu jest jej powtórzenie dla innych gospodarek. Wybrałam

60

70

80

90

100

110

120

sty-

90

sty-

91

sty-

92

sty-

93

sty-

94

sty-

95

sty-

96

sty-

97

sty-

98

sty-

99

sty-

00

sty-

01

sty-

02

sty-

03

sty-

04

sty-

05

sty-

06

sty-

07

sty-

08

sty-

09

sty-

10

sty-

11

WOK wg Ipsos Wsk.Dobrobytu, Polska

Page 21: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 107

gospodarkę amerykańską i niemiecką ze względu na znacznie tych gospodarek w świecie i Europie oraz ze względu na dostępność odpowiednich danych statystycznych raportowanych z częstotliwością miesięczną. Poniżej na wykresach przedstawiono konstrukcje Wskaźników Dobrobytu dla USA oraz Niemiec na tle wskaźników opinii konsumenckich.

Rysunek 7. Wskaźnik Dobrobytu dla USA i wskaźnik nastrojów konsumenckich

Michigan Źródło: Na podstawie danych Census Bureau i Uniwersytetu Michigan Dla gospodarki amerykańskiej skladowymi wskaźnika są: inflacja, liczba zatrudnionych w gospodarce poza rolnictwem oraz dochody gospodarstw domowych. Uzyskany wskaźnik przedstawiono na tle wskaźnika nastrojów konsumentów Uniwersytetu Michigan. W przypadku Wskaźnika Dobrobytu dla Niemiec jego skladowymi są: inflacja, przeciętne wnagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw oraz liczba zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw poza rolnictwem. Jako krzywą referencyjną przyjęto dane z testu konsumckiego przprowadzanego przez firmę GFK dla Komisji Europejskiej.

50

60

70

80

90

100

110

120

70

75

80

85

90

95

100

105

110

sty-

90

sty-

91

sty-

92

sty-

93

sty-

94

sty-

95

sty-

96

sty-

97

sty-

98

sty-

99

sty-

00

sty-

01

sty-

02

sty-

03

sty-

04

sty-

05

sty-

06

sty-

07

sty-

08

sty-

09

sty-

10

sty-

11

Wsk.Dobrobytu, USA lewa skala

Consumer Confidence wg Michigan, prawa skala

Page 22: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

108 Maria Drozdowicz-Bieć

Rysunek 8. Wskaźnik Dobrobytu dla Niemiec i wskaźnik nastrojów konsumenckich Komisji Europejskiej

Źródło: Na podstawie danych Deutsche Bank i Komisji Europejskiej Wskaźniki Dobrobytu dla Polski oraz dwóch wybranych gospodarek charakteryzują się mniejszą zmiennością od wskaźników opinii konsumentów i wykazują z nimi znaczną korelację (por. tab.1). Tabela 1 Charakterystyka Wskaźników Dobrobytu (WD)

Korelacja WD ze

wskaźnikami opinii

konsumentów

Odchylenie standardowe Średnie wyprzedzenie/ opóźnienie w

punktach zwrotnych*

Liczba zarejestrowanych

punktów zwrotnych w

latach 1990-2010

Wskaźnik Dobrobytu

(WD)

Wskaźniki opinii

konsumentów (CC)

Polska 0,87 7,47 10,21 +1 6 USA 0,71 7,94 12,91 +5 5 Niemcy 0,75 5,49 9,38 -0,25 8

*Opóźnienia i wyprzedzenia w miesiącach, + oznacza opóźnienie, - oznacza wyprzedzenie

Wskaźniki Dobrobytu mają tendencję do opóźnienia w szczególności w okolicach dolnych punktów zwrotnych, zaś na ogół wyprzedzają w okolicach górnych punktów zwrotnych. Warto zaznaczyć, że kwalifikacja punktów zwrotnych dla wskaźników opinii jest utrudniona ze względu na nie usunięty komponent sezonowy oraz wpływ

-40

-35-30

-25-20-15

-10-50

51015

80

85

90

95

100

105

110

115

sty-

90

sty-

91

sty-

92

sty-

93

sty-

94

sty-

95

sty-

96

sty-

97

sty-

98

sty-

99

sty-

00

sty-

01

sty-

02

sty-

03

sty-

04

sty-

05

sty-

06

sty-

07

sty-

08

sty-

09

sty-

10

sty-

11

Wskaźnik Dobrobytu,_Niemcy, lewa skala

Consumer Confidence, prawa skala

Page 23: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 109

nadzwyczajnych krótkookresowych wydarzeń na ich notowania. Z danych użytych do kompozycji wskaźników dobrobytu wpływ czynników sezonowych został pominięty.

Rysunek 9. Wskaźnik Dobrobytu dla Polski a cykl klasyczny, 1990-2010 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BIEC Wskaźniki opinii konsumentów, a więc również zaproponowane wskaźniki dobrobytu zachowują się na ogół procyklicznie w stosunku do wahań ogólnej aktywności gospodarczej. Interesujące jednak jest czy wykazują silniejszy związek z

cyklami klasycznymi czy z cyklami wzrostowymi38. Obie kategorie cykli wyodrębniono posługując się wielokomponetowymi wskaźnikami równoległymi (ang.

Compisite Coincident Index)39 dla gospodarki polskiej i amerykańskiej40. W przypadku Polski zarówno wskaźnik dobrobytu, jak i wskaźnik opinii konsumentów wykazuje

38 Cykl klasyczny należy rozumieć jako odchylenie od długookresowego trendu, zaś cykl wzrostowy jako odchylenie od trendów fazy wzrostowej i fazy spadkowej cyklu klasycznego. Cykle te różnią się częstotliwością, klasyczne trwają średnio 7-8 lat, zaś wzrostowe około 2 lat. 39 Wielokomponentowe wskaźniki równoległe rejestrują aktywność gospodarki w czasie rzeczywistym i traktowane są jako odpowiednik PKB. 40 Dla gospodarki polskiej wykorzystano Wskaźnik Równoległy Koniunktury opracowany przez autorkę i publikowany przez www.biec.org, dla gospodarki amerykańskiej posłużono się wskaźnikiem publikowanym przez Foundation for International Business and Economic Research (FIBER). Dla gospodarki niemieckie z powodu braku odpowiednich danych nie przeprowadzono badania.

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

60

70

80

90

100

110

120

sty-

90

sty-

91

sty-

92

sty-

93

sty-

94

sty-

95

sty-

96

sty-

97

sty-

98

sty-

99

sty-

00

sty-

01

sty-

02

sty-

03

sty-

04

sty-

05

sty-

06

sty-

07

sty-

08

sty-

09

sty-

10

sty-

11

Wsk.Dobrobytu, PL, lewa skala cykl klasyczny PL, prawa skala

Page 24: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

110 Maria Drozdowicz-Bieć

wyższą korelację z cyklem klasycznym. Dla gospodarki amerykańskiej wskaźnik opinii konsumentów i wskaźnik dobrobytu wykazuje wyższą korelację z wyodrębnionymi cyklami wzrostowymi (tab.2 i wykresy 9 i 10).

Rysunek 10. Wskaźnik Dobrobytu dla USA a cykle wzrostowe, 1990-2010 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BIEC I FIBER Tabela 2 Korelacja wskaźników dobrobytu (WD) i wskaźników opinii

konsumentów (CC) z wyodrębnionymi na podstawie wskaźników równoległych cyklami klasycznymi i wzrostowymi

Cykl klasyczny Cykl wzrostowy

WD CC WD CC

Polska 0,63 0,57 0,12 0,03

USA 0,53 0,54 0,85 0,71

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BIEC i FIBER Wynik wydaje się dość interesujący, zważywszy że składowe wskaźników dobrobytu dla Polski wykazują znacznie wyższą zmienność dla tego samego zestawu i tego samego przedziału czasu niż zmienne użyte do konstrukcji wskaźnika dobrobytu dla USA (tab. 3).

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

60

65

70

75

80

85

90

95

100

105

110

sty-

90

sty-

91

sty-

92

sty-

93

sty-

94

sty-

95

sty-

96

sty-

97

sty-

98

sty-

99

sty-

00

sty-

01

sty-

02

sty-

03

sty-

04

sty-

05

sty-

06

sty-

07

sty-

08

sty-

09

sty-

10

sty-

11

Wskaźnik Dobrobytu USA,lewa skala cykle wzrostowe USA

Page 25: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 111

Tabela 3 Zmienność składowych wskaźników dobrobytu dla Polski i USA Zatrudnienie Wynagrodzenia/dochody Inflacja

Polska 4,33 3,13 19,89

USA 2,31 1,44 1,15

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS i Census Bureau Można więc domniemywać, że w warunkach większej stabilności gospodarki (mniejsze wahania inflacji, zatrudnienia i dochodów) konsumenci reagują na mniejsze zmiany. W warunkach dużej zmienności tych kategorii ekonomicznych, małe zmiany nie są dostrzegane przez konsumentów. Podobnie zachowuje się wskaźnik dobrobytu, którego konstrukcja oparta jest na wynikach badań ekonomii behawioralnej. Jednopunktowy spadek inflacji może spowodować wzrost nastrojów opinii konsumentów i wzrost wskaźnika dobrobytu w gospodarce amerykańskiej, ale gdy taka sama zmiana zajdzie w gospodarce polskiej, może być zbyt mała aby spowodować wzrost nastrojów konsumentów i wzrost wskaźnika dobrobytu. Powyższe spostrzeżenie potwierdza również wyniki badań psychologicznych o przyzwyczajaniu się ludzi do życia w warunkach wysokiej inflacji i/lub wysokiego bezrobocia i/lub niskich, nierosnących dochodów. W odczuciach konsumentów zachodzi proces relatywizacji własnej sytuacji ekonomicznej w stosunku do stanów z przeszłości a nie w stosunku do otoczenia gospodarki. Wydaje się, że kompozycja wskaźnika dobrobytu dość dobrze odzwierciedla nastroje gospodarcze rejestrowane przez badania opinii konsumentów. Jest metodą znacznie tańszą od badań ankietowych i może być stosowana dla tych gospodarek, gdzie badania opinii konsumenckich nie są prowadzone. Oparcie konstrukcji wskaźnika o ogólnodostępne dane makroekonomiczne pozwala wskazać prawdopodobne przyczyny leżące po stronie gospodarki, które wpływają na zmiany nastrojów konsumentów. Kompozycja zaproponowanego wskaźnika dobrobytu może być również wytyczną dla prowadzenia polityki gospodarczej. Inflacja, zatrudnienie oraz dochody czy wynagrodzenia to podstawowe kategorie ekonomiczne decydujące o zmianie nastrojów konsumentów. Zmiany tych kategorii powinny być proporcjonalne do ekstremalnych wartości osiąganych w przeszłości aby uzyskać pożądane zmiany w nastrojach konsumentów. Wydaje się prawdopodobne, że długość życia jednego pokolenia to ten czas, który decyduje o postrzeganiu przez ludzi ekstremalnych wartości inflacji, zatrudnienia i dochodów.

Page 26: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

112 Maria Drozdowicz-Bieć

5. Podsumowanie

Pojęcia dobrobytu i szczęścia w odniesieniu do społeczeństw są ze sobą ściśle związane, choć nie równoznaczne. Temu pierwszemu na ogół nadajemy wymiar ekonomiczny i przypisujemy miary takie jak np. PKB per capita, długość życia, stan zdrowia, stopień alfabetyzacji i wiele innych. To drugie związane jest bardziej ze stanem ducha, stopniem zaspakajania materialnych i pozamaterialnych potrzeb. Nie trudno dowieść, że człowiek szczęśliwy nie musi żyć w dobrobycie, zaś dobrobyt nie jest gwarancją szczęścia. Nie mniej jednak praktyka ukształtowała ten sam lub bardzo podobny sposób badania tych zjawisk a jest nim ankietowanie przedstawicieli danej społeczności. Badania nastrojów konsumentów, choć nie rejestrują bezpośrednio ani poczucia szczęścia, ani zadowolenia ani kondycji ekonomicznej ludzi, to często interpretacja rezultatów rozszerzana jest na wszystkie te obszary. Zaproponowana nowa miara – wskaźniki dobrobytu wykazuje duży związek z nastrojami konsumentów. Jest jednak wobec niej bardziej zobiektywizowana, ogranicza się do ekonomicznego wymiaru, choć sięga do uwarunkowań psychologicznych. Jego konstrukcja oparta jest o ściśle ekonomiczne wskaźniki, takie jak ceny, dochody lub wynagrodzenia oraz zatrudnienie. Jednocześnie dobór składowych oraz ich forma i konstrukcja przeliczeń uwzględnia psychologiczne uwarunkowania związane z postrzeganiem przez człowieka własnej sytuacji. Uwzględnia bowiem fakt wynikający z badań, że trzy czynniki: ceny, wynagrodzenia lub dochody oraz zatrudnienie w największym stopniu wpływają na oceny dokonywane przez respondentów w badaniach konsumenckich. Również fakt, że ludzie w większym stopniu postrzegają zmiany, jakie następują w tych obszarach niż ich poziomy. Uwzględnia także wyniki badań wskazujące, że zmiany w krótkim okresie nie są przez ludzi postrzegane a o zmianie nastrojów decyduje dłuższy horyzont czasu. Uwzględnia również fakt potwierdzony empirycznie o niesymetrycznym postrzeganiu negatywnych i pozytywnych bodźców o tej samej wartości. Wydaje się, ze zaproponowana miara ma charakter uniwersalny w tym sensie, że ogólna dostępność i powszechność danych statystycznych użytych do kompozycji pozwala na wyliczanie jej niemal dla każdego społeczeństwa. Otwiera również nowe pola do dalszych badań nt. rodzaju fluktuacji, które rejestruje (cykle klasyczne, cykle wzrostowe) w przypadku poszczególnych gospodarek.

Page 27: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 113

Bibliografia:

Alsem K-J., S. Brakman, L. Hoogduin, G. Kuper, „The impact of newspapers on consumer confidence. Does spin bias exist?”, Applied Economics 40, 2008.

Blanchflower D.G., I A. J. Oswald, „Well-being over time In Britain and the USA”, Journal of Public Economics, 88, 2004.

Bram J, S. Ludvigson, “Does Consumer Confidence Forecast Household Expenditure? A Sentiment Index Horse Race”, FRBNY Economic Policy Review 1998.

Bryan M. F., G. Vunkatu, “Understanding surveys of public inflation psychology – clue one: Demographic are important”, Federal Reserve Bank of Cleveland, Economic Commentary, October 2001.

Bryan M.F., G. Vunkatu, “He said, she said: The curious case of male and female inflation perceptions”, Federal Reserve Bank of Cleveland, Economic Commentary, October 2001.

Caroll C. D., J.C. Fuhrer, D.W. Wilcox, “Does consumer sentiment forecast households spending? If so why?” The American Economic Review, 84(5). 1974.

Clark A.E., Oswald A.J., “Unhappiness and Unemployment”, The Economic Journal, vol. 104, no 424.

Costa P. T. Jr., Zonderman A. B., McCrea R. R., Cornoni-Huntley J., Locke B. Z., Barbano H. E.: Longitudinal Analyses of Psychological Well-Being in National Sample: Stability of Mean Levels, Journal of Gerontology 42, 1987.

Czapiński J., „Illusions and Biases in Psychological Well Being. An “Onion” Theory of Happiness”, Uniwersytet Warszawski i University of Michigan, working paper, 1991.

Diener E, Suh E., R.E. Lucas, H.L. Smith, “Subjective well-being: Three decades of progress”, Psychological Bulletin, 125.

Dominitz J., Charles F. Manski, How Should We Measure Consumer Confidence (Sentiment)? Evidence from the Michigan Survey of Consumers, Carnegie Mellon University, 2003.

Doms M., N. Morin, “Consumer sentiment, the economy, and the news media (2004-09)”, Federal Reserve Bank of San Francisco Working Paper, 2004.

Easterlin R. A., Does Economic Growth Improve the Human Lot?”, University of Pennsylvania, 1974.

Easterlin R. A.: Explaining Happiness, Working Paper, Department of Economics University of Southern California, Los Angeles 2005.

Page 28: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

114 Maria Drozdowicz-Bieć

Eppright D. E., N.M. Arguea, W. Huth, „Aggregate consumer expectation index as indicator of future consumer expenditures”, Journal of Economic Psychology 19(2), 1998.

Frey B. S., Aloiz Stutzer A.: The Economics of Happiness, World Economics, vol. 3, No 1, 2002.

Goidel R.K., R.E.Langley, “Media coverage of the economy and aggregate economic evaluations: Uncovering evidence of indirect media effects”, Political Research Quarterly, 48(2), 1995.

Golinelli R., G. Parigi, “What is this think called confidence? A comparative analysis of consumer confidence indices in eight major countries”, Bank of Italy, Economic Research Department, September 2003.

Haller H. B., H. Nerpoth, “Reality bites: News exposure and economic opinion”. Public Opinion Quarterly, 61(4). 1997.

Heilbrun J., Baumol Cost Disea” „Handook of Cultural Economics, Edward Elgar Publishing 2003; William Nordhaus, „Baumol’s Desae, a Macroeconomic Perspective” NBER Working Paper 12218, 2006.

Hollanders D., R. Vliegendhart, “The influence of negative newspaper coverage on consumer confidence: The Dutch case”, Discussion Paper no 2009-55, Tilburg University 2010.

Horner L. R., „Communication and Consumer Confidence: The Roes of Mass Media, Interpersonal Communication, and Local Context, rozprawa doktorska, The Ohio State University, 2008.

Hymens S. H., G. Ackley, F.T. Juster, “Consumer durable spending: Explanation and prediction.”, Brooking Papers on Economic Activity 1970(2), 1970.

Katona G., “The powerful consumer: Psychological studies of the American economy”, McGraw-Hill, New York, 1960.

Kimball M., H. Levy, F. Othake, Y. Tsutsui, “Unahappiness after Hurricane Katrina”, NBER Working Paper 12062, 2006.

Kokocińska M, J. Jankiewicz, “Consumer Confidence Indexes in New EU Member States, referat na 30 międzynarodową konferencję CIRET, Nowy Jork 2010.

Lau R.R., “Negativity in political perception”, Political Behavior 4, 1982. Lovell M. C., Pao-Lin Tien, Economic Discomfort and Consumer Sentiment, Eastern

Economic Journal Vol. 26, Nr 1, 2000. McDermott R.,J.H. Fowler J.H., O. Smirnov, “On the Evolutionary Origin of Prospects

Theory references”, Journal of Politics, 2008. Morris D., The Nature of Happiness”, Little Book Ltd, London 2004.

Page 29: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i propozycja... 115

Mueller E., “The impact of unemployment on Consumer Confidence”, Public Opinion Quarterly, University of Michigan, 1963.

Owen A., „The Negative Bias and the Effect of Policy Change of Evaluations of Political Incumbents”, Princeton University, 2008.

van Raaij F., “Economic News, Expectations and Macroeconomic Behavior, Journal of Economic Psychology 10, 1989.

Shields M.A., S. Wheatley Price, “Exploring the economic and social determinants of psychological well-being and perceived social support in England”, Journal of Royal Statistical Society A, 168, 2005.

Solnick, S. J., Hemenway, D., Is more always better?: A survey on positional concerns. Journal of Economic Behavior and Organization. 37, Harvard, School of Public Health,1998.

Straszheim D. H., „Explaining aggregate measures of consumer attitudes” Materiały z

corocznej konferencji American Statistical Association, Waszynton 1974. Di Tella R., McCulloch R. Oswald A., Preferences over inflation and unemployment:

evidence from surveys of happiness, The American Economic Review, Vol.91, No. 1., 2001.

Welsch H., “Macroeconomics and Life Satisfaction: Revisiting the “Misery Index”, Journal of Applied Economics, vol. X, no 2, 2007.

De Vreese C.H., “News Framing: Theory and Typology”, Document Design (13)1, 2005.

Zullow H.M., „Pessimistic rumination in popular songs and news magazines predict economic recession via decreased consumer optimism and spending”, Journal of

Economic Psychology, 12, 1991.

Page 30: Psychologiczne uwarunkowania nastrojów konsumentów i ...

116 Maria Drozdowicz-Bieć