Przewodnik po ścieżkach bioróżnorodności ekologicznej i

ekosystemów w powiecie ostrołęckim

projekt „Poznać i pokochać to, co w trawie piszczy”

Projekt dofinansowany ze środków

Mechanizmu Finansowego EOG 2009-2014

FUNDACJA NA RZECZ INTEGRACJI ZAWODOWEJ, SPOŁECZNEJ ORAZ ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI VIA

Berlinga 10 lok. 26, 15-814 Białystok, Oddział: ul. Długa 44/50 lok. 205; 00-241 Warszawa tel/fax: 635-55-95; www.via.org.pl

NIP 5252331354 REGON 140124110 Fundacja na rzecz poprawy jakości życia „OD-NOWA” ul. Polska 8A 12-100 Szczytno

NIP 5252393651 REGON 140947159

Powiat ostrołęcki obejmuje swoimi granicami część trzech krain geograficznych: Równiny Kurpiowskiej (północna część powiatu), Doliny Dolnej Narwi (środkowa) i Międzyrzecza Łomżyńskiego (południowa). Tak usytuowany region charakteryzuje się dużym zalesieniem. Lasy, będące pozostałością dawnej Puszczy Kurpiowskiej (zwanej też Zieloną, Myszyniecką czy Zagajnicą), zajmują 30 % obszaru. Dziś Puszcza Zielona zajmuje obszar 500 km2 i nie tworzy już zwartych połaci. W dalszym ciągu jednak zadziwia bogactwem fałny i flory. Występują tu bory mieszane, sosnowo-świerkowe oraz sosnowe. Domieszkę stanowią dęby, graby, brzozy i osiki. Stosunkowo liczny jest jałowiec pospolity, jarzębina i leszczyna. Na terenach podmokłych dominuje las olszowo-brzozowy. W runie rosną: konwalia majowa, poziomka, borówka czarna i brusznica, wrzos oraz wiele gatunków traw, kwiatów leśnych i paproci.

Szczególny charakter równinnemu kurpiowskiemu krajobrazowi nadają wydmy powstałe z osadów rzek, które wypływały spod lodowca zalegającego obecne tereny północnej Polski. Piętrzą się one na wąskich pasach ziemi między rzekami: Turoślą, Szkwą, Rozogą, Omulwią i Orzycem. Przez powiat przepływa, główna w tej części kraju rzeka Narew. Narew należy do nielicznych już rzek, która prawie w całym swym biegu zachowała naturalny charakter. Stanowi ona ważny trakt komunikacyjny, tak w przeszłości jako rzeka pławna, jak i obecnie jako trasa wodna z Warszawy na jeziora mazurskie. Poza rzekami i strumieniami, które licznie przecinają tereny powiatu można znaleźć tu wiele małych zbiorników wód stojących: starorzeczy i bagien, zwanych lokalnie „pulwami”, „chruścielami” lub „bielami”. Największe i najbardziej znane jest Bagno Karaska w gminie Kadzidło. Z kilku istniejących niegdyś jezior powstało śródleśne Jezioro Gogol w gminie Goworowo i przekształcające się w torfowisko Jezioro Serafin w gminie Łyse.

Różnorodny krajobraz jest rajem dla zwierząt. W lasach żyją: jelenie, sarny, dziki, lisy, borsuki, kuny leśne, tchórze, zające, wiewiórki, nie rzadko pojawiają się wilki. W rzekach, poza rybami (szczupakami, płociami, leszczami i brzanami),

spotkać można bobry, piżmaki i wydry. Tereny podmokłe zamieszkuje ptactwo wodne i błotna, wśród nich: łabędzie, żurawie, i cietrzewie. Na łąkach i polach żyje wiele gatunków ptaków śpiewających. Bogata fałna sprzyja rozwojowi łowiectwa. Na terenie powiatu swoje obwody łowieckie posiada 19 kół łowieckich. Z pięknem naszego środowiska przyrodniczego, wszyscy zinteresowani, mogą zetknąć się w rezerwatach przyrody: „Czarnia”, „Mingos” „Olsy Płoszycki”, „Podgórze”, „Serafin”, „Surowe”, „Tabory” i projektowanym „Karaska”.

Rezerwaty 1. Rezerwat „Czarnia” - utworzony został w 1964 r. na terenie gm. Czarnia i zajmuje powierzchnię 141,87 ha. Drzewostany rezerwatu to drzewostany sosnowe z domieszką świerku w wieku 150-200 lat. Jest najliczniej odwiedzanym z rezerwatów powiatu. Na znaczną jego popularność2. ma wpływ piękno starych drzew oraz występujące jedynie tu sosny bartne. 2. Rezerwat „Surowe” - utworzony w 1964 r. na terenie gm. Czarnia w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu boru świerkowo-sosnowego naturalnego pochodzenia, stanowiącego resztę dawnej Puszczy Myszynieckiej. Powierzchnia rezerwatu wynosi 4,57 ha. 3. Rezerwat „Podgórze” utworzony w roku 1987 na terenie gm. Kadzidło w celu utrzymania w Puszczy Kurpiowskiej naturalnego pochodzenia drzewostanów świerkowo-sosnowych, które są unikalne dla tego kompleksu leśnego. Rezerwat zajmujący powierzchnię 37,76 ha będzie także potencjalną bazą nasienną obu gatunków. W rezerwacie występują rośliny chronione: konwalia majowa i widłaki. 4. Rezerwat „Mingos” o powierzchni 13,46 ha utworzony w 1971 r. na terenie gm. Łyse. Przedmiotem ochrony jest fragment boru sosnowego charakterystycznego dla Puszczy Kurpiowskiej. Rezerwat ten ochrania pomnikowe drzewostany sosnowe IX klasy wieku, a częściowo IV i VI klasy wieku. W drzewostanach tych w drodze naturalnej pojawia się podrost sosnowy oraz liczny podszyt jałowca. Pojedyncze egzemplarze sosen przekraczają znacznie 50 cm pierśnicy i 25 m wysokości.

5. Rezerwat „Tabory”. Powierzchnia rezerwatu wynosi 17,21 ha. Utworzony został w 1974 r. na terenie gm. Łyse w celu zachowania fragmentu boru sosnowo-świerkowego naturalnego pochodzenia na obszarze Puszczy Kurpiowskiej. W rezerwacie występują drzewostany z udziałem świerka i z panującym świerkiem na granicy zasięgu jego występowania. Poszczególne egzemplarze świerków, a zwłaszcza sosen mają imponujące rozmiary przekraczające 50 cm pierśnicy i dochodzą do 30 m wysokości. 6. Rezerwat „Serafin”. Położony jest na terenie gm. Łyse i zajmuje powierzchnię 184,92 ha. Rezerwat ten powstał w celu ochrony torfowisk, miejsc wylęgu i bytowania ptactwa błotnego. Bagno Serafin jest torfowiskiem obejmującym zabagnione łąki i rozlewiska, co stwarza dobre warunki bytowe wielu gatunkom ptaków wodno-błotnych. W rezerwacie wśród wielu gatunków ptaków występują: cietrzew, batalion, brodźce i bekasy. Z roślin chronionych występuje rosiczka okrągłolistna. W latach 1997-1998 zbudowano kładkę wchodzącą w głąb bagna, łącznie z tablicami informacyjnymi zawierającymi opisy roślin i zwierząt, wieżę widokową i parking. 7. Rezerwat „Olsy Płoszyckie”. Powierzchnia rezerwatu wynosi 140,86 ha. Utworzony został w 1997 roku. Ochrania kompleks 70-90 - letnich olsów położonych w dolinie rzeki Rozogi. Rezerwat szerzej opisany jest w dalszej części przewodnika 8. Rezerwat „Karaska”. Teren rezerwatu znany jest jako Bagno Karaska i wynosi 402 ha. Jest to największe torfowisko na terenie powiatu ostrołęckiego i jednocześnie jedno z największych w Polsce. Torfowisko zbudowane jest z torfów wysokich i przejściowych. utworzenie rezerwatu umożliwi obserwację rozwoju torfowiska i następnych sukcesji roślinnych. Obszar torfowiska jest miejscem wylęgu i bytowania wielu gatunków ptaków. Wśród najważniejszych osobliwości są rośliny chronione: rośiczka okrągłolistna, bagno zwyczajne, widłak jałowcowaty i goździsty oraz ptaki cietrzew, bekas, batalion i brodziec.

Pomniki przyrody

Na terenie powiatu ostrołęckiego ochroną objęte są również pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnych wartościach naukowych, kulturowych, historyczno-pamiątkowych i krajobrazowych. W Starostwie Powiatowym zarejestrowanych jest 159 pomników przyrody, głównie pojedynczych drzew. Skład gatunkowy drzew uznanych za pomniki przyrody przedstawia się następująco:

dąb szypułkowy - 91 szt. dąb bezszypułkowy - 2 szt. lipa drobnolistna - 31 szt. jałowiec pospolity - 8 szt. sosna pospolita - 13 szt. modrzew - 3 szt. topola - 1 szt. jesion wyniosły - 1 szt. wiąz szypułkowy - 3 szt. wiąz górski - 2 szt. kasztanowiec - 1 szt. brzoza brodawkowata - 2 szt. głaz narzutowy - 1 szt.

Do najstarszych i najciekawszych pomników przyrody należą:

topola biała rosnąca koło Góry w gm. Goworowo - jest to

najgrubsze drzewo w powiecie (obwód 7,55 cm, wysokość 30

m), 48 dębów w miejscowości Goworki koło Ostrołęki tzw. „Dęby

Goworskie”, ich wiek szacuje się na ok. 200 - 300 lat.

Rezerwat "Olsy Płoszyckie"

Rezerwat "Olsy Płoszyckie" położony jest w północno - wschodniej części gminy Lelis, w obrębie geodezyjnym miejscowości Długi Kąt, niedaleko wsi Płoszyce. Powierzchnia rezerwatu "Olsy Płoszyckie" wynosi 140,86 ha, z czego 139,61 ha stanowi własność Skarbu Państwa w zarządzie Nadleśnictwa Ostrołęka oraz 1,25 ha własności prywatnej, w tym 137,98 zajmują drzewostany, 0,33 ha - łaki ha i 2,55 ha linie podziału powierzchniowego. Całkowita długość granicy rezerwatu wynosi 7,6 km. Około 150 m od północno - wschodniego narożnika znajduje się parking.

Rys historyczny Historiografia Rezerwat "Olsy Płoszyckie" został utworzony w 1997r. zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 25 VII 1997r. Dysponentem Planu Ochrony Rezerwatu Olsy Płoszyckie jest Nadleśnictwo Ostrołęka, który został sporządzony w Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska w Warszawie. W pobliżu rezerwatu wyznaczono oraz oznakowano ścieżkę dydaktyczną. Stanowiąca elementarny punkt wycieczkowy pobliskich szkół oraz goszczących w naszej gminie turystów.

Środowisko naturalne Przedmiotem ochrony w rezerwacie leśnym "Olsy Płoszyckie" są olsy w wieku 70 - 90 lat. W rezerwacie znajduje się 199 roślin naczyniowych. Do głównych zbiorowisk roślinnych należą: Ribo nigni - Altenum - żyzny ols porzeczkowy, który obejmuje 93,97 ha; Circaeo - Altenum - łęg jesionowo - olszowy, obejmujący 43,37 ha; Peucedano - Pinetum, czyli subkontynentalny bór śnieżny stanowiący 0,64 ha.

W zbiorowisku roślinnym dominuje olsza czarna (Alnus glutinos). Zupełną ochroną gatunkową na terenie rezerwatu objęty jest wawrzynek wilczełyko (Daphne mezenum), który występuje tu bardzo obficie. Częściową ochroną objęte są także licznie występujące: kruszyna pospolita (Frangula alnus), kalina koralowa (Viburnum opulus), porzeczka czarna (Ribes nignum) oraz konwalia majowa (Convallania majalis), która rośnie tylko na 3 stanowiskach. W rezerwacie jest 28 wyłączeń drzewostanowych. W 24 wyłączeniu gatunkiem panującym jest olsza czarna, w 3 brzoza omszona, a w pierwszym sosna zwyczajna. Rezerwat to także miejsce występowania 49 gatunków ptaków lęgowych. Pod względem silnego zagrożenia wyginięciem występują tu dwa gatunki: żuraw i orlik krzykliwy. Występujący w rezerwacie orlik krzykliwy i siniak to gatunki, które należą do bardzo nielicznych w Polsce. Gniazdują tu także nieliczne w skali kraju: gil, dziwonia, jastrząb, słonka, dudek, raniuszek, strumieniówka, dzięciołek, dzięcioł czarny. W pobliżu rezerwatu zaobserwowano także: bociany czarne oraz trzmielojada. W rezerwacie Olsy Płoszyckie można spotkać wiele innych gatunków zwierząt: ssaki kopytne, łowne oraz gatunki chronione. Występujące tu ssaki kopytne to: dzik (Sus strofa), sarna (Capreolus capreolus), jeleń (Cerus elaplrus), łoś (Alces alces). Ssaki łowne to zając (Lepus capensio). Z gatunków chronionych zaobserwowane zostały: wiewiórka (Sciurus vulgaris), kret (Talpa europaea), wydra (Lutra Lutra), ryjówka aksamitna (Sorek araneus) oraz jeż wschodni (Erinaceus concolor).Występują tu także płazy: rzekotka drzewna (Hyla arboreta), ropucha szara (Bufo bufo), żaba moczarowa (Rana arralis), żaba trawna (Rana temporaria) i żaby zielone.W płn. - wsch. części rezerwatu oraz w przyległym do rezerwatu zbiorniku wodnym znajdują się bobry, których głównym żerowiskiem jest drzewosta. Rezerwat przyrody "Olsy Płoszyckie" jest doskonałym obiektem dydaktycznym oraz badawczym.

Ścieżka dydaktyczna Olcha Ścieżka dydaktyczna usytuowana jest na terenie Leśnictwa Płoszyce, wzdłuż drogi Nasiadki - Golanka, w pobliżu rezerwatu "Olsy Płoszyckie". Liczy około 4 km długości. Opisywana przez nas ścieżka przebiega wzdłuż rezerwatu. Na trasie ścieżki rozmieszczono tablice podające dane encyklopedyczne wybranych gatunków roślin i zwierząt rezerwatu. Ścieżka dydaktyczna została zaprojektowana w oparciu o walory przyrodnicze na jej trasie znajdują się następujące przystanki dydaktyczne: 1. Opis rezerwatu 2. Szkółka leśna 3. Ekologiczna rola lasu 4. Dary lasu 5. Wyłączony drzewostan nasienny 6. Pas przeciwpożarowy 7. Ogień – przekleństwo dla lasów 8. remiz a leśna 9. Uprawy pochodne 10. Plan sytuacyjny rezerwatu i ścieżki 11. Olsza czarna 12. Wawrzynek wilczełyko 13. Bóbr 14. orlik krzykliwy

Poszczególne etapy ścieżki. 1. Przed wejściem na ścieżkę dydaktyczną zapoznajemy się ze wskazówkami zamieszczonymi na tablicach informacyjnych. Pierwsza z tablic wyjaśnia: plan sytuacyjny ścieżki dydaktycznej, legendę, opis chronionych i rzadko występujących gatunków roślin i zwierząt. Druga tablica dydaktyczna informuje o: celach ochrony środowiska, zasadach zachowania się na terenie rezerwatu. Obok położony jest parking.

2. Na początku ścieżki dydaktycznej możemy zaobserwować olszę czarną. Drewno olszy wykorzystuje się w meblarstwie do produkcji sklejek, a także w budownictwie np. na płoty. Najstarsza olsza czarna w Polsce rośnie w Nekli . Ma 32m wysokości, 392cm obwodu i liczy 181 lat. Natomiast te występujące w rezerwacie mają około 70 - 90 lat. Informacje na ich temat możemy przeczytać na tablicy informacyjnej.

3. Kolejnym przystankiem jest rzadko spotykany w Polsce wawrzynek wilczełyko. Jest to krzew o wysokości od 0,3 do 1m. Kwitnie od lutego do kwietnia. Cała roślina jest trująca. Zjedzenie 10-12 dojrzałych owoców może spowodować śmierć dorosłego

człowieka, dla dziecka śmiertelne mogą być nawet 2 owoce. Gatunek jest pod ścisłą ochroną. Preparaty z kory i owoców stosowane były dawniej w razie podrażnienia skóry w formie okładów.

4. Idąc dalej dostrzegamy kolejno rosnące wzdłuż drogi rośliny: paproć - orlicę pospolitą , której nazwa pochodzi od przekroju poprzecznego liścia, w którym można dostrzec zarys przypominający ptaka w locie. Jest silnie trująca. Jej kłącze zawiera bardzo duże ilości skrobi.

Jaskier żółty- roślina zielna, wieloletnia, rosnąca do 40 cm wysokości. Kwitnie od maja do sierpnia złotożółtymi kwiatami, słabo trująca. Porzeczkę czarną - krzew rosnący do 2m wysokości. Posiada owoce w postaci małych, czarnych, słodkawych jagód. Objęty jest częściową ochroną gatunkową. Zbiór liści i owoców z krzewów dziko rosnących jest prawnie zabroniony.

Trzmielinę zwyczajną - krzew rozłożysty osiągający wysokość do 3m. Kwitnie w maju. Jest to roślina trująca. Zatrucie dużą ilością owoców powoduje wymioty, biegunkę, osłabienie i dreszcze. Czasami uprawiana jest jako roślina ozdobna.

Kruszynę pospolitą - nazwa krzewu pochodzi od kruchych podatnych na złamanie gałązek. Owoce tej rośliny zjedzone w większych ilościach powodują silną biegunkę i wymioty. Z kory sporządza się odwary, stosowane przy przewlekłych zaparciach. Owoce barwią wełnę na żółtozielono lub fioletowo, kora na żółtobrunatno. Dawniej stosowano korę z kruszyny do wyrobu węgla do prochu strzelniczego.

Wierzbę iwę - rosnącą w lasach i zaroślach. Posiada liście szerokoepileptyczne, krótko, skośnie zaostrzone. Wielkie bazie ukazują się przed liśćmi, otoczone białym futerkiem włosków. Jest to najwcześniej w kraju kwitnąca wierzba.

Jesion - drzewo, liście złożone nieparzystopierzaste, owoce w postaci jednoramiennego skrzydlaka, osiąga 40m wysokości. Występuje w wilgotnych lasach łegowych. Drewno twarde używane w meblarstwie na okleiny, w stolarstwie do wyrobu narzędzi rolniczych i przyrządów sportowych.

Brzozę brodawkowatą - drzewo osiągające 30m wysokości. Jej pozyskiwany wiosną sok zawiera sole mineralne ( potas, miedź, mangan, fosfo r, wapń) oraz witaminę B. Działa on moczopędnie i odtruwająco, a także wzmacniająco. W medycynie ludowej stosowany jest do wybielania skóry i przeciw piegom.

5. Dochodzimy do malowniczo położonego zbiornika wodnego w którym żyje bóbr europejski. Zbiornik wodny otoczony jest wokół wieloma gatunkami roślin, między innymi trzciną, sitowiem, pałką wodną, kosaćcem żółtym.

Podążając wzdłuż zbiornika napotykamy kalinę koralową - szeroki krzew o wysokości do 4m posiada drobne białe kwiaty zebrane w płaskie baldachogrona. Owoce szkarłatnoczerwone mają cierpki, gorzki smak i są trujące. Ptaki nie jedzą owoców kaliny. Z kory wykonuje się odwar mający właściwości rozkurczowe. W weterynarii stosowana jest do leczenia pryszczycy. Wśród traw napotykamy gniazda pająków, docieramy do żeremi bobrów. Bobry prowadzą aktywny tryb życia o zmierzchu i w nocy. Znakomicie pływają, świetnie nurkują. Pod wodą mogą przebywać nawet do 15 minut. Kierując wzrok na zbiornik wodny możemy zauważyć gniazdującego wśród trzcin - trzciniaka.

6. W niedostępnych dla zwiedzających częściach lasu gniazduje orlik krzykliwy. Jest to duży, wędrowny ptak drapieżny z rodziny jastrzębiowatych. Waży do 1600g. Buduje gniazdo na wysokim drzewie, na skraju lub w głębi drzewostanów, tuż przy pniu w dolnej części korony. Orlik z rezerwatu " Olsy Płoszyckie" przeniósł swoje gniazdo ze skraju w głąb lasu, gdyż piorun podczas burzy złamał drzewo na którym miał swoje gniazdo. Przy zachowaniu odpowiedniej ciszy możemy zauważyć go jak przelatuje nad lasem. Bibliografia Wilhelm Eisenreich, Alfred Handel, Przewodnik do rozpoznawania zwierząt i roślin, Warszawa Seneta Włodzimierz, Drzewa i krzewy iglaste, część I - II, Warszawa 1987 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Plan Ochrony rezerwatu przyrody "Olsy Płoszyckie" na okres od 1 stycznia 2001r. do 31.12.2020r, właścicielem planu jest Nadleśnictwo. Nadleśnictwo Ostrołęka, Leśna Ścieżka Dydaktyczna w Nadleśnictwie Ostrołęka Strona miasta Ostrołęki, http://www.moja-ostroleka.pl http://free.of.pl http://pl.wikipedia.org/wiki http://www.olsztyn.lasy.gov.pl/ostroleka/edukacja-i-turystyka, http://www.parki.org.pl/inne-pozostale/rezerwat-olsy-ploszyckie, http://www.olsztyn.lasy.gov.pl/app/document/file/4064/Folder_LSD.pdf?field=plik&path=repository/d_4064/f_plik/v_0/Folder_LSD.pdf http://ww w.ostroleka.olsztyn.lasy.gov.pl/rezerwaty-przyrody#.VjCcXms_Yx http://www.naszlaku.pl/dane/prezent/_prez_po/ostrolek/ostrol4.htm