Czas wielkich wypraw i odkryć geograficznychNajbardziej na zachód wysuniętą częścią Europy jest Półwysep Iberyjski. W VIII wieku Półwysep Iberyjski opanowali Arabowie. W wyniku prowadzonych z nimi długoletnich wojen ukształtowały się w tej części świata dwa nowe państwa: Portugalia i Hiszpania. Portugalia jako jednolite państwo istniała już w XII wieku. W pozostałej części półwyspu pojawiło się wiele mniejszych i większych państw, z których najsilniejszymi w XV wieku były Kastylia i Aragonia. Ich zjednoczenie na przełomie XV i XVI wieku dało początek królestwu Hiszpanii.

Przyczyny wypraw:

- rozwijający się handel potrzebował kruszców (złoto, srebro),

- wzrastało zapotrzebowanie na towary sprowadzane z Azji (Chiny, Indie - przyprawy korzenne, pachnidła, barwniki, owoce, cukier z trzciny cukrowej, tkaniny bawełniane i jedwabne),

- korzystanie z pośrednictwa Arabów było kosztowne,

- wzrosło zagrożenie szlaków handlowych przez Turków (w 1453 r. zdobyli Konstantynopol),

- zubożała szlachta pragnęła się wzbogacić,

- poszukiwanie przygód i chęć poznania świata,

- ucieczka przed karą.

Środki umożliwiające dalekie podróże:

- kompas (pozwalał wyznaczać kierunek),

- astrolabium (określano dzięki niemu szerokość geograficzną),

- udoskonalone mapy żeglarskie,

- nowy typ statków: karawela, mająca ruchome żagle (można było żeglować bez względu na kierunek wiatru), karaka (pękaty, wysoki kadłub o dwóch pokładach oraz trójkątna nadbudówka na dziobie i kilkupokładowa nadbudówka na rufie, 3-4 maszty).

Podróże morskie były bardzo niebezpieczne, zagrożenie stanowiły: sztormy, choroby tropikalne oraz wrogo usposobieni tubylcy.

Najbardziej aktywni w poszukiwaniu nowych dróg morskich byli w XV wieku Portugalczycy. Ich podstawowym celem było wówczas opłynięcie Afryki i dotarcie drogą morską do Indii. Władca - książę Henryk Żeglarz - sądził, że w wyniku odkrycia nowych szlaków i lądów wzrosną dochody państwa, dlatego finansował wyprawy

wzdłuż wybrzeży Afryki. Portugalscy żeglarze pływali na karawelach. Były to dosyć długie i niezbyt szerokie drewniane okręty o dużej powierzchni żagli. Nieźle znosiły niebezpieczną sztormową pogodę. Miały zasobne ładownie, w których można było zgromadzić zapasy żywności wystarczające na wielomiesięczne nawet podróże.

W 1472 roku, płynąc wzdłuż wybrzeży Afryki, Portugalczyk Lopo GonÇalves przekroczył równik. W latach 1487-1488 znany portugalski żeglarz Bartolomeo Diaz poprowadził wyprawę zakończoną opłynięciem najdalej na południe wysuniętego krańca Afryki, czyli Przylądka Dobrej Nadziei.

Podążający w tym samym kierunku kolejny słynny Portugalczyk, Vasco da Gama dotarł w 1498 roku drogą morską do Indii.

Zupełnie inaczej postanowił dotrzeć do Indii Krzysztof Kolumb. Był to Włoch, który osiedlił się w Portugalii. Czytając ówczesne dzieła geograficzne doszedł do wniosku, że Półwysep Iberyjski leży na wprost wschodnich wybrzeży Azji i to w niezbyt dalekiej odległości. Rozumując w ten sposób, widział możliwość dotarcia tam drogą morską. Ze swoim pomysłem udał się na dwór króla Portugalii, ale tam spotkał się z odmową. O wiele poważniej potraktowali go ówcześni władcy Kastylii i Aragonii. Hiszpanie sfinansowali wyprawę i dzięki temu w dniu 3 VIII 1492 roku trzy okręty dowodzone przez Krzysztofa Kolumba udały się w drogę przez Atlantyk. Między październikiem a grudniem 1492 roku statki Kolumba docierały kolejno do wysp leżących u wybrzeży Ameryki Środkowej - San Salvador w archipelagu Bahama, Kuby i Haiti. W marcu 1493 roku Kolumb powrócił do Hiszpanii w przekonaniu, że dopłynął do Indii. W wyniku tej pomyłki przyjęło się nazywanie amerykańskich tubylców Indianami. Odkrycie Ameryki w 1492 roku uważa się za moment przełomowy w dziejach - koniec średniowiecza i początek epoki nowożytnej.

Później Krzysztof Kolumb jeszcze trzykrotnie pływał w kierunku Ameryki. Jego wyprawy miały miejsce w latach: 1493-1496, 1498-1500, 1502-1504. Umarł w zapomnieniu w 1506 roku, nie wiedząc do końca, że dzięki swoim wyprawom stał się jednym z największych odkrywców w dziejach ludzkości. Odszedł z tego świata w przekonaniu, że pływał do Indii, nie zdając sobie sprawy z faktu dotarcia do nieznanego Europejczykom kontynentu.

Nazwa Ameryka jest związana z imieniem innego słynnego Włocha pozostającego w służbie hiszpańskiej, rówieśnika Kolumba, Amerigo Vespucciego. Miał on swój udział w przygotowaniach drugiej i trzeciej podróży Kolumba. Czy jednak podejmował dalekomorskie podróże? On sam twierdził, że w latach 1497-1504 uczestniczył w czterech dalekomorskich wyprawach odkrywczych. Niektórzy twierdzą, że pewny jest jego udział w wyprawie do Gujany w latach 1499-1500. Miał wtedy dotrzeć do ujścia Amazonki i zbadać

wybrzeża dzisiejszej Brazylii. Faktem jest, że w roku 1503 zaczęły się ukazywać drukiem listy Amerigo Vespucciego z barwnymi opisami poznawanych przez niego krajów. Opisy te przyniosły mu wielką popularność i przyczyniły się do tego, że to jego wtedy uznawano za odkrywcę Ameryki i ten nowo poznany ląd nazwano jego imieniem.

Pod koniec XV wieku pływał w kierunku Ameryki jeszcze jeden z włoskich podróżników, będący w angielskiej służbie John Cabot. Jego wyprawa, mająca miejsce w latach 1497-1499, dotarła do wybrzeży Ameryki Północnej.

W latach 1500-1501 w poszukiwaniu nowej drogi do Indii dotarł do wybrzeży obecnej Brazylii Portugalczyk, Pedro Alvarez Cabral. Na początku XVI wieku również żeglarze francuscy dotarli do Ameryki w rejonie dzisiejszej Kanady.Portugalia, Hiszpania, Anglia i Francja to kraje, które przewodziły w dążeniach do odkrywania nowych lądów i szlaków handlowych. Dalekie wyprawy morskie bardzo poszerzyły wiedzę ówczesnych ludzi.

Szczególne znaczenie miała wyprawa zorganizowana przez będącego w hiszpańskiej służbie Portugalczyka, Ferdynanda Magellana. 20 IX 1519 roku wypłynął on z Hiszpanii jako dowódca pięciu okrętów w podróż dookoła świata. Opłynął Amerykę Południową i skierował się na Ocean Spokojny. Zginął na Filipinach w walce z tubylcami. Z pięciu okrętów pozostał w końcu tylko jeden o nazwie „Victoria”, który, płynąc pod komendą del Cano przez Ocean Indyjski i Atlantyk, dotarł w dniu 6 IX 1522 roku do Hiszpanii. Koszty tej wyprawy były duże. Z 265 marynarzy, którzy wypłynęli z Magellanem, powróciło tylko 18. Z pięciu okrętów przetrwał tylko jeden. Ale znaczenie tego przedsięwzięcia było wielkie. Potwierdziła się w praktyce teoria, że Ziemia ma kształt kuli. Okazało się też, że człowiek jest w stanie dotrzeć do każdego miejsca na Ziemi.

W wyniku wielkich wypraw i odkryć geograficznych doszło do wielu zasadniczych przemian, mających ogromny wpływ na dalsze losy świata. Ich następstwem był coraz większy przypływ egzotycznych towarów do Europy. W znaczny sposób zwiększały się też z każdym rokiem zasoby złota. Powodowało to ciągłe zmiany cen. Zmieniały się też z tego powodu

Rozpoczynał się okres podbojów kolonialnych polegający na dzieleniu zamorskich terytoriów na posiadłości portugalskie i hiszpańskie. Później do tej rywalizacji włączały się stopniowo Anglia, Francja i Holandia. Na zdobytych terenach zakładano miasta i osady na wzór europejski. Rozwijała się kultura białych osadników. Język portugalski i hiszpański był powszechnie używany (z czasem zaczęła się nim posługiwać ludność indiańska). Nastąpiło wymieszanie ras (białej i indiańskiej - metysi, białej z czarną [niewolnicy sprowadzani z Afryki] - mulaci).

Wielkie odkrycia doprowadziły do nagłego spotkania ludzi różnych kultur, będących na różnym poziomie rozwoju. Nie wszystkim takie spotkania wychodziły na dobre. Uwidoczniła się wtedy zdecydowana przewaga Europejczyków. Jej skutki miały się okazać tragiczne dla amerykańskich Indian i afrykańskich Murzynów.Skutki odkryć geograficznych dla:

Ludności tubylczej Europy

wyzysk wyniszczenie chorobami

przywleczonymi z Europy niewolnictwo kolonializm Nowy Świat włączony został w krąg

kultury zachodnioeuropejskiej

podział zdobyczy kolonialnych między Hiszpanię i Portugalię (później między inne państwa)

zmiana szlaków handlowych (ocean Atlantycki, Indyjski)

rozwój miast położonych na wybrzeżu atlantyckim (Lizbona, Antwerpia, Kadyks, Sewilla, Londyn)

napływ do Europy szlachetnych kruszców (złoto, srebro)

rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej

powstanie banków podział gospodarczy Europy na

część zachodnią (przemysł) i wschodnią (rolnictwo)

zmiana wyobrażeń o świecie rozwój handlu rozwój nauki rozpowszechniły się nowe uprawy i

nowe gatunki zwierząt

Renesans we Włoszech i w innych krajach europejskich

Na początku XVI wieku po wielkich odkryciach geograficznych nastąpił niespotykany dotychczas rozwój handlu i rzemiosła, dzięki czemu wzbogaciło się mieszczaństwo. W całej Europie nastąpił powrót do starożytnych ideałów piękna, czyli odrodzenie (w jęz. francuskim renaissance).

Zgodnie z prądem kulturalnym epoki - humanizmem zalecano:

- cieszyć się z piękna otaczającej przyrody,

- korzystać z dnia codziennego,

- uczyć się (nauka umożliwia wszechstronny rozwój człowieka).

Humaniści krytycznie odnosili się do wielu prawd wiary, władzy papieża i instytucji kościelnych, ale nie występowali przeciw religii.

Żyjącej na Półwyspie Apenińskim bogatej włoskiej arystokracji przestało w pewnym momencie wystarczać samo bogacenie się. Ludzie ci chcieli jak najbardziej uwidocznić swoją zamożność. Wznoszono więc wspaniałe pałace, które zdobiono świetnymi malowidłami, rzeźbami, obrazami. Oprócz rezydencji prywatnych powstawały w tym duchu również świątynie i budowle użyteczności publicznej. Działający wtedy artyści mieli duże pole do popisu. Wspierani finansowo przez możne rody Viscontich i Sforzów w Mediolanie, Gonzagów w Mantui, Medyceuszy we Florencji oraz rzymskich papieży wznieśli się na wyżyny swoich możliwości twórczych. Opiekunów literatury i sztuki nazywano mecenasami.

W takich warunkach kształtowała się nowa epoka w kulturze europejskiej, nazwana odrodzeniem albo renesansem. Jej początek przypada we Włoszech na koniec XIV wieku. W krajach Europy Zachodniej jest to wiek XV, w Polsce zaś mówi się o renesansie w odniesieniu do XVI wieku.

Epoka odrodzenia wyrażała się gwałtownym sprzeciwem wobec światopoglądu obowiązującego w średniowieczu.Sama nazwa odrodzenia oznaczała odnowienie zainteresowań antycznymi czasami starożytnej Grecji i Rzymu. Te kultury stały się dla twórców renesansu podstawowymi wzorami do naśladowania. Głównym prądem kulturalnym epoki był, jak wspomniano, humanizm, czyli przekonanie, że zainteresowanie twórców, filozofów, literatów itp. powinno skupiać się na ludziach i ich przeżyciach. Charakterystyczne dla czasów renesansu było wielkie zainteresowanie nauką i techniką, a także gwałtowny rozwój wszystkich dziedzin sztuki. W epoce renesansu powstały zachwycające do dziś obrazy i rzeźby.

W dziedzinie nauki na przełomie XV i XVI wieku najszybciej rozwijały się dyscypliny ścisłe (matematyka, fizyka, astronomia). Głównymi ośrodkami nauki były uniwersytety (Padwa, Bolonia, Paryż, Oksford, Cambridge), gdzie przybywali studenci z całej Europy. Najwybitniejszymi humanistami byli:Erazm z Rotterdamu

autor dzieła Pochwała głupoty, w którym udowadniał, że głupota przeszkadza w poznaniu prawdy

Tomasz More (Morus)

autor dzieła O najlepszym urządzeniu rzeczpospolitej i nowej wyspie Utopii, w którym ukazał idealne społeczeństwo, gdzie wszyscy są równi, całkowicie wolni i dążą do wszechstronnego rozwoju

Mikołaj Kopernik autor traktatu naukowego O obrotach sfer niebieskich. Stworzył teorię heliocentryczną (Ziemia krąży wokół Słońca)

Giordano Bruno twierdził, że nasz układ słoneczny nie jest jedyny we wszechświecie i że światów podobnych do naszego jest nieskończenie wiele

Jan Kepler odkrył, że planety poruszają się po orbicie

Szybkie rozprzestrzenianie się nowych prądów umysłowych było możliwe dzięki wynalezieniu druku. Około 1450 roku Jan Gutenberg z Moguncji wynalazł ruchomą czcionkę drukarską - był to jeden z najważniejszych wynalazków w dziejach.

W czasach renesansu było wielu wybitnych naukowców i twórców. Jednak żaden z nich nie dorównywał żyjącemu w latach 1452-1519, wszechstronnie uzdolnionemu, Leonardowi da Vinci. Był wspaniałym malarzem, wielkiej klasy rzeźbiarzem, biologiem, filozofem, architektem i wynalazcą. Znał się na anatomii, geometrii i mechanice. Wykonał szkice maszyny latającej i projekty turbiny. W wielu dziedzinach nawet o kilkaset lat wyprzedzał czasy, w których przyszło mu żyć.

Jego obraz „Mona Lisa” jest uważany powszechnie za najwybitniejsze dzieło malarskie wszech czasów. Równie znane jest inne jego dzieło pt. „Ostatnia wieczerza”. Bezcenny jest również znajdujący się w Muzeum Czartoryskich w Krakowie namalowany przez Leonarda da Vinci portret „Damy z gronostajem” (często używana jest nazwa „Dama z łasiczką”).

Poprzez architekturę, malarstwo i rzeźbę wypowiadał się drugi z wybitnych twórców włoskiego renesansu - Michelangelo Buonarroti (Michał Anioł). Był on projektantem olbrzymiej kopuły nad bazyliką św. Piotra w Rzymie. Wykonał niezwykłe malowidła na ścianach będącej częścią tej bazyliki Kaplicy Sykstyńskiej. Był też wspaniałym rzeźbiarzem. Nie mają sobie równych rzeźbione przez niego postacie, wśród których do najbardziej znanych należą posągi Dawida i Mojżesza.

Nie sposób wymienić wszystkich wybitnych twórców włoskiego renesansu. Warto jednak zapamiętać nazwiska malarzy: Rafael, Tycjan, Botticelli, Giorgione; rzeźbiarzy: Donatello i Ghiberti; architektów: Bramante, Alberti, Brunelleschi.

Moda na renesansową twórczość szybko rozprzestrzeniła się na inne kraje europejskie, gdzie uwidoczniły się talenty nie mniejsze niż na Półwyspie Apenińskim.

Na terenie Niderlandów działali renesansowi malarze: Hieronim Bosch i Pieter Bruegel. Znaną postacią niemieckiego odrodzenia był specjalizujący się w grafice i malarstwie Albrecht DÜrer.

Twórcy włoskiego renesansu i ich niektóre wybitne dziełaArtysta Wybitne dzieła

Leonardo da Vinci obraz „Mona Lisa” obraz „Ostatnia wieczerza” obraz „Dama z łasiczką” obraz „Św. Anna

Samotrzecia”

Michał Anioł projekt kopuły nad bazyliką św. Piotra

freski na ścianie Kaplicy Sykstyńskiej

rzeźba „Dawid” rzeźba „Mojżesz” rzeźba „Pieta”

Donato Bramante projekt bazyliki św. Piotra w

Rzymie prezbiterium i kopuła kościoła

S. Maria delle Grazie w Mediolanie

rozbudowa pałacu watykańskiego

Sandro Botticelli obraz „Narodziny Wenus”Rafael

obraz „Madonna Sykstyńska” obraz „Piękna ogrodniczka” portrety i freski w loggiach

Watykanu

Reformacja i kontrreformacja

W XVI w. dokonał się wielki rozłam w Kościele, który przeszedł do historii pod nazwą reformacji. Zanim do tego doszło, przez wiele państw europejskich przeszła fala krytyki stosunków panujących w Kościele. Nie podobał się ówczesnym ludziom styl życia duchownych, niewiele różniący się od sposobu życia świeckich, raziło nadmierne bogacenie się i wystawne życie ludzi zajmujących wysokie stanowiska kościelne. Wiele nieporozumień przyniosła również sprawa sprzedaży odpustów.

Odpust w Kościele katolickim oznacza darowanie kary za grzechy. Taki odpust dla siebie lub zmarłych można uzyskać po spełnieniu określonych przez kościelne prawo warunków.

W XVI wieku za sprawą papieża bardzo rozpowszechniło się nabywanie odpustów za pieniądze. Szczególnie widoczne było to w czasie budowy bazyliki św. Piotra w Rzymie. Ogromne wzburzenie wywołała w Niemczech wiadomość, że zebrane pieniądze nie będą przeznaczone na budowę bazyliki, ale na zakup kolejnego biskupstwa przez jednego z książąt Rzeszy.

W tym czasie pojawili się ludzie, którzy chcieli dokonać przemian w działalności Kościoła. Chcieli wprowadzać reformy, czyli zmiany na lepsze. Rozpoczynał się okres reformacji.

Reformacja - ruch religijno-społeczny w XVI-wiecznej Europie zmierzający do naprawy Kościoła.

Za początek reformacji uważa się wystąpienie Marcina Lutra w 1517 roku. Luter był niemieckim zakonnikiem. Po ukończeniu studiów został wykładowcą na uniwersytecie w Wittenberdze. Gwałtownie sprzeciwiał się sprzedaży odpustów, zwłaszcza tych, których udzielał papież za opłaty składane na budowę bazyliki św. Piotra.

31 X 1517 roku wywiesił on na drzwiach kościoła w Wittenberdze sformułowane przez siebie 95 tez przeciwko odpustom. To posunięcie wywołało ostre spory przedstawicieli Kościoła z Lutrem. W końcu papież rzucił na niego klątwę, a cesarz Karol V skazał go na banicję.

Obłożony klątwą Luter zyskał jednak wielu i niejednokrotnie bardzo potężnych zwolenników. Nie tylko nie odstąpił od swoich poglądów, ale ciągle jeszcze pogłębiał głoszoną naukę, opracowując w latach 1520-1521 plan reformy Kościoła. W swoim dziele Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego - o naprawie społeczeństwa chrześcijańskiego domagał się:

- likwidacji zakonów,

- przejęcia przez społeczeństwo dóbr kościelnych,

- zniesienia sakramentów z wyjątkiem chrztu i komunii,

- zniesienia celibatu.

Idee Lutra padły na podatny grunt:

- duchowieństwo do reformacji przyciągała możliwość założenia rodziny,

- książęta dostrzegali okazję do wyzwolenia się spod wpływów Kościoła i cesarza,

- szlachtę pociągała możliwość powiększenia majątków ziemskich kosztem dóbr kościelnych.

Najbardziej radykalnym reformatorem w Niemczech był Tomasz MÜnzer (czyt. Mincer). Pałał nienawiścią do władców, papiestwa i ówczesnego porządku. Zaczęli się również burzyć chłopi, którzy domagali się zmiany całego porządku społecznego. W 1524 roku wybuchła wojna chłopska, ostro potępiona przez Lutra i szlachtę.

Rozpoczęty przez Lutra ruch reformatorski starano się zahamować, przede wszystkim z pomocą cesarza i papieża. Nie powstrzymało to jednak działań reformatorskich, ale jeszcze bardziej je spotęgowało. Doszło do wieloletnich morderczych wojen religijnych na terenie Niemiec zakończonych dopiero pokojem podpisanym w Augsburgu w 1555 roku. Naczelnym hasłem tego traktatu było: „cuius

regio, eius religio”. Oznaczało to: czyja władza, tego religia, czyli że religia wyznawana przez władcę obowiązywała również jego poddanych. Tak było w odniesieniu do krajów niemieckich, ale reformacja objęła swoim zasięgiem również inne państwa - Czechy, Węgry, Anglię, Francję, Niderlandy, kraje skandynawskie. Kształtowały się wówczas niezależne od papieża organizacje kościelne. Niektóre funkcjonują do dnia dzisiejszego jako Kościoły protestanckie.

Oprócz Marcina Lutra byli jeszcze inni reformatorzy Kościoła. Bardzo znaczącą postacią był Jan Kalwin, twórca wyznania nazwanego kalwinizmem, który zmuszony do opuszczenia rodzinnej Francji osiedlił się w szwajcarskiej Genewie. Był jednym z tych, którzy tworzyli Kościół ewangelicko-reformowany i wprowadzali w życie bardzo surowe zasady postępowania, potępiając wszelką działalność rozrywkową, gry hazardowe, tańce i zabawy.

Innym reformatorem Kościoła okazał się angielski król Henryk VIII. Wypowiedział on w 1534 roku posłuszeństwo papieżowi, zerwał wszelkie związki z Rzymem i sam ogłosił się zwierzchnikiem angielskiego Kościoła. Za panowania jego następcy przeprowadzono kolejną reformę tego Kościoła w duchu protestanckim, nawiązując do nauki Lutra.

Skutki reformacji:

Pozytywne Negatywne

wprowadzono zasady studiowania Pisma Świętego

wielki rozłam w chrześcijaństwie

wprowadzono zasady etyki protestanckiej (za grzech główny uznano lenistwo, co miało wpływ na rozwój gospodarczy państw, nie potępiano bogacenia się)

W celu powstrzymania reformacji w ramach Kościoła katolickiego podjęto zdecydowane działania. W Trydencie od 1545 do 1563 roku toczyły się obrady soboru, podczas których szczegółowo omawiano sprawy wiary i organizacji Kościoła. Tym samym rozpoczynał się okres kontrreformacji.

Uchwały soboru trydenckiego:

- potępiono Lutra i głoszone przez niego poglądy,

- ustalono obowiązujące wiernych wyznanie wiary,

- potwierdzono, że papież jest głową Kościoła i najwyższym autorytetem w sprawach religijnych,

- uporządkowano administrację kościelną,

- wzmocniono dyscyplinę kościelną,

- opracowano Indeks ksiąg zakazanych.

Kontrreformację przeprowadzano różnymi metodami. Starano się bardziej zdyscyplinować duchownych. Ograniczano swobodę druku dla pism protestanckich. Wznowiono działalność sądów inkwizycyjnych. W niektórych krajach stosowano przymus wyznaniowy. Obok soboru trydenckiego decydującą rolę w odrodzeniu katolicyzmu odegrał nowy zakon założony przez Ignacego Loyolę (czyt. lojolę), zakon jezuicki. Organizował on rekolekcje i misje

W wyniku podjętych starań udało się jeśli nie całkowicie wygasić, to przynajmniej wyhamować postępy reformacji, ale w niektórych przypadkach przywrócenie katolicyzmu okazało się niemożliwe. Można to powiedzieć w odniesieniu do części Niemiec, Anglii, Niderlandów, krajów skandynawskich.

Najważniejsze daty i wydarzenia z okresu reformacji

Data Wydarzenie1517 Publiczne wystąpienie Marcina Lutra w Wittenberdze.1534 Król Anglii Henryk VIII zrywa z Kościołem rzymskokatolickim.1536 Jan Kalwin przeprowadza reformę Kościoła w Genewie.1545-63 Obrady soboru trydenckiego1555 Podpisanie pokoju w Augsburgu i zakończenie długoletnich wojen

religijnych w Niemczech

Gospodarka europejska w XVI wieku

Nastąpiło udoskonalenie narzędzi produkcji. W sukiennictwie pojawił się warsztat tkacki. Wprowadzono koło wodne poruszane siłą spadającej wody (a nie, jak w średniowieczu, prądem rzeki). Zastosowano je w górnictwie (dzięki niemu można było kopać głębsze szyby górnicze i docierać do obfitszych złóż) i hutnictwie (co umożliwiło wytworzenie wysokich temperatur przy wytopie metali, dzięki czemu zwiększyła się produkcja żelaza i stali). W rolnictwie udoskonalono konstrukcję pługa, a sierp zastąpiono kosą.

W XVI w. do Europy zaczęły docierać duże ilości srebra i złota z Ameryki. Wynikiem nadmiaru pieniędzy na rynku była inflacja - spadek wartości pieniądza i wzrost cen towarów. Na Zachodzie właściciele ziemscy pobierali od chłopów czynsz. Inflacja sprawiła, że ich dochody zaczęły się zmniejszać. W wyniku podnoszenia opłat za użytkowanie ziemi wielu drobnych gospodarzy było zmuszonych porzucić uprawę roli.

W Anglii od XVI w. coraz popularniejsza stawała się hodowla owiec. Bogaci hodowcy zdobywali i przeznaczali na pastwiska coraz większe obszary, wykupując ziemie, które dotychczas były użytkowane przez wszystkich członków gminy. Zjawisko to zwano ogradzaniem pól. Ubodzy chłopi, pozbawieni możliwości korzystania z ziemi, podejmowali pracę u bogatych hodowców, przenosili się do miast, lub - od XVII w. - wyjeżdżali do kolonii.

W wyniku zmniejszania obszaru pól uprawnych, a co za tym idzie, produkcji rolnej, kraje zachodnioeuropejskie musiały sprowadzać żywność z Europy Środkowej, dokąd z kolei wysyłano wyroby rzemieślnicze i artykuły luksusowe. Poszczególne regiony wyspecjalizowały się w określonych dziedzinach (produkcja przemysłowa lub rolna), przestały więc być samowystarczalne. Na wschód od Łaby wzrost cen żywności doprowadził do rozwoju folwarków i stałego zwiększania pańszczyzny.

Kolonie stały się nowymi rynkami zbytu, a przywożone z nich surowce były tańsze od dotychczas stosowanych. Zmieniły się zasady sprzedaży produktów - nie wykonywano ich już na indywidualne zamówienie klienta, ale w dużych seriach. Aby zmniejszyć koszty produkcji i zwiększyć wydajność pracy, przedsiębiorcy dostarczali uboższym rzemieślnikom lub chłopom surowców i środków potrzebnych do wytworzenia produktów, a następnie zajmowali się ich zbytem ( system nakładczy). System nakładczy okazał się mniej kosztowny od produkcji cechowej, a nakładcy nie byli związani przepisami obowiązującymi w organizacji cechowej (ustalaniem ceny przez władze cechowe czy ograniczeniem liczby wyrobów). Z czasem rozproszone warsztaty zastępowano jednym zakładem produkcyjnym -manufakturą, gdzie zatrudniano pracowników najemnych.

Tak powstawał nowy system ekonomiczny - kapitalizm. W systemie tym surowce i narzędzia należą do osób prywatnych, dla których pracują robotnicy najemni. Mają oni prawo porzucić pracę - inaczej niż w feudalizmie, w którym chłop był zależny od pana. W kapitalizmie panuje wolna konkurencja, a o ilości i jakości produkcji, cenach towarów i płacach decyduje zapotrzebowanie na te towary.

Warunkiem rozwoju gospodarki rynkowej jest istnienie kapitału, czyli zasobów przeznaczanych na produkcję i handel, a nie na własne spożycie. W państwach, które miały zamorskie kolonie, powstawał kapitał handlowy (kupiecki). Zmieniła się rola banków, które już nie tylko udzielały pożyczek i wypłacały pieniądze na podstawie weksli, ale też handlowały kapitałem pieniężnym. Pojawiły się banknoty. Początkowo był to rodzaj weksla (dokumentu, który gwarantuje wypłacenie okazicielowi danej kwoty przez wystawcę), później, dzięki gwarancjom państwa, stały się środkiem płatniczym i zaczęły zastępować pieniądz metalowy.

Od XVI w. centrum handlu europejskiego zaczęło się przenosić znad Morza Śródziemnego nad Morze Północne i Atlantyk. Transport drogą morską był (aż do wynalezienia kolei) szybszy i mniej kosztowny niż drogą lądową. Aby powiększyć zyski, kupcy tworzyli kompanie handlowe - spółki, które uzyskiwały wyłączność (monopol) na handel w określonym miejscu.

Początki demokracji szlacheckiej w PolsceOd końca XIV wieku wzrosło w Polsce znaczenie stanu szlacheckiego. Kolejni królowie (od Ludwika Andegaweńskiego do przedstawicieli Jagiellonów) przyznawali szlachcie przywileje - szczególne prawa wydawane w celu zapewnienia sobie poparcia szlachty. Kolejne ustępstwa władców:

a) za zagwarantowanie uznania praw do korony polskiej jednej z córek Ludwik Węgierski zwolnił szlachtę od podatku - z wyjątkiem 2 gr z łanu - przywilej koszycki z 1374 r. (nazwy przywilejów pochodzą od nazw miejscowości, w której były wydawane);

b) za uzyskanie zgody na przyznanie następstwa tronu dla swych synów Władysław Jagiełło zapewnił szlachcie nienaruszalność dóbr ziemskich oraz wydał zakaz więzienia jej bez nakazu sądowego - przywileje: czerwiński 1422 r. i jedlneńsko-krakowski 1430 r.;

c) Kazimierz Jagiellończyk w celu nakłonienia szlachty do wzięcia udziału w wojnie przeciw Krzyżakom zapewnił, iż bez zgody sejmików ziemskich nie będą ustanawiane nowe prawa, podatki i zwoływane pospolite ruszenie - przywileje cerekwicko-nieszawskie z 1454 r.;

d) Jan Olbracht w związku z wyprawą mołdawską wydał przywilej, którego postanowienia dotyczyły m.in.: zwolnienia szlachty od ceł za własne towary, zakazu posiadania dóbr

ziemskich przez mieszczan oraz ograniczenia wyjścia synów chłopskich ze wsi (przywiązanie chłopa do ziemi) - przywilej piotrkowski z 1496 r.;

e) Aleksander Jagiellończyk na sejmie w Radomiu w 1505 r. wydał ustawę „Nihil novi” (nic nowego) zakazującą królowi wydawania nowych ustaw bez zgody senatu i posłów.

Przywileje szlacheckie stanowiły podstawę przewagi szlachty nad innymi stanami (mieszczaństwem i chłopami) i jej współudziału w rządzeniu państwem. Uzyskanie przez szlachtę wpływu na najważniejsze decyzje państwowe (nowe prawa, podatki, decyzje o wojnie i pokoju) spowodowało wykształcenie w Polsce formy rządów nazwanej demokracją szlachecką. Stan szlachecki wywalczył sobie w Rzeczypospolitej pełnię praw i wolności, a monarcha (król) zrezygnował z części swoich uprawnień, dzieląc się swoją władzą ze szlachtą.

W XVI wieku szlachta posiadała: prawo do elekcji (wyboru) króla, udziału w sejmikach ziemskich i posłowania na sejm, prawo do sprawowania urzędów i godności. Początkowo szlachta zbierała się na sejmikach ziemskich, czyli zjazdach całej szlachty danej ziemi, aby obradować nad podatkami, spisywać miejscowe prawa zwyczajowe, sprawować sądy. Z czasem (od 1454 roku) uprawnienia sejmików ogromnie wzrosły, a panujący odwoływali się do ich decyzji (np. za rządów Władysława Jagiełły uchwaliły nadzwyczajne podatki na wykupienie ziemi dobrzyńskiej z rąk Krzyżaków).

Uprawnienia sejmików ziemskich dotyczyły również: wybierania posłów na sejm walny i ustalania instrukcji dla posłów (sejmik przedsejmowy), odbierania relacji posłów z obrad sejmowych (sejmik relacyjny), sprawowania rządów podczas bezkrólewia (sejmiki kapturowe - czarny kaptur był oznaką żałoby).

Od końca XV wieku (rok 1493) wykształcił się w Polsce sejm walny, czyli zjazd przedstawicieli szlachty wyłonionych na sejmikach ziemskich i zaopatrzonych w tzw. instrukcje (zalecenia otrzymane na sejmikach).

Sejm walny (słowo „walny” oznaczało „silny”) składał się z „trzech stanów sejmujących”:

- senatu (rada królewska złożona z możnowładców),

- króla,

- izby poselskiej (posłowie - przedstawiciele sejmików ziemskich).

Sejm walny uchwalał ustawy, podatki, zwoływał pospolite ruszenie, zawierał traktaty pokojowe i przymierza, kontrolował skarb, podejmował uchwały większością głosów. Tylko król miał prawo zwoływać wspólny zjazd izby poselskiej i senatu oraz zatwierdzać projekty

ustaw. Ustawa „Nihil novi” przyznała sejmowi walnemu najważniejszą rolę w państwie, ponieważ tylko sejmy mogły stanowić nowe prawa!

Oprócz sejmów walnych istniały także sejmy: konwokacyjny, zwoływany w okresie bezkrólewia - ustalał miejsce i czas elekcji; koronacyjny, zwoływany do Krakowa, w czasie którego odbywała się koronacja.

Sejm zwyczajny zwoływany był co dwa lata na okres 6 tygodni, najczęściej do Piotrkowa, Krakowa, Grodna lub Warszawy.

Udział przedstawicieli stanu szlacheckiego na sejmach i sejmikach doprowadził do rozwoju parlamentaryzmu w Polsce. Parlament to organ przedstawicielski, złożony z senatu i izby poselskiej (lub tylko z jednej izby), w Polsce tego okresu nazywany parlamentem szlacheckim, gdyż tylko szlachta miała prawo do zasiadania w nim.

Przywileje szlacheckie doprowadziły do uzyskania wpływu „narodu szlacheckiego” na decyzje ogólnopaństwowe, co w istocie oznaczało, że ten stan był prawdziwym gospodarzem Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Powstanie folwarku szlacheckiego

Folwark to duże gospodarstwo rolne, którego produkcja była przeznaczona głównie na zbyt. W XVI w. podstawą prowadzenia i dochodów folwarku była uprawa zbóż.

Od czasu zdobycia za Kazimierza Jagiellończyka dostępu do Bałtyku rozwinął się spław zboża Wisłą do portu w Gdańsku. Polskie zboże było chętnie kupowane i osiągało wysokie ceny w Zachodniej Europie.Szlachta dążyła do produkowania jak największej ilości zboża, co przynosiło jej wielkie zyski. W ten sposób rozszerzano obszar upraw rolnych i powiększano folwarki. Wzrost produkcji rolnej odbywał się głównie przez obsiewanie nieużytków, karczowanie lasów, oraz przez wykupywanie ziemi od sołtysów lub przenoszenie chłopów na ziemie mniej urodzajne. Drugim sposobem zwiększania produkcji zboża było podnoszenie ilości dni bezpłatnej i przymusowej robocizny chłopów na gruntach folwarcznych (tzw. pańszczyzny). W 2. połowie XVI wieku wymiar pańszczyzny wynosił przeciętnie od 1 do 3 dni w tygodniu pracy „na pańskim”.

Ruch egzekucyjnyW XVI wieku polska szlachta miała wypracowany w ciągu wielu lat program politycznego działania, który nazwano ruchem egzekucyjnym. Zwolennicy tego programu twierdzili, że ponad wszelką władzą w państwie powinno stać prawo. Domagali się też przywrócenia

prawa tam, gdzie według nich zostało ono pominięte, bądź też nie było w całej pełni przestrzegane.W ramach ruchu egzekucyjnego jedną z najważniejszych spraw była nienaruszalność dóbr królewskich. Te dobra królewskie, które wcześniej zostały rozdane lub wydzierżawione możnowładcom, miały być odzyskiwane. Kolejnym założeniem ruchu egzekucyjnego był zakaz sprawowania przez jedną osobę wielu ważnych stanowisk i funkcjipaństwowych. Żądano ograniczenia przywilejów Kościoła i domagano się nałożenia podatków na duchowieństwo. Planowano ujednolicenie prawa we wszystkich ziemiach pozostających pod panowaniem Jagiellonów. Szczególnie chodziło tu o podpisanie unii realnej łączącej w ścisły sposób Polskę z Litwą.

Po kilkuletnim wahaniu król postanowił włączyć się do ruchu egzekucyjnego. Dzięki temu w czasie obrad sejmów pomiędzy rokiem 1562 a 1569 przeprowadzono wiele ważnych reform ustrojowych.

Reformowanie - działalność mająca na celu dokonanie zmian na lepsze.

Ustrój państwa - sposób rządzenia państwem.

Unieważniono wiele zastawów i darowizn dóbr królewskich. Opodatkowano dochody duchowieństwa. Poczyniono zmiany w działalności skarbu państwa. Wydano ponownie zakazy łączenia w jednym ręku kilku ważnych stanowisk państwowych. Wymuszone przez ruch egzekucyjny uporządkowanie gospodarki w królewszczyznach doprowadziło do uchwalenia na sejmie specjalnego funduszu - 1/4 dochodów w królewszczyznach. Była to tzw. kwarta, decyzją sejmu przeznaczona na dofinansowanie wojska koronnego - wojsko kwarciane. Ruch egzekucyjny był przykładem funkcjonowania demokracji szlacheckiej.

Najważniejszym jednak osiągnięciem króla i ruchu egzekucyjnego była unia realna Polski z Litwą.

Pierwsze wolne elekcje

elekcja Henryka Walezego

7 lipca 1572 roku umarł bezpotomnie ostatni król z dynastii Jagiellonów, Zygmunt August. Jeszcze za życia króla postanowiono, że wyboru nowego króla dokona szlachta w drodze tzw. wolnej elekcji. Określenie „elekcja viritim”(„mąż w męża”) oznaczało, że w wyborach nowego władcy mógł uczestniczyć osobiście każdy polski i litewski szlachcic. Na okres bezkrólewia najwyższą władzę w państwie powierzono interreksowi - prymasowi (tu: Jakub Uchański). W styczniu 1573 r. zwołano sejm konwokacyjny (sejm zwoływany podczas bezkrólewia, mający za zadanie zabezpieczyć państwo do czasu

wyboru króla, ustalić termin elekcji i sformułować pacta conventa). Na miejsce elekcji wybrano Kamień pod Warszawą.

O tron starali się m.in. Iwan IV Groźny - car Rosji, Ernest Habsburg - syn cesarza, Henryk książę d’Anjou de Valois (Henryk Walezy) - brat króla Francji. W maju 1573 r. sejm elekcyjny spośród wielu kandydatów wybrał Henryka Walezego. Jednak warunkiem objęcia przez niego tronu było zaprzysiężenie najważniejszych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej:

- król nie może wprowadzić dziedziczności tronu,

- powinien zwoływać sejm co 2 lata,

- musi przestrzegać wszystkich przywilejów szlacheckich,

- nie może bez zgody sejmu powołać pospolitego ruszenia, nakładać podatków, wypowiadać wojny i zawieraćpokoju,

- szlachta miała prawo wypowiedzieć królowi posłuszeństwo, gdyby nie dotrzymał któregoś ze zobowiązań.

Pierwszym królem, który te zobowiązania podpisał, był Henryk Walezy, dlatego też dokument nazwano artykułami henrykowskimi (każdy król elekcyjny musiał te artykuły podpisać - były stałe). Oprócz tych artykułów przyszły król musiał podpisać pacta conventa, czyli osobiste zobowiązania wobec Królestwa (były one indywidualne dla każdego króla - np. Henryk Walezy miał poślubić Annę Jagiellonkę). Panowanie pierwszego króla elekcyjnego trwało krótko, opuścił Polskę, aby objąć tron we Francji.

Artykuły henrykowskie

1. Tron w Polsce nie jest dziedziczny. Król nie może wyznaczyć następcy. Po jego śmierci musi się odbyć wolna elekcja.

2. Król nie może wyprowadzić pospolitego ruszenia poza granice kraju.

3. Król ma obowiązek zwoływać sejm nie rzadziej niż co dwa lata.

4. Król powinien strzec pokoju między poddanymi wyznającymi różne religie.

5. Król ma obowiązek utrzymania wojska kwarcianego.

6. O wojnie i pokoju król może decydować tylko w porozumieniu z sejmem.

7. Przy podejmowaniu ważnych decyzji król powinien radzić się otaczających go senatorów.

8. W razie nieprzestrzegania przez władcę obowiązujących go praw poddani mogą mu wypowiedzieć posłuszeństwo.

Tego typu zobowiązania mieli podpisywać wszyscy wybierani elekcyjnie władcy.

Elekcja Stefana Batorego (1576-1586)

Po ucieczce Henryka Walezego szlachta 15 XII 1575 r. okrzyknęła królem Annę Jagiellonkę, przeznaczając jej na męża księcia Siedmiogrodu, Stefana Batorego (1 V 1576 r. odbył się jej ślub z Batorym).

Batory szybko pokazał, że nie jest królem „malowanym”, jak sam o sobie mówił. W 1577 roku, w wyniku działań wojennych, doprowadził do tego, że Gdańsk uznał jego królewską władzę. Jeszcze w 1576 roku zmarł cesarz Maksymilian II. Rozsypało się tym samym misternie montowane przymierze cesarza z Moskwą, co dla Batorego oznaczało dużą ulgę w przededniu planowanej wojny Rzeczypospolitej z Rosją o Inflanty, które car Iwan IV Groźny zajął prawie w całości w latach 1575-1577. Batory przeprowadził reformę wojskową: unowocześnił armię polską, tworząc piechotę wybraniecką, zaangażował oddziały saperskie do budowy mostów, sypania umocnień i drążenia podkopów. Kazał przygotować mapy, które ułatwiały prowadzenie walk na nieznanym terenie.

Wojna z Rosją

Wojna Rzeczypospolitej z Rosją trwała od roku 1579 do 1582. W 1579 roku Polacy zdobyli Połock. W 1580 roku wojska Batorego zajęły Wielkie Łuki, Chołm i Woroniec. W 1581 roku Batory uderzył na Psków, którego jednak nie udało się zdobyć. Rozpoczęto tam rokowania, które w 1582 roku doprowadziły do podpisania układów w Jamie Zapolskim. Postanowiono tam, że między Rzeczpospolitą a Rosją nastąpi 10--letni rozejm w działaniach wojennych. Rosja zwróciła Rzeczypospolitej zajęte wcześniej Inflanty i zrzekła się ziemi połockiej. Kraj ten w wyniku działań wojennych i akcji podejmowanych przez Szwedów został na ponad 120 lat odepchnięty od wybrzeży bałtyckich.

Obcy i polscy mistrzowie polskiego renesansu

Imię i nazwisko twórcy

Narodowość Dziedzina nauki lub sztuki

Najważniejsze dzieła

Franciszek Florentczyk

Włoch Architekt Nisza nagrobka Jana Olbrachta w wawelskiej katedrze.Przebudowa zamku królewskiego na Wawelu.

Bartolomeo Berrecci

Włoch Architekt, rzeźbiarz

Prace przy przebudowie zamkukrólewskiego na Wawelu.Budowa kaplicy Zygmuntowskiej.

Hans Dürer Niemiec Malarz Freski w klasztorze Cystersów w Mogile.

Ilustracje modlitewników dla Zygmunta I i Bony.Portret biskupa Tomickiego w krużgankach klasztoru Franciszkanów.

Mikołaj Rej Polak Poeta i prozaik Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a PlebanemWizerunek własny żywota człowieka poczciwego

Jan Kochanowski Polak Poeta Hymn: Czego chcesz od nas, Panie... PieśniOdprawa posłów greckichPieśń świętojańska o sobótceTreny

Andrzej Frycz Modrzewski

Polak Pisarz polityczny

O poprawie Rzeczypospolitej

Mikołaj Kopernik

Polak astronom, znał się na ekonomii, medycynie, prawie, filozofii, geografii, kartografii, poezji, malarstwie

De revolutionibus orbium coelestium(„O obrotach sfer niebieskich”)

Reformacja i kontrreformacja w Polsce

Ważne wydarzenia polityczne i społeczne w Europie zawsze miały wpływ na to, co działo się w Polsce. Nie inaczej było również w przypadku reformacji, której początek dało publiczne wystąpienie Marcina Lutra w 1517 roku.

Podobnie jak to miało miejsce w wielu innych krajach, również w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim uwidoczniła się w XVI wieku duża niechęć znacznej części ludności do Kościoła. Przyczyn tego stanu rzeczy było wiele. Niewygodna dla tych, którzy żyli z rolnictwa była pobierana przez Kościół dziesięcina. Raziło wielkie bogactwo Kościoła i jego najwyższych dostojników. Nie podobał się sposób życia duchownych. Bardzo krytycznie oceniano ich poziom intelektualny. Drażniły uzyskiwane przez Kościół przywileje, zwłaszcza te, które zwalniały duchowieństwo z obowiązku płacenia podatków. Strach budziły uprawnienia sądów kościelnych i ich postępowanie wobec osób świeckich. Krytykowano posługiwanie się podczas odprawiania nabożeństw i sporządzania dokumentów kościelnych niezrozumiałą dla wiernych łaciną. Coraz częściej domagano się tłumaczenia Biblii na język polski.

Te i inne czynniki powodowały, że działania reformacyjne zyskały na ziemiach polskich dużą popularność. Religijne „nowinki” przyjmowały się zarówno wśród mieszczan, jak i wśród szlachty. Podatni na nie byli też niektórzy księża i zakonnicy.

Nauka Lutra rozpowszechniła się na dużą skalę na terenie Prus Królewskich i w Wielkopolsce. Jej zwolenników nie brakowało też w innych regionach kraju.

Jeszcze większą popularność zyskał sobie zarówno w Polsce, jak i na Litwie kalwinizm. W połowie XVI wieku znaczna część szlachty upodobała sobie to wyznanie, odchodząc od idei niemieckiego luteranizmu. Można było już wtedy dostrzec oznaki kształtowania się Kościoła kalwińskiego w Polsce. Wyznanie to stało się też bliskie tzw. „braciom czeskim”. Byli to przybyli z Czech zwolennicy czeskiego reformatora Jana Husa, którego za podejmowane próby naprawy Kościoła spalono w 1415 roku na stosie.

W latach 1562-1565 doszło do podziału polskiego Kościoła kalwińskiego. Wyodrębnił się wtedy zbór większy kalwiński i zbór mniejszy ariański. Arianie, których nazywano też „braćmi polskimi” nawiązywali w swoich naukach do początków chrześcijaństwa. Sprzeciwiali się podstawowym dogmatom, czyli prawdom głoszonym przez Kościół katolicki. Nie uznawali przede wszystkim dogmatu o Trójcy Świętej. Opowiadali się za udzielaniem sakramentu chrztu osobom dorosłym. Byli zwolennikami równości i sprawiedliwości społecznej oraz przeciwnikami jakichkolwiek wojen.

Luteranizm i kalwinizm objęły swoim zasięgiem znaczną część ludności. Nowe wyznanie przyjęli nie tylko liczni mieszczanie, ale też mniej więcej co szósty szlachcic. Wśród protestantów byli przedstawiciele najznakomitszych polskich i litewskich rodów magnackich.

Przez pewien czas ważyły się losy Kościoła katolickiego w Polsce. Jednak widoczny brak jedności w działaniach polskich protestantów mocno hamował działania reformacyjne. Przyjęcie przez polskich duchownych oraz króla i senat postanowień uchwalonych na soborze trydenckim (trwał od 1545 do 1563 roku) oznaczało rozpoczęcie działań kontrreformacyjnych. Bardzo aktywną działalność w tym względzie podejmowali kolejni papiescy nuncjusze oraz warmiński biskup (późniejszy kardynał) Stanisław Hozjusz. Ich działania ułatwiały te postanowienia soboru, które mówiły o zdyscyplinowaniu duchownych i konieczności kształcenia księży w seminariach w celu podniesienia poziomu intelektualnego ludzi decydujących o losach Kościoła. Szlachtę uspokoiła trochę obietnica, że starostowie nie będą się zajmowali wykonywaniem wyroków sądów kościelnych dotyczących wyznawania wiary i składania dziesięciny.

W 1564 roku kardynał Hozjusz sprowadził na ziemie polskie zakon jezuitów, których król Zygmunt August otoczył troskliwą opieką. W następnych latach zakon ten w znacznym stopniu opanował polskie szkolnictwo, kształtując u wychowanków swoich szkół poglądy zgodne z prawdami głoszonymi przez Kościół.

Wojny o Inflanty w XVI wiekuW 1561 r. w Wilnie wielki mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych Gotard Kettler złożył hołd lenny królowi polskiemu, sekularyzował zakon, a ziemie włączone zostały do Rzeczypospolitej. Gotard Kettler został świeckim (luterańskim) księciem, otrzymując jako dziedziczne księstwo Kurlandii i Semigalii w lennej zależności od Rzeczypospolitej. Rozpoczęła się wojna o Inflanty zwana wojną o dominium Maris Baltici, czyli o panowanie na Morzu Bałtyckim.

Zygmunt August prowadził wojnę siłami litewskimi, próbował zbudować polską flotę tzw. kaperską, którą organizował gdańszczanin Mateusz Scharping w sile około 30 okrętów. Wobec braku pieniędzy Litwa ponosiła porażki - 1563 r. utraciła Płock, północne Inflanty (Estonia) zajęła Szwecja. Pierwszy etap wojny o Inflanty zakończył się w 1570 r. pokojem w Szczecinie. Nastąpił rozbiór Inflant i zapewniona została swoboda żeglugi narewskiej (szczególnie niekorzystne dla Litwy). Od momentu zawarcia unii realnej polsko-litewskiej w 1569 r. Inflanty stały się problemem już nie tylko Litwy, ale też Korony. Po pokoju szczecińskim Rzeczpospolita zawarła rozejm z Moskwą, który był w czasie bezkrólewi przedłużany. Kandydatura moskiewska w czasie bezkrólewi miała wielu zwolenników, ostatecznie w żadnej elekcji przedstawiciel dynastii Rurykowiczów nie zyskał powszechnej aprobaty.

Nowy etap w wojnie o Inflanty przypada na czas panowania Stefana Batorego. Wojna o Inflanty z lat panowania Batorego przebiegała w trzech etapach: 1579 r. Polacy zdobyli Połock, nastąpił atak na Czernihów i Smoleńsk, 1580 r. zdobyte na terenie moskiewskim Wielkie Łuki, 1581 r. rozpoczęcie oblężenia Pskowa bronionego przez Iwana Szujskiego. Przy mediacji nuncjusza papieskiego Antonia Possevino (car Iwan IV Groźny obiecywał przejście na katolicyzm) między Rzeczpospolitą a Rosją w 1582 r. podpisany został rozejm w Jamie Zapolskim. Był on korzystny dla strony polsko-litewskiej: Rosjanie opuścili zamki w Inflantach, zrzekli się na korzyść Rzeczypospolitej Połocka i Wieliża. W 1583 r. Szwedzi zajęli Narwę przerywając handel narewski.

Wazowie na tronie polskim

W 1586 r., po dziesięcioletnich rządach, zmarł król Stefan Batory. Trzecie już bezkrólewie przebiegało w atmosferze rywalizacji dwóch potężnych obozów: zwolenników Habsburgów, popieranych przez część magnaterii z potężną rodziną Zborowskich i przeciwników związku z Niemcami, na czele których stał dawny wróg Zborowskich, potężny kanclerz wielki koronny Jan Zamojski. Elekcja była rozbita. Część szlachty wybrała na króla z inicjatywy Anny Jegiellonki królewicza szwedzkiego Zygmunta III Wazę, a część szlachty i magnaterii arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Kandydaturę królewicza szwedzkiego poparł Zamojski. Wspólnie z pospolitym ruszeniem szlacheckim

przeciwstawił się Maksymilianowi, który nie opanował Krakowa, a na Śląsku w bitwie pod Byczyną (1588) został pokonany i dostał się do niewoli Zamoyskiego.

W 1587 r. przybył do Polski Zygmunt III Waza (1587-1632) i koronował się na króla. Wielu polityków liczyło na przyszłą unię personalną polsko-szwedzką i skuteczne przeciwstawienie się Moskwie. Zygmunt III Waza w swoich paktach konwentach przyrzekł włączenie do Polski Estonii.

Na czas panowania Zygmunta III Wazy przypadła akcja kontrreformacyjna w Rzeczypospolitej, której patronował sam król, gorący zwolennik katolicyzmu. Miała także miejsce wojna domowa między zwolennikami wzmocnienia władzy królewskiej a przeciwnikami zmian ustrojowych w naszym państwie zwana rokoszem sandomierskim, albo Zebrzydowskiego. Konsekwencją było osłabienie autorytetu króla i znaczenia szlachty a wzrost wpływów magnaterii.

Wojny Rzeczypospolitej z sąsiadami w XVII wieku

Wojny z Moskwą - problem kozacki w Rzeczypospolitej

Śmierć w Wielkim Księstwie Moskiewskim w 1584 r. cara Iwana IV Groźnego, a następnie jego syna Fiodora (1598) - ostatnich Rurykowiczów, wstąpienie na tron Borysa Godunowa i carów Szujskich - otwiera w dziejach Rosji okres walk wewnętrznych o władzę i czasy potężnego kryzysu społeczno-polityczno-gospodarczego. Taką sytuację próbowali wykorzystać niektórzy magnaci litewscy, np. kanclerz wielki litewski Lew Sapieha, próbując wejść w porozumienie z bojarami moskiewskimi w celu zawarcia unii personalnej Rzeczypospolitej z Moskwą. Plany te nie powiodły się.

Lata 1603-1613 to okres tzw. „dymitrad”, czyli interwencji polskich w Moskwie. Na lata 1603-1605 przypadają interwencje magnatów polskich: Wiśniowieckich, Mniszchów i osadzenie Dymitra I Samozwańca na tronie moskiewskim. Nieoficjalne wsparli akcję jezuici (ewentualna unia kościelna prawosławia z Rzymem) i król Zygmunt III Waza (Dymitr Samozwaniec obiecał mu ziemie Smoleńską i Siewierską). Po wybuchu w Moskwie powstania antypolskiego rządy Dymitra I Samozwańca zostały obalone. Carem spontanicznie wybrany został bojar Wasyl Szujski. Pojawienie się drugiego Dymitra Samozwańca spowodowało kolejną wyprawę magnacką na Moskwę. W 1609 r., po zawarciu układu szwedzko-rosyjskiego wymierzonego w Polskę (trwająca wojna polsko-szwedzka w Inflantach), rozpoczęła się oficjalna interwencja królewska w Moskwie. Wojska królewskie rozpoczęły oblężenie Smoleńska. Celem akcji polskiej było podporządkowanie państwa moskiewskiego (carem Zygmunt III Waza). W 1610r. hetman Stanisław Żółkiewski w bitwie pod Kłuszynem pokonał wojska rosyjskie idące z odsieczą dla Smoleńska. Bojarzy moskiewscy pod wrażeniem klęski usunęli z tronu Szujskiego i

zgodzili się, by carem został syn Zygmunta III Wazy, królewicz Władysław, który miał przejść na prawosławie, a między obu państwami miał być zawarty pokój bez strat terytorialnych, urzędy w Moskwie miały być obsadzane wyłącznie przez Rosjan. Warunki nie zostały przyjęte przez króla Zygmunta III, który chciał tronu moskiewskiego dla siebie, co było z kolei nie do przyjęcia dla bojarów moskiewskich. W państwie moskiewskim wybuchło wielkie powstanie antypolskie (przywódcy Kuźma Minin i kniaź Dymitr Pożarski). W 1611 r. wojska polskie zdobyły Smoleńsk, mimo kilku prób pomocy dla polskiej załogi na Kremlu Polacy zostali wybici. Interwencja polska i rabunki wojsk i szlachty polskiej potęgowały niechęć Rosjan do Polaków. Rozszerzało się powstanie. W 1613 r. nowym carem moskiewskim został Michał Fiodorowicz Romanow. Polacy podejmowali jeszcze kilka razy próby zdobycia Moskwy. Niepowodzeniem zakończyła się wyprawa królewicza Władysława z 1617 roku. W 1619 r. podpisany został rozejm polsko-moskiewski w Deulinie (Dywilinie). Do Rzeczypospolitej wróciły ziemie: smoleńska i czernihowsko-siewierska.

Wojna polsko-moskiewska lat 1632-1634 wybuchła w momencie ogłoszenia bezkrólewia w Polsce po śmierci króla Zygmunta III Wazy. Rosjanie przystąpili do oblężenia Smoleńska. Pospiesznie przeprowadzona elekcja, uchwalone podatki na wojsko przyniosły podjęcie w 1634 r. udanej odsieczy Smoleńska przez wojska królewskie Władysława IV Wazy. Pokój polsko-moskiewski podpisany w Polanowie potwierdzał warunki rozejmu dywilińskiego. Król polski za opłatą zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego i zobowiązał się nie używać tytułu cara rosyjskiego.

W 1648 r. wybuchło największe powstanie kozackie w dziejach pierwszej Rzeczypospolitej - powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Był to ruch o charakterze społeczno-narodowym, którego przyczyny były złożone:

- walka ludności ukraińskiej o swoje prawa, przeciwko polityce polonizacji;

- odwołanie zaciągów na wojnę z Turcją odebrane przez Kozaków jako działanie panów polskich wymierzone w samych Kozaków;

- skupienie przez Bohdana Chmielnickiego szerokich mas ludności ukraińskiej, uzyskanie wsparcia tatarskiego, podjęcie walki w imię wolności ludności ukraińskiej, prawosławia, pomszczenia własnych, osobistych krzywd.

Walki toczone w 1648 r. to sukcesy militarne Chmielnickiego (Żółte Wody, Korsuń) z wielkim zwycięstwem nad pospolitym ruszeniem szlacheckim pod Płowcami (wrzesień). Powstanie ogarnęło tereny Ukrainy, Podola, Wołynia i południową Litwę. Zamieszanie w kraju wywołane sukcesami kozacko-tatarskimi spotęgowała śmierć króla Władysława IV Wazy i ogłoszenie bezkrólewia. Nowym królem został wybrany Jan II Kazimierz

Waza (1648-1668) nastawiony ugodowo wobec Kozaków. Chmielnicki wycofał wojska na Ukrainę i zawarł rozejm. Wobec bezowocnych rozmów pokojowych na wiosnę 1649 r. ze zdwojoną siłą wybuchły walki. Oblężenie Zbaraża na przełomie lipca i sierpnia 1649 przez księcia Jeremiego Wiśniowieckiego i nieudana odsiecz królewska zaskoczona pod Zborowem, dzięki inicjatywie kanclerza koronnego Jerzego Ossolińskiego doprowadziły do zawarcia ugody z Tatarami pod Zborowem. Została ogłoszona amnestia dla Kozaków, zwiększony rejestr do 40 tys., obiecano nadawanie godności i urzędów szlachcie ruskiej, wydzielono z województw kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego terenów pod kontrolą hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego.

W 1651 r. walki wybuchły ponownie. W czerwcu pod Beresteczkiem doszło do wielkiej, trzydniowej bitwy. Silna armia Rzeczypospolitej i pospolite ruszenie rozbiło armię kozacko-tatarską i tylko część Kozaków umknęła z okrążenia.

Zapamiętaj!

W 1658 r. w Hadziaczu została podpisana nowa ugoda polsko-kozacka, która przewidywała: utworzenie z województw kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego tzw. „Księstwa Ruskiego” rządzonego za zgodą króla polskiego przez własnego hetmana; powołanie ruskich urzędów, trybunału i akademii; dopuszczenie do senatu prawosławnych metropolity kijowskiego i biskupów, zrównanie prawosławia z katolicyzmem; obdarowanie szlachectwem starszyzny kozackiej; zmniejszenie rejestru kozackiego do 30 tys.; powrót do swoich dóbr szlachty polskiej.

Ugoda hadziacka doprowadziła do wznowienia wojny polsko-moskiewskiej. W 1660 r. wkroczyły do naszego kraju armie moskiewskie. Rozbudowane wojska polskie pod dowództwem Stefana Czarnieckiego pod Połonką na Litwie rozbiły część sił moskiewskich. W 1661 r. udało się Polakom odebrać Wilno. Na Wołyniu pod Cudnowem wojska polsko-tatarskie dowodzone przez Jerzego Lubomirskiego rozbiły armie rosyjskie. Następca Wyhowskiego Juraszko Chmielnicki (syn Bohdana) uznał zwierzchnictwo króla polskiego. Kolejne lata to sukcesy polsko-litewskie - usunięcie z Litwy resztek wojsk moskiewskich, podjęcie w 1663 r. przez króla Jana II Kazimierza nieudanej próby zdobycia Moskwy.

W 1667 r. został zawarty rozejm polsko-moskiewski w Andruszowie. Rzeczpospolita zrezygnowała na rzecz Rosji z ziemi smoleńskiej, czernihowskiej i siewierskiej i oddawała kilka twierdz. Ukraina została podzielona między Rzeczpospolitą a Rosję - lewobrzeżna z Zaporożem i Kijowem (teoretycznie na dwa lata) przeszła do Moskwy, prawobrzeżna do Rzeczypospolitej. Oba państwa deklarowały podjęcie wspólnych walk z Tatarami i Turcją.

W 1686 r., za panowania króla Jana III Sobieskiego, w Moskwie poseł polski Krzysztof Grzymułtowski, kasztelan poznański, podpisał „wieczysty pokój” polsko-moskiewski -

pokój Grzymułtowskiego. Potwierdzono postanowienia rozejmu andruszowskiego (niewielkie korekty graniczne). Zagwarantowano swobodę wyznania dla ludności prawosławnej w Rzeczypospolitej, gwarantem została Rosja z prawem do interwencji. Podpisano przymierze polsko-moskiewskie wymierzone w Tatarów.

Zapamiętaj!

Pokój Grzymułtowskiego kończył wojny polsko-moskiewskie w XVII w. Bilans był niekorzystny dla Rzeczypospolitej. Ponieśliśmy straty terytorialne, obniżył się prestiż naszego kraju w Europie Środkowej i wśród ludności ukraińskiej, czego konsekwencją były wojny o Ukrainę i jej podział. Rzeczpospolita wychodziła z tych wojen gospodarczo znacznie osłabiona.

Wojny polsko-szwedzkie

W 1586 r. królem polskim został wybrany królewicz szwedzki Zygmunt III Waza. W swoich pacta conventa obiecał włączyć do Polski Estonię. W 1594 r. został jednocześnie królem Szwecji, podejmując próbę rekatolizacji kraju. Wywołało to opór ze strony Szwedów. W 1598 r. Zygmunt III podjął nieudaną próbę wzmocnienia swojej władzy, a w roku następnym został w Szwecji zdetronizowany. Jego stryj Karol, książę sudermański, obsadził wiernymi wojskami Finlandię i Estonię. W 1600 r. Zygmunt III Waza inkorporował Estonię do Rzeczypospolitej, wypełniając w ten sposób pacta conventa. W konsekwencji wybuchła wojna ze Szwedami o Inflanty. Szwedzi, wobec braku oporu (hetman Zamojski przebywał na południu, walcząc w Mołdawii i na Wołoszczyźnie) odnosili sukcesy, opanowując Inflanty aż po Dźwinę bez Rygi. Dopiero w latach 1602-1604, dzięki przybyciu do Inflant wojsk polskich z Janem Zamojskim i litewskich z hetmanem Janem Karolem Chodkiewiczem, udało się częściowo odeprzeć Szwedów, pokonując ich pod m.in. pod Białym Kamieniem (1604).

W 1605 r. Polacy (Jan Karol Chodkiewicz) dzięki atakowi husarii odnieśli zwycięstwo pod Kircholmem. W ciągu najbliższych lat większość Inflant powróciła do Rzeczypospolitej. Mimo niepowodzeń Szwedzi nie wyrzekli się pretensji do Inflant. Uderzyli w najmniej dogodnym dla Polski momencie wybuchu w 1620 r. wojny polsko-tureckiej. Król szwedzki Gustaw II Adolf zreorganizował armię, wyposażył w nowoczesne muszkiety i zwiększył siłę artylerii. Mając poparcie wielu protestanckich państw w 1621 r. rozpoczął oblężenie Rygi. Po kilku tygodniach walk miasto skapitulowało. Szwedzi wkroczyli do Kurlandii. Mimo że rozejm w Mittawie z 1622 r. przywracał pod panowanie polskie samo miasto, to jednak wielki port Ryga została na zawsze dla Rzeczypospolitej stracony. Szwedzi zajęli Inflanty aż do Dźwiny. Do Polski powróciła Kurlandia i wschodnie Inflanty. Rozejm zawarty w 1626 r. przerywał działania zbrojne w Inflantach.

W czerwcu 1626 r. wojska szwedzkie podjęły ponownie walki w Prusach Królewskich. Wybuchła wojna o ujście Wisły 1626-1629. Rzeczpospolita do wojny nie była przygotowana. Szwedzi wkroczyli na Pomorze Gdańskie. Zajęli Piławę, zmuszając lennika polskiego księcia pruskiego do zachowania neutralności. Prawie wszystkie miasta pruskie znalazły się w rękach szwedzkich. Rozpoczęła się blokada morska Gdańska. Nieliczne i słabo uzbrojone wojska polskie poniosły porażkę pod Gniewem. Dzięki uchwaleniu przez sejm znacznych podatków na wojsko i wysiłkowi finansowemu Gdańska w wojskach polskich przeprowadzono reorganizację i wyposażono je w nowoczesne muszkiety. Dzięki zaangażowaniu hetmana Stanisława Koniecpolskiego rozbudowano flotę polską, zwiększono udział liczebny wojsk zaciężnych. W 1627 r. udało się Polakom odnieść zwycięstwo lądowe pod Hamersztynem (Czarnem) i morskie floty polskiej pod Oliwą. W następnych latach przewagę zdobyli Szwedzi dowodzeni przez króla Gustawa II Adolfa. Wojna odcisnęła się fatalnym piętnem na gospodarce kraju. W 1629 r. z silną armią przybył na Pomorze wódz austriacki książę Albrecht von Wallenstein. Udało się Stanisławowi Koniecpolskiemu w bitwie pod Trzcianą w 1629 r. pokonać wojska szwedzkie. Król Gustaw II Adolf cudem uniknął niewoli, choć zwycięstwo nie zostało wykorzystane, a siły Rzeczypospolitej wyczerpane. Służby dyplomatyczne, zwłaszcza Francji i Holandii, próbowały wciągnąć Szwecję do wojny trzydziestoletniej. W 1629 r. w Altmarku podpisany został na 6 lat niekorzystny rozejm polsko-szwedzki. W rękach szwedzkich znalazły się wszystkie porty pruskie z wyjątkiem Pucka, Gdańska, Królewca i Libawy, Szwedzi mogli pobierać 3,5% cła z handlu gdańskiego, Inflanty aż do Dźwiny pozostały w rękach szwedzkich. Książę pruski w zamian za utratę niektórych portów dostał w zastaw od Polski Malbork, Sztum i Żuławy Wiślane. Flota polska znalazła się w rękach szwedzkich.

Po wycofaniu się Szwedów z wojny trzydziestoletniej w 1634 r. doszło do podpisania na nowych warunkach rozejmu polsko-szwedzkiego. W 1635 r. w wyniku podpisanego 26-letniego rozejmu w Sztumskiej Wsi Szwedzi wycofali się z zajmowanych portów pruskich i inflanckich, zaprzestali pobierania 3,5% cła z handlu gdańskiego. Jednak większość Inflant pozostała w rękach szwedzkich. Jedynie mały ich skrawek - tzw. Inflanty Polskie, pozostały w granicach Rzeczypospolitej. Nie został rozwiązany problem używania przez królów polskich tytułu króla szwedzkiego, co stało się jedną z przyczyn wznowienia wojen polsko-szwedzkich. Książę pruski oddał zajmowane tereny Żuław Wiślanych i Malborka.

W 1655 r. Szwedzi, wykorzystując trudności Rzeczypospolitej - trwające powstanie kozackie Chmielnickiego, wojna polsko-moskiewska, podjęli na nowo walkę z Polską.

Przyczyny wojny zwanej „potopem szwedzkim”:

- konieczność zaangażowania wojsk szwedzkich po zakończeniu wojny trzydziestoletniej i trudności z ich wyżywieniem w Szwecji;

- chęć wykorzystania przez Szwedów trudności Polski i dążenie do zajęcia Kurlandii i Prus - absolutne panowanie nad Bałtykiem;

- król Jan Kazimierz nie cieszył się powszechną sympatią wśród szlachty i magnaterii, jego próby wzmocnienia władzy nie spotykały się z życzliwym przyjęciem. Niektórzy magnaci skłóceni z królem po cichu liczyli na to, że król Szwecji, potężny Karol X Gustaw, w polityce wewnętrznej nie ograniczy przywilejów szlacheckich, w polityce zagranicznej odbierze ziemie polskie zajęte przez Rosję i wzmocni nadwątlony prestiż Rzeczypospolitej;

- używanie przez Jana Kazimierza tytułu króla szwedzkiego stało się bezpośrednią przyczyną wojny.

W momencie, kiedy armie rosyjskie wkraczały na Litwę i Ukrainę, w granice Rzeczypospolitej z dwóch stron wkroczyli Szwedzi - do Wielkopolski oddziały szwedzkie pod dowództwem feldmarszałka Arwida Wittenberga, na Litwę od strony Kurlandii armia pod dowództwem generała Magnusa de La Gardie. W lipcu pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej pod Ujściem podpisało kapitulację przed królem szwedzkim. W październiku 1655 r. w Kiejdanach na Litwie w imieniu Wielkiego Księstwa Litewskiego Janusz Radziwiłł i jego brat stryjeczny Bogusław podpisali akt kapitulacji, oddając się pod opiekę króla szwedzkiego. Niebawem cała Polska, wojsko polskie i szlachta podpisywali akty wiernopoddańcze.

Jan Kazimierz wydał pod koniec 1655 r. uniwersał z Opola wzywając do walki ze Szwedami i ruszył do Polski. Dyplomacji polskiej udało się pozyskać sprzymierzeńca w osobie chana tatarskiego Mohammed Giereja, który pobił wojska kozackie, obiecał pomoc królowi polskiemu. Udana obrona Jasnej Góry (19 XI-27 XII) rozbudziła zapał i chęć walki ze Szwedami.

Wobec zbyt szczupłych sił polskich wojna nabrała charakteru walki podjazdowej, szarpanej i partyzanckiej. Z powodzeniem gnębił przeciwnika ciągłymi atakami i podjazdami wódz polski Stefan Czarniecki.

W grudniu 1656 r. został podpisany układ w Radnot. Król szwedzki, elektor brandenburski-książę pruski, Bohdan Chmielnicki, książę siedmiogrodzki Jerzy Rakoczy i książę Bogusław Radziwiłł porozumieli się co do podziału ziem Rzeczypospolitej. W 1657 r. w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska siedmiogrodzkie, grabiąc i niszcząc doszły aż do Warszawy. Habsburgowie podpisali układ z Polską i wysłali posiłki. Udało się także dyplomacji polskiej podpisać układ sojuszniczy z Danią, przystąpiła ona do wojny przeciw Szwedom. Wyprawa odwetowa do Siedmiogrodu wojsk polskich pod dowództwem Jerzego Lubomirskiego i tatarskich rozbiła wojska siedmiogrodzkie, Jerzy Rakoczy pod Czarnym Ostrowiem na Podolu kapitulował.

Zapamiętaj!

W jesieni 1657 r. między Rzeczpospolitą a księciem pruskim zostały zawarte traktaty welawsko-bydgoskie:

- książę pruski otrzymał pełną suwerenność w Prusach Książęcych (przestał być lennikiem króla polskiego z Prus),

- wojska pruskie miały prawo swobodnego przemarszu przez ziemie Prus Królewskich,

- jako lenno polskie Fryderyk Wilhelm I otrzymał ziemie lęborsko-bytowską,

- ziemie Prus Książęcych wiązało wieczyste przymierze z Polską, a w razie wymarcia dynastii Hohenzollernów ziemie Prus miały być włączone do Rzeczypospolitej,

- książę pruski porzucił stronę szwedzką i zobowiązał się pomóc stronie polskiej w walkach.

Na ziemiach polskich ostatnie oddziały szwedzkie poddawały się Polakom; teatr wojny przeniósł się do Danii. W latach 1658-1659 wojska polsko-habsbursko-brandenburskie Stefana Czarnieckiego walczyły na terenie Danii - zdobycie wyspy Alsen, twierdzy Koldynga, zwycięstwa pod Nyborgiem. Podpisany 3 maja 1660 r. traktat pokojowy w Oliwie kończył wojny polsko-szwedzkie w XVII w. Południowo-wschodnie Inflanty z Kurlandią pozostały w rękach polskich, reszta Inflant na zawsze w rękach szwedzkich, Szwecja miała zagwarantować swobodę żeglugi i handlu na Bałtyku, zobowiązywała się zwrócić Polsce zagrabione dzieła sztuki, biblioteki i archiwa (warunku nie dotrzymała), Rzeczpospolita zagwarantowała swobody religijne dla protestantów w Prusach Królewskich, potwierdzone zostały traktaty welawsko-bydgoskie.

Z „potopu szwedzkiego” Rzeczpospolita wychodziła ze zrujnowaną gospodarką, wielkimi stratami demograficznymi, nadszarpniętym prestiżem na arenie międzynarodowej. Utraciła także kontrolę nad Prusami Książęcymi. Ubocznym skutkiem był upadek kultury, ksenofobia i nietolerancja religijna.

Rządy absolutne we Francji w XVII wieku

W XVII wieku w niektórych państwach Europy ukształtowała się forma rządów zwana monarchią absolutną, która polegała na nieograniczonej władzy panującego. Jego decyzje nie podlegały jakiejkolwiek kontroli. Monarchowie głosili, że sprawują rządy z woli Boga, dlatego wszelki bunt uznawany był za grzech. Władcy sami stanowili prawo, ale mu nie podlegali. Społeczeństwo zostało pozbawione wpływu na kształt państwa.

Podstawy absolutyzmu we Francji zbudował król Henryk IV Burbon (1589-1610), który nie zwoływał Stanów Generalnych, decyzje podejmował samodzielnie, a opór łamał siłą.

Jednak właściwym twórcą absolutyzmu we Francji był kardynał Richelieu (czyt. riszelie), który w latach 1624-1642 sprawował funkcję pierwszego ministra. Pragnął on skupić całą władzę w rękach króla i w tym celu administrację prowincji powierzono intendentom, którzy za swe działanie odpowiedzialni byli przed królem. Osłabiono znaczenie prowincjonalnej arystokracji, a wzmocniono rolę dworu królewskiego i Paryża, gdzie intendenci kierowali bezpośrednio dochody uzyskane z podatków. Aby całkowicie podporządkować sobie arystokrację, zakazano jej budowy zamków obronnych. Takie były początki monarchii absolutnej.

W czasie 72 lat panowania Ludwika XIV (1643-1715) Francja umocniła swą pozycję polityczną, gospodarczą i kulturalną. Król przy pomocy podległych mu ministrów decydował o podatkach, prawie, wojnie i pokoju. Był najwyższym sędzią. Za jedyne źródło prawa uznawał swoją wolę - „państwo to ja” - mówił. Urzędy powierzał przedstawicielom niższych warstw społecznych. Otaczał się więc ludźmi, którzy swoją pozycję zawdzięczali królowi, a nie arystokratycznemu pochodzeniu.

W 1685 roku, chcąc pozbyć się ostatnich opozycjonistów, odwołał tzw. edykt nantejski (dotyczył przestrzegania tolerancji religijnej). Kilkaset tysięcy protestantów opuściło kraj.

Najwybitniejszym ministrem z czasów Ludwika XIV był Jean Baptiste Colbert (czyt. kolber). Wprowadził on do gospodarki zasady merkantylizmu, które miały ograniczyć odpływ pieniędzy z kraju i pobudzić rozwój własnej produkcji. Poparł eksport gotowych towarów francuskich, poprzez wysokie cła utrudniał import z zagranicy, wspomagał budowę manufaktur, dróg, środków transportu. Francja zbudowała wówczas potężną flotę i zaczęła zdobywać kolonie, które dostarczały towarów dla początkującego przemysłu.

Monarchia parlamentarna w Anglii

Odkąd na tronie zasiedli silni i zdecydowani władcy z dynastii Tudorów (Henryk VIII i Elżbieta I), rola parlamentu wyraźnie malała. Po śmierci Elżbiety I monarchowie z nowej dynastii Stuartów (czyt. Stjuartów) próbowali kontynuować rządy absolutne. Jednak coraz większe wpływy w państwie zdobywało mieszczaństwo oraz tzw. nowa szlachta (grupa czerpiąca dochody z rolnictwa, handlu i manufaktur). Klasa średnia płaciła wysokie podatki, nie miała jednak wpływu na rządy. Dążyła do wzmocnienia swojego znaczenia politycznego w państwie. Wśród członków tych warstw społecznych było wielu wyznawców purytanizmu (angielska odmiana kalwinizmu - zwalczał przywileje i był wrogiem monarchii). Występowali oni przeciw szlachcie rodowej związanej z dworem królewskim i mającej monopol na handel z koloniami.

Panujący od 1625 roku Karol I był zwolennikiem absolutyzmu, jednak musiał pokonać opór parlamentu (przez 11 lat nie zwoływał jego posiedzeń).

Gdy wybuchł bunt w Szkocji, król był zmuszony zwołać w 1640 roku parlament, który miał wyrazić zgodę na nałożenie nowych podatków przeznaczonych na armię. Otrzymał od parlamentu projekt reform ograniczających jego władzę. Gdy królowi nie udało się aresztować przedstawicieli parlamentu, opuścił Londyn i rozpoczął przygotowania do wojny domowej.

Wkrótce naprzeciw siebie stanęły wojska króla i armia parlamentu złożona z mieszczan, drobnej szlachty i chłopów, dowodzona przez znakomitego dowódcę i organizatora Oliviera Cromwella (czyt. kromłela). Rozbił on wojska królewskie w 1645 roku, a króla, który daremnie szukał pomocy w Szkocji, parlament wykupił od Szkotów i uznał za tyrana i zdrajcę narodu.

W 1648 roku parlament podjął uchwałę, że źródłem władzy jest lud, a parlament najwyższą władzą. Na tej podstawie skazano Karola I na śmierć. Po egzekucji parlament zniósł monarchię i wprowadził republikę. Faktycznie rządził Cromwell, który w 1653 roku rozpędził parlament i ogłosił się lordem protektorem. Jego dyktatorskie rządy oparte były na armii. Po śmierci Cromwella, w 1658 roku, aby zapobiec walkom wewnętrznym parlament zaproponował dynastii Stuartów ponowne objęcie tronu. Jednak nie wrócono do starej formy rządów. Król musiał uznać silną pozycję parlamentu i jego udział w rządzeniu. W 1689 roku parlament uchwalił tzw. ustawę o prawach i stał się najwyższym organem władzy, stojącym nad królem. Ministrowie odpowiadali przed parlamentem (król wybierał ich spośród większości parlamentarnej). Anglia stała się monarchią parlamentarną (władzę sprawuje parlament, a król pełni funkcję reprezentacyjną).

Czasy saskie w Polsce

August II Mocny

Po śmierci Jana III Sobieskiego zebrał się sejm konwokacyjny. Postanowiono, że wolna elekcja odbędzie się w czerwcu 1697 roku.

W czasie trwania wolnej elekcji toczyła się nieustanna gra polityczna, szerzyło się na niespotykaną skalę przekupstwo. Widoczna była rywalizacja Francji, Austrii i Rosji o wpływy w osłabionej i mocno zdemoralizowanej Rzeczypospolitej.

I tym razem elekcja miała charakter podwójny. 27 czerwca 1697 roku ogłoszono królem francuskiego księcia Conti. W parę godzin później biskup Stanisław Kazimierz Dęmbski wraz ze swoimi stronnikami potwierdził wybór na królaFryderyka Augusta z saskiej dynastii Wettinów. Kandydaturę tę poparła Austria.

Dziwna była ta wolna elekcja. Nie dość, że o wyborze nowego władcy zadecydowała mniejszość, to jeszcze złamano niepisaną zasadę, że nie powinno się wybierać na króla Niemca.

15 września 1697 roku biskup Dęmbski dokonał w wawelskiej katedrze obrzędu koronacji Fryderyka Augusta, który na tronie Rzeczypospolitej zasiadł jako król August II nazywany Sasem albo Mocnym.

Zanim doszło do koronacji, August II wkroczył na terytorium Rzeczypospolitej na czele wielotysięcznego saskiego wojska, żeby podkreślić swoją przewagę nad pokonanym w nieuczciwej rozgrywce rywalem. Takiej sile zbrojnej nikt w ówczesnej Rzeczypospolitej nie mógł się oprzeć, tym bardziej że Augusta popierała na arenie międzynarodowej Austria.

Nowy władca nieprzypadkowo zyskał przydomek Mocny. Był człowiekiem silnym fizycznie. Popisywał się nieraz łamaniem końskich podków i zgniataniem w rękach solidnych blaszanych naczyń. Chciał też być silnym, rządzącym w sposób absolutny królem. Pod tym względem jednak zabrakło mu i siły, i zdolności.

August II zamierzał wzmocnić władzę królewską w Rzeczypospolitej i przeprowadzić reformy. Jednocześnie monarcha sprawował rządy absolutne w rodzinnej Saksonii i marzył o wzmocnieniu pozycji swojej dynastii, a nawet o wygraniu rywalizacji z Habsburgami i zdobyciu korony cesarskiej.

Reprezentując Saksonię, zawarł niekorzystne dla polsko-litewskiego państwa sojusze z Danią i Rosją przeciwko Szwecji, co okazało się zgubne dla Rzeczpospolitej.

W 1700 roku wybuchła wojna, która trwała do 1721 roku i nazwana została wojną północną. Wspierana przez Danię i Saksonię Rosja podjęła walkę ze Szwecją o dostęp do Bałtyku. Nowy król Polski wspierał Rosję w walce o należące wcześniej do Rzeczypospolitej Inflanty.

Król szwedzki, Karol XII, pokonał wojska rosyjskie w bitwie pod Narwą i zaatakował oddziały saskie. W pościgu za nimi szwedzkie wojska wkroczyły na terytorium Rzeczypospolitej. Przez długi czas działania wojenne toczyły się na ziemiach polskich, mimo że Rzeczpospolita nie brała udziału w tej wojnie. W 1702 roku ponoszące same klęski saskie wojska musiały opuścić ziemie polskie, na których pozostali Szwedzi. Weszli oni do Warszawy, Krakowa, Torunia, Poznania. Zachowywali się podobnie jak w 1655 roku, niszcząc i rabując, co tylko było możliwe.

Wydarzenia te spowodowały ogromny chaos w kraju. Jedni chcieli popierać Augusta II i wraz z nim wypędzać znienawidzone wojska szwedzkie. Inni twierdzili, że taka sytuacja zaistniała z winy króla i dążyli do jego detronizacji.

W 1704 roku zawiązała się w Warszawie konfederacja, w czasie której ogłoszono, że August II zostaje usunięty z tronu. Zebrana w stolicy

szlachta wybrała pod kontrolą wojsk szwedzkich nowego króla. Miał nim być pochodzący z Wielkopolski magnat -Stanisław Leszczyński.

Przegrywający wojnę August II podpisał w 1706 roku traktat pokojowy, na mocy którego wycofywał Saksonię z wojny i zrzekał się tronu Rzeczypospolitej na rzecz Stanisława Leszczyńskiego.

W samej Rzeczypospolitej trwała na dobre rywalizacja między zwolennikami Augusta II a tymi, którzy popierali Stanisława Leszczyńskiego. Ten pierwszy miał w dodatku poparcie ze strony Rosji, za tym drugim stali Szwedzi. W ten sposób doszło do tego, że o tym, kto zasiada na tronie Rzeczypospolitej, decydowali obcy władcy i ich wojska.

W 1709 roku Karol XII przegrał bitwę pod Połtawą. Zwycięski car Piotr I przeszedł do ofensywy. Wojska rosyjskie wyparły Szwedów z ziem polskich i dzięki temu w 1710 r. August II znów mógł zasiąść na utraconym przed kilku laty tronie.

W czasie trwania wojny północnej dochodziło na ziemiach polskich do ciągłych zamieszek i wystąpień przeciwko sprowadzającemu na kraj same nieszczęścia królowi. W 1716 roku na życzenie Augusta II wkroczyły do Rzeczypospolitej wojska rosyjskie, które miały doprowadzić do porozumienia władcy z jego przeciwnikami.

W lutym 1717 roku zwołany został sejm, który później nazwano „sejmem niemym”. W obawie przed zerwaniem obrad nie dopuszczono żadnego z posłów do głosu. Postanowiono, że wojska saskie zostaną wycofane z Rzeczypospolitej. Zdecydowano, że Polacy nie będą się mieszać do spraw saskich, a sascy ministrowie urzędujący przy królu nie będą podejmować decyzji w sprawach polskich. Związek między Rzeczpospolitą a Saksonią miał mieć wyłącznie charakter unii personalnej. Król zobowiązał się do tego, że nie będzie prowadził żadnych wojen bez zgody sejmu. Wprowadzono stałe podatki: pogłówny w Koronie i podymny na Litwie, które miały być przeznaczone na utrzymanie wojska, którego liczbę ustalono na 24 000 żołnierzy. Mimo że nie była to armia duża, nigdy nie osiągnięto takiego stanu osobowego. Wszystkie te postanowienia zagwarantował swoim podpisem rosyjski car, Piotr I. Można powiedzieć, że jego panowanie objęło swoim zasięgiem całą Rzeczpospolitą. Takiego stanu rzeczy nie potrafili utrzymać kolejni władcy Rosji. Trzeba było w przyszłości podzielić się polskimi ziemiami z Prusami i Austrią.

August III Sas

Podczas sejmu konwokacyjnego zwołanego po śmierci Augusta II zadecydowano, że przy wyborze nowego króla nie będzie brana pod uwagę kandydatura żadnego z cudzoziemców.

W związku z tym na polu elekcyjnym pod Wolą za powszechną zgodą szlachty obrano królem Stanisława Leszczyńskiego. Mógł on liczyć na poparcie Francji, ponieważ był teściem króla tego kraju, Ludwika XV.

Z wyborem tym nie zgodziły się państwa sąsiadujące z Rzeczpospolitą, czyli Rosja, Prusy i Austria. Popierały one początkowo kandydaturę portugalskiego księcia Emanuela. Widząc jednak, że nie ma on żadnych szans, władcy krajów sąsiednich udzielili poparcia synowi zmarłego króla, Fryderykowi Augustowi. Do Rzeczypospolitej znowu wkroczyły rosyjskie wojska w sile 20 000 żołnierzy. Pod ich naciskiem w dniu 5 października 1733 r. obwołano królem saskiego królewicza, który przez następne 30 lat miał panować jako August III.

Stanisław Leszczyński opuścił Warszawę i udał się do Gdańska, żeby tam oczekiwać na francuską pomoc.

10 października 1733 r. Francja wypowiedziała popierającej Augusta III Austrii wojnę. Działania te nazwano wojną o sukcesję polską.

Również na terenie samej Rzeczypospolitej przybywało przeciwników Augusta III. W związku z jego wyborem szlachta zaczęła zawiązywać konfederacje zmierzające do usunięcia z tronu króla narzuconego przez obce państwa.

Wszystko to na nic się nie zdało. Francja nie udzieliła pomocy w wystarczającym stopniu, a na terenie kraju nie znalazły się odpowiednie siły zdolne do skutecznej walki w obronie Stanisława Leszczyńskiego.

Na początku 1734 roku August III wspierany przez saskie wojska wkroczył do Rzeczypospolitej. 17 stycznia 1734 roku krakowski biskup Jan Lipski koronował go na króla. Była to ostatnia koronacja królewska dokonana w katedrze wawelskiej.

Po koronacji walki o tron trwały nadal. Stanisław Leszczyński jeszcze liczył na zmianę niekorzystnej dla siebie sytuacji. Jednak w 1735 roku został zmuszony do zrzeczenia się pretensji do tronu polskiego. Osiadł na stałe we Francji, gdzie otrzymał w dożywotnie posiadanie zdobytą w wojnie o sukcesję polską Lotaryngię.

Augusta III niewiele obchodziły sprawy polskie. Będąc królem w Rzeczypospolitej, bardzo rzadko w niej przebywał. Nie znał języka polskiego ani też dość powszechnej wówczas

łaciny. Polityką kierowali w jego imieniu sascy ministrowie. Jeden z nich, Henryk von BrÜhl, stał się jako faworyt króla osobą prawie wszechwładną.

W czasie panowania Augusta III międzynarodowa sytuacja Rzeczypospolitej stawała się z każdym rokiem trudniejsza. Rosja i Austria robiły wszystko, aby podtrzymać niemoc polityczną i powolny rozkład tego coraz mniej sprawnego państwa. O rozbiorze Rzeczypospolitej ciągle myśleli władcy Prus. Po zajęciu w połowie XVIII wieku należącego do Austrii Śląska, w planach pruskiego króla Fryderyka II przyszła pora na zagarnięcie polskiego Pomorza Gdańskiego, które rozdzielało dwie części pruskiego państwa.

Za panowania Augusta III Rzeczpospolita zachowała jeszcze dotychczasowe granice, nie ponosząc strat terytorialnych. Jednak całkowicie przestała się liczyć w Europie jako samodzielne państwo. Obce wojska mogły bezkarnie wkraczać na ziemie polskie i litewskie. Władza była nieskuteczna. Wszystkie sejmy zwołane w tym czasie zostały zerwane. Szerzyła się na niespotykaną skalę korupcja. Prezenty i łapówki od obcych brali prawie wszyscy znaczący urzędnicy i dostojnicy państwowi. Trudno było ściągnąć zaplanowane podatki, jeszcze trudniej utrzymać nieliczną nawet armię. Znikoma była skuteczność sądów. W kraju zapanowała samowola połączona z wielką demoralizacją, ciemnotą i zacofaniem. Zachowały się z tych przygnębiających czasów wiele mówiące przysłowia, takie jak: „Jedni do Sasa, drudzy do Lasa”, lub „za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa”. Pierwsze z nich ukazywało brak zgody w kraju, gdzie część ludności popierała władcę z dynastii saskiej, a część opowiadała się po stronie Stanisława Leszczyńskiego. Obu zaś władców popierały obce wojska. Drugie przysłowie jest wyrazem zwyrodnienia obyczajów, pijaństwa, prywaty i egoistycznej postawy szlachty.

Pod rządami Sasów nastąpił całkowity paraliż władzy państwowej. Wszelkie próby reform były niemożliwe, gdyż stosowano liberum veto. Taka sytuacja odpowiadała magnatom, bowiem umacniały się ich wpływy w państwie. Szlachta i magnateria obawiały się ograniczenia swoich przywilejów. Rzeczpospolita była całkowicie bezbronna, co wykorzystywały inne państwa. Rosja, Austria i Prusy, chcąc utrzymać korzystną dla siebie słabość Polski, zawarły między sobą szereg układów, aby nie dopuścić do zmian politycznych w naszym państwie m.in.:

- 1720 r. traktat w Poczdamie - Prusy i Rosja zobowiązały się do prowadzenia wspólnej polityki wobec Rzeczpospolitej oraz utrzymania istniejącego ustroju opartego na wolnej elekcji i liberum veto,

- 1732 r. traktat trzech czarnych orłów - Prusy, Austria i Rosja - zobowiązały się, że wspólnie ustalą kandydata na tron polski, a w razie oporu szlachty będą zbrojnie interweniować.

Próby naprawy Rzeczypospolitej w czasach saskich

I w czasach saskich żyli ludzie, którym leżało na sercu dobro kraju. Myśleli oni o reformach, czyli zmianach polityczno-społecznych, które uzdrowiłyby kraj.

Wiadomo było, że dzieła reform mogą się podjąć tylko ci, którzy mają autorytet i wpływ na rządy w Rzeczypospolitej. Nie można też było dokonać tego pojedynczo, trzeba było mieć zapewnione większe poparcie polityczne. Dlatego też w tamtych czasach zaczęły się kształtować stronnictwa polityczne, będące pierwowzorem przyszłych partii politycznych.

W XVIII wieku do dużego znaczenia doszedł stary litewski magnacki ród Czartoryskich. Już w wieku XVI król Zygmunt August nadał im honorowe miano „braci i kuzynów Jagiellonów”. Miało to nawet swoje historyczne uzasadnienie, jako że Czartoryscy wywodzili się od rodu Olgierda, przyrodniego brata Jagiełły.

Na przełomie XVII i XVIII wieku rodzina ta dochodziła do coraz to większego znaczenia dzięki istotnemu powiększeniu swojego majątku poprzez korzystne z tego punktu widzenia związki matrymonialne.

Wokół Czartoryskich zaczęli się w czasach saskich gromadzić zwolennicy przeprowadzenia reform. Byli to najbardziej światli ludzie tej mrocznej epoki. Polityczny obóz Czartoryskich nazwano „Familią”. Jego deklaracja programowa zawarta została w broszurze pt. Rozmowa ziemianina z sąsiadem. Jej autorem był najwybitniejszy myśliciel tamtych czasów, Stanisław Konarski. Stanisław Konarski był księdzem i należał do zakonu pijarów. Przeprowadził on znaczącą reformę szkół pijarskich, które dzięki temu osiągnęły znaczny postęp w poziomie nauczania.

W 1740 roku Konarski założył Collegium Nobilium. Była to siedmioletnia szkoła średnia wzorowana na zachodnich akademiach rycerskich, przeznaczona dla synów zamożnej szlachty. Stosowano w niej bardzo nowoczesne metody nauczania. Wykształciła wielu bardzo wybitnych ludzi i stała się wzorem do naśladowania dla innych podobnego typu szkół.

Na początku lat sześćdziesiątych osiemnastego wieku ukazała się niezwykle ważna rozprawa Stanisława Konarskiego pt. O skutecznym rad sposobie. Autor ukazał w niej całą słabość Rzeczypospolitej, zwracając uwagę na przyczyny takiego stanu rzeczy i wskazując sposoby ratowania państwa. Krytykował zwłaszcza nagminne zrywanie sejmów, prywatę i samowolę.

Alarmował nie tylko Konarski. Podobnie myśleli również inni rozumni ludzie - do niezbędnych reform wzywał już Stanisław Leszczyński. Usiłowano nakłaniać mającą jeszcze znaczny wpływ na losy państwa szlachtę do działalności na rzecz reform.

Były to jednak sprawy bardzo trudne. „Familii” zależało na reformach, ale też związani z nią ludzie zdawali sobie sprawę z tego, że własnymi siłami trudno będzie przeprowadzić jakiekolwiek korzystne zmiany. Dlatego Czartoryscy liczyli na poparcie ich działalności przez Rosję, której z kolei zależało na uzależnieniu od siebie Polski.

Trzeba tu jeszcze raz nadmienić, że znakomita większość szlachty była przeciwna jakimkolwiek zmianom, opowiadając się z całą siłą za „złotą szlachecką wolnością”, której podstawę stanowiły „wolna elekcja” i liberum veto.

Szlachcie tej przewodziły potężne rody magnackie zainteresowane przede wszystkim własnymi korzyściami. Rywalizowano o władzę, wpływy, szerzyła się korupcja. Coraz większy niepokój mogły budzić zaborcze plany mocarstw ościennych wobec Rzeczypospolitej

Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego

Elekcja pod nadzorem wojsk rosyjskich

Po śmierci Augusta III Sasa trzeba było wybrać nowego króla. Kandydatem mającym poparcie był syn zmarłego władcy. O tronie myśleli również Czartoryscy, tzw. Familia, którzy weszli w porozumienie z carycą, Katarzyną II. Władczyni Rosji, zainteresowana przeprowadzeniem w Rzeczpospolitej ograniczonych reform, zgodziła się poprzeć kandydaturę krewnego Czartoryskich, Stanisława Poniatowskiego.

W wieku młodzieńczym Stanisław zdobył wszechstronne wykształcenie. Biegle posługiwał się łaciną, językiem angielskim, francuskim, niemieckim, rosyjskim i włoskim. Dużo podróżował, co przysparzało mu wiadomości z zakresu polityki. Przebywał też w stolicy Rosji, Petersburgu. Tam dzięki pośrednictwu angielskiego dyplomaty wszedł w bardzo zażyłą znajomość z przyszłą władczynią Rosji, carycą Katarzyną II. Zadecydowało to o przyszłych losach tego zdolnego, choć pochodzącego z niezbyt majętnej rodziny człowieka.

16 września 1764 roku około 6000 szlachty okrzyknęło na polu elekcyjnym królem Stanisława Antoniego Poniatowskiego, który jako władca przyjął imię Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nad „właściwym” przebiegiem elekcji czuwały wysłane przez Katarzynę II wojska rosyjskie. 25 listopada odbyła się ostatnia w Rzeczypospolitej królewska koronacja, której dokonano po raz pierwszy w Warszawie, łamiąc istniejącą od 1320 roku tradycję przeprowadzania tego obrzędu w wawelskiej katedrze w Krakowie.

Początek panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego związany jest z rozpoczęciem procesu reformowania państwa. Działalność tę rozpoczęto jeszcze w czasie obrad sejmu

konwokacyjnego i kontynuowano w czasie trwania sejmu koronacyjnego. Reformy dotyczyły:

- gospodarki:

- ujednolicono miary i wagi,

- zniesiono prywatne cła na terenie kraju,

- rozpoczęto porządkowanie miast królewskich;

- waluty - w obieg weszły nowe monety (do tej pory w obiegu były fałszywe, wprowadzone przez króla Prus),

- działalności sejmu;

- a także:

- ograniczono liberum veto (nie obowiązywało przy omawianiu spraw gospodarczych)

- posłom pozwolono głosować zgodnie ze swoją wolą, nawet wbrew instrukcjom sejmikowym.

Nowy król, dążąc do umocnienia się na tronie, skupiał wokół siebie wybitne osobowości z myślą utworzenia własnego stronnictwa politycznego.

W 1765 roku z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego powstała w Warszawie Szkoła Rycerska zwana Korpusem Kadetów (pierwsza szkoła państwowa w Rzeczypospolitej), której dyrektorem został Adam Kazimierz Czartoryski. Wśród wielu wybitnych absolwentów tej szkoły znaleźli się m.in. Tadeusz Kościuszko i jego adiutant w powstaniu, Julian Ursyn Niemcewicz.

W tym samym roku zaczęło się w stolicy ukazywać czasopismo „Monitor”, poruszające ważne problemy społeczne i polityczne.

Zmian na lepsze byłoby zapewne więcej, gdyby nie przeciwna nowemu królowi działalność opozycyjna potężnych magnatów, którzy nie mogli się pogodzić z tym, że mniej ważny od nich zasiada na tronie i wymaga posłuszeństwa. Do wzmocnienia Rzeczypospolitej nie chcieli też dopuścić władcy Rosji i Prus, szukając ciągle pretekstu do wywołania niepokojów wewnątrz tego kraju.

Takim pretekstem wprowadzającym zamęt było ich żądanie równouprawnienia dla żyjących na terenie Rzeczypospolitej innowierców, czyli tych ludzi, którzy wyznawali religię inną niż katolicka.

Wiadome było, że zastosowanie się do tych żądań wywoła wielkie zamieszanie w kraju, gdzie zdecydowaną przewagę mieli katolicy. Odmowa zaś mogła w każdej chwili stanowić pretekst do wkroczenia obcych wojsk.

Władcy sąsiednich krajów w coraz większym stopniu decydowali o wewnętrznych sprawach Rzeczypospolitej. Posunięcia ich przedstawicieli dyplomatycznych i przekupstwo znaczyły więcej niż decyzje króla. Przeciwnicy rosyjskiej polityki mogli się nawet liczyć z wywiezieniem w głąb Rosji. Do dalekiej Kaługi trafili w ten sposób biskupi - Sołtyk i Załuski oraz hetman Wacław Rzewuski wraz z synem Sewerynem. Nie było to ani pierwsze, ani tym bardziej ostatnie tego typu zesłanie. Wymienieni wyżej dostojnicy mieli szczęście, bo po kilku latach wrócili. Wielu innych pod przymusem pozostało w Rosji na zawsze. Niezwykle cyniczne w tym względzie postępowanie rosyjskiego ambasadora Repnina miało na celu wyhamowanie rozpoczętych w Rzeczypospolitej reform.

Stanisław August Poniatowski liczył na to, że Rzeczpospolita, pozostając pod wpływem Rosji, obroni swoje ziemie przed zakusami ze strony Prus i Austrii. Taka sytuacja miała bowiem miejsce za panowania dwóch kolejnych królów z dynastii saskiej. Stawało się jednak coraz bardziej oczywiste, że Rosja będzie się musiała podzielić polskimi ziemiami z Prusami i Austrią. Moment takiego załatwienia sprawy zbliżał się bardzo szybko. Potrzebny był tylko kolejny pretekst.

Konfederacja barska

W 1768 roku obradował sejm, który, działając pod presją stacjonujących w Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich, uchwalił tzw. prawa kardynalne. Chodziło o zachowanie wolnej elekcji, liberum veto, prawa wypowiadania przez szlachtę posłuszeństwa królowi oraz poddanie praw pod gwarancje carycy Katarzyny, czyli uznanie zwierzchnictwa Rosji.

Jeszcze w czasie obrad tego sejmu, w lutym 1768 roku, zawiązano jako formę sprzeciwu wobec królakonfederację w miejscowości Bar. Organizatorzy tej akcji chcieli doprowadzić do likwidacji przeprowadzonych w czasie dotychczasowego panowania Stanisława Augusta reform oraz żądali detronizacji króla. Głosili przy tym, że występują w obronie katolickiej wiary oraz przeciwko mieszaniu się do spraw Rzeczypospolitej obcych państw.

Konfederacja barska była wojną domową. Zwolennicy króla walczyli z jego przeciwnikami. Wszystko to dodatkowo osłabiło i tak już słaby kraj. Zmarnowano przy tym szansę dokonania poważnych zmian, które dała wojna między Rosją a Turcją.

Działania wojenne toczyły się ze zmiennym szczęściem, konfederaci na ogół przegrywali. O wszystkim decydowały stacjonujące w Rzeczypospolitej wojska rosyjskie.

Konfederatów przez pewien czas starała się wspierać Francja. Jednak ściągnięte z Rosji dodatkowe siły pod wodzą Suworowa ostatecznie przechyliły szalę zwycięstwa. Klęska konfederatów w 1771 roku stała się faktem, a wydarzenia w ostatnich trzech latach stały się pretekstem do porozumienia Rosji, Prus i Austrii w sprawie rozbioru Rzeczypospolitej.

I rozbiór Rzeczypospolitej

W 1772 roku doszło do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej. Był on wynikiem blisko rocznych rozmów i rozgrywek dyplomatycznych. Traktaty rozbiorowe podpisano w Petersburgu. Jako uzasadnienie podawano fakt, że do rozbioru doszło w wyniku całkowitego rozkładu państwa polskiego, które nie jest już zdolne do istnienia w dotychczasowych granicach.

Rzeczpospolita utraciła prawie 30% terytorium i 35% ludności.

Prusy otrzymały Pomorze, ujście Wisły (ważny gospodarczo obszar),

Warmię, część Kujaw i Wielkopolskę,

Austria - część Małopolski z Lwowem i kopalniami soli, po rzekę Zbrucz na wschodzie,

Rosja - ziemię białoruską nad górną Dźwiną i Dnieprem.

Traktaty rozbiorowe zostały zatwierdzone przez sejm Rzeczypospolitej obradujący w Grodnie we wrześniu 1773 roku. Odbyło się to pod nadzorem wojsk rosyjskich. Niektórzy z posłów próbowali protestować. Dotyczy to szczególnie Tadeusza Rejtana, którego postawa stała się symbolem beznadziejnego oporu. Na sejmie ponownie sformułowano prawa kardynalne (wolna elekcja, prawo szlachty do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa,liberum veto, nietykalność urzędów), których gwarantem stały się wszystkie trzy państwa biorące udział w rozbiorze.

Sejm rozbiorowy oprócz haniebnych traktatów przyniósł też nowe reformy. Powołano przy boku króla Radę Nieustającą, która stała się pierwowzorem rady ministrów. Rada Nieustająca miała być powoływana na dwuletnią kadencję przez sejm i działać pod przewodnictwem króla.

W 1773 roku sejm rozbiorowy powołał Komisję Edukacji Narodowej. Była to pierwsza tego typu instytucja państwowa w Europie, która miała realizować plan oświaty w skali całego kraju.

W czasie obrad sejmu zajmowano się również sprawami mieszczan i chłopów. Zreformowano podatki i cła. Ustalono liczbę stałego wojska na 30 000 żołnierzy. Szlachta

otrzymała ustawową zgodę na zajmowanie się handlem, rzemiosłem oraz operacjami finansowymi.

Wszystko to, a najbardziej istnienie Rady Nieustającej oburzyło magnackich przeciwników króla, takich jak Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Michał Ogiński, Stanisław Lubomirski, Ignacy Potocki, Kazimierz Czartoryski. Wszyscy oni wyjeżdżali do Petersburga, zanosząc skargi na króla do carycy Katarzyny II. Na razie ich działalność nie przyniosła jeszcze widocznych skutków. Miało się to stać dopiero w niedalekiej przyszłości.

Warto tu jeszcze dodać, że sejm rozbiorowy przysporzył wielu ludziom bogactwa. Był miejscem wielu oszustw, kradzieży i łapownictwa. Dzielono się tym, co jeszcze w Rzeczypospolitej do podziału zostało. Wielki majątek pojawił się w momencie likwidacji przez papieża w 1773 roku zakonu jezuitów. Zadecydowano, że dobra przejęte po tym zakonie na ziemiach polskich zasilą Komisję Edukacji Narodowej i będą przeznaczone na

przeprowadzaną przez tę instytucję reformę szkolnictwa. Komisji dostała się jednak tylko niewielka część tego majątku. Olbrzymie sumy przeszły w prywatne ręce.

Przemiany gospodarcze, społeczne i kulturalne za panowania Stanisława

Augusta Poniatowskiego

Gospodarka

W czasie panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwłaszcza w II fazie jego rządów, nastąpiło wyraźne ożywienie gospodarcze. Szczególnie widoczny był rozwój większych miast. Przodowała pod tym względemWarszawa, która jeszcze w połowie XVIII wieku liczyła niespełna 30 000 mieszkańców. Pod koniec panowania ostatniego polskiego króla liczba mieszkańców stolicy dochodziła już do 100 000.

Znacznie zwiększyła się w tym czasie liczba ludności miejskiej. Wielu ludzi wolnych szukało swojej szansy na poprawę bytu w miastach, gdzie powoli rozwijała się działalność produkcyjna o charakterze przemysłowym. Ciągle też rozwijał się handel i powstawały organizacje bankierskie.

Wzrosły też trochę obroty handlowe Rzeczypospolitej z innymi krajami. Znowu w większych ilościach szło w światpolskie zboże, bydło, len i wiele innych towarów. Zaczęto też bardziej dbać zarówno o stan dróg lądowych, jak i szlaków wodnych. Wybudowano w tym czasie kanały łączące żeglugę śródlądową z żeglugą morską. Kanał Ogińskiego połączył dorzecza Dniepru i Niemna, łącząc pośrednio Bałtyk z Morzem Czarnym. Dorzecze Dniepru i Wisły połączył Kanał Królewski.

Wytwarzanie towarów przestawało już być domeną warsztatów rzemieślniczych. Coraz częściej zakładano wielkie manufaktury, zatrudniające dziesiątki lub nawet setki pracowników.

Manufaktura to duży zakład produkcyjny, w którym istnieje podział pracy, ale prace są wykonywane ręcznie bez użycia maszyn. Podobny zakład, w którym produkuje się przy użyciu maszyn, to fabryka.

Na Kielecczyźnie potężne zakłady metalurgiczne należały do biskupów krakowskich. W okolicach Nieświeża istniało 28 manufaktur wytwarzających między innymi szkło, wyroby żelazne, fajans, sukno, papier. Wszystkie te zakłady były własnością magnackiej rodziny Radziwiłłów. Podobną działalność starali się również prowadzić Potoccy, Czartoryscy, Poniatowscy, Jabłonowscy, Sapiehowie. Próbowano też, ale z kiepskim skutkiem, organizować produkcyjne zakłady państwowe, które jednak bardzo szybko zazwyczaj upadały.

W magnackich manufakturach znaczną część prac wykonywali jeszcze chłopi pańszczyźniani w ramach odrabiania swoich powinności. Coraz większe znaczenie mieli jednak robotnicy najemni. W dużej cenie byli zwłaszcza robotnicy wykwalifikowani i wyspecjalizowani fachowcy. Zmiany zachodziły również na wsi. Najbardziej postępowi właściciele ziemscy (np. Andrzej Zamoyski) wprowadzali czynsz zamiast pańszczyzny.

Można więc śmiało powiedzieć, że i w Rzeczypospolitej starano się dorównać przeżywającym rewolucję przemysłową krajom Europy Zachodniej i choć z oporami i bardzo powoli, to jednak zaczynała się rozwijać produkcja o charakterze przemysłowym.

Kultura

Oświeceniem nazywa się prąd społeczno-kulturalny w Europie, który pojawił się we Francji i w Anglii jeszcze pod koniec XVII wieku. Na ziemiach polskich o początkach tej epoki można mówić w odniesieniu do połowy XVIII wieku. Ideologia oświecenia zakładała, że źródłem wszelkiej wiedzy jest doświadczenie, a podstawą każdego poznania ludzki rozum. O państwie zaczyna się wtedy mówić, że jest rezultatem umowy społecznej, a jego instytucje powinny występować w obronie naturalnych praw człowieka.

Czołowymi przedstawicielami myśli oświecenia na ziemiach polskich byli: Stanisław Konarski, Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Jan i Jędrzej Śniadeccy, Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz.

Mogli oni pogłębiać swoją wiedzę, zapoznawać się z europejską myślą oświecenia i tworzyć dzięki opiece króla, popierającego naukę i sztukę. Najwybitniejsi twórcy mieli okazję spotkać się i wymienić poglądy na organizowanych w zamku królewskim słynnych obiadach czwartkowych, gdzie byli gośćmi króla. Rozwinęła się publicystyka polityczna (Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic) proponująca szeroki program reform politycznych (m.in. zniesienieliberum veto, wprowadzenie dziedzicznego tronu). Publicyści potępiali magnaterię, którą obwiniali o upadek Rzeczypospolitej.

To właśnie zwolennikom idei oświecenia zawdzięcza się ówczesne reformy oświatowe. Ksiądz Hugo Kołłątaj zreformował, jako przedstawiciel Komisji Edukacji Narodowej, mocno podupadłą wtedy Akademię Krakowską. Przez pewien czas był też jej rektorem. Poza tym dużo publikował, domagając się w swoich artykułach zniesienia poddaństwa chłopów, zrównania w prawach szlachty z mieszczaństwem, stworzenia silnej władzy wykonawczej. Większość tych postulatów zawarł on w dziele pt. Do Stanisława Małachowskiego

Anonima listów kilka. Uniwersytet w Wilnie zreformował słynny astronom, Michał Poczobutt-Odlanicki.

Uniwersytetom podporządkowano pod względem administracyjnym szkoły średnie, tym zaś z kolei szkółki parafialne. Z inicjatywy Komisji Edukacji Narodowej powołano

Towarzystwo Ksiąg Elementarnych, które zajęło się przygotowaniem nowych i skutecznych w nauczaniu podręczników.

W czasie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego rozkwitła na nowo polska literatura, zwłaszcza dydaktyczna. Wielkie uznanie zyskiwały utwory biskupa Ignacego Krasickiego. Popularna była też twórczość Stanisława Trembeckiego, Kajetana Węgierskiego, Franciszka Karpińskiego, Franciszka Dionizego Kniaźnina.

Powstało wtedy wiele sztuk teatralnych i rozpraw społeczno-politycznych. Tworzył się także polski teatr narodowy. Wybitną rolę w jego rozwoju odegrał Wojciech Bogusławski nazywany „ojcem teatru polskiego”. Z pomocą finansową króla założył w Warszawie pierwszy w Polsce stały zespół teatralny.

Król odrestaurował i bogato wyposażył zamek warszawski, który stał się wtedy jedną z najwspanialszych rezydencji w Rzeczypospolitej. Z jego też polecenia i według jego pomysłu wzniesiona została letnia rezydencja królewska w warszawskich Łazienkach. W czasie jego panowania widoczne było znaczne ożywienie budowlane. W stolicy, oprócz wielu kościołów i pysznych magnackich pałaców, wybudowano wiele okazałych gmachów użyteczności publicznej. Powstał wtedy Pałac Rzeczypospolitej, w którym znalazły siedzibę najważniejsze urzędy państwowe. Wybudowano potężny Dom Handlowy. Wzniesiono wspaniały gmach Teatru Wielkiego. To tylko niektóre przykłady działalności budowlanej w stolicy. Podobna działalność miała miejsce również i w wielu innych miejscowościach.

Pojawił się nowy styl w budownictwie nazywany neoklasycznym albo klasycystycznym. Architekci porzucali barokowe wzory i w swoich pracach nawiązywali do architektury starożytnej Grecji i Rzymu. Działający wówczas na terenie Rzeczypospolitej najwybitniejsi architekci byli głównie przybyszami z obcych krajów. Najsłynniejsi z nich to Merlini, Fontana, Zug, Aigner. Podobne zjawisko widoczne było w przypadku artystów malarzy, wśród których czołowe miejsca zajmują Bacciarelli, Canaletto, Norblin.

Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 Maja

W 1780 roku wojska rosyjskie opuściły terytorium Rzeczypospolitej. Nadal jednak wielką rolę odgrywał urzędujący w Warszawie rosyjski ambasador, Otto von Stackelberg, który niejednokrotnie miał w sprawach polskich więcej do powiedzenia niż król Stanisław August Poniatowski.

W 1787 roku doszło do spotkania polskiego króla z władczynią Rosji Katarzyną II w leżącym nad DniepremKaniowie. Król proponował carycy sojusz i przystąpienie do wojny przeciwko Turcji. Chciał osłabioną Rzeczpospolitą utrzymać tylko pod zwierzchnictwem Rosji, aby na przyszłość uniknąć strat terytorialnych na rzecz Prus i Austrii. Jego plany zostały odrzucone. Z Kaniowa wyjechał z niczym.

W tym samym roku rozpoczęła się wojna Rosji z Turcją. W następnym roku Rosja została zaatakowana przez Szwecję. Mając tyle własnych problemów władczyni Rosji była

zmuszona do tego, aby nieco mniej uwagi poświęcać Rzeczypospolitej, która i tak już w dużym stopniu była od Rosji zależna.

6 października 1788 roku rozpoczęły się w Warszawie obrady sejmu, którym przewodniczył marszałek Stanisław Małachowski. Sejm ten miał przejść do historii jako Sejm Czteroletni. Nazwany też został Sejmem Wielkim(podwójna kadencja, podwójny skład posłów, zajmował się bardzo ważnymi dla Rzeczypospolitej sprawami).

13 października poseł pruski zaproponował w sejmie sojusz swojego kraju z Rzeczpospolitą i oświadczył, że władca Prus nie zamierza ograniczać niezależności Rzeczypospolitej pod względem ustrojowym. Było to oświadczenie złożone wbrew stanowisku Rosji, której władczyni domagała się utrzymania w Rzeczypospolitej dotychczasowego ustroju.

W styczniu 1789 roku zlikwidowano będącą pod rosyjską kontrolą Radę Nieustającą. Najwyższą i, co najważniejsze, od nikogo niezależną władzą był obradujący sejm, w którym w wyniku zawiązanej konfederacji nie obowiązywałoliberum veto, a decyzje podejmowano większością głosów.

Wokół sejmu ukształtowały się trzy podstawowe stronnictwa polityczne:

- Stronnictwo Patriotyczne dążące do przeprowadzenia reform. Najwybitniejszymi działaczami tego ugrupowania byli: Adam Czartoryski, Stanisław Małachowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj. Chcieli oni unowocześnienia i wzmocnienia państwa oraz uniezależnienia go od Rosji.

- Stronnictwo królewskie. Jego celem było wzmocnienie władzy wykonawczej przy zachowaniu ścisłych związków z Rosją. Obok króla do przywódców tego stronnictwa należeli: prymas Michał Poniatowski i kanclerz Jacek Małachowski.

- Stronnictwo magnackie zwane też hetmańskim. Jego celem było utrzymanie dotychczasowego ustroju Rzeczypospolitej. Najwięcej do powiedzenia w tym ugrupowaniu mieli: Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski, Ksawery Branicki, Kazimierz Nestor Sapieha. Zabiegali oni o poparcie rosyjskiego ambasadora Stackelberga.

Uchwały Sejmu Wielkiego:

- zlikwidowano Radę Nieustającą,

- zwiększono liczbę wojska do 100 tys.,

- opodatkowano duchowieństwo 20% od dochodu oraz szlachtę 10% od dochodu,

- uchwalono prawo o miastach królewskich (mieszczanom wolno było nabywać ziemię, obejmować wyższe urzędy w Kościele, wojsku i sądach, mogli być nobilitowani, mogli

uzyskać prawo posiadania własnych reprezentantów, tzw. plenipotentów w Sejmie z głosem jedynie w sprawach miast).

Konstytucja 3 maja

Najważniejszym osiągnięciem Sejmu Czteroletniego było uchwalenie konstytucji.

Konstytucja to najważniejszy dokument w państwie, określający jego ustrój, czyli sposób rządzenia oraz prawa i obowiązki obywateli.

Uchwaloną wtedy konstytucję nazwano ustawą rządową. Miała ona być podstawą do zachowania całości i niezależności Rzeczypospolitej.

Konstytucję uchwalono w ciekawych okolicznościach. Wszystko zaczęło się wtedy, kiedy na początku 1791 roku król opowiedział się za koniecznością reformowania państwa.

24 marca 1791 roku przegłosowano w sejmie ustawę o sejmikach, a w kwietniu ustawę o miastach. Wtajemniczeni przygotowywali projekt „ustawy rządowej”. Pracowali nad nią: król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Ostateczną wersję Konstytucji 3 maja przypisuje się księdzu Hugonowi Kołłątajowi.

Kiedy w związku z przypadającym czasem Świąt Wielkanocnych większość posłów rozjechała się do swoich rodzin, reformatorzy przystąpili do aktywnego działania. Zadecydowano o poddanie projektu pod głosowanie w sejmie. Ściągnięto do Warszawy wierne królowi wojsko, nad którym komendę sprawował książę Józef Poniatowski. Poprzez szeroką propagandę zapewniono sobie poparcie ze strony ludności stolicy.

Wieczorem 3 maja 1791 roku przegłosowano w sejmie uchwalenie nowej konstytucji. 110 posłów zadecydowało o jej wejściu w życie. Przeciwnych było 72. Podwójny od 1790 roku sejm liczył około 500 posłów. Większość z nich jednak, nie przewidując tych ważnych wydarzeń, wyjechała na czas świąteczny z Warszawy.

Tekst uchwalonej konstytucji został natychmiast przez króla zaprzysiężony, jego najważniejsze postanowienia brzmiały:

- władza ustawodawcza należeć miała do sejmu gotowego wybieranego na 3 lata,

- władzę wykonawczą tworzył król ze Strażą Praw (pięciu ministrów odpowiedzialnych przed sejmem, ale mianowanych przez króla). W skład Straży wchodził marszałek Sejmu, który w razie niebezpieczeństwa miał prawo zwołać sejm wbrew woli króla,

- po śmierci króla tron miał objąć Fryderyk August z dynastii Wettynów, a Polska miała się stać monarchią dziedziczną,

- zniesiono liberum veto i konfederacje,

- prawo o miastach królewskich stało się częścią konstytucji,

- chłopów brano pod opiekę „prawa i rządu”,

- likwidowano odrębność ustrojową Korony i Litwy (słowo Rzeczpospolita oznaczało Polskę, a nie państwo polsko-litewskie),

- religia katolicka stała się religią panującą w państwie.

Nowa ustawa obowiązywała krótko, bo tylko przez czternaście miesięcy i trzy tygodnie. Jako pierwsza tego typu w Europie i druga na świecie po Stanach Zjednoczonych Ameryki, musiała zaniepokoić władców silnych państw sąsiednich.

Konstytucja mogła doprowadzić do wzmocnienia Rzeczpospolitej, co nie było ani w interesie Rosji, ani Prus. W kraju również nie brakowało przeciwników reform (m.in. Szczęsny Potocki, hetmani Seweryn Rzewuski, Ksawery Branicki). To oni podpisali w Petersburgu w kwietniu 1792 roku akt konfederacji skierowany przeciw reformom Sejmu Wielkiego. Oficjalnie ogłoszono go w Targowicy (sfałszowano datę 14 V 1792 r.). W tym czasie armia rosyjska wkroczyła na terytorium Rzeczypospolitej.

Wojna z Rosją w obronie Konstytucji

W maju 1792 roku Rzeczpospolita została zaatakowana przez dwie rosyjskie armie liczące w sumie około 100 000 żołnierzy. Podzielone na trzy części polskie wojsko dysponowało około 60 000 ludzi.

Dwudziestotysięczną armią na Ukrainie dowodził bratanek króla, książę Józef Poniatowski. 18 czerwca 1792 roku udało mu się odnieść zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi bitwie pod Zieleńcami. Na pamiątkę tego zwycięstwa ustanowiono order Virtuti Militari.

Po dwóch miesiącach walk polskie oddziały zajęły stanowiska obronne wzdłuż linii Bugu. 18 lipca 1792 roku doszło do bitwy pod Dubienką, gdzie wielką odwagą i wojskowymi zdolnościami wsławił się Tadeusz Kościuszko. Bitwa ta jednak, podobnie jak starcia pod Krzemieniem i Brześciem, została przegrana. Mimo to Rosjanom nie udało się ostatecznie rozbić polskiej armii. Były w dalszym ciągu szanse na skuteczną obronę kraju, mimo że Prusy - formalnie sojusznik Polski - zdradziły i opowiedziały się po stronie rosyjskiej.

Jednak w dniu 24 lipca 1792 roku król ogłosił swoje przystąpienie do konfederacji targowickiej. Wojsko polskie otrzymało rozkaz zaprzestania walki. Okupacyjne wojska rosyjskie umacniały swoje pozycje na terenie Rzeczypospolitej.

II rozbiór Rzeczypospolitej

W styczniu 1793 roku władcy Rosji i Prus doszli do porozumienia. Pruskie wojska weszły do Torunia i Gdańska oraz zajęły Wielkopolskę z Poznaniem, Gnieznem i Kaliszem, Kujawy z Inowrocławiem i Brześciem Kujawskim, część Mazowsza z Płockiem oraz ziemię sieradzką i łęczycką. Było to o tyle ważne, że pod panowaniem Prus, czyli niemieckiego państwa znalazły się polskie ziemie, które w X wieku dały początek państwu polskiemu. Prusy zagarnęły w sumie 58 000 km2. Rosja natomiast wzięła od strony wschodniej aż 250 000 km2 z terytorium Rzeczypospolitej.

Prusy zajęły Wielkopolskę, Gdańsk i Toruń,

Rosja zagarnęła ziemię białoruską i Ukrainę aż po linię Druja - Pińsk,

Austria w drugim rozbiorze nie brała udziału.

Po tym drugim rozbiorze pozostało jeszcze pod panowaniem polskiego króla około 200 000 km2 i około 4 000 000 mieszkańców. Na tym pozostałym skrawku nie podzielonej jeszcze polskiej ziemi stacjonowały jednak w dalszym ciągu wojska rosyjskie.

4 kwietnia 1793 roku król opuścił Warszawę i udał się do Grodna. Obradujący tam ostatni sejm Rzeczypospolitej miał zatwierdzić postanowiony już przez sąsiednie mocarstwa rozbiór.

Na sejmie rozbiorowym w Grodnie ustalono nowe zasady rządzenia w okrojonej już mocno Rzeczypospolitej. Pozostawiono jednoizbowy sejm, który miał zbierać się tylko raz na 4 lata. Powołano na nowo Radę Nieustającą. O wszystkim miał jednak decydować przebywający w Warszawie rosyjski ambasador, którego znaczenie podkreślały jeszcze przebywające na polskich ziemiach wojska rosyjskie.

Życie pod rosyjską okupacją było niezwykle uciążliwe. Ludność musiała utrzymywać obce wojska, dawać im zakwaterowanie i żywność oraz pomagać w przemieszczaniu się.

Polskie wojsko było w stanie likwidacji. Armia nie mogła liczyć więcej niż 15 000 żołnierzy. Stanisław August Poniatowski odsunął się od polityki i żył w samotności w warszawskim Zamku. Większość aktywnych obrońców Konstytucji 3 maja i Rzeczypospolitej znalazła się po klęsce w 1792 roku na emigracji.

Powstanie kościuszkowskie

Już w 1793 roku zarówno na ziemiach polskich, jak i na emigracji zaczęły się zawiązywać tajne sprzysiężenia, które za cel działania przyjmowały wzniecenie narodowego powstania przeciwko zaborcom. Wśród organizatorów tego typu działalności byli Hugo Kołłątaj, Ignacy Działyński, Jan Kiliński, Jakub Jasiński. Na wodza przyszłego powstania wybrano Tadeusza Kościuszkę.

Powstanie przyspieszyła decyzja Rosji o redukcji wojska polskiego z 34 do 15 tys. Tadeusz Kościuszko, obejmując stanowisko Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej 24 marca 1794 roku w Krakowie złożył przysięgę i ogłosił Akt rozpoczęcia powstania (insurekcji). Wszystkich mężczyzn między 18 a 28 rokiem życia powołało do pospolitego ruszenia. Mieli to być przedstawiciele wszystkich stanów, nie wyłączając uzbrojonych w siekiery, piki i kosy chłopów.

Akt powstania zapowiadał powołanie nowych władz i walkę aż do momentu oswobodzenia całego kraju w granicach sprzed 1772 roku.

1 kwietnia 1794 roku Kościuszko wyruszył z Krakowa w kierunku Warszawy. Miał pod swoją komendą raczej skromne siły - 4000 żołnierzy regularnego wojska oraz około 2000 chłopów-kosynierów. Naczelnik chciał koniecznie dostać się do stolicy, by i tam wzniecić powstanie. Zagradzały mu jednak drogę znaczne siły rosyjskie. Chcąc się przez nie przebić, Kościuszko stoczył w dniu 4 kwietnia 1794 roku bitwę pod Racławicami, atakując tam oddziały dowodzone przez generała Tormasowa.

Po zaciekłej walce zwycięstwo przypadło stronie polskiej. Zadecydował o nim w znacznej mierze atak kosynierów i czterech kompanii regularnej piechoty na rosyjskie armaty. Dużą sławę zyskał wtedy chłop Wojciech Bartos, który jako pierwszy unieszkodliwił rosyjskie działo.

Powstańcy zdobyli 12 armat i mnóstwo ręcznej broni. Rosjanie stracili około 1000 żołnierzy.

Bitwa ta była jednak tylko niewielką potyczką i miała przede wszystkim duże znaczenie moralne i propagandowe. Zwycięstwo w niej nie oznaczało możliwości przebicia się w kierunku Warszawy.

Powstanie jednak rozprzestrzeniało się bardzo szybko. 6 kwietnia przystąpiły do walki polskie oddziały na Lubelszczyźnie. 17 kwietnia rozpoczęło się powstanie w Warszawie. Na jego czele stanął szewc, Jan Kiliński. Rosyjski ambasador IgelstrÖm opuścił w popłochu stolicę. Podczas gwałtownych walk w mieście zginęło około 4000 rosyjskich żołnierzy. Ostatnie oddziały obcego wojska w dniu 18 kwietnia 1794 roku odeszły z Warszawy.

W nocy z 22 na 23 kwietnia dowodzeni przez Jakuba Jasińskiego spiskowcy opanowali Wilno. Powstanie na Litwie stało się faktem.

W tym czasie Kościuszko przebywał wraz ze swoim wojskiem w leżącym niedaleko Krakowa Bosutowie. Nie mógł posunąć się dalej, bo na jego drodze stały silne wojska rosyjskie dowodzone przed generała Denisowa. Na temat dalszego postępowania Naczelnik odbywał narady z Ignacym Potockim i Hugonem Kołłątajem.

Z Bosutowa oddziały Kościuszki przeniosły się do warownego obozu pod Połańcem. Tam też 7 maja 1794 roku ogłosił Kościuszko Uniwersał, będący dokumentem poruszającym sprawę chłopską. Obiecywał likwidację poddaństwa chłopów, nieusuwalność rodzin chłopskich z uprawianej przez nie ziemi, zmniejszenie wymiaru pańszczyzny. Wszystko to miało być zachętą do zasilania przez chłopów szeregów powstańczej armii.

6 czerwca 1794 roku Kościuszko przegrał bitwę pod Szczekocinami. Dysponował dwunastotysięczną armią, którą zaatakowało wojsko rosyjskie w sile 24 000 ludzi. 15 czerwca poddał się wojskom pruskim Kraków. 8 lipca przegrał również bitwę generał Józef Zajączek, którego wojsko zostało pokonane przez oddziały dowodzone przez generała Derfeldena.

W sierpniu 1794 roku doszło do intensywnych działań powstańczych w będącej pod pruskim panowaniem Wielkopolsce. Walki te uratowały Warszawę od ostatecznego szturmu, który miał być podjęty przez wojska rosyjskie i pruskie. 5 września pruskie wojska musiały odejść spod Warszawy, by walczyć z powstańcami na swoim terenie. 12 sierpnia Rosjanie zdobyli Wilno. Kończyło się tym samym powstanie na Litwie.

Decydujące o losach powstania kościuszkowskiego wydarzenia rozegrały się jesienią 1794 roku. 10 październikadoszło pod Maciejowicami do ostatecznej bitwy w ramach powstania. Zakończyła się ona tragicznie dla Polaków. Kościuszko miał pod swoją komendą około 8000 żołnierzy. Rosjan pod dowództwem generała Fersena było 12 000. Polacy zostali pokonani. Ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Ten sam los spotkał trzech innych generałów: Sierakowskiego, Kamińskiego i Kniaziewicza.

4 listopada wojska rosyjskie zdobyły po niezwykle krwawych walkach podwarszawską Pragę, gdzie dokonały rzezi ludności cywilnej. Dzień później poddana została Warszawa, do której 9 listopada wkroczyły zwycięskie wojska rosyjskie.

7 stycznia 1795 roku Stanisław August Poniatowski opuścił po raz ostatni Warszawę, udając się do Grodna, gdzie miał na zamku pod rosyjskim nadzorem spędzić resztę życia.

III rozbiór Rzeczypospolitej

Jeszcze w trakcie walk powstańczych państwa zaborcze - Rosja, Prusy i Austria - podjęły decyzję o ostatecznej likwidacji państwa polskiego.

3 stycznia 1795 roku Rosja zawarła z Austrią porozumienie dotyczące rozbioru Rzeczypospolitej, a 24 października 1795 roku przystąpiły do tego układu Prusy. Trwało to tak długo, ponieważ pomiędzy państwami zaborczymi toczyły się negocjacje na temat podziału ziem polskich.

Rosja otrzymała resztę ziem litewsko-ruskich,

Austria - resztę Małopolski z Krakowem, część Podlasia i Mazowsza, Lubelszczyznę,

Prusy - pozostałą część Podlasia i Mazowsza z Warszawą i tereny litewskie po Narew.

Na mocy tajnego traktatu zawartego w styczniu 1797 roku w Petersburgu trzej zaborcy zagwarantowali sobie nawzajem, że nazwa „Królestwo Polskie” nie będzie używana w dokumentach i aktach prawnych.

25 listopada 1795 roku polski król oficjalnie abdykował, czyli zrzekł się tronu.

16 listopada 1796 roku zmarła caryca Katarzyna II. Jej następca Paweł I uwolnił Tadeusza Kościuszkę. Wolność uzyskał również jego adiutant Julian Ursyn Niemcewicz oraz Ignacy Potocki.

12 lutego 1798 roku zmarł w Petersburgu Stanisław August Poniatowski, ostatni monarcha zasiadający na tronie Rzeczypospolitej.

Najważniejsze wydarzenia z lat 1768-1795

1768-1772

Konfederacja barska. Podjęcie walki części szlachty przeciwko stacjonującym w Rzeczypospolitej wojskom rosyjskim oraz przeciwko królowi i przeprowadzanym reformom.

1772 I rozbiór Rzeczypospolitej przez Rosję, Austrię i Prusy.

1773-1775

Obrady sejmu rozbiorowego, który ratyfikował warunki rozbioru. W czasie obrad tego sejmu podjęto też wiele ważnych decyzji dotyczących dalszego funkcjonowania państwa.

1773 Utworzenie Komisji Edukacji Narodowej w celu przeprowadzenia reformy polskiej oświaty.

1788-1792

Obrady Sejmu Czteroletniego nazwanego Sejmem Wielkim.

1790 Przymierze podpisane między Rzeczpospolitą a Prusami, z którego Prusy się nie wywiązały.

IV 1791

Sejm uchwalil ustawę o miastach.

3 V 1791

Uchwalenie Konstytucji 3 maja.

1792 Zawiązanie konfederacji targowickiej. Wojna Rzeczypospolitej z Rosją w obronie Konstytucji.

1793 II rozbiór Rzeczypospolitej dokonany przez Rosję i Prusy.

24 III 1794

Przysięga Tadeusza Kościuszki na krakowskim rynku i ogłoszenie aktu rozpoczęcia powstania.

4 IV 1794

Bitwa pod Racławicami.

6 VI 1794

Klęska Polaków w bitwie pod Szczekocinami.

10 X 1794

Klęska Kościuszki w bitwie pod Maciejowicami.

18 XI 1794

Koniec powstania kościuszkowskiego.

1795 III rozbiór Rzeczypospolitej. Państwo polskie przestaje istnieć.

Wojna o niepodległość Stanów ZjednoczonychOd XVI wieku w Ameryce Północnej rywalizowały między sobą imperia kolonialne - Anglia, Francja i Hiszpania. Na wybrzeżu atlantyckim utworzono trzynaście kolonii angielskich. Koloniści rozwinęli różne gałęzie gospodarki na terenach zabranych Indianom. Powstały miasta, w których rozwijał się handel i produkcja, zakładano manufaktury. Powstała dobrze rozwinięta sieć szkół (Uniwersytet Harvarda). Utworzono stałą pocztę.Choć w zdobytych przez Anglików koloniach obowiązywało angielskie prawo, język i obyczaje, to mieszkańcy nie mieli takich praw jak mieszkańcy Anglii. Zamorskie posiadłości miały dostarczać surowców i stanowić rynek zbytu dlaangielskich towarów.

Przyczyny wojny kolonii z Anglią:

- nałożenie na kolonistów opłaty stemplowej (koloniści zbuntowali się i podkreślali swoją odrębność, nazywając się Amerykanami),

- nałożenie cła na towary sprowadzane przez kolonie,

- 1773 r. w Bostonie zatopiono herbatę przywiezioną z Anglii (był to początek zbrojnego konfliktu, który przerodził się w wojnę o niepodległość).

Przebieg wojny:

W 1774 roku odbył się pierwszy Kongres Kontynentalny w Filadelfii, na który przybyli przedstawiciele wszystkich angielskich kolonii w Ameryce Północnej. Podjęto tam decyzję o rozpoczęciu walki z angielskimi władzami.

W lipcu 1776 roku obradował drugi Kongres Kontynentalny. W dniu 4 lipca 1776 roku uchwalono podczas obrad Kongresu „Deklarację Niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki”. Jej autorem był wybitny pisarz i polityk,Thomas Jefferson.

Walki o niepodległość kolonii trwały. Siłami zbrojnymi kolonii dowodził Jerzy Waszyngton, który w krótkim czasie potrafił zorganizować regularną i bitną armię.

Anglikom nie udało się stłumić rozpoczętego na kontynencie amerykańskim buntu. W 1777 roku ponieśli oni dotkliwą porażkę pod Saratogą. Mimo tego zwycięstwa sytuacja kolonii daleka była od ostatecznego wyjaśnienia. Jednak wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych przybrała w końcu charakter międzynarodowy. Zgodnie z duchem oświecenia wielu wybitnych ludzi w Europie opowiedziało się po stronie kolonii walczących o wolność i utworzenie swojego państwa.

Niepodległość Stanów Zjednoczonych uznała w 1778 roku Francja. Doszło z tego powodu do wojny Francji z Anglią, przeciwko której wystąpiły też Hiszpania i Holandia.

W 1781 roku główne siły angielskie zostały pokonane przez Amerykanów i Francuzów pod Yorktown.

W 1783 roku podpisano w Wersalu pod Paryżem traktat pokojowy między Anglią, Francją i Hiszpanią. Anglia uznała wtedy po raz pierwszy Stany Zjednoczone Ameryki jako niepodległe państwo.

17 września 1787 roku uchwalona została Konstytucja Stanów Zjednoczonych. Pierwszym prezydentem tego nowego kraju został bohater wojny o niepodległość, Jerzy Waszyngton.

Stany Zjednoczone były republiką federacyjną. Oznaczało to, że uprawnienia polityczne rozdzielano między poszczególne stany i władze federalne (ogólnokrajowe):

- stany - zachowały własny skarb, administrację i policję;

- władza federalna - sprawy podatkowe, wojskowe, polityka celna i walutowa, kontrola sądownictwa.

W konstytucji amerykańskiej po raz pierwszy zastosowano zasadę trójpodziału władzy (sformułowaną przezMonteskiusza):

Ustawodawcza Wykonawcza Sądownicza

Kongres - Senat i Izba Reprezentantów

prezydent wybrany na 4 lata niezależne sądy

uchwalał ustawy i podatki

podejmował decyzja w sprawach polityki zagranicznej

głowa państwa zwierzchnik sił

zbrojnych szef rządu odwoływał i powoływał

ministrów, którzy byli przed nim odpowiedzialni

orzekały zgodność praw z konstytucją

rozwiązywały konflikty między innymi organizacjami

Konstytucja gwarantowała obywatelom wolność słowa, wyznania oraz nietykalność osobistą (te prawa gwarantowała tylko ludności białej).

W wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych brało udział wielu przybyszów z Europy. Byli wśród nich również Polacy walczący przeciwko Anglikom po stronie kolonii. Wielką sławę i uznanie zdobyli tam Tadeusz Kościuszko iKazimierz Pułaski.

Ważne wydarzenia z okresu walki o niepodległość Stanów ZjednoczonychDaty Przebieg wydarzeń

XII 1773

Rozruchy w Bostonie. Zniszczenie przywiezionego przez angielskie okręty transportu wysoko oclonej herbaty.

1774 Pierwszy Kongres Kontynentalny - obrady przedstawicieli wszystkich angielskich kolonii w Ameryce Północnej.

1775 Początek walk zbrojnych o niepodległość Stanów Zjednoczonych.

IV 1775

Angielskie wojska zostają pokonane pod Lexington i Concord.

4 VII 1776

Uchwalenie Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych. Na pamiątkę tego wydarzenia dzień 4 lipca obchodzony jest w USA co roku jako święto narodowe.

17 X 1777

Klęska Anglików w bitwie pod Saratogą.

1778 Francja uznaje Stany Zjednoczone jako niepodległe państwo.

1787 Uchwalenie Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.