Przewodnik turystyczno-przyrodniczy Nadleśnictwa Baligród

3

Przewodnikturystyczno-przyrodniczyNadleśnictwa Baligród

Dolina Łopienki Dolina Rabskiego Potoku

4

Przewodnik turystyczno-przyrodniczy Nadleśnictwa Baligród

Tekst: Sławomir Kubisa, konsultacje: Marcin Scelina, Teodor Furs, Malwina SiwyZdjęcia: Marcin Scelina, Łukasz Tomasik, Ewa Wydrzyńska-Scelina, Grzegorz Leśniewski, Archiwum Nadleśnictwa Baligród, Archiwum Edwarda Marszałka, Sławomir KubisaProjekt graficzny: Szymon Kubisa Druk i oprawa: Grafmar Sp. z o.o., KolbuszowaWydawca: Appen Karpaty, Multimedialna Agencja Wydawnicza, Komorówwww.appen.pl ISBN 978-83-64883-01-9

Zleceniodawca: Nadleśnictwo Baligród

Publikacja wydana w ramach projektu: „Budowa i modernizacja małej infrastruktury służącej zabezpieczeniu obszarów Natura 2000 – Bieszczady”

Grudzień 2014

Czasy przejść przedstawiane w przewodniku zostały ustalone dla rodzin z dzieć-

mi. Sprawny piechur jest w stanie pokonać trasy znacznie szybciej.

Zobacz także prezentację interaktywną ścieżek:

www.baligrod.krosno.lasy.gov.pl/web/baligrod

5

Przewodnikturystyczno-przyrodniczyNadleśnictwa Baligród Dolina Łopienki Dolina Rabskiego Potoku

6

Spis treści

Rozdział I – Nadleśnictwo Baligród

Rozdział II – Budowa i modernizacja małej infrastruktury służącej zabezpieczeniu obszarów „Natura 2000” – Bieszczady

Rozdział III – Dolina Łopienki

Rozdział IV – Dolina Rabskiego Potoku

Rozdział V – Edukacja przyrodniczo-leśna

5

21

25

53

93

Dolnoreglowy bór mieszany

3

Słowo od Nadleśniczego

„Oto prawdziwa radość życia: być wykorzystanym do celu, który uwa-żasz za szczytny i być siłą natury, a nie jakimś małym, gorączkowym, samolubnym zlepkiem dolegliwości, żalów i narzekań na to, że świat nie poświęca się, by uczynić cię szczęśliwym”.

George Bernard Shaw

Szanowni Państwo,

Oddajemy w Państwa ręce ten przewodnik, którego celem jest nie tylko dostarczenie informacji dla przybywającego do naszego nad-leśnictwa po raz pierwszy turysty, lecz zarazem przedstawienie możliwie dokładne tętniącego w nim życia i drzemiącej historii. Intencją naszą jest to, aby każdy, kto nas odwiedza, czuł się jakby odkrywał tajemnicze pokoje w domu, w którym mieszkał całe życie. Las to ogromna skarbnica wiedzy i doznań, które – mamy nadzie-ję – również dzięki nam, staną się Państwa udziałem. Zachęcamy do czerpania w atmosferze wzajemnego szacunku i zrozumienia, pełnymi garściami dobrodziejstw, które dane nam zostały zupełnie darmo.

mgr inż. Wojciech Głuszko

5

ObszarNadleśnictwo Baligród zasięgiem terytorialnym obejmuje obszar rozciągający się pomiędzy masywami Chryszczatej na zachodzie, Wołosania i Łopiennika na południu oraz doliną Solinki i Sanu na wschodzie. Na północy sięga po Suliłę na grani Wysokiego Działu, Berezkę, Bereźnicę i Polańczyk.

Granice nadleśnictwa biegną przez tereny czterech gmin: Bali-gród, Solina, Cisna oraz Zagórz i zamykają obszar 30 766 hek-tarów z czego około 2/3 stanowią grunty Lasów Państwowych będące niemal w całości gruntami zalesionymi. Lesistość tego ob-szaru wynosi 68%. Na gruntach Lasów Państwowych lasy zajmują 98,5% powierzchni, pozostałą część terenu zajmują łąki i pastwi-ska oraz mające niewielki udział w powierzchni grunty orne.

Rzeźba

Teren wznosi się od północy ku południowi z największymi kulminacjami w Paśmie Wysokiego Działu – Wołosań (1071 m n.p.m.), Chryszczata (998 m n.p.m.), Jaworne (992 m n.p.m.) a także w paśmie Łopiennika i Durnej – Łopiennik (1069 m n.p.m.), Boroło (1033 m n.p.m.) oraz Durna (979 m n.p.m.). Na południe od Bali-grodu mocno zaznaczone są w krajobrazie nieco niższe wzniesie-nia na obszarze Łuski Bystrego – między innymi Patryja (782 m n.p.m.), Dzidowa (713 m n.p.m. ), Kamienna Góra (708 m n.p.m.), Jawor (827,0 m n.p.m.) i Woronikówka (817,1 m n.p.m.).

I. Nadleśnictwo Baligród

N A D L E Ś N I C T W O B A L I G R Ó D I .

6Pasma górskie w tym rejonie mają najsłabiej zaznaczony układ rusztowy z liniami grzbietów biegnącymi z północnego zachodu na południowy wschód – typowy dla całych Bieszczadów. Prze-cinające je poprzecznie na założeniach tektonicznych przełomo-we doliny rzek – Jabłonki i Hoczewki oraz Solinki i Sanu wraz z dopływami tworzą charakterystyczny, kratowy układ cieków wodnych.

Geologia

Specyficzna rzeźba terenu wynika ze budowy podłoża geolo-gicznego, które ukształtowane zostało na początku trzeciorzędu w formie równoległych fałdów i nasunięć o charakterze płasz-czowinowym utworów fliszu karpackiego – naprzemianległych warstw zlepieńców, piaskowców i iłowców.

Trzeciorzędowe i czwartorzędowe procesy wietrzeniowe złago-dziły i nieco zatarły pierwotną wyrazistość tej struktury, bardziej uwydatniając zmienność litologiczną całego obszaru – doskonale widoczną w przypadku doliny Rabskiego Potoku i tak zwanej Łuski Bystrego oraz jej otoczenia.

Łuska Bystrego

Łuska tektoniczna to struktura geologiczna zawierająca warstwy skalne przesunięte na znaczne nieraz odległości wzdłuż dwu równoległych płaszczyzn uskokowych. W przypadku łuski Bystre-go warstwy znajdują się w pozycji odwróconej, co oznacza, że reprezentują fragment fałdu obalonego.

Na obszarze Łuski Bystrego występują górnokredowe twarde piaskowce krzemionkowe, z którymi związane są unikalne minera-lizacje arsenowe oraz gołoborza.

Charakter podłoża geologicznego w tym rejonie dostrzegalny jest wyraźnie w rzeźbie terenu. Dolina Hoczewki na wysokości Bystre-

N A D L E Ś N I C T W O B A L I G R Ó DI .

7go i dolna część doliny Rabskiego Potoku mają wygląd przełomo-wych wąwozów z wąskim dnem i stromymi zboczami.

Szata roślinna

W granicach nadleśnictwa zaobserwować można jedynie dwa piętra roślinności – piętro pogórza sięgające do górnej granicy zwartego występowania graba, 550 – 560 m n.p.m. – oraz piętro regla dolnego pomiędzy 560 a 1150 m n.p.m.

Dominującym zbiorowiskiem leśnym nadleśnictwa jest żyzna buczyna karpacka. Drzewostany tworzy w niej głównie buk zwyczajny, ale zdarzają się płaty z dominacją jodły pospolitej. W domieszce wystepują tu: klon jawor i zwyczajny, lipa szerokolistna, jesion wyniosły, wiąz górski, a w niższych podgórskich położeniach grab pospo-lity i lipa drobnolistna. W podszycie występują takie krzewy, jak leszczyna pospolita, bez czarny, wiciokrzew czar-ny i suchodrzew. Runo jest tutaj bardzo zróżnicowane. Typowymi gatunkami są żywiec gruczołowaty, paprotnik Brauna, wilczomlecz migdałolistny, bluszczyk kosmaty, żywokost sercowa-ty, marzanka wonna, przetacznik górski i gajowiec żółty.

Na grzbietach skalnych i narażonych na działanie wiatrów południowo–za-chodnich stokach wykształcają się kwaśne buczyny górskie. Drzewostan tworzy tutaj prawie wyłącznie buk, niekiedy z domieszką jodły. W miej-scach prześwietleń i wykrotów pojawia


Języcznik zwyczajny

Lilia złotogłów

8

się brzoza brodawkowa, sosna zwyczajna i osika. Warstwa krze-wów jest tutaj bardzo uboga, często jej zupełnie brak lub tworzą ją podrosty buków. W runie rosną kosmatka gajowa, borówka czernica, trzcinnik leśny, gruszyczki. Od żyznych buczyn często odróżniają się występowaniem wyraźnej warstwy mszystej z płon-niczkiem strojnym, żurawcem falistym i czasami masowo występu-jącą bielistką siną. W wyższych położeniach pojawia się kosmatka olbrzymia i podbiałek alpejski.

Niewielkie powierzchnie zajmują zbiorowiska jaworzyn, grądów, lasów ziołoroślowych oraz olszynek. Na uboższych siedliskach rozwinęły się dolnoreglowe bory mieszane.

Pewna część lasów nadleśnictwa ma charakter wtórny. Powstały one na obszarach dawnych bieszczadzkich wsi. Proces wysiedlania, rozpoczęty już w roku 1944, zakończył się ostatecznie akcją ”Wi-sła” w roku 1947, po której zaludnienie Bieszczadów spadło drama-tycznie, a dawna sieć osiedleńcza nigdy nie została odtworzona.

W wyniku sukcesji wtórnej na dawnych polach, łąkach i pastwi-skach pojawiły się drzewostany z olchą szarą, jesionem i jaworem.


Buczyna z marzanką wonną

9Można też spotkać tu pozostałości sadów z starymi jabłoniami, gruszami i czereśniami oraz kępy pastwiskowych buków.

Do planowego zalesienia przez lata wykorzystywano najchętniej sosnę i modrzewia jako gatunki adaptujące się szybko w każdym siedlisku. W wyższych położeniach polany reglowe były zalesiane świerkiem. Obecnie do takich drzewostanów wprowadzany jest w ramach przebudowy buk i jodła oraz inne, odpowiednio dosto-sowane do siedliska gatunki.

Flora

Flora nadleśnictwa jest bardzo bogata. Położenie geograficzne powoduje, że możemy tu obserwować zarówno gatunki wschod-nio, jak i zachodniokarpackie. Na bogactwo flory wpływa również duże zróżnicowanie podłoża geologicznego oraz orografia. Rosną tutaj rośliny wymagające podłoża bogatego w węglan wapnia, a także przywiązane do gleb kwaśnych, ubogich w ten minerał. W lasach nadleśnictwa występują zarówno rośliny ciepłolubne, jak i górskie, związane z chłodniejszym klimatem.

Z roślin o charakterze wschodniokarpackim rosną tutaj smotrawa okazała, lulecznica kraińska, łoczyga pośrednia, ostrożeń wschod-niokarpacki, groszek wschodniokarpacki, tojad wschodniokarpacki

oraz śnieżyca wiosenna, olsza zielona, sałatnica leśna, żywokost sercowaty i bluszczyk kosmaty, kostrzewa górska i turzyca siedmiogrodzka. Rośliny zachodniokarpackie reprezentują cie-miężyca zielona, starzec nadpotokowy, przytulia okrągłolistna i żarnowiec miotlasty.

Gatunki górskie reprezentują taksony subalpejskie, reglowe, ogólnogórskie i podgórskie. Do taksonów subalpej-skich zaliczamy miłosnę górską, czo-


Śnieżyczka przebiśnieg

10snek siatkowaty, olszę zieloną, wietlicę alpejską, chaber mięk-kowłosy, modrzyk górski, ostrożeń wschodniokarpacki, groszek wschodniokarpacki, wiechlinę Chaixa, szczaw alpejski i wrotycz baldachogroniasty.

Taksonami reglowymi są jodła pospolita, klon jawor, tojad wschodniokarpacki i mołdawski, czosnek niedźwiedzi, olsza szara, sałatnica leśna, parzydło leśne, oset łopianowaty, stopla-mek bzowy, żywiec gruczołowaty, nerecznica mocna, kostrze-wa górska, śnieżyczka przebiśnieg, bodziszek żałobny, łoczyga pośrednia, śnieżyca wiosenna, wiciokrzew czarny, miesiącznica trwała, kosmatka gajowa i olbrzymia, tojeść gajowa, zaraza żółta, lepiężnik biały i wyłysiały, świerk pospolity, żebrowiec górski, kokoryczka okółkowa, paprotnik Brauna i kolczysty, przenęt pur-purowy, porzeczka alpejska, jeżyna gruczołowata, szałwia lepka, bez koralowy, lulecznica kraińska, starzec kędzierzawy, Fuchsa i gajowy, liczydło górskie, żywokost sercowaty, smotrawa okaza-ła, storczyca kulista, kozłek bzowy, przetacznik górski i języcznik zwyczajny.

N A D L E Ś N I C T W O B A L I G R Ó DI . N A D L E Ś N I C T W O B A L I G R Ó DI .

11Do roślin ogólnogórskich zalicza się: zanokcicę zieloną, knieć górską, świerząbek orzęsiony, ostrożeń lepki, omieg górski, go-ryczka trojeściowa, goryczuszka wczesna, gółka długoostrogowa, jastrzębiec pomarańczowy, podbiałek alpejski, wroniec widlasty, świerzbnica leśna, zachylnik górski, róża alpejska, szczaw górski, wierzba śląska, cebulica dwulistna, rozchodnik karpacki, kozłek trójlistny oraz ciemięrzyca zielona.

Taksony podgórskie reprezentują: turzyca zwisła, skrzyp olbrzymi, pióropusznik strusi i mająca zaledwie jedno stanowisko na terenie nadleśnictwa września pobrzeżna.

We florze nadleśnictwa wyróżniają się gatunki roślin ciepłolub-nych. Możemy je spotkać w murawach i zaroślach porastających nasłonecznione skarpy lub w ciepłych lasach grądowych na stro-mych stokach w przełomowych odcinkach Soliniki, rzadziej w la-sach jodłowo-bukowych w dolinie Jabłonki i Rabskiego Potoku.

Zaliczają się tutaj: rzepik pospolity, traganek pospolity, chaber driakiewnik, cieciorka pstra, marchew zwyczajna, goździk kosma-ty, goździk kropkowany, żmijowiec pospolity, przymiotno ostre, goryczka krzyżowa, goryczuszka orzęsiona, zaraza czerwonawa, groszek leśny, szałwia okręgowa, krwiściąg mniejszy, kozibród wschodni, buławnik mieczolistny, buławnik wielkokwiatowy, cie-miężyk białokwiatowy, miodownik melisowaty, berberys pospolity, ligustr zwyczajny, orlik pospolity, okrzyn szerokolistny.

Wiele z roślin występujących na terenie nadleśnictwa podlega ochronie prawnej. Wyróżniającą się tutaj grupą są storczyki, któ-rych na terenie Nadleśnictwa Baligród rozpoznano dotychczas 21 gatunków, z czego dwóch nie potwierdzono w ostatnich latach.

N A D L E Ś N I C T W O B A L I G R Ó D I . N A D L E Ś N I C T W O B A L I G R Ó D I .

12

Fauna

Fauna nadleśnictwa ma wybitnie puszczański charakter. Występują tu wszystkie nasze duże drapieżniki: niedźwiedź brunatny, wilki i rysie. W dolinach spotykany jest żbik. Wędrując szlakami niejed-nokrotnie można zauważyć ślady ich obecności. Obszar nadle-śnictwa jest również miejscem bytowania największych ssaków europejskich – żubrów. Liczne są jelenie szlachetne, sarny oraz odbudowująca się populacja dzików. Z mniejszych drapieżników występują: lis, borsuk, wydra, kuna domowa i leśna, łasica, grono-staj oraz jenot. Wzdłuż potoków i rzek prężnie rozwija się popu-lacja reintrodukowanych bobrów. W bukowych lasach z bogatym podszytem pospolite są popielice i orzesznice.

Na obszarze nadleśnictwa można zaobserwować orły przednie oraz liczniejsze orliki krzykliwe, trzmielojady i myszołowy. Z so-kołów w lasach gnieździ się kobuz. Sowy reprezentowane są m.in. przez puchacza, puszczyka zwyczajnego i uralskiego, uszatkę, sóweczkę i włochatkę. W lasach liczne są dzięcioły, w tym dwa najrzadsze: białogrzbiety i trójpalczasty. W dolinach potoków, na bobrowych rozlewiskach i stawach spotkać można bociany czar-ne. Na łąkach występują derkacze i przepiórki. Bardzo rzadkie


Niedźwiedź brunatny

13w północnej części nadleśnictwa są kuropatwy. W lasach z boga-tym podszytem występują jarząbki. Bardzo liczną grupą są ptaki śpiewające.

Gady reprezentują węże: żmija zyg-zakowata, zaskroniec, gniewosz i wąż Eskulapa występujący w dolinie Sanu oraz jaszczurki żyworodna i zwinka. Liczne oczka wodne, kałuże i bobro-wiska są miejscem rozrodu płazów. Do najpospolitszych należą żaba trawna, ropucha szara i kumak górski. W doli-nach występują również żaby zielone

i rzekotka drzewna. W lasach bukowych i nad potoki, w czasie wil-gotnej pogody, wychodzą salamandry plamiste. Na terenie nadle-śnictwa spotkać można wszystkie cztery gatunki naszych traszek: grzebieniastą, zwyczajną, karpacką i górską.

W rzekach i większych potokach żyją pstrągi potokowe, strzeble potokowe, klenie, świnki, brzany i głowacze. W czystych wodach potoków żyją raki szlachetne.

Świat owadów jest bardzo bogaty. Do najciekawszych gatunków należą puszczańskie chrząszcze, takie jak: nadobnica alpejska, zgniotek cynobrowy, wynurt i pysznik jodłowy. Owady ciepłolubne reprezentują modliszka zwyczajna i długoskrzydlak sierposz.

Ochrona przyrody

W południowej części teren nadleśnictwa leży na obszarze dwóch Parków Krajobrazowych: Ciśniańsko-Wetlińskiego oraz Doliny Sanu – stanowiących otulinę Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Północ-na część terenu położona jest w granicach Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, „Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie”. Nadleśnictwo Baligród, a dokładniej jego południowa część, leży w obszarze specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalnego obszaru ochrony siedlisk (SOO).


Zaskroniec

14„Cisy na Górze Jawor” to rezerwat florystyczny o powierzchni ponad trzech hektarów, położony w rejonie miejscowości Bystre. Powstał w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych naturalnego stanowi-ska cisa pospolitego.

„Woronikówka” to rezerwat flory-styczny o powierzchni blisko pięt-nastu hektarów, położony w rejonie miejscowości Jabłonki. Rezerwat chroni naturalne stanowiska cisa pospolitego.

„Gołoborze” to rezerwat geologiczny i glebowy o powierzchni blisko czter-nastu hektarów, położony w rejonie miejscowości Huczwice. Ten rezerwat zachowuje, ze względów naukowych, dydaktycznych, a także krajobrazo-wych „gołoborze stopniowo opano-wywane przez las”. Część rezerwatu stanowią rumowiska skalne zbu-dowane z odpornych na wietrzenie piaskowców istebniańskich, z trudem poddające się sukcesji rośliności.

„Sine Wiry” to rezerwat krajobrazowy o powierzchni całkowitej ponad czte-rystu pięćdziesiąt hektarów, położony w rejonie miejscowości Zawój, Łuh i Jaworzec, tylko częściowo w grani-cach obszaru Nadleśnictwa Baligród.Przedmiotem ochrony w tym rezer-wacie jest przełomowa dolina Wetlin-ki z zespołem licznych form skalnych, jak progi i płyty ześlizgowe, osuwisko


Lasumiła

15Połoma, jeziorko zaporowe, a także otaczające rzekę zespoły leśne z fragmentami starodrzewów jodłowo–bukowych.

W granicach administracyjnych nadleśnictwa znajduje się wiele drzew o wymiarach pomnikowych. Jednym z nich jest rosnąca w ma-sywie Łopiennika, na terenie Leśnictwa Jabłonki, najgrubsza w Polsce jodła – Lasumiła. Według pomiarów ze stycznia 2014 r. ma aż 519 cm obwodu pnia (czyli ponad 165 cm pierśnicy) i 35 m wysokości.

Prawnie uznane znajdują się obecnie dwa pomniki przyrody. Jeden to wiekowy grab zwyczajny rosnący przy starej siedzibie nadleśnictwa. Jest to jedyna pozostałość po istniejącym tu niegdyś dworze należą-cym do rodu Balów z Hoczwi – założycieli Baligrodu. Grab ma 18 m wysokości i 350 cm obwodu, a liczy ponad 300 lat. Drugi z pomników przyrody żywej znajduje się na stromym stoku opadającym do ka-mieniołomu Zakładu Górniczego „Huczwice”. Jest to pomnik grupowy obejmujący stanowisko sosny wdziarowej. Obejmuje 34 sosny.

Historia okolic

W kolonizacji zachodnich ziem dawnej Rusi Czerwonej, przyłączonej do Królestwa Polskiego przez Kazimierza Wielkiego, udział brały rody rycerskie przybyłe z południowej strony Karpat, z Królestwa Węgier. Tarnawscy herbu Sas, pochodzący z okolic kotliny Marmaro-skiej na dzisiejszym Zakarpaciu, zasiedlili dorzecze Osławy i stali się jednym z najznamienitszych rodów ziemi sanockiej.

Inny przybyły w XV wieku z Węgier ród – Balowie herbu Gozdawa – w połowie XVI wieku posiadali już 30 wsi w dorzeczu Sanu, mię-dzy innymi: Wołkowyję, Terkę, Łopienkę, Cisnę, Żubracze, Hoczew oraz Stężnicę.

Siedzibą rodu stała się początkowo Hoczew, położona u ujścia Ho-czewki do Sanu. Tam Balowie zbudowali murowany zamek strzegą-cy szlaku prowadzącego na Węgry. Kiedy w końcu XVI wieku zamek spłonął po uderzeniu pioruna, Piotr Bal – podkomorzy sanocki wzniósł na miejscu wcześniejszego drewnianego dworu u ujścia


16Stężnicy do Hoczewki murowany zamek, pod którym powstało miasto, nazywane początkowo Balówgrodem. Miasto stało się nie tylko lokalnym ośrodkiem handlowym, umożliwiającym rozwój okolicznych wsi lokowanych na prawie wołoskim, ale też miejscem składu win przywożonych z Węgier.

Okoliczne wsie zakładane były na prawie wołoskim. Osadzana była w nich ludność pasterska przychodząca ze wschodu i połu-dnia Karpat, zwana Wołochami. Doskonale radzili sobie oni w trud-nych górskich warunkach, prowadząc odpowiednią gospodarkę, w której przeważało pasterstwo. Przybysze mówili językiem zbli-żonym do staroruskiego i wyznawali prawosławie, nazywani byli też często Rusinami. Rozwojowi wsi towarzyszyło sukcesywne wy-cinanie lasów pod uprawy rolne i pastwiska, najpierw w dolinach rzek i potoków, a potem na zboczach gór. W wieku XVIII i jeszcze na początku XIX, dużą część lasów okolic Baligrodu pochłonęły huty żelaza wybudowane w Cisnej i Rabem przez Fredrów.

Od XVIII wieku coraz większą rolę odgrywa produkcja tartaczna – w samym Rabem działały wówczas trzy tartaki. Po zbudowaniu w końcu XIX wieku linii kolejowych przecinających Karpaty utracił dawne znaczenie historyczny szlak handlowy prowadzący z Leska przez Baligród w kierunku Węgier.

Na początku 1915 roku wojska austriackie broniąc karpackich przełęczy przed nacierającymi Rosjanami, kilkakrotnie kontratako-wały usiłując przedostać się z odsieczą do oblężonego Przemyśla. Krwawe walki miały miejsce między innymi w rejonie Chryszczatej i doliny Rabskiego Potoku.

Już w trakcie I Wojny Światowej zaczął zarysowywać się konflikt pomiędzy polskimi a ukraińskimi dążeniami do samostanowienia. Dawni Rusini odnajdywali w sobie, z pomocą działaczy nacjona-listycznych, narodowość ukraińską. W odrodzonej Polsce kwestia mniejszości ukraińskiej stanowiła problem z roku na rok coraz trudniejszy do rozwiązania, zaś w trakcie II Wojny Światowej stosunki ukraińsko-polskie stały się otwarcie wrogie z krwawą kulminacją rzezi wołyńskiej. Do Baligrodu katastrofa nadciągnęła

17w lipcu 1944 roku, kiedy po odejściu Niemców oddziały UPA za-mordowały 42 mieszkańców miasta, realizując czystki etniczne w imię Samostijnej Ukrainy aż po zachodnie krańce Beskidu Niskiego.

Po zakończeniu wojny i ustaleniu wschodniej granicy Polski rozpoczęto przesiedlanie ludności ukraińskiej do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, czemu czynnie i skutecznie przeciwstawiały się działające w podziemiu jednostki UPA. W roku 1947 Ludowe Wojsko Polskie przystąpiło do ostatecznego roz-wiązania kwestii zbrojnego podziemia ukraińskiego rozpoczynając akcję masowych wysiedleń ludności wiejskiej Bieszczadów. Bez-pośrednim impulsem uruchamiającym przygotowywaną na długo wcześniej akcję „Wisła” była śmierć w zasadzce generała Świer-czewskiego „Waltera” na drodze pomiędzy Baligrodem a Cisną, w miejscowości Jabłonki.

Zaludnione wcześniej nad wyraz gęsto Bieszczady opustoszały, a na tereny dawnych wsi stopniowo wdzierać się zaczęła nie-pohamowana przyroda. Skromną rekompensatą były tworzone w dolinach rzek surowe kolonie pracowników leśnych. W latach sześćdziesiątych XX wieku zaczęła utrwalać się wśród rosnącej gromady studenckich wędrowców romantyczna legenda dzikich Bieszczadów jako wielkiej przestrzeni opuszczonej przez ludzi, pełnej kruszejących pamiątek po dawnych mieszkańcach i wspa-niałych górskich krajobrazów.

Z tej legendy narodziła się troska o zachowanie i odtwarzanie nielicznych już śladów dawnej kultury materialnej tych miejsc – cerkwi i kapliczek. Jednym z jej pięknych przykładów jest nie-zwykła historia zabytkowej cerkwi w Łopience przywracanej do dawnej postaci dzięki swoistemu ruchowi społecznemu – ludziom poświęcającym takiej odbudowie mniejsze lub większe cząstki swego życia.

Rosnący i coraz bardziej masowy ruch turystyczny w Bieszczadach, zmienia współcześnie ich oblicze i sprawia, że turystyka staje się drugą, po gospodarce leśnej, miejscową specjalnością.

18

Nadleśnictwo Baligród

W okresie międzywojennym tutejsze lasy należały do właścicieli prywat-nych. Większe majątki leśne miały swoją zawodową służbę leśną i opraco-wane operaty urządzeniowe lub plany gospodarcze, kontrolowane przez Powiatowego Inspektora Ochrony Lasów w Sanoku. Kontrola była realna, a sankcje za niestosowanie się do zaleceń dotkliwe. W trakcie okupacji niemieckiej w Baligrodzie funkcjonował miejscowy zarząd lasów podległy Inspekcji Leśnej w Sanoku. Gospodarka prowadzona była na podstawie wcześniejszych planów gospodarczych, nie było nadmiernych cięć.

Nadleśnictwo Baligród utworzone zostało 24 września 1944 roku, po wy-zwoleniu Baligrodu i okolic przez Armię Czerwoną. W trakcie walk z UPA w latach 1945-1948 wszelka działalność gospodarcza na tych terenach była niemożliwa. Pozyskiwanie drewna można było rozpocząć dopiero w 1948 roku, zaczynając od drzewostanów położonych w pobliżu dróg. Wywóz drewna zapewniały amerykańskie samochody ciężarowe z demo-bilu. W roku 1949 zaczęto akcje zalesiania gruntów rolnych, nawet III i IV klasy, na terenach wysiedlonych wsi. Duże powierzchnie porolne zalesiały się samosiewem sosny rodzimej i olszą szarą.

W kolejnych latach leśnicy budowali drogi, gajówki, leśniczówki i osady pracowników leśnych i przejmowali coraz lepszą kontrolę nad swym bo-gatym gospodarstwem. W roku 1953 z części Nadleśnictw Baligród i Cisna utworzono Nadleśnictwo Wołkowyja, (późniejsze Bukowiec). W roku 1973 oba nadleśnictwa zostały połączone pod nazwą Nadleśnictwo Baligród i w takim kształcie funkcjonuje do dzisiaj.


19„Kuźmakówka”Wyjątkowym świadkiem historii Bali-grodu jest ”Kuźmakówka”, okazała wil-la wybudowana w stylu secesyjnym na początku XX wieku przez doktora me-dycyny Włodzimierza Kuźmaka.

Budynek był prywatnym domem ro-dziny doktora, potem stał się siedzibą sądu. W latach powojennych mieścił się tu sztab Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, stacjonował w nim między innymi pułkownik Jan Gerhard, autor powieści ”Łuny w Bieszczadach”. Stąd ruszał na inspekcję do Cisnej ge-nerał Karol Świerczewski, aby zginąć w zasadzce pod Jabłonkami kilka kilome-trów dalej.

Od roku 1968 willa należała do Lasów Państwowych i przez lata mieściła się tu Zasadnicza Szkoła Leśna, potem szkoła podstawowa i mieszkania so-cjalne. Zużyty technicznie budynek poddany został kompletnemu remon-towi i jest obecnie siedzibą Nadleśnic-twa Baligród.

20

O P R O J E K C I EI I .

Gołoborze

21

„Natura 2000” to program tworzenia w krajach Unii Europejskiej wspólnej sieci obszarów objętych ochroną przyrody. Jego celem jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków uważanych za cenne i zagrożone w skali całej Europy. Sposób działania opisują: Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Siedli-skowa.

Polska zobowiązała się do wyznaczenia na swoim terytorium sie-ci „Natura 2000” w Traktacie Ateńskim z 16 kwietnia 2003 r. Choć wdrażanie obu dyrektyw nie obyło się początkowo bez proble-mów, to ostatecznie do roku 2012 wyznaczona została kompletna lista obszarów sieci, zajmująca blisko 20% powierzchni kraju. Znajduje się na niej 849 obszarów siedliskowych oraz 145 obsza-rów ptasich. Jednym z nich jest obszar Bieszczady PLC 180001, mający charakter i siedliskowy i ptasi.

Jednym z 15 priorytetów największego w historii Unii Europej-skiej Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Fundu-szy Europejskich jest „Ochrona przyrody i kształtowanie postaw

II. Budowa i modernizacja małej infrastruktury służącej zabezpieczeniu obszarów „Natura 2000” – Bieszczady

O P R O J E K C I E I I .

22ekologicznych”. Jego głównym celem jest ograniczanie degradacji środowiska naturalnego oraz strat jego zasobów i zmniejszania różnorodności biologicznej. Efektami działań realizowanych w ra-mach tego priorytetu powinny być: zapewnienie ochrony najważ-niejszych obszarów przyrodniczych Polski w kontekście rozwoju gospodarczego i rozwoju infrastruktury technicznej kraju oraz zwiększenie świadomości ekologicznej społeczeństwa, szczegól-nie odnośnie do obszarów chronionych.

Istniejące na obszarze Nadleśnictwa Baligród zasoby dziedzictwa przyrody i kultury ze szczególnymi miejscami, przedstawianymi jako atrakcje w literaturze krajoznawczej i na mapach, budzą za-interesowanie coraz większej liczby turystów. Zwiększanie ruchu turystycznego miało do tej pory w pewnej części charakter swo-bodnej eksploracji przy braku odpowiedniej ilości oznakowanych szlaków czy ścieżek, powodując zagrożenia dla elementów przyro-dy, jak i niewygody i możliwe zagrożenia dla samych turystów.

W celu zmniejszenia zatem niekontrolowanej presji turystycznej nadleśnictwo opracowało projekt „Budowa i modernizacja małej infrastruktury służącej zabezpieczeniu obszarów „Natura 2000” – Bieszczady”. Projekt zawiera zarówno elementy ochrony czynnej, jak i biernej, gatunków i siedlisk istotnych dla obszaru „Natura 2000”.

W celu ochrony polan reglowych podjęło działania polegające na odkrzaczaniu oraz wykaszaniu z zebraniem biomasy. Odkrza-czaniem objęto również gołoborza, płaty borówczysk i górskich młak niskoturzycowych. Stanowią one również miejsce żerowania roślinożerców – jeleni i żubrów. Polują na nich ptaki drapieżne – myszołowy, orliki krzykliwe, orły przednie oraz puszczyki uralskie. Wędrując szlakami turystycznymi po terenie nadleśnictwa dzięki polanom podziwiać można wycinkowe widoki na pasma górskie Bieszczadów.

Istniejące ścieżki dydaktyczno–przyrodnicze zostały zmoderni-zowane, przedłużone oraz uzupełnione odcinkami łącznikowymi. W punktach początkowych oznakowanych ścieżek urządzone

O P R O J E K C I EI I .

23zostały parkingi leśne. Tablice infor-macyjne z mapami przy wejściach na ścieżki pozwalają na planowanie wycieczek, a ustawione na trasach ścieżek tablice dydaktyczne umożli-wiają samodzielne odkrywanie tajem-nic miejscowej przyrody i historii. Dla wygody i bezpieczeństwa turystów na szlakach wybudowane zostały drew-niane budowle małej architektury.

W dolinie Łopienki powstały dwa drewniane schrony turystyczne: jeden przy przełęczy Hyrcza, drugi na szczy-cie Korbani, gdzie została również zlokalizowana wieża widokowa. Na-tomiast nieopodal cerkwi w Łopience stoi obszerna wiata turystyczna.

W Dolinie Rabskiej powstała wiata ogniskowa i trzy schrony: jeden przy ścieżce do kapliczki „Synarewo”, drugi, nieco większy, na Przełęczy Żebrak, trzeci na szczycie Chryszczatej. Nad Jeziorkiem Bobrowym powstała zada-szona platforma widokowa.

Zmodernizowany również został w ra-mach tego samego projektu budynek studenckiej bazy turystycznej „Rabe”. Natomiast przy budynku Nadleśnic-twa Baligród powstała obszerna wiata oraz ogród dydaktyczny.

O P R O J E K C I E I I .

Ścieżka w rezerwacie „Gołoborze”

Wieża na Korbani

25

D O L I N A Ł O P I E N K I I I I .

Do Łopienki turystów przyciąga sława legendarnej cerkwi, znanego od XVIII wieku miejsca kultu maryjnego. Cudem niemal ocalona od całkowitego zniszczenia, odbudowana wspólnym wy-siłkiem wielu ludzi, dla których ratowanie śladów dawnej kultury materialnej Bieszczadów stało się życiową pasją. Cerkiew zapra-sza do wnętrza, udekorowanego latem pękami polnych kwiatów, na modlitwę lub chwilę zadumy.

Odległość od parkingu do cerkwi to 2,8 kilometra. Osoby starsze i mniej sprawne, chcące odwiedzić cerkiew, a nie będące w sta-nie pokonać pieszo tego dystansu, skorzystać mogą z dojazdu samochodem i zaparkowania w przygotowanym miejscu pod samą cerkwią. Należy jednak mieć na uwadze, że drogą maszerują grupy spacerowiczów i turystów, na których w lecie opada wznie-cany kołami samochodów pył, a ponadto często prowadzone są tu prace leśne. W związku z tym prosimy o powolną jazdę i zachę-camy do spaceru.

Od cerkwi prowadzi ścieżka zielona przez Korbanię do Bukowca. Na szczycie Korbani znajduje się wieża widokowa, z której po-dziwiać można perspektywę połonin i Jeziora Solińskiego. Dwie ścieżki spacerowe wokół Łopienki dają sposobność zobaczenia okolic dawnej wsi w szerszej perspektywie.

Można też wybrać się do Studenckiej Bazy Namiotowej „Łopien-ka” i dalej szlakami wyruszyć w Bieszczady Wysokie.

III. Dolina Łopienki

26

D O L I N A Ł O P I E N K II I I .

Dojazd Jadąc od Leska Małą Pętlą Bieszczadzką należy kierować się przez Hoczew do Polańczyka, by następnie wzdłuż zachodniej strony Jeziora Solińskiego dojechać do Wołkowyi i przez Buko-wiec, Terkę dotrzeć doliną Solinki do miejscowości Polanki.

Jadąc od Cisnej należy skierować się przez Dołżycę na Polańczyk. Rzeka Solinka przecina pasmo Łopiennika, a droga naśladuje jej meandry, biegnąc kilometrami przez leśne pustki i dociera do Polanek od południa.

Polanki to dawna wieś Balów z Hoczwi, lokowana na prawie wo-łoskim. Przed II Wojną Światową było tu ponad 50 gospodarstw i ponad trzystu mieszkańców. Obecnie jest to niewielka osada leśna. Przy skarpie nad rzeką zwraca uwagę murowana kapliczka z końca XIX wieku. Ufundował ją dziedzic Terki, Michał Krajewski, po tym jak jego powóz wpadł do rzeki, a on sam nie doznał w tym wypadku żadnej szkody.

27


Po

d W

ierc

h

Wie

ś Ło

pie

nka

SBN

Ło

pie

nka

Dur

na 9

79 m

n.p

.m.

Kor

bani

a 89

4 m

n.p

.m.

Po

d H

yrcz

ą

Cer

kiew

Ło

pie

nka

Prz

ełęc

z H

yrcz

a

Kap

liczk

a H

yrcz

a

Par

kin

g P

ola

nki

Wyp

ałŹ

ród

ełko

Dw

ór

Wia

ta t

ury

styc

zna

Wie

lki Ł

az

Ro

zdro

że

Wys

okie

Ber

do 8

71 m

n.p

.m.

Buk

owie

cB

ukow

iec

Węz

eł ś

cież

ki/s

zlak

u

Szcz

yt

Inte

resu

jące

mie

jsce

Ście

żki p

rzyr

od

nic

ze

i sp

acer

ow

e

Szla

k tu

ryst

yczn

y

Dro

ga

Buk

owie

c

Doł

życa

Bal

igró

d

Łopi

enni

k 10

69 m

n.p

.m.

Do

lina

Łop

ien

kiSc

hem

at ś

cież

ek p

rzyr

od

nic

zych

i sz

lakó

w t

ury

styc

znyc

h

sch

ron

tu

ryst

yczn

y

Buk

owie

c

Inn

e śc

ieżk

i

Łopi

enni

k 10

69 m

n.p

.m.

Lege

nd

a

28

0,00 km | 0,00 min

29

Parking Polanki – Cerkiew – Korbania – Bukowiec

ZNAKI ZIELONE do cerkwi: długość: 2,8 km, czas 1:15 min, podejście 70 mna Korbanię: długość: 8,4 km, czas 3:45 min, podejście 384 mdo Bukowca: długość: 10,3 km, czas 5:00 min, podejście 384 m

Parking przy wylocie dolinyPRZY WYLOCIE doliny Łopienki znajduje się parking, przy którym ustawione zostały tablice informacyjne z mapą szlaków i ścieżek. Drugi parking znaleźć można sto metrów w górę Solinki w kierunku na Cisną, gdzie jest również pole biwakowe, przydroż-ny bar oraz galeria „Czarny Kot”. Obydwa parkingi w letnie dni mogą być zatłoczone, a na trasie wycieczki spotkać można wielu spacerowiczów.

Doliną Łopienki

Doliną prowadzi malownicza droga leśna, obok niej płynie po kamieniach niewielki w lecie potok. Wylot doliny jest szeroko otwarty, ale po kilkuset metrach widać jak pokryte lasem zbocza stają się bardziej stro-ne, a góry przysuwają się do siebie.

W końcu lata po obydwu stronach drogi żółcą się bujne łany rudbekii – uciekiniera z upraw ogrodo-wych o jaskrawożółtych kwiatach na wysokich do

0:00

Turystów w te miejsca przyciąga

zarówno legendarna cerkiew w Łopience

jak i malowniczy przełom rzeki Wetlin-

ki, gdzie utworzony został rezerwat

przyrody Sine Wiry

Ścieżka I


30trzech metrów łodygach. Zobaczyć ją można w sierpniu wzdłuż wielu dróg w Bieszczadach – ale tu, w dolinie Łopienki występują wyjątkowo obficie.

Od zielonej ściany lasu odcinają się czasem brunatnoszare pnie martwych stojących i powalonych drzew. Nie są wcale dowodem nieporządku w lesie – przeciwnie, odgrywają istotną rolę w pod-trzymywaniu złożoności ekosystemu. Bowiem do prawidłowego rozwoju ekosystemu leśnego potrzebne są nie tylko żywe drzewa, ale również te stare, obumierające lub martwe, stojące lub leżące. Na murszejących kłodach mogą się rozwijać porosty, mchy, wątro-bowce, rośliny zielne oraz siewki młodych drzew.

Wypały

Pół kilometra od początku trasy, po lewej stronie drogi, za sto-sami drewna ukazują się wielkie stalowe retorty poczerniałe od rdzy i sadzy. To jedno z coraz mniej już licznych w Bieszczadach miejsc, gdzie w procesie suchej destylacji drewna wypalany jest węgiel drzewny. Tradycyjny wypał ze snującym się wśród górskie-go lasu białobłękitnym dymem to nieodłączny składnik biesz-czadzkiej legendy.

0:15


ROŚLINY INWAZYJNERośliny inwazyjne to gatunki obce o znacznej ekspansywności, organizmy pochodzące z innego ekosystemu lub obszaru geograficznego, przywleczone lub specjalnie sprowadzone.

W Nadleśnictwie Baligród oprócz rud-bekii można spotkać: barszcz Sosnow-skiego, nawłoć kanadyjską, niecierpka wielokwiatowego i drobnokwiatowe-go, rdestowca ostrokolczystego oraz czeremchę amerykańską. Stanowią one szczególne zagrożenie dla naturalnych systemów i rodzimych gatunków, które często przegrywają z nimi konkurencję.

Rudbekia

31


MARTWE DRZEWAZ martwymi i obumierającymi bukami, a spo-radycznie z innymi drzewami liściastymi zwią-zana jest nadobnica alpejska. Jej larwy żyją w drewnie, a dorosłe owady możemy czasem za-uważyć w lipcu i sierpniu, gdy w okresie godo-wym siadają na obumarłych kłodach.

Pod odchodzącą korą obumierających lub świeżo obumarłych drzew żyje zgniotek cy-nobrowy. Zarówno jego larwy, jak i owady dorosłe są grzbietobrzusznie spłaszczone co jest przystosowaniem do życia w takim miejscu. Ten dość rzadki w skali kraju chrzą-szcz jest w lasach nadleśnictwa spotykany pod korą martwych osik, wierzb, jesionów, grabów oraz jodeł.

Dzięcioł białogrzbiety jest związany z lasa-mi liściastymi zasobnymi w martwe drzewa. Można go zauważyć zarówno w buczynach jak i nadrzecznych olszynach jak żeruje rozkuwając miękkie próchniejące drewno. Swoje dziuple również zakłada w pniach obumarłych drzew lub grubszych martwych konarach.

Szczególnie efektownymi grzybami rozwija-jącym się na martwym drewnie są soplówki. Na obumarłych jodłach dość często jesienią można znaleźć soplówkę jodłową, a na bu-kach soplówkę gałęzistą.

32 SMOLARZE I WĘGLARZEBieszczadzkie wypały węgla drzew-nego stanowią relikt wielowiekowego prymitywnego przemysłu związanego z drewnem, w którym pozyskiwano wiele produktów tak niezbędnych w gospodarce ery przed-przemysłowej jak smoła, potaż, dziegieć.

Wyroby te stały się obok samego drew-na, a później zboża, głównym polskim towarem eksportowanym poprzez Gdańsk i Elbląg do Angli i Niderlandów. Smołę stosowano do uszczelniania kadłubów budowanych okrętów oraz do impregnacji lin. Równie ważny był potaż, składnik niezbędny do produkcji mydła, a także szkła. Dziegieć, dzięki swoim właściwościom bakteriobójczym, do dziś stosowany jest w leczeniu chorób skóry.

Technologia wytwarzania produktów suchej destylacji węgla stanowiła strze-żony sekret smolarzy. Istnieją dowody na to, że w założonej przez Anglików pierwszej osadzie w Ameryce Północnej – Jamestown, pracowali smo-larze zakontraktowani przez kapitana Johna Smitha w Królestwie Polskim.

Z czasem rosła rola samego węgla drzewnego jako wydajnego opału w rozproszonym lokalnym hutnictwie że-laza, prowadzonym w wielu folwarkach

33

z wykorzystaniem łatwo dostępnych rud darniowych. To miało również miej-sce w rejonie Cisnej i Bystrego gdzie działały huty ojca Aleksandra Fredry.

W XVIII i XIX wieku wypały prowadzo-ne były w mielerzach – formowanych w kopułę stosach drewna przysypanego następnie warstwą ziemi i zapalanego poprzez przygotowany wcześniej kanał. W wieku XX rozpowszechniły się prze-nośne piece stalowe, zwane retortami. Współcześnie wypały leśne są w zaniku, pozostając atrakcją turystyczną.

WĘGIEL DRZEWNY Jest to lekka, porowata substancja składająca się głównie z węgla pier-wiastkowego, powstająca w procesie suchej destylacji drewna z udziałem pirolizy – rozkładu termicznego bez dostępu tlenu. Temperatura procesu to około 450 stopni. Dzięki silnym zdol-nościom absorpcyjnym stosowany jest w filtrach wodnych i powietrznych, ma tez właściwości lecznicze. Jako paliwo wykorzystywany współcześnie jedynie w grilach i hobbystycznych kuźniach.

34

ŹródełkoIdąc dalej drogą po niecałym kilo-metrze zobaczyć można po prawej stronie pokryte trawami ławice żółtych piaskowców, wśród których ścieka woda ujęta drewnianą rynien-ką. Przyjemnie miejsce krótkiego odpoczynku w upalne dni.

OlekStąd dolina biegnie niemal prosto na zachód, a droga mija kolejne miejsce wypału drewna. Te retorty są wygaszone od niedawna, chyba od czasu kiedy na zawsze z Bieszczadami pożegnał się legendarny Olek (+XII 2013r.), postać dobrze znana nie tylko miejscowym leśnikom ale i turystom.

Dla niego praca między stosami drewna nigdy nie była na tyle pilna, aby zrezygnować ze snucia przy-siadłym obok wędrowcom leśnych historii, tych całkiem praw-dziwych, i tych zupełnie zmyślonych. Czasem zrywali się w prze-strachu, kiedy wyjaśniał poważnym tonem technikę podpalania załadowanych drewnem retort przy pomocy kota.

Pół kilometra dalej otwiera się, po prawej stronie, szeroka dolina boczna Potoku Huzyłowskiego. Prowadzi nią droga leśna na północ pod Korbanię. Miejsce to, wykorzystywane jako składnica pozyskiwanego drewna, w niczym nie przypomina swojego daw-nego charakteru.


0:35

35


DwórStał tu kiedyś dwór szlachecki. Rozglądając się wokół trudno oprzeć się niedowierzaniu wobec tak abstrakcyjnej informacji. Na szczęście wyobraźni pomaga barwny opis literacki dworu, wsi

i cerkwi w Łopience pochodzący z XIX-wiecznej opowieści histo-rycznej „Mąż szalony”. Autorem opisu jest Zygmunt Kaczkowski, najbardziej popularny polski twórca powieści historycznych przed Hen-rykiem Sienkiewiczem, syn zarządcy majątku Aleksandra Fredry w Cisnej.

Łopienka, lokowana przez Balów, w drugiej połowie XVIII wieku przeszła w ręce rodziny Strzeleckich i przez nich podzielona została na dwie części. Tak naprawdę istnia-ły więc tutaj dwa dwory – drugi, o którym Kaczkowski mówi „Pod lipami” znajdował się przy górnym skraju wsi.

Mapy WIG z okresu międzywojenne-go pokazują obszerne zabudowania dworskie jedynie tu, na dole. W jego sąsiedztwie nad Łopienką stał młyn i dom młynarza. Po wojnie i wy-siedleniu Łopienki zarówno dwór,

młyn, cerkiew, jak i wiejskie chałupy, pozostały w stanie niena-ruszonym. W kolejnych latach osadnicy polscy, tworzący wokół niewielkie osady w dolinach głównych rzek, stopniowo rozebrali wszystkie zabudowania drewniane, a na koniec z dachu cerkwi zniknęła blacha. Rządy w Łopience objęła na dziesięciolecia przyroda.

Dawny dworek szlachecki, Leon Wyczółkowski

0:55

„Dwór ten, w samym wsi środku stoją-cy, był to domek niewielki, drewniany, otynkowany i obielony, gontem podbity, mocnym parkanem otoczony, bokiem obrócony do onego potoku, który środ-kiem wsi płynął. Z jednej strony miał przed sobą dziedziniec, czysto żwirem wysypany i wielkimi okolony drzewami, z drugiej zaś mały warzywny ogródek, który końcem swym opierał się aż o są-siednią chałupę”

Dawny dworek szlachecki, Leon Wyczółkowski

36

Bóbr

Bóbr jest największym europejskim i północnoamerykańskim gryzoniem, dorasta do 140 cm długości, a na jego charakterystyczny spłaszczony ogon przypada około 20-30 cm. Większość bobrów ma czarne futro, lecz moż-na spotkać również osobniki barwy brunatnej.

Bobry należą do zwierząt ziemnowod-nych, nad brzegami wód budują nory, doskonale czują się też w wodzie gdzie budują charakterystyczne tamy. Samica rodzi od 1 do 7 młodych raz w roku w miesiącach od kwietnia do sierpnia.

Bóbr jest typowym roślinożercą, w jego diecie występują różne gatunki drzew jak i korzenie, kłącza i liście roślin lądo-wych i wodnych.

37

Wiata turystycznaKilkaset metrów dalej drogą na zachód, w miejscu gdzie potok podcina strome północ-ne zbocze, na polance po lewej stronie drogi stoi obszerna wiata turystyczna, gdzie można schronić się przed deszczem i odpocząć, zer-kając przez niewielkie okienka w stronę bieli ścian bliskiej już, prześwitującej przez zarośla cerkwi. Z tablicy tu umieszczonej dowiedzieć się też można o cerkwi i dawnej wsi Łopien-ka. Architektura tej masywnej wiaty, nakrytej stromym, czterospadowym dachem, nawiązuje do wyglądu dawnej karczmy.

Cerkiew w Łopience i ikonaNa koniec góry i las się rozchodzą – dolina otwiera się szeroko nachylonymi łagodnie łąkami z daleką perspektywą masywu Łopiennika. Na samym skraju tej otwartej i pustej przestrzeni, którą dawniej zajmowała wieś, na niewielkim grzbiecie pomiędzy doliną Łopienki a dolinką bezimiennego cieku płynącego spod Hyrczy, stoi wśród starych lip murowana cerkiew pod wezwaniem świętej Męczennicy Paraskewii.

Dzięki ikonie Matki Bożej z Dzieciątkiem Łopienka, co najmniej od XVIII wieku – aż do wysiedleń miejscowej ludności po II Wojnie Światowej – była najważniejszym miejscem kultu maryjnego na terenie Bieszczadów Zachodnich dla wiernych obu obrządków. Kiedy i jak cudowny obraz pojawił się w Łopience nie wiadomo nic pewnego, co więcej nieznana jest dokładna data wybudo-wania murowanej cerkwi, która stała się jego sanktuarium. Jest więc w istocie coś cudownego w fakcie, że właśnie tu, w miejscu zagubionym pomiędzy dzikimi górami i lasami, gdzieś na końcu świata rozjarzył się płomień tak mocnej wiary.

1:10

1:15


38

Legend o jej początkach jest wiele, ta powtarzana najczęściej mówi, że obraz pojawił się na lipie na potokiem, ale nikt go nie dostrzegł i dopiero gęsi głośnym gęganiem przywołały ludzi. Na tym miejscu zbudowana została cerkiew.

Najstarszy przekaz historyczny to inwentarz parafii z roku 1756, w którym opisana jest ufundowana przez rodzinę Strzeleckich całkiem nowa cerkiew oraz „łaskami i cudami słynący obraz Matki Najświętszej”. Po kolejnej wizytacji w roku 1761 napisano:

„Cerkiew łopieńska ... od tamtejszych parafian zdawna fundowana, teraz z prowentów przychodzących ludzi restaurowana”.

Wiadomo, że pierwsza cerkiew w Łopience ufundowana przez Strzeleckich w połowie XVIII wieku była drewniana, jednak co do daty powstania cerkwi murowanej opinie są mocno podzielone. Jedni za datę zbudowania podają rok 1757, inni twierdzą, że świą-tynię wzniesiono w pierwszej połowie XIX wieku.


39W każdym razie to nie świątynia rozsławiła Łopienkę, ale cudowny obraz - ikona malowana na desce. Po wojnie i wysiedleniach, zostawiony w opuszczonej wsi, w opuszczonej cerkwi, zniszczałby zapewne razem z nią lub zniknął w europejskiej otchłani rynku dzieł sztuki – gdyby nie przeniesieno go do parafii rzymsko--katolickiej w Polańczyku, gdzie znajduje się do dziś.

Historycy sztuki dopatrują się w obrazie XVIII-wiecz-nej kopii ikony z klasztoru bazylianów w Werchracie. Teraz w Łopience wisi jego kolejna kopia, wykonana przez panią Jadwigę Denisiuk z Cisnej, dzięki czemu

tradycja odpustów w Łopience zaczyna się odradzać z tą różnicą, że odbywają się one obecnie w pierwszą niedzielę października. Choć nie przyciągają takich rzesz pątników z dalekich stron jak te daw-niejsze, to jednak ludzi zaangażowanych całym sercem w odbudowę świątyni i przywrócenie jej dawnego blasku wzruszenie ogarnia na widok pieszych pielgrzymek ciągnących, jak kiedyś, przez góry do tego cudownego miejsca.

DzwonnicaOdtworzona współcześnie, a pierwot-nie zbudowana na przełomie XVIII i XIX wieku budowla o konstrukcji zrębowej z namiotowym dachem przypomina obszerny spichlerzyk. Jeszcze w okresie międzywojennym wisiały w ówczesnej dzwonnicy trzy dzwony – dwa z roku 1792 oraz jeden z roku 1601.

Kaplica grobowaOdtworzona od fundamentów w la-tach dziewięćdziesiątych XX wie-


40ku – zbudowana została w połowie XIX wieku. Kryty gontami dwuspadowy dach zdobi niewielki hełm. W sklepionej krypcie pod kaplicą pochowane są szczątki, jak się przypuszcza, księdza Andrzeja Ławrowskiego zmarłego w roku 1857.

Wnętrze cerkwiSurowego charakteru, oddającego skomplikowaną historię świątyni, nadają jej wnętrzu kamienne ściany o mocnej fakturze. Za życia wsi były one otynkowane i pokryte malowidłami, których dziecinne wspomnienia przynoszą odwiedzający Łopienkę dawni mieszkańcy. Prosty ołtarz stanowi kopia dawnej świętej ikony. Cenną pamiątką jest odrestaurowana niedawno oryginalna tutejsza ambona.


41

Mieszkańcy ŁopienkiDawni mieszkańcy Łopienki pojawiają się tu czasem w towa-rzystwie wnuków, by u kresu życia spojrzeć na krainę swojego dzieciństwa. Oni, chodząc powoli pustymi polami, widzą to czego nie widzą inni – zjawy domów, ogrodów i sadów, drewnianych studni z żurawiami, które tu zwane były wagą, swoich rówieśni-ków goniących krowy czy owce.

Ale jest też rosnące grono całkiem nowych mieszkańców prawie stałych i wielu, wielu wpadających jak często się da – którzy tego wszystkiego nie mogą pamiętać, bo urodzili się w innym miejscu i czasie, ale zaczarowani Łopienką odtwarzają ją nie tylko w my-ślach i rozmowach – ale co najważniesze – w drewnie i kamie-niu. To oni wskrzesili starą cerkiew i wnieśli uroczyście do niej z powrotem ikonę Matki Bożej z Dzieciątkiem. I dzięki nim stał się kolejny cud w Łopience.

Olgierd Łotoczko – historyk sztuki, powiatowy konserwator za-bytków w Przemyślu, kierownik schroniska na Łopienniku – twór-ca projektu wioski skansenowskiej w Łopience. Sam sfinansował i przeprowadził z przyjaciółmi prace zabezpieczające koronę murów cerkwi w roku 1975, ratując je przed całkowitym zniszcze-niem. Zginął niedługo po tym w górach Hindukusz.

Członkowie i sympatycy Towarzystwa Karpackiego, które od roku 1997 stalo się gospodarzem cerkwi w Łopience:

Zbigniew Kaszuba, pełnomocnik Towarzystwa Karpackiego, inicjator odbudowy cerkwi, związany z Łopienką od ponad dwudziestu lat. Przez ten czas zdążył zarazić swoim entuzjazmem dziesiątki kolejnych osób, które mogłyby sobie wpisać Ło-pienkę jako miejsce czasowego zamieszkania.

Agnieszka Bernacka, harcmistrz ZHP, prowadząca szczep „Kresy” w Przeworsku, jest też jedną z ta-


42kich osób. Od 15 lat przyjeżdża z harce-rzami każdego roku, by pomagać przy utrzymaniu świątyni i przygotowywaniu jej na odwiedziny coraz liczniejszej rze-szy pielgrzymów i turystów.

Ks. Piotr Bartnik, proboszcz parafii w Górzance koło Wołkowyi i przewodnik karpacki, jest opiekunem duszpasterskim świątyni i organizatorem odpustów w Ło-pience. Odprawia latem niedzielne msze w cerkwi, a jesienią prowadzi na odpust pielgrzymkę z Górzanki. Na podkreślenie zasługuje, że gospodarze świątyni dbają o odtworzenie tradycyjnego ekumenizmu w Łopience, zapraszając na nabożeństwa kapłanów wielu wyznań.

Po zwiedzeniu cerkwii w Łopience wy-brać się można w dalszą drogę ścieżką przyrodniczą przez Korbanię do Bukow-ca (czas przejścia 3:45 h) lub skorzystać z dwóch krótkich pętli spacerowych wokół Łopienki – północnej, Pod Hyrczą – czas spaceru 1:00 h, lub południowej, Pod Wierch – czas spaceru 1:20 h.

TROPY ZWIERZĄT


NIEDŹWIEDŹ WILK RYŚ BÓBRLIS

SARNA

JELEŃ

ŻUBR

43

Na Korbanię – zielona ścieżka przy-rodnicza - kontynuacjaNa polanie przy rozwidleniu dróżek powyżej cerkwi drogowskaz wskazuje kierunek zielonej ścieżki przyrodniczej biegnącej drogą leśną. W okresie zwiększonych opadów, może być nieco błotnista, pozwala to jednak zaobserwować tropy przechodzących tędy zwierząt.

Rozdroże

W odległości 1250 metrów od początku trasy droga ta łączy się z inną drogą leśną prowadzącą przez przełęcz Hyrcza do nieist-niejącej wsi Tyskowa. Kolejne 450 m łagodnego podejścia dopro-wadza do drewnianego schronu turystycznego. Po drodze można podejrzeć liczne płazy rozwijające się w oczkach wodnych.

Przed rozpoczęciem dalszej wędrówki warto podejść około 150 metrów do kapliczki, za którą znajdują się łąki z panoramą na terenach dawnych wsi Tyskowa i Radziejowa.

Kapliczka pod Hyrczą

Na dawnym szlaku pielgrzymkowym, przy drodze z Tyskowej do Łopienki stoi murowana kapliczka. Pierwsza kaplicz-ka powstała na tym miejscu już w XVIII wieku. Ta, którą obecnie zrekonstruowano, zbudowana została po pierwszej wojnie światowej. W roku 1941 na drodze prowadzącej do cerkwi ustawiono 13 drewnianych krzyży, tworzących małą kalwarię. Po drugiej wojnie światowej kapliczka stopniowo popadała w ruinę.

Odtworzona została praktycznie w całości w latach dziewięć-dziesiątych staraniem i pracą Zbigniewa Kaszuby. Tak jak dawniej


1:45

2:15

44również dzisiaj służy pielgrzymom przybywającym od strony dawnej wsi Tyskowa do Łopienki.

Na Korbanię

Od schronu pod przełęczą Hyrcza zielo-na ścieżka na Korbanię odbija w pra-wo i schodzi dość mocno w dół. Po chwili przecina kilka głębokich, bardzo urokliwych jarów, przez które przejście umożliwiają drewniane kładki.

Bieszczady, swoje słynne jesienne złoto-brązowe koloryty zawdzięczają lasom bukowym. Tu, na stokach Korba-ni, szlak prowadzi poprzez najbardziej ich rozpowszechnioną odmianę – żyzną buczynę karpacką. Na stokach połu-dniowych można też spotkać uboższą florystycznie kwaśną buczynę karpacką. Te lasy są ostoją niedźwiedzi, wilków, jeleni, a na większych bukach czy jodłach zakładają gniazda orliki, orły i puszczyki uralskie.

Ścieżka zaczyna się coraz bardziej stro-mo wznosić w kierunku szczytu.

Korbania

Szczyt Korbani sięga 894,2 m n.p.m. Stoi na nim betonowy trójnóg geode-zyjny. Teren wokół wierzchołka stano-wi przykład dawnej reglowej polany pasterskiej. Takie polany, użytkowane


3:45

9170-2

Grąd subkontynelntalnyGrąd subkontynentalny jest zbiorowi-skiem o złożonej strukturze, drzewostan składa się zwykle z 3 lub 4 warstw i tworzą je m.in. grab pospolity, dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, klon po-spolity, buk pospolity, jodła pospolita i czereśnia ptasia. Warstwę pośrednią tworzą podrosty drzew oraz krzewy w tym: leszczyna pospolita, trzmieliny, kruszyna, głóg jednoszyjkowy i kalina koralowa. Bogatą warstwę runa repre-zentują: turzyca orzęsiona, jaskier ka-szubski, gwiazdnica wielkokwiatowa i zawilce. Górna granica grądu pokrywa się z dolną granicą piętra regla dolnego.

45

9130-3

Żyzna buczyna karpackaDrzewostan w żyznej buczynie tworzy głównie buk pospolity, choć lokalnie może być zdominowany przez jodłę pospolitą. Jako domieszka występuje głównie klon jawor. Warstwa krze-wów jest niewielka i reprezentują ją leszczyna pospolita, bez czarny i wi-ciokrzew czarny. Runo reprezentują geofity wiosenne (czyli roślinny, któ-re rozwijają się przed rozwojem liści drzew) takie jak żywiec gruczołowaty, zawilec gajowy, kokorycze oraz bardzo zróżnicowane gatunkowo roślinność m.in. szczyr trwały, marzanka wonna, paprotnik Brauna.

9110-2

Kwaśna buczyna górskaW kwaśnej buczynie górskiej drzewostan zdominowany jest głównie przez buka pospolitego, lecz znaczny udział może mieć również jodła pospolita. W miej-scach prześwietlonych możemy spotkać także klona jawora. Warstwa krzewów jest słabo rozwinięte lub brak jej zupeł-nie. W runie spotykamy kosmatkę gajo-wą, borówkę czernicę i trzcinnik leśny. Kwaśna buczyna tworzy się na ubogiej zwietrzelinie lub na zasobniejszym pod-łożu w miejscach sprzyjających przemy-waniu gleb z zasobniejszych części lub wywiewaniu ścioły – wąskie grzbiety, górne partie stoków.

46przez wieki, stały się siedliskiem wielu rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Po II Wojnie Światowej i akcji wysiedleń bieszczadz-kich wsi polany reglowe zaczęły sukcesywnie porastać lasem ze szkodą dla różnorodności i bogactwa gatunkowego dawnych łąk. Dlatego współcześnie leśnicy czynią starania o przywrócenie dawnego charakteru przyrodniczego tych miejsc, prowadząc ich odkrzaczanie i wykaszanie.

Ze szczytu Korbani w kierunku połnocno-wschodnim rozciąga się widok od Zalewu Solińskiego przez pasma Żukowa i Otrytu do panoramy połonin na południowym wschodzie. Jego podziwianie ponad wierzchołkami drzew umożliwia drewniana trzypoziomowa wieża widokowa. W razie złej pogody można natomiast skorzystać z drewnianego schronu.

Do Bukowca najkrótszą trasą prowadzi zielona ścieżka; jej bieg kończy się na poprzecznej drodze stokowej, która łączy się z dro-gą na Bukowiec.

Istnieją również dwa inne zejścia czerwonymi ścieżkami. Ścieżki te początkowo prowadzą przez las, a następnie wychodzą na łąki nad Bukowiec i docierają do głównej drogi Wołkowyja – Buko-wiec.


5:00

6510

Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnieZwiązane są z tradycyjnym użytkowa-niem - ekstensywnym koszeniem i spo-radycznym wypasem. Tworzą je między innymi takie gatunki traw jak rajgras wyniosły, kupkówka pospolita, wiechli-na łąkowa, kostrzewa czerwona i mietli-ca pospolita, którym towarzyszą liczne inne rośliny jedno- i dwuliścienne.

47

Stoplamek bzowy

Storczyca kulista

Storczyk samiczy

Gółka długo-ostrogowa

Podkolan biały

49

Dookoła Łopienki, spacerowa - pętla południowa

Łopienka cerkiew – wieś Łopienka - Studencka Baza Namiotowa „Łopienka” – Pod Wierch – Łopienka cerkiew,długość 2,4 km, czas 1:20 h, podejścia 120 m

Łopienka cerkiewŚcieżka zaczyna się przy niewielkim parkingu obok cerkwi i pro-wadzi początkowo drogą w górę doliny.

Wieś ŁopienkaPo obu stronach drogi ciągnęły się kiedyś zabudowania wiejskie, a po-nad nimi tarasami wznosiły się sady i pola uprawne. Jedynie ślady tych tarasów są obecnie dostrzegalne, szczególnie na rozległych polanach sięgających wysoko pod granicę lasu po południowej stronie drogi. W pierwszej połowie XX wieku było tu około 50 domów i ponad trzystu mieszkańców.

Pół kilometra wyżej zaczyna się oznakowana ścieżka spacerowa, okrążająca polany wznoszące się u podnoża garbu Wierch. Ścieżka mija w niewielkim oddaleniu Studencką Bazę Namiotową „Łopienka” i górnym skrajem polany zawraca na wschód. Z najwyższego punktu tej trasy odkrywa się piękny widok doliny Łopienki.

Studencka Baza Namiotowa „Łopienka” prowadzona jest przez Aka-demicki Klub Sportowy przy SGGW. Posiada 30 miejsc noclegowych w namiotach, jest też miejsce na rozbicie własnego namiotu. Podczas niepogody można schronić się w obszernej wiacie. Jest w niej część kuchenna z murowanym piecem, na którym można przyrządzić sobie posiłek. Można też ogrzać się przy kominku.

Ścieżka II


0:00

0:10

50Z bazy prowadzą w góry dwa szlaki piesze – szlak czerwony na Łopiennik (1069 m n.p.m.) oraz szlak zielony w kierunku Durnej (978 m n.p.m.), który pod szczytem łączy się ze szlakiem niebie-skim Baligród – Łopiennik.

Pod WierchŚcieżka spacerowa wydostaje się z lasu na otwartą przestrzeń dawnych pól Łopienki, opadających tarasami na dno doliny. Pa-trząc z gór na Łopienkę przypomnić można sobie jej XVIII-wieczne wyobrażenie, pochodzące z opowieści „Mąż szalony”.

„Nie dalej jak o milę od węgierskiej granicy, pomiędzy Bukiem, Ty-skową a Polankami, leży wieś Łopienka. Wieś ta, ciągnąca się długim brudnym łańcuchem wzdłuż rzeczki Solinki, położona jest między tak wielkimi górami, że tam zimą i latem słońce o godzinę później wscho-dzi i o godzinę wcześniej zachodzi. Ziemia nieżyzna a grunta orne są tak wysoko położone, że nie tylko nic nie rodzą prócz owsa i jarzyny, ale i ten owies jeszcze częstokroć nim dojrzeje już go śnieg zasypie;”

Ścieżka okrąża wzdłuż brzegu lasu całą szeroką polanę i kieruje się w dół docierając do parkingu przy cerkwi.

Równie piękna krajo-brazowo jest krótka wycieczka północną pętlą spacerową wokół Łopienki.


1:20

0:45

51

Dookoła Łopienki, spacerowa- pętla północnaZNAKI NIEBIESKIEŁopienka cerkiew – Pod Hyrczą – Łopienka cerkiewdługość 2,6 km, czas 1:00 h, podejścia 157 m

Łopienka cerkiewPowyżej cerkwi drogowskaz wskazuje kierunek niebieskiej ścieżki spacerowej „Dookoła Łopienki” początkowo pokrywającej się z zieloną ścieżką przyrodniczą.

RozdrożeW odległości 1250 m od początku trasy droga łączy się z drogą leśną prowadzącą przez przełęcz Hyrcza do niestniejących wsi Tyskowa i Radziejowa. W tym miejscu trasa ścieżki spacerowej niebieskiej zawraca drogą w kierunku cerkwi, zaś szlak zielony na Korbanię kieruje się dalej w stronę Przełęczy Hyrcza.

Pod HyrcząSchodząc w dół zobaczyć można po kilku minutach po prawej stronie prześwitującą pomiędzy drzewami polanę – poletko łowieckie. Warto na nią wyjść, aby zobaczyć szeroką perspektywę doliny Łopienki i zamykające horyzont wzniesienia Bieszczadów Wysokich.

Po kolejnych kilku minutach las po prawej znowu się kończy a w miejscu, gdzie droga skręca łukiem w lewo, ukazuje się ścież-ka prowadząca w dół, prosto w kierunku cerkwi. Tam pętla się zamyka.

Ścieżka III


0:00

0:30

0:45

1:00

53

Arsen, gołoborza i żubryOprócz malowniczych bieszczadzkich krajobrazów, ciszy i spoko-ju miejscowych lasów, ich bogactwa flory i fauny do Doliny Rab-skiego Potoku przyciąga niezwykłość tutejszych skał i minerałów. Od leśnego parkingu w głąb doliny prowadzą ścieżki przyrod-nicze. Zobaczyć można największe w Bieszczadach odsłonięcie warstw fliszu, unikatowe gołoborze, ujęcie wód mineralnych i starą sztolnię górniczą. Otaczające dolinę lasy i łąki upodobały sobie bieszczadzkie żubry.

Dalej można wędrować dolinami – do malowniczego Jeziorka Bobrowego u stóp pokrytej lasami Chryszczatej i w górę na jej wierzchołek – lub przez obszar dawnej wsi Rabe do Studenckiej Bazy Namiotowej „Rabe” i w górę na Przełęcz Żebrak.

DojazdDolina Rabskiego Potoku położona jest niedaleko Baligrodu. Jadąc od Leska drogą nr 893 – Wielką Pętlą Bieszczadzką – nale-ży skierować się w Hoczwi na południe. Droga prowadzi otwartą malowniczą doliną Hoczewki do Baligrodu, w którym warto zatrzymać się na chwilę przy cienistych plantach na miejscu daw-nego rynku, by spacerując nimi do pobliskiej cerkwi pw. Zaśnięcia Marii Panny poznać historię tego kresowego miasteczka opisaną na tablicach turystycznych.

IV. Dolina Rabskiego Potoku – Rabe

D O L I N A R A B S K I E G O P O T O K U I V.

54W południowo–zachodnim narożniku rynku znajduje się punkt informacji turystycznej, zaś trzysta metrów na południe od rynku Kuźmakówka – obecna siedziba Nadleśnictwa Baligród, gdzie warto obejrzeć ogród edukacyjny oraz izbę edukacyjną z interesu-jącą diaporamą na temat przyrody regionu – dostępne w godzi-nach pracy nadleśnictwa.

Za Baligrodem wjeżdża się pomiędzy góry i wkrótce ukazuje się po prawej stronie wylot doliny Rabskiego Potoku.

U wylotu doliny mija się ośrodki wypoczynkowe po lewej i prawej stronie drogi, a także pamiątkowy kamień z wyrytym cytatem z pamiętników ”Trzy po trzy” Aleksandra Fredry, w których opisy-wał swą podróż przez te miejsca:

„Tam granica świata. Za Baligrodem wjeżdża się, jak w czarne gardło. Droga i rzeka to jedno i toż samo, a od rzeki z jednej i z drugiej strony wznoszą się czarne ściany jodeł i smreków”.

Częściowo asfaltowa droga prowadzi w głąb doliny Rabskiego Potoku. Choć zbocza gór są dość strome, dolina w tym dolnym odcinku jest szeroka, pozwalając potokowi na meandrowanie. Płaskie dno pokrywają wilgotne łąki stanowiące użytek ekolo-giczny z roślinami chronionymi – zimowitem jesiennym i gółką długoostrogową.

Dolina, biegnąca początkowo na zachód, skręca łagodnie na połu-dnie i zwęża się stopniowo. Półtora kilometra od ujścia znajduje się parking leśny – to najlepsze miejsce do pozostawienia samo-chodu. Stąd biorą początek dwie ścieżki spacerowo-dydaktyczne, opisane dalej.

Na wysokość dwustu i trzystu metrów powyżej wąskiego dna doliny wznoszą się okoliczne szczyty – Dzidowa i Patryja, a stro-mość zboczy jest uderzająca. To skutek specyficznej budowy geologicznej tego obszaru, unikalnej w skali Bieszczad.

D O L I N A R A B S K I E G O P O T O K UI V.

55

I V.

SBN

Rab

e

Prze

łęcz

Żeb

rak

812

m n

.p.m

.

Chr

yszc

zata

99

8 m

n.p

.m.

Par

kin

g D

olin

aR

absk

iego

Po

toku

Leśniczówka Roztoki

Wiata ogniskowa

Ro

zdro

że u

jści

e H

ucz

wic

zki

Kam

ien

ioło

m „

Dro

bny

”M

iejs

ce w

ido

kow

e

Jezi

ork

o B

ob

row

e

Bal

igró

d

Jaw

orne

992

m n

.p.m

.

Cis

na

Kamieniołom „Gruby”

Rezerwat „Gołoborze”

Kapliczka Synarewo

Żródło Rabe1

Rabski Potok

Do

lina

Hu

czw

iczk

iSm

erek

ow

ica

Łąka

Hu

czw

ice

Cer

kwis

ko H

ucz

wic

e

Cis

na

Sulił

a 75

9 m

n.p

.m.

Do

lina

Rab

skie

go P

oto

kuSc

hem

at ś

cież

ek p

rzyr

od

nic

zych

i sz

lakó

w t

ury

styc

znyc

h

Jezi

orka

Dus

zaty

ński

e

Węz

eł ś

cież

ki/s

zlak

u

Szcz

yt

Inte

resu

jące

mie

jsce

Ście

żki p

rzyr

od

nic

ze

i sp

acer

ow

e

Szla

k tu

ryst

yczn

y

Dro

ga

Inn

e śc

ieżk

i

Lege

nd

a

Dus

zaty

ń

56

0,00 km | 0,00 min

Borowik szlachetny

Pieprznik jadalny, kurka

Muchomor sromotnikowy

Borowik ceglastopory

Rydz

Muchomor czerwony

57

Geologiczno-przyrodniczaParking Dolina Rabskiego Potoku – Kamieniołom „Drobny”

ZNAKI NIEBIESKIE długość: 590 m, czas 0:10 h, podejście 70 m

Parking Dolina Rabskiego Potoku

W MIEJSCU, gdzie zaczynają się ścieżki przyrodnicze i spacero-we znajduje się parking, przy którym ustawione zostały tablice informacyjne z mapą ścieżek.

Z parkingu oznakowana na niebiesko ścieżka geologiczna prowa-dzi przez las w górę zbocza ponad drogą skierowaną do niedale-kiego kamieniołomu „Huczwice”, zwanego „Drobnym”.

Kamieniołom „Drobny”

O tym, jak bardzo nazwa ta wprowadza w błąd, przekonać się można stając po dziesięciu minutach spaceru na miejscu widoko-wym do obserwacji potężnej ściany skalnej naprzeciw. Kamienio-łom nie jest wcale drobny, lecz imponujący, jego nazwa bierze się natomiast z charakteru uzyskiwanego materiału skalnego.

Ściana skalna o grafitowobrązowym kolorycie ukazuje w spo-sób podręcznikowy sekwencje gruboławicowych piaskowców kwarcowych, przewarstwionych ciemnymi łupkami. Warstwy nie leżą poziomo – jak się wydaje, ale nachylone są ku północnemu

0:00

Jest to największe powierzchniowo

odsłonięcie geolo-giczne na terenie

Bieszczad.

Ścieżka I

0:10


58

Flisz karpackiFliszem nazywane są utwory geologicz-ne składające się z serii naprzemianlegle ułożonych warstw okruchowych skał osadowych pochodzenia morskiego – głów-nie zlepieńców, piaskowców, mułowców i iłowców.

Z fliszu karpackiego zbudowane są całe Karpaty Zewnętrzne, a także otoczenie Tatr.

59wschodowi pod kątem 40 stopni – częściowo w głąb góry. Wbrew pozorom również warstwy wyżej leżące nie są młodsze od tych leżących niżej. Jest dokładnie odwrotnie, ponieważ reprezentują one specyficzną jednostkę tektoniczną – wstecznie obalony fałd, odkuty od podłoża i po nim przesunięty. Taką formę geolodzy nazywają właśnie łuską tektoniczną.

Łuska Bystrego

W obrębie Łuski Bystrego zachowały się jak w ostańcu, pocho-dzące z górnej kredy, najstarsze skały fliszowe Karpat polskich. Piaskowce warstw grodzkich, lgockich i istebniańskich różnią się strukturą i składem, ale wszystkie przepojone są krzemionką, na-dającą im niezwykłą twardość i ostrokrawędzisty dźwięczny prze-łam. To wyjaśnia dlaczego znajdujące się tutaj skały tak bardzo różnią się od większości utworów budujących Bieszczady. Wyjaśnia to także stromość tutejszych zboczy i wyrazistość rzeźby.

Z utworami fliszowymi łuski Bystrego związane są ciekawe mine-ralizacje, występowanie specyficznych wód mineralnych, a także pewnego fenomenu wietrzeniowego w postaci kamiennych goło-borzy, które występują też w innych miejscach w Bieszczadach – ale na większych wysokościach.

Sosna wdziarowa

Nad ścianą kamieniołomu dostrzec można specy-ficznie uformowane niewielkie drzewa iglaste. To sosny reliktowe, karłowate drzewa o wieku ponad 200 lat, stanowiące pozostałość po dawnych borach rosnących na tym obszarze. Ich niezwykle powolny wzrost wynika z wyjątkowych warunków terenowych – przede wszystkim stromych skali-stych zboczy i intensywnego wiatru.


61

Na ChryszczatąParking dolina Rabskiego Potoku – Chryszczata

ZNAKI ZIELONE długość 6,5 km, czas 3:30 h, podejścia 499 m

Parking Dolina Rabskiego Potoku

TRASA kieruje się od parkingu dalej drogą w dolinę Rabskiego Potoku. Prowadzą znaki zielone ścieżki przyrodniczej. Wkrótce po lewej stronie pojawia się drewniana chata.

Leśniczówka Roztoki

Stylowa drewniana leśniczówka wybudowana już po II wojnie światowej stanowiła realizację przedwojennych projektów budyn-ków leśnictw.

Na wyludnionych w połowie XX wieku obszarach nie tylko Biesz-czadów, ale i Roztocza, Pogórza i Beskidu Niskiego, stanęło przed leśnikami wielkie zadanie zagospodarowania i zalesienia dzie-siątek tysięcy hektarów gruntów. Rozpoczął się wówczas okres wielkiego budowania – w ciągu ponad 30 lat zbudowano na tych terenach 17 siedzib nadleśnictw, 131 leśniczówek, 61 gajówek, 202 osady robotnicze dwurodzinne, 17 parków konnych oraz 540 kilometrów dróg leśnych z 89 mostami.

Zaletą dawnego budynku biura nadleśnictwa, leśniczówki czy gajówki była prostota konstrukcji, wznoszonej z miejscowe-

0:00

Obiekty budownic-twa leśnego, które

powstały na terenie nadleśnictwa, jak i

całych Bieszczadów, zostały wzniesione

w latach 50. XX wieku.

Ścieżka II

0:05


62go surowca. Budowa przebiegała zazwyczaj dwuetapowo. Najpierw wznoszono ściany, obtykano szpary mchem lub innym materiałem uszczelniającym i kryto dach gontem. Następnie po około dwóch latach, gdy konstrukcja po wy-schnięciu osiadła, nakła-dano tynki wewnętrzne i malowano ściany.


91E0

Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionoweTen typ siedliska obejmuje lasy o wyso-kim poziomie wód gruntowych, które do swojego rozwoju wymagają okresowych zalewów. Drzewostan tworzą tu różne gatunki wierzb, topól, olsz oraz jesiony. Runo niemal zawsze jest bujne i zwar-te, tworzy je w zależności od podtypu m.in. pióropusznik strusi, podagrycznik pospolity, knieć błotna, lepiężniki, ko-złek lekarski czy pokrzywa zwyczajna. Zbiorowiska te mają wpływ na retencje wód i funkcjonowanie korytarzy ekolo-gicznych sieci hydrograficznej.

63

Wiata ogniskowaDalej, za zakrętem po prawej stronie, odsłania się polana, na któ-rej skraju, nad brzegiem potoku stoi obszerna drewniana wiata. Obok niej znajduje się miejsce ogniskowe, a wewnątrz w czasie niepogody można skorzystać z paleniska–grilla. Dodatkową atrakcją jest ogrodzony stawek, którego toń i brzegi stanowią siedlisko gadów i płazów. Przygotowano tu dla nich stos kamieni, gdzie wygrzewać się mogą w słońcu.

Kamieniołom „Gruby”Idąc dalej doliną mija się po chwili drogę prowadzącą w lewo na południe, do kamieniołomu „Rabe”, zwanego „Grubym” z uwagi na wyjątkowo grube ławice wydobywanych tu piaskowców. Eks-ploatowany kamieniołom nie jest udostępniony do zwiedzania. Jego ściany wdzierają się wzdłuż niewielkiego cieku we wschodnie zbocza góry Patryja, wznoszącej się nad doliną Rabskiego Potoku.

Dominują w nim gruboławicowe piaskowce kwarcowe o szarej barwie z wkładkami ciemnych łupków i mułowców. Warstwy układają się pod ostrym kątem na północny wschód.

0:15

0:17


64Minerały arsenuW obydwu odsłonięciach na powierzchniach piaskowców występują licznie minerały arsenu, głównie w postaci żółtopomarańczowych nalotów i naskorupień realgaru oraz aurypigmentu, choć zdarzają się też w pełni wykształcone kryształy.

Obydwa są siarczkami arsenu, powstały w następ-stwie procesów hydrotermalnych – wytrąciły się z gorących roztworów magmowych, bądź chłodniej-szych solanek krążących w szczelinach piaskowca. Realgar ma barwę pomarańczowoczerwoną, zaś aurypigment cytrynowomiodową. Oba są rzadkie, w Polsce występują tylko w tym jednym miejscu!

Minerały rtęciZ realgarem występuje siarczek rtęci – czyli cyno-ber – jedno z najstarszych źródeł krwistoczerwone-go barwnika, tu spotykany jednak rzadko.

KwarcPięknie wykształcone kryształy kwarcu – bez-barwne, mleczne oraz barwione tlenkami żelaza na żółto lub czerwono – powstawały w spękaniach i szczelinach piaskowców, z których wymywana była krzemionka. Takie regularne, bezbarwne kryształy o pokroju krótkiego słupa z podwójną piramidą nazywane są diamentami marmaroskimi. Ich nazwa ma związek z Górami Marmaroskimi w północno–wschodniej Rumunii, gdzie są licznie znajdywane.

Inne minerałyW mniejszych ilościach występują tu również: baryt, kalcyt, gale-na, piryt, sfaleryt – związane w większości z roztworami siarko-wymi.


Porosty i glony na „Gołoborzu”

Realgar

Kryształ górski

65

Źródło RabskieDalej dolina Rabskiego Potoku staje się coraz ciaśniejsza, a stru-mień płynie tuż obok drogi. Po lewej stronie w pewnej chwili uwagę zwraca ogrodzone ujęcie wody. To ujęcie wód mineralnych w odwiercie „Rabe 1” – jak podaje umieszczona przez Uzdrowisko Rymanów S.A. tablica informacyjna.

Źródła wód mineralnych w tej okolicy znane były od dawna. W sąsiedztwie ujęcia znajdują się dwa na-turalne wypływy – „Anna” i „Ignacy”. Poziom wodo-nośny stanowią piaskowce i łupki warstw istebniań-skich. Mineralizacja wód nie jest zbyt mocna – za to znowu unikalna: 0,5% szczawa wodorowęgalno-wo-chlorkowo-sodowa, borowa zawiera dodatkowo związki arsenu.

Takie wody w Polsce występują jeszcze tylko w Kudowie Zdroju i są rzadkością na skalę europejską. Są bardzo po-mocne w leczeniu chorób układu oddechowego, narządów ruchu, reumatycznych i przemiany materii.

Obecność wód mineralnych w leśnej górzystej okolicy o doskona-łym klimacie stała się w latach siedemdziesiątych XX wieku za-chętą dla planów utworzenia w dolinie Rabskiego Potoku uzdro-wiska. Wykonano kilka odwiertów, potwierdzających zasoby wód mineralnych, jednak ostatecznie plany nie zostały zrealizowane.

Jak informuje dalej tekst na tablicy umieszczonej przez gospodarza ujęcia – Uzdrowisko Rymanów – degustacja – bez ograniczeń, stosowanie leczni-cze – według przepisu lekarza. Degustacji sprzyja umieszczona przy ujęciu pompa do napełniania kubków i szklanek. Warto jedynie zadbać na wszelki wypadek o własny kubek, bo te umieszczane przez leśników – znikają. Pompa zdejmowana jest na zimę.

0:30


66Obok ujęcia znajduje się ocembrowana drewnem studnia, której głębokie dno jest suche. Przez kładkę nad potokiem prowadzi szlak ścieżki dydaktycznej do rezerwatu „Gołoborze”.

Sztolnia górnicza

Po przeciwnej stronie drogi dostrzec można na skarpie ciemny otwór dawnej sztolni gór-niczej. Wnętrze jej jest częściowo zawalone, ale widać ślady drewnianego stemplowania stropu. Sztolnia powstała w celu poszu-kiwania minerałów arsenu. Obecnie jest zabezpieczona kratą i stanowi schronienie dla nietoperzy.


Gacek brunatny

67

Przez Rezerwat „Gołoborze”Źródło Rabskie - Gołoborze

ZNAKI NIEBIESKIE długość 300 m, czas 0:10 h, podejście 48 m

Źródło RabskieWejście do rezerwatu prowadzi przez kładkę nad Rabskim Po-tokiem. Ścieżka wspina się do góry przez drzewostan świerko-wo-jodłowy w kierunku wschodnim, trawersując zbocze grzbietu opadającego spod wierzchołka Patryi. Grzbiet ten ma na wysoko-ści 640 m n.p.m. kulminację – niewielki wierzchołek, za którym leży kamieniołom „Gruby”. Zbudowany jest z odsłaniających się w kamieniołomie gruboławicowych piaskowców istebniańskich o spoiwie krzemionkowym.

Opadające we wszystkich kierunkach zbocza wierzchołka pokry-wają broniące się przed lasem rumowiska skalne o charakterze gołoborzy, znanych w Polsce przede wszystkim z Gór Święto-krzyskich. Rumowiska skalne występują też w innych miejscach w Bieszczadach – ale na ogół powyżej wysokości 1100 m n.p.m. Zatem to, w dolinie Rabskiego Potoku, jest wyjątkowe.

Rezerwat „Gołoborze”Ścieżka dydaktyczna kończy się miejscem obserwacyjnym u stóp rumowiska skalnego pod szczytem wzniesienia. Wyższą, nierucho-mą część gołoborza tworzą bloki piaskowca o średnicy około pół metra. Niżej pokrywa zwietrzelinowa utworzona jest z drobniej-szych fragmentów, przemieszczających się stopniowo ku dołowi, czasem w formie jęzorów usypiskowych.

W dolnoreglowym borze rosną na

obszarze rezerwatu wiekowe jodły

Ścieżka III


0:00

0:10

68

Wkraczanie lasuNa gołoborze nieuchronnie wkracza las, stabilizując kamienne strumienie. Naj-pierw pojawiają się porosty pokrywają-ce lite powierzchnie skał – jak wzorzec geograficzny czy kruszownice.

Pomiędzy kamieniami i w szczelinach, gdzie zaczyna gromadzić się materia or-ganiczna i woda, rozwijają się porosty o krzaczkowatych plechach i mchy o intry-gujących nazwach – płonnicznik strojny, pióropusz pierzasty, widłozęby.

Na częściowo już ustabilizowanych ru-mowiskach pojawiają się rośliny naczy-niowe – paprotki i borówka czernica, a po nich wchodzą pojedynczo krzewy – kruszyna pospolita i jarząb i na koniec drzewa – sosny, świerki, jodły, brzozy – a nawet buki. To wszystko zaobserwować można pod-czas spaceru ścieżką dydaktyczną ”Go-łoborze”. Rezerwat ma powierzchnię prawie 14 hektarów i obejmuje całe pół-nocno-zachodnie zbocze wzniesienia.

Wzorzec geograficzny

Paprotka zwyczajna

Chrobotek

Dolnoreglowy bór mieszany

69

Powstanie gołoborzaNależy cofnąć się w czasie o około 12 000 lat do schyłku ostatniego zlodowa-cenia. W ówczesnych warunkach klima-tycznych na obszarach na południe od granicy lądolodu szata roślinna zarówno na nizinach, jak i w górach była bardzo skąpa, wilgotność niska, a dobowe sko-ki temperatury oscylowały przez dużą część roku wokół zera. W takich warun-kach na wielką skalę działało wietrzenie mechaniczne skał wywołane zamrozem.

Zamrozem określa się rozsadzające działanie zamarzającej wody, która za-mieniając się w lód zwiększa swoją ob-jętość o około 9%. W temperaturze -22 stopni na każdy centymetr kwadratowy powierzchni skały działa ciśnienie po-nad dwu ton. W skałach porowatych – na przykład w słabiej związanych pia-skowcach czy zlepieńcach woda wędruje wzdłuż przestrzeni śródziarnowych i za-mróz powoduje ich rozsypywanie się na drobne okruchy. Aby jednak rozsadzić tak zwięzłe, przepojone krzemionką ska-ły, jak piaskowce istebniańskie, woda po-trzebuje dostępu poprzez system spękań i szczelin w ławicach.

I tu właśnie leży sedno, bowiem Łuska Bystrego to jednostka tektoniczna, która poddana była większym, niż okoliczny górotwór fliszowy, naprężeniom dyna-micznym, co spowodowało utworzenie w obrębie piaskowców – a szczególnie tych gruboławicowych – systemu szcze-lin ciosowych, prostopadłych do uwar-stwienia. Poprzez takie szczeliny woda uzyskała dostęp w głąb skał, rozpusz-czając w głębinach sole i tworząc zaso-by wód mineralnych, a na powierzchni w warunkach peryglacjalnych rozsadza-jąc je na wielkie, ostrokrawędziste frag-menty.

70


9410

Górskie bory świerkoweW Bieszczadach, w związku z brakiem występowania regla górnego, siedli-sko to reprezentuje dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy. Siedlisko należy do najuboższych w obrębie regla dolnego i wytwarza się na podłożu ubogim w węglan wapnia. Drze-wostan tworzy jodła pospolita, świerk pospolity, buk zwyczajny. W warstwie krzewów spotykamy jarząb pospolity i wiciokrzew czarny. Runo tworzy borówka czarna, wietlica samicza, podrzeń żebrowiec. Bardzo bujna war-stwa mchów może pokrywać prawie całe dno lasu.

9110-2

Gołoborza krzemianoweZasadniczą cechą siedliska jest występowanie częściowo ruchomych bezwapiennych podłoży skalnych poro-śniętych ubogą liczebnie i gatunkowo roślinnością zielną, z dużym udziałem mszaków i porostów. Na ustabilizo-wanych gołoborzach pojawiają się borówka czernica i brusznica, jarzębina i brzoza brodawkowata.

71

Rabski PotokZa rezerwatem „Gołoborze” dolina skręca głębokim łukiem w stronę północy, a jej brzegi rozchodzą się odsłaniając całko-wicie koryto Rabskiego Potoku. Kolejny łuk kieruje prosto na zachód i po chwili po prawej stronie otwiera się szeroko dolina Huczwiczki, zaś po lewej ukazuje się niewielki schron turystyczny.

Do kapliczki „Synarewo”ZNAKI NIEBIESKIE długość 240 m, czas 0:15 h, podejście 29 m

Z tego miejsca można wybrać się na krótki spacer do cudownego źródełka i kapliczki „Synarewo”. Oznakowana na niebiesko ścież-ka prowadzi przez mostek na potoku i drogą leśną na wprost, w górę zbocza. Obok źródełka, które według tutejszych wierzeń leczyć ma schorzenia oczu, postawiona została w XIX wieku mu-rowana kapliczka Matki Bożej.

Kapliczka „Synarewo”Odnowiona przez Nadle-śnictwo Baligród kapliczka jest zawsze otwarta, a w jej otynkowanym na biało wnętrzu oprócz licznych figurek i wizerunków Matki Bożej ozdobionych polnymi kwiatami znaleźć można zeszyty oraz księgę wpisów, do których wierni wpisują swoje prośby i podziękowa-nia za łaski.

Ścieżka IV


0:00

0:15

0:50

72

Rozdroże – Ujście HuczwiczkiTu kończy się zasięg utworów Łuski Bystrego. Okolica ujścia Huczwicz-ki do Rabskiego Potoku różni się znacznie od krajobrazu leśnego wąwozu przecinającego twarde warstwy skalne Łuski Bystrego. Obie doliny mają tu szerokie dna i łagodne zbocza, które tylko częściowo pokrywa las.

W szerokim obniżeniu, jakie tworzy ujście doliny Huczwiczki do doliny Rabskiego Potoku, działa zakład przetwarzania kruszywa eksploato-wanego w kamieniołomie „Gruby”. Do tego miejsca dojeżdżają wielkie wywrotki wzniecające latem kurz. Potężne młyny kruszą duże odłamki skalne na kruszywo drogowe.

Hałas nie przeszkadza wcale bobrom, które wsiedlone do pobliskich zakrzaczonych rozlewisk powyżej zakładu w dolinie Huczwiczki, radzą sobie całkiem dobrze karczując nieliczne pozostałe jeszcze drzewa. Na przewróconych pniach dostrzec można z drogi ślady ich działalno-ści.

Uwagę zwraca stojąca na łące po przeciwnej stronie drogi drewnia-na budowla, pamiątka po dawnej osadzie robotników leśnych. Domy mieszkalne nie przetrwały, przetrwała stajnia dla koni pracujących w lesie. Obecnie, po adaptacji, pełni rolę bazy turystycznej Akademic-kiego Klubu Turystycznego Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sanoku. Przed II Wojną Światową stała na tym miejscu leśniczówka.

Dolina HuczwiczkiZielony szlak prowadzi ze skrzyżowania na północ, w dolinę Huczwiczki. Przed ruszeniem w dalszą drogę warto rzucić okiem wstecz na dobrze widoczne teraz wzniesienia ograniczające od południa dolinę Rabskiego Potoku. Po lewej wyróżnia się pi-ramidalny wierzchołek Patryi (782 m n.p.m.), a na wprost pokryty również całkowicie lasem Łysy Wierch (815 m n.p.m.).


0:55

1:00

73Szlak prowadzi wygodną i pustą le-śną drogą. Po lewej wznosi się ściana lasu rosnącego na łagodnie nachy-lonym zboczu. Po prawej, szerokim dnem doliny wije się potok, a za nim piętrzy się Kamienna ( 708 m n.p.m.). Powstała na założeniu tektonicznym dolina oddziela utwory łuski Bystrego (Kamienna) od młodszych utworów fliszowych budujących łagodniejsze wzniesienia po lewej.

Droga stopniowo wznosi się ponad dno doliny, po prawej pokazują się ogrodzone przed zwierzyną uprawy leśne.

Dolina Huczwiczki – rozdroże szlaków870 metrów od skrzyżowania po lewej stronie pojawia się droga wiodąca przez las. Tu skręca w lewo ścieżka zielona, prowadząca na Chryszczatą. Doliną na wprost, w stronę nieistnie-jącej wsi Huczwice, prowadzi od tego miejsca ścieżka czerwona.

Ścieżka wznosi się łagodnie wzdłuż strumienia płynącego pomiędzy grzbietem Wierszków a grzbietem Kiczery (738 m n.p.m.).


Ochrona uprawIstotnym problemem ochrony lasu są szkody wyrządzane w uprawach i młodnikach przez zwierzynę płową, głównie jelenie.

Sadzonki jodły oraz innych cennych gatunków liściastych, takich jak wiąz górski czy jawor, są uszkadzane przez zgryzanie pędów wierzchołkowych i bocznych, utrudniające lub uniemoż-liwiające im wzrost. Kora niszczona jest w trakcie spałowania – czyli odzie-rania zębami kory młodych drzewek, co obniża ich odporność oraz podczas czemchania – czyli wycierania poroża o pnie lub gałęzie młodych drzewek przez samce zwierzyny płowej. Na korę dodatkowo łakomią się także żubry, co zwiększa jeszcze wagę problemu.

Dlatego ważne jest zabezpieczanie upraw – między innymi poprzez sma-rowanie pędów środkami odstrasza-jącymi (repelentami) czy dawniejsze owijanie pędów wierzchołkowych weł-ną owczą, a przede wszystkim grodze-nie upraw siatką metalową.

1:10

74

Jarząbek kura

Jarząbek kogut

Młode puszczyka uralskiego

Orzeł przedni

Sóweczka

Włochatka

75

SmerekowicaNa wysokości 780 m n.p.m. dociera do niej ścieżka ze znakami czerwo-nymi, prowadząca przez Huczwice i Jeziorko Bobrowe. Stąd kierujemy się wąską i coraz bardziej stromą ścieżką na zachód, pod szczyt Chryszczatej (998 m n.p.m.).

Droga wiedzie przez las bukowy z okazałymi jodłami i jaworami. Jest to w większości żyzna buczyna karpacka z płatami kwaśnej buczyny górskiej i jaworzyny. Jesienią zbocza Chrysz-czatej mienią się wieloma odcieniami żółci, zieleni i brązu. Te lasy stanowią ostoję jeleni, niedźwiedzi, wilków i rysi; na ścieżkach natknąć się można na ich tropy.

ChryszczataChryszczata stanowi długi grzbiet w paśmie Wysokiego Działu, leżącym w północno-zachodniej części Biesz-czadów, a jej mało wybitny wierzchołek wznosi się na wysokość prawie tysiąca metrów nad poziom morza. Najwyż-szym wzniesieniem tego pasma jest leżący na południowym-wschodzie Wołosań (1 071 m n.p.m.).

Wysoki Dział odgranicza od siebie doliny Osławy na zachodzie i Jabłonki


9180

Jaworzyny i lasy klonowo--lipowe na stromych sto-kach i zboczachTe wielogatunkowe, żyżne lasy rozwi-jające się na stromych stokach i zbo-czach skalnych o nachyleniu 30-50˚ oraz dużym udziale rumoszu skalnego. W drzewostanie dominują klon jawor, klon zwyczajny i lipa szerokolistna. Warstwa krzewów jest zróżnicowana i zależy od podtypu siedliska. Charak-terystyczne dla tego siedliska jest runo które tworzą wysokie byliny takie jak miesiącznica trwała, czerniec gronko-wy czy pokrzywa zwyczajna oraz pa-procie m.in. języcznik pospolity. Nie-zbędnym warunkiem funkcjonowania tych lasów są okresowo występujące zaburzenia takie jak schodzenie lawin rumoszowych.

2:35

3:30

76– Hoczewki na wschodzie. Na jego graniach ustaliła się w końcu roku 1914 linia frontu pomiędzy nacierającą z północy armią rosyj-ską a wojskami austro-węgierskimi broniący-mi dostępu do przełęczy karpackich.

W rejonie Chryszczatej powstał system oko-pów i umocnień, których ślady widoczne są do dziś. Jednak pewna ich część pochodzić może z czasów późniejszych, gdyż wznie-sienie to pełniło wielokrotnie rolę górskiej fortecy.

Już po Pierwszej Wojnie Światowej legioniści polscy zbudowali tu umocnienia broniące przed Ukraińską Armią Halicką. W roku 1944 partyzanci polscy i sowieccy toczyli pod Chryszczatą walki z oddziałami niemieckimi i węgierskimi. W latach powojennych od-działy UPA stworzyły wokół grzbietu dobrze zorganizowaną i umocnioną bazę wypado-wą, zdobytą dopiero latem 1947 roku.


Kampania zimowa 1915 w Karpatach

Po początkowo zmiennych losach frontu południowo–wschodniego w pierwszym roku wojny Rosjanie przeszli do potężnej kontrofensywy oblegając pozostawiony przez Austria-ków silnie ufortyfikoweany Przemyśl, zdobywając Lwów i wypierając armie Austro–Węgier z niemal całej Galicji. W końcu roku linia frontu ustaliła się na linii Dunajec – Biała na zachodzie oraz ma północnych stokach Karpat na odcinku wschodnim. Przez niskie prze-łęcze karpackie pomiędzy Przełęczą Dukielską a Przełęczą Użocką prowa-dziła najkrótsza dla Rosjan droga na równiny węgierskie. Gdyby masy ich wojsk tam dotarły oznaczałoby to ko-niec monarchii habsburskiej.

W śniegu i mrozie, na otwartych przestrzeniach gór znacznie mniej niż obecnie zalesionych, i w dolinach wez-branych okresowymi roztopami rzek stanęły naprzeciw siebie dwie milio-nowe armie. Austro-węgierska, dowo-dzona przez marszałka polowego Fran-za Conrada von Hötzendorfa i rosyjska pod dwództwem generała Mikołaja Iwanowa.

Zażarte walki na północ od głównej grani karpackiej pomiędzy przełęczą Dukielską a Przełęczą Użocką trwały przez trzy kolejne miesiące, przy czym żadna ze stron nie była przygotowana ani operacyjnie, ani materiałowo, do działania w warunkach ciężkiej gór-skiej zimy, w jakich przyszło się im zmierzyć.

Oddziały austrowęgierskie walczyły jednocześnie o niedopuszczenie Rosjan na przełęcze karpackie i o przebicie się z odsieczą do oblężonej twierdzy Przemyśl, aby uratować 130-tysięczny garnizon. Jednak poniesione podczas walk w tych niewyobrażalnie ciężkich warunkach straty sześciokrotnie prze-

77

wyższyły liczebność obrońców Prze-myśla.

Stale powiększając liczebność armii, ściągając oddziały z frontu serbskiego, dowódcy wojska austro–węgierskich trzykrotnie rozpoczynali ofensywę przez góry, koncentrując się na ope-racyjnym kierunku Cisna–Baligród. Wszystkie trzy utknęły na rosyjskich umocnieniach, w śniegu i mrozie.

Uderzenia szły między innymi z ma-sywu Chryszczatej poprzez Przełęcz Żebrak i dolinę Rabskiego Potoku w kierunku Bystrego. Walki miały formę izolowanych małych bitew i potyczek, praktycznie bez wsparcia artyleryjskie-go, bez komunikacji pomiędzy sąsiedni-mi oddziałami. Po krótkim dniu szybko przychodziły ciemności i jeszcze więk-sze zimno. Walki ustawały, przez las niosły się słabnące wołania rannych, do których nie byli w stanie poprzez zaspy dobrnąć sanitariusze. Umierają-cych szybko zabierał mróz, lżej ranni nie mieli szans na dotarcie do punktów opatrunkowych i lazaretów, pochłaniał ich również śnieg, a czasem dopadały wilki.

Dowódca 9 Dywizji Piechoty, gene-rał-major Josef Schön pisze w meldun-ku do dowództwa 2 Armii: ”Moi ludzie płaczą, kładą się w burzy śnieżnej, aby zasnąć i nie obudzić się więcej. Inni celo-wo narażają się na śmierć. Rośnie liczba samobójstw, ludzie strzelają do siebie. Wielu umiera na pozycjach z wyczerpa-nia...”

Ostatecznie 23 marca Przemyśl ska-pitulował. Rosjanie mogli przerzucić dodatkowe siły na linię frontu i zmusić oddziały Austro-Węgier do wycofania się na południe Karpat. Choć wojska habsburskie stawiały nadal zacięty opór, to Rosjanie sądzili, że są już blisko otwarcia sobie drogi na Wiedeń. Aż do

2 maja 1915, kiedy potężne działa za-grzmiały pod Gorlicami.

To był jedyny, tak skuteczny, zwrot sytuacji strategicznej na froncie w cza-sie Pierwszej Wojny Światowej, kiedy z głębokiej defensywy na jednej flance przechodzi się do udanej, błyskawicz-nej ofensywy na drugiej flance. Ope-racja Gorlicka ustaliła losy Pierwszej Wojny na teatrze wschodnim na nieko-rzyść Rosji.

Znamienne jest, że Austro–Węgry poświęciły tak wiele energii na zor-ganizowanie żołnierskiego pochów-ku i godne upamiętnienie żołnierzy wszystkich armii walczących w zwycię-skiej dla Państw Centralnych Operacji Gorlickiej, pozostawiając w krajobrazie Zachodniej Galicji mnogość doskonale zaprojektowanych i trwałych cmenta-rzy wojennych – na chwałę teutońskie-go oręża.

Nie zdążyły jednak w żaden sposób upamiętnić tych, którzy oddali za ce-sarstwo życie zupełnie bezsensownie, walcząc i umierając podczas kolejnych nieudanych ofensyw i odwrotów przez karpackie przełęcze. Ani upamiętnić ani pochować. Stosy ciał poległych żołnierzy leżące na zboczach wznie-sień pomiędzy Chryszczatą a Bystrem wzdłuż doliny Rabskiego Potoku – Ły-sego Wierchu, Patryi i Dzidowej, cho-wane były przez ludność zniszczonych przez wojska okolicznych wiosek.

Po stu latach pamięć o takich leśnych cmentarzach – miejscach bitew – za-ciera się w miarę, jak butwieją skromne drewniane krzyże, rdzewieją blasza-ne tabliczki, odchodzą ci, co pamięta-li. O dawnych walkach przypominają słabe ślady okopów w rejonie Chrysz-czatej i Żebraka, a czasem znalezione metalowe fragmenty żołnierskiego wy-posażenia czy skorupy pocisków.

78

Na wierzchołku Chryszczatej stoi, przypominająca skruszony upływem czasu obelisk, wieża geodezyjna wzniesiona jeszcze przez Austriaków. Współcześnie pełni rolę drogowskazu na skrzy-żowaniu szlaków turystycznych. Główny szlak beskidzki o zna-kach czerwonych prowadzi z Komańczy i Duszatyna na zachodzie i dalej na południowy wschód przez Przełęcz Żebrak na Wołosań i do Cisnej. Z Sanoka na północy biegnie długi szlak niebieski łączący się tu na wierzchołku z głównym szlakiem beskidzkim. Na szczyt prowadzi również żółta ścieżka z bazy namiotowej „Rabe”.

Przy skrzyżowaniu szlaków Nadleśnictwo Baligród wybudowało drewniany schron dla turystów.


79

Szpital polowy UPAPodpułkownik Jan Gerhard w popu-larnej propagandowej powieści ”Łuny w Bieszczadach” odtwarza budowę zamaskowanego szpitala polowego w rejonie Chryszczatej:

”Szpital kurina Rena na zboczach Krągli-cy był najbardziej wzorową budowlą tego typu w całej Ukraińskiej Powstańczej Armii. Stanowił właściwie system łączą-cych się z sobą bunkrów – operacyjnego, dwóch wypoczynkowych, kuchennego, mieszkalnego dla sióstr, lekarza oraz ma-gazynu z zapasem żywności. Miał nawet bieżącą wodę: mały strumyk zaopatrują-cy bunkier operacyjny, kuchnię i zmywa-jący nieczystości z zainstalowanego pod ziemią ustępu.”

Szpital został okrążony przez jednostki Wojska Polskiego w styczniu 1947 roku i – jeśli wierzyć opisowi Gerharda – po użyciu rac do ogłuszenia jego ochrony, eksplodowały składowane w bunkrze materiały wybuchowe. Z szesnastu osób obecnych w bunkrze przy życiu pozostała jedna.

Krąglica wznosi się na południe od Przełęczy Żebrak, ale są też dokumenty wskazujące na istnienie tak opisanego szpitala polowego w rejonie Wołosa-nia. Zagadka rzeczywistego położenia tego systemu bunkrów czeka wciąż na rozwiązanie.

80 Rezerwat ”Zwiezło”Poniżej tego miejsca zaczyna się obszar, na którym w roku 1907 nastąpił lokalny kataklizm, kiedy po długotrwałych desz-czach od zachodnich zboczy Chryszcza-tej oderwały się potężne masy skalne sunąc w dół z łoskotem, który przeraził mieszkańców Duszatynia do tego stop-nia, że opuścili wieś chroniąc się w Smol-niku.

W ten sposób powstało jedno z najwięk-szych karpackich osuwisk – a z całą pewnością najwyżej położone z tych naprawdę dużych. Odkute od podłoża skały utworzyły długą na blisko kilometr niszę o głębokości 25 metrów i żłobiąc czterystumetrowa rynnę zatrzymały się tworząc jęzor osuwiska o powierzchni

15 hektarów i 35 metrów miąższości. Efekt małego trzęsienia ziemi powstał, kiedy potężne bloki piaskowca zsuwając się w dół natrafiały na skalny próg twar-dych warstw i kruszyły się na nim jak w wielkim młynie przysyłając drgania w głąb górotworu.

Zsunięty materiał skalny nie tylko za-trząsnął całą górą, ale zmienił miejsco-wą topografię przegradzając kilkakrot-nie wody potoku Olchowatego i tworząc niezwykłe górskie jeziorka. Dwa Jezior-ka Duszatyńskie, leżące na wysokości 701 m n.p.m. i 683 m n.p.m., choć stale zmniejszają swą powierzchnię i głębo-kość, stanowią jedną z większych oso-bliwości przyrodniczych Bieszczadów. Objęte są ochroną ścisłą jako rezerwat przyrody”Zwiezło”.

Jesienią na łąkach zakwitają zimowity jesienne, często mylone z krokusami. Po zapyleniu, owoc tej rośliny rozwija się pod ziemią i na powierzchnię wyrasta dopiero na wiosnę wraz z liśćmi, które w lipcu obumierają.

81


Nad Jeziorko BobroweDolina Huczwiczki – Smerekowica

ZNAKI CZERWONE długość 3,6 km, czas 1:55 h, podejście 215 m

Dolina Huczwiczki

Ścieżka zaczyna się w dolinie Huczwiczki, w miejscu, gdzie z doliny skręca w góry szlak zielony na Chryszczatą. Dalej drogą na wprost, w stronę nieistniejącej wsi Huczwice prowadzą teraz znaki czerwone.

Łąki na Huczwicach

Kolejne 600 metrów szerokim łukiem doliny doprowadza do miejsca, z którego wychodzi w lewo droga poprzez odsłaniające się za linią drzew łąki.

To już tereny dawnej wsi Huczwice, której zabudowania ciągnęły się niżej dnem doliny. Na rozległym obszarze łąk, które uchroniły się przed sukcesją lasu, gospodaruje Nadleśnictwo Baligród, wy-kaszając je każdego roku i zbierając siano. Z bogactwa tutejszych traw korzystają chętnie żubry.

Łąki zakwitają różnymi kolorami przez większość roku. Na wiosnę pojawiają się pierwiosnki wyniosłe. W wilgotniejszych partiach licznie występują ostrożnie łąkowe, błotne i warzywne, tojeść pospolita, firletka poszarpana, mięta długolistna i kuklik zwisły.

W lecie masowo kwitną chabry austriackie i łąkowe, jastrun właściwy, krwawnik pospolity, dziurawiec pospolity. W czerw-

Ścieżka V

0:00

0:40

82


cu znaleźć można kwitnące storczyki: podkolany białe i gółki długoostrogowe. Tutaj znajduje się jedno z większych stano-wisk zimowitów jesiennych na terenie nadleśnictwa. Zaczynają one kwitnąć w sierpniu, ale szczególnie efektownie wyglądają we wrześniu. Ostatnie kwiaty podziwiać można jeszcze przed końcem listopada.

Oprócz żubrów ma łąkach zobaczyć można sarny, jelenie i zające, a także usłyszeć chowającego się wśród traw derka-cza. Wśród licznej grupy łąkowych owadów najłatwiej dojrzeć można motyle – pazia królowej i żeglarza.

Podchodząc 100 metrów dróżką prze-cinającą łąkę, zobaczyć można odkry-tą panoramę doliny Huczwiczki i jej północne zbocza, na których wyraźnie

6430

Ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne Na terenie nadleśnictwa możemy je spotkać nad potokami i na wilgotnych skarpach. Tworzą je wysokie byliny jak omieg górski (1), modrzyk górski, pa-rzydło leśne, oset łopianowaty, kozłek bzowy, jastrun okrągłolistny (2), knieć górska, ciemiężyca zielona i chaber miękowłosy (3), a na kamieńcach nad potokami lepiężnik wyłysiały (4), różo-wy i biały, świerząbek orzęsiony i pę-pawa błotna.

1

4

2

3

83


daje się dostrzeć granica pomiędzy naturalnym lasem dolno--reglowym z jodłą i świerkiem – jednolity kolor ciemnozielony, a mieszanym lasem i zakrzaczeniami porastającymi dawne pola uprawne i pastwiska – nieregularne plamy o różnych odcieniach zieleni.

W kierunku, gdzie wznosi się niewysoka piramida pokrytego lasem szczytu Huczek (715 m n.p.m.), widać bliżej inną dużą łąkę. Na mapie topograficznej z roku 1938 bezleśny pas tej szerokości ciągnie się ku północy przez długi grzbiet Huczka i dalej, by połączyć się z gruntami uprawnymi wsi Kalnica.

Motyle chronionebrak opisuc/ brak foto

Krasopani hera

Czerwończyk płomieniec

84

6430

Ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne Na terenie nadleśnictwa możemy je spotkać nad potokami i na wilgotnych skarpach. Tworzą je wysokie byliny jak omieg górski, modrzyk górski, parzydło leśne, oset łopianowaty, kozłek bzowy, jastrun okrągłolistny, knieć górska i ciemiężyca zielona, a na kamieńcach nad potokami lepiężnik wyłysiały, ró-żowy i biały, świerząbek orzęsiony i pępawa błotna.

Żubry w BieszczadachŻubry, których matecznikiem jest w Pol-sce Puszcza Białowieska, pojawiły się w Bieszczadach w 1963 roku. Sprowadzi-li je leśnicy ze Stuposian.

Uzupełnione w 1976 roku stado rozrosło się przez kolejne dziesięciolecia, a zwie-rzęta żyjąc na wolności w paśmie Chrysz-czatej i Wołosani stały się naturalnym elementem bieszczadzkiej przyrody. To co odróżnia żubry w Bieszczadach to domieszka krwi jednego osobnika po-chodzącego z Kaukazu, dlatego mówimy o nich - żubry górskie lub karpackie.

Obecnie w Bieszczadach żyje ok. 300 osobników w dwóch subpopulacjach: wschodniej i zachodniej. Na terenie nadleśnictwa w okresie sezonowych migracji do miejsc żerowania ich liczba sięga nawet do około 140 sztuk. Wio-sną i jesienią warto rozejrzeć się po okolicznych łąkach czy nie ma pasące-go się stada.

Żubr jest największym europejskim ro-ślinożercą ważącym niemal tonę. Jego dzienne zapotrzebowanie na pokarm to około 30-60 kg. Główne jego poży-

85

wienie stanowią trawy jak i liście jeży-ny oraz pędy drzew i krzewów.

W sierpniu kiedy nastaje czas rui sa-motne byki łączą sie ze stadami. Często dochodzi do niewielkich potyczek mię-dzy samcami. Cielaki rodzą się na wio-snę następnego roku, przeważnie co drugi rok. Należy pamiętać, że w tym czasie zwierzęta są bardziej agresywne i nie należy się do nich zbytnio zbliżać.

86


Huczwice

Wieś Huczwice leżała dosłownie „za górami, za lasami”. Lokowana została w dobrach Balów z Huczwi już około połowy XVI wieku. W końcu XIX wieku mieszkało tu blisko 200 osób – wieś miała własną cerkiew greckokatolicką pw. Zwiastowania NMP. Po wysie-dleniach nie pozostało wiele śladów po Huczwicach, na cerkwisku dostrzec można jedynie zarośnięte trawą fragmenty podmurówki i pordzewiałe elementy cerkiewnych krzyży.

Cerkiew stała na północnym brzegu Huczwiczki, w miejscu, w któ-rym obecnie do jej koryta zbliża się las. Stąd również zaczynał się łańcuch około kilkunastu (mapa WIG 1938 r.) domów, wybudowa-nych po obu stronach potoku i drogi na całym jej prostym odcinku (600 m), wiodącym na południowy zachód.

Kolejny odcinek drogi prowadzi przez las, kierując się wprost na wierzchołek niewidocznej jeszcze Chryszczatej. Ten masyw Wysokiego Działu ukazuje się dopiero po przejściu jednego kilo-metra od końca dawnej wsi Huczwice.

6430

Bocian czarnyBocian czarny jest nieco mniejszy od bociana białego. Różni się też od niego upierzeniem, jest czarny jak wskazuje nazwa, z białymi piórami na brzuchu, piersi i u nasady skrzydeł. Należy rów-nież do gatunku wędrownego i wiosną wraca do nas na lęgowiska do odlud-nionych kompleksów leśnych. Zakłada gniazda na starych drzewach w lasach liściastych i mieszanych, w sąsiedztwie zasobnych w pokarm rzek, strumieni, rozlewisk, bagien i łąk.

0:50

87

Jeziorko Bobrowe

Widok, jaki się przed oczami otwiera, stanowi prawdziwą premię tej wycieczki. W oddali, ponad lasami wznosi się długi grzbiet Chrysz-czatej (998 m n.p.m.), opadający ku południu na Przełęcz Żebrak. Bliżej – jodły, świerki i buki otaczają zarastające roślinnością jeziorko, którego wody odbijają ciemną linię gór. Tam, na skraj lasu przychodzą sarny i jelenie, a czasem żubry, które – podobnie jak ptaki wodne i bobry – obserwować można godzinami z wygodnego drewnianego pomostu, osłaniającego przed deszczem. Nad brzega-mi pojawiają się często bociany czarne i czaple.

To niezwykłe miejsce, magia przyrody dopadnie w nim każdego. Aż kusi, aby znaleźć się tu letnim wczesnym porankiem – lub barwnym i mglistym jesiennym zmierzchem. Jeziorko powstało w tej śródgór-skiej kotlince na miejscu dawnej młaki po przegrodzeniu wąskiego koryta niewielkiego cieku tamą ziemną. Wsiedlone tutaj bobry zaję-ły się konstruowaniem własnych tam, spiętrzając wodę dopływają-cych strumieni i tworząc nowe rozlewiska. Nad ich brzegami rosną

1:20

88


olszyny z zamarłymi na skutek pod-topienia jodłami, świerkami i bukami. Podmokłe brzegi porasta sitowie leśne, rzeżucha gorzka i wiązówka błotna. W maju wokół jeziorka kwitną na żółto kaczeńce.

Z platformy widokowej obserwować można dobrze roślinność szuwarową z trzciną pospolitą, turzycą prosową, ponikłem błotnym i pałką szerokolist-ną. Nad powierzchnię wody wystają końcówki pni kiedyś zalanych, a potem skróconych przez bobry, drzew. Inne charakterystyczne ślady ich pracy widoczne są na drzewach przy ścież-ce wiodocącej wzdłuż lewego brzegu jeziorka.

Przy Jeziorku Bobrowym szlak schodzi z drogi leśnej na ścieżkę wznoszącą się łagodnie brzegiem najpierw jeziorka, a potem doliny strumienia spływające-go od południa. Po prawej prześwitują między drzewami – najpierw zarastają-ce roślinnością rozlewiska, a potem las pokrywający wyższe partie kotliny. Po lewej las mieszany wspina się na zbo-cza wzniesienia Wierszki (803 m n.p.m.).

SmerekowicaPo pokonaniu 1 200 metrów odle-głości i 100 metrów różnicy poziomów szlak czerowny dociera na słabo zaznaczoną grań o nazwie Smerekowica – do ścieżki szlaku zielonego. Tu znaki czerwone się kończą. Szlak zielony prowadzi – w górę na Chryszczatą, a w dół do doliny Huczwiczki.

1:50

Miejsce rozrodu płazówJeziorko Bobrowe jest jednym z najważ-niejszych miejsc rozrodu płazów na te-renie Nadleśnictwa Baligród. Pierwsze w okresie wiosennym, gdy zbiornik jest jeszcze częściowo zamarznięty, do go-dów przystępują żaby trawne. Na godo-wiska wybierają najcieplejsze fragmenty o płytkiej wodzie. Jakieś dwa tygodnie później, gdy jeziorko jest już rozmarz-nięte, przypada okres rozrodu ropuchy szarej. Jej skrzek jest składany w postaci długich sznurów oplatających podwodne rośliny i kawałki drewna.

W połowie maja pojawiają się kumaki górskie, które równie często można spo-tkać w płytkich kałużach. Najrzadziej spotykanym płazem bezogoniastym w jeziorku jest rzekotka drzewna. Na tej wysokości jest już prawdziwą rzadkością.

Dużo bardziej skryte są traszki. Możemy ich tutaj spotkać trzy gatunki – najlicz-niejsze są traszka górska i karpacka, na-tomiast nasza największa traszka grze-bieniasta na tej wysokości jest już bardzo rzadka.

Płazy są grupą zwierząt bardzo wrażli-wych na niekorzystne dla nich zmiany w środowisku. Wiele ich miejsc rozrodu zostało zniszczonych na skutek osusza-nia, zasypywania. Masowo giną na dro-gach. Czułe są na zanieczyszczenie śro-dowiska. W Jeziorku Bobrowym czują się dobrze. Odwiedzając to miejsce dołóżmy starań, by taki stan zachować.

89


Na Przełęcz ŻebrakRozdroże ujście Huczwiczki – Przełęcz Żebrak

ZNAKI CZARNE długość 6,2 km, czas 2:30 h, podejście 290 m

Rozdroże – ujście Huczwiczki

Trasa zaczyna się na rozdrożu przy ujściu Huczwiczki do Rabskie-go Potoku obok zakładu przerobu kruszywa i stopniowo skręca ku południowi. Ta część doliny ma zupełnie inny charakter niż wcześniejszy odcinek, przecinający twarde piaskowce łuski By-strego.

Jej trawiaste na ogół dno jest szerokie, a nachylone łagodnie zbo-cza pokryte są rzadkim młodym lasem i zakrzaczeniami. Niewiel-ki tu potok meandruje wśród traw swobodnie najpierw po prawej, a potem po lewej stronie drogi. Z czasem w odległej jeszcze perspektywie pokazuje się ciemny grzbiet Wysokiego Działu.

W czasach, kiedy istniała wieś Rabe, wzdłuż tej drogi ulokowa-ne były: młyn wodny, tartak parowy oraz cegielnia, zaś powyżej ciągnęły się w układzie tarasowym pola uprawne, łąki i pastwi-ska. W kierunku północnym sięgały one przez wzniesienie Kiczery aż do gruntów wsi Huczwiska

Wieś Rabe

U ujścia bocznej dolinki potoku spływającego spod zboczy Chryszczatej stała kiedyś cerkiew pw. Zaśnięcia Matki Boskiej. Po sąsiadującym z nią cmentarzu pozostał pojedynczy nagrobek.

Ścieżka VI

0:00

0:50

90Widoczny z drogi krzyż to ślad po wsi Rabe zamieszkałej przez blisko cztery stulecia przez liczącą od trzystu do czterystu osób społeczność.

Zabudowa wsi zaczynała się wcześniej, nad Rabskim Potokiem, ale główna jej część ciągnęła się wzdłuż dolinki bocznej pod Kiczerą. Wieś założona została przez Balów w połowie XVI wieku na prawie wołoskim. „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” opisuje w XIX wieku:

”Gleba nieurodzajna, dawniej wydobywano tu z kamienia iłowo–mar-glowego żelazo i były czynne kuźnice hr. Fredrów. Siarczyński (1826) powiada, że wieś odznaczała się wspaniałym zamkiem, a puszczona na licytacyą była oszacowana na 141,600 złr. Dzisiaj pos. większa jest własnością izraelity (Herscha Grossingera).”

Dodać należy, że zdecydowaną większość posiadłości stanowiła rola – zaś łąki, pastwiska i las stanowiły mniej niż połowę jej obszaru, co dzisiaj uzmysłowić sobie dość trudno.

Pod koniec roku 1914 Rabe znalazła się w strefie frontowej, zaś zimą i wiosną roku 1915 cała dolina pomiędzy Wysokim Działem a Bystrą stała się terenem zażartych i krawych walk oddziałów austro–węgierskich i rosyjskich. Zniszczeniu uległa drewniana cerkiew z XIX wieku oraz część budynków. Odbudowana w roku 1926 cerkiew spalona została dwadzieścia lat później wraz z całą wsią przez UPA.

SBN „Rabe”

Droga doliną Rabskiego Potoku mija tereny wsi Rabe i zbliża się do zalesionych zboczy masywu Chryszczatej. U ich podnóży zbiegają się trzy dolinki. Przy wylocie jednej z nich znajduje się Studencka Baza Namiotowa „Rabe”, prowadzona przez Studencki Klub Podróżniczy „Czwórka”, działający w ramach warszawskiego Oddziału Mazowsze PTTK. Z miejsca tego prowadzi żółty szlak

1:45

91łącznikowy na grań masywu Chryszczatej, gdzie łączy się ze szlakiem czerwonym. Drugi szlak łącznikowy żółty kieruje się na południe docierając bezpośrednio na Jaworne.

W okresie letnim baza oferuje nie tylko 30 miejsc noclego-wych w namiotach, ale także wygodną, wyremontowaną niedawno świetlicę, w której można się ogrzać przy ko-minku, przygotować posiłek i spędzić w towarzystwie czas w niepogodę. Chatka ta jest czynna cały rok.

Przełęcz Żebrak

Za studencką bazą namiotową zaczyna się podejście na Przełęcz Żebrak. Droga pnie się do góry poprzez las.

Przełęcz położona jest na wysokości 816 m n.p.m., a jej obniżenie oddziela masyw Chryszczatej na północy od południowej części Wysokiego Działu ze szczytem Jaworne. Jest ona jednocześnie zwornikiem grani, bowiem od jej osi w kierunku zachodnim bie-gnie grzbiet Magurycznego (883 m n.p.m. ). Znajduje się tu drew-niany schron turystyczny, w którym można przeczekać niepogodę w trakcie wycieczki.

Po osiągnięciu przełęczy droga kieruje się w dół, w stronę od-ległej o ponad 5 kilometrów Woli Michowej. Granią Wysokiego Działu biegnie ścieżka szlaku czerwonego – na północ na bliską Chryszczatą, w kierunku południowym na Jaworne (992 m n.p.m.).

2:30

93

E D U K A C J A P R Z Y R O D N I C Z A V.

Bardzo ważny aspektem związanym z ochroną środowiska natu-ralnego jest podnoszenie świadomości społeczeństwa na temat racjonalnego korzystania z dóbr, jakie daje nam przyroda.

Ważne jest kształcenie społeczeństwa nie tylko z lokalnych krę-gów, ale również docieranie do coraz większych rzesz turystów, osób uprawiających aktywny wypoczynek, amatorów sportów i zabaw rozgrywanych w lesie, młodzieży wybierającej coraz czę-ściej w ramach wycieczek klasowych zamiast zwiedzania zatło-czonych miast, łono natury, harcerzy i innych zgrupowań organi-zujących obozy i wycieczki w „terenie”. Środowiska wymienione powyżej szczególnie potrzebują rzetelnych informacji i wiedzy na temat przyrody, w otoczeniu której żyją.

Nadleśnictwo Baligród od wielu lat realizuje program szero-ko pojętej edukacji przyrodniczo-leśnej społeczenstwa. Zaję-cia prowadzone przez pracowników odbywają się głównie w terenie.

Oferta edukacyjna przeznaczona jest dla różnych grup wieko-wych dzieci i młodzieży, w tym również dla osób

V. Edukacja przyrodniczo-leśna

94dorosłych. Prowadzone są również zajęcia z osobami niepełno-sprawnymi.

W ramach współpracy z lokalnymi placówkami oświaty i innymi instytucjami organizowane są różne wycieczki. W razie niepogo-dy zajęcia odbywają się w sali edukacyjnej, gdzie również można obejrzeć diaporamę dotyczącą przyrody baligrodzkich lasów.

Wokół budynku powstał ogród edukacji leśnej pozwalający na po-znanie gatunków roślin rosnących w poszczególnych zbiorowi-skach. Znajduje się tu również obszerna wiata, oraz miejsce zabaw dla dzieci. Korzystanie z sali edukacyjnej jaki i ogrodu jest możli-we w godzinach pracy nadleśnictwa.

E D U K A C J A P R Z Y R O D N I C Z AV.

95

Cenne dziedzictwoNasz przewodnik opowiada o tym, co turystom dają bieszczadzkie lasy w okolicach Baligrodu – krajobrazy, przyrodę, ślady trudnej historii. To unikalne dziedzictwo dostępne jest dla każdego bez żadnych ograniczeń – oczekuje tylko jednego: szacunku.

Wiedzą o tym rzesze przyjaciół Bieszczadów, przemierzający od lat górskie szlaki. Ponieważ jednak każdego roku liczba tury-stów spędzających tu wakacje rośnie, warto przypomnieć kilka prostych zasad:

1. Trzymaj się wyznaczonych szlaków turystycznych

Obecna sieć szlaków i ścieżek spacerowych w dolinie Łopienki i dolinie Rabskiego Potoku pozwala na poznanie wszystkich atrak-cji turystycznych w tym rejonie. Dzięki dobremu oznakowaniu, usunięciu przeszkód terenowych i licznym schronom oraz wiatom turystycznym wędrówka szlakami jest łatwa i bezpieczna. Roz-mieszczone w wielu miejscach na szlakach tablice z informacjami o przyrodzie czy historii okolic odkrywają wiele leśnych tajemnic.

Schodząc ze szlaku turysta może przypadkiem wejść tam, gdzie znajdują się rzadkie rośliny i zwierzęta, na teren upraw leśnych lub prac pielęgnacyjnych.

2. Nie zostawiaj żadnych śmieci w lesie – zabieraj je ze sobą!

Śmieci zanieczyszczają środowisko i stanowią zagrożenie dla mieszkańców lasu. Pozostaw las w takim stanie, w jakim sam chciałbyś go zobaczyć.

3. Nie rozpalaj ognia poza wyznaczonymi miejscami!

Wszyscy wiemy z przekazów telewizyjnych jak dramatycznie wy-gląda pożar lasu – prawdziwa katastrofa dla wszystkiego co żyje

E D U K A C J A P R Z Y R O D N I C Z A V.

96w lesie, niszcząca hektary drzewostanów, trudna do opanowania, zagrażająca życiu strażaków. Nie pozwól, abyś to właśnie ty był sprawcą takiego kataklizmu – zadbaj o właściwe zabezpiecznie ogniska w wyznaczonym miejscu.

4. Nie niszcz przyrody!

Dla prawdziego turysty każde drzewo, krzew czy nawet stos ka-mieni jest cennym elementem krajobrazu. Niszcząc jakiś element przyrody, nie tylko sam przyczyniasz się do jej degradacji i nieod-wracalnych zmian, ale co więcej, zachęcasz do tego naśladowców. W ten sposób skutki twoich działań stają się dla przyrody bardziej dotkliwe niż mogłeś sądzić.

5. Biwakuj tylko w dozwolonych miejscach

Biwakowanie jest możliwe w Studenckich Bazach Namiotowych „Rabe” i „Łopienka”.

6. Gdy na swojej drodze spotkasz dzikie zwierzę zachowaj spokój

Większość zwierząt nie atakuje bez powodu, zachowuj spokój i próbuj się wycofać. Jednym z częstych powodów agresywności zwierząt jest ochrona młodych. Nie zbliżaj się do spotkanych w lesie pozornie samotnych warchlaków czy sarenek. Najpewniej znajdują się pod czujnym okiem rodzica. Jeśli nawet nie zaatakuje, to zapach pozostawiony przez człowieka może sprawić, że młode zostanie porzucone.

8. Nie daj się zaskoczyć na szlaku przez pogodę

Na górskie wędrówki wybieraj sie odpowiednio przygotowany. Buty, ubranie przeciwdeszczowe – mapa, naładowany telefon ko-mórkowy – to wyposażenie podstawowe. Planując trasę, dopasuj jej długość i trudności do swoich możliwości.

E D U K A C J A P R Z Y R O D N I C Z AV.

98

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnegow ramach Programu Inrastruktura i Środowisko

Dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Egzemplarz bezpłatny

Przewodnik turystyczno-przyrodniczy Nadleśnictwa Baligród

Documents

Transcript of Przewodnik turystyczno-przyrodniczy Nadleśnictwa Baligród