1

Prof. dr hab. Eugeniusz Rokita

Prowokacyjne testy kliniczne w ocenie nadwrażliwości

elektromagnetycznej

1. Wprowadzenie Promieniowanie elektromagnetyczne (PEM) o częstotliwościach w zakresie radiowym

i mikrofalowym (RM) penetrując dowolny ośrodek materialny przekazuje do ośrodka część

przenoszonej energii. Depozycja energii wywołuje wzrost temperatury ośrodka, który można

bardzo precyzyjnie opisać ilościowo na gruncie praw fizyki [1]. Efekty absorpcyjne są funkcją

częstotliwości RM-PEM, przewodności i przenikalności elektrycznej, przenikalności

magnetycznej i geometrii ośrodka. Identyczna sytuacja zachodzi w przypadku naświetlania

RM-PEM dowolnego układu biologicznego. Makroskopowym efektem, który jest

obserwowany eksperymentalnie w wyniku naświetlania układu biologicznego RM-PEM jest

wzrost temperatury układu [2]. Dla organizmu człowieka rozkłady pola elektrycznego

i energii zabsorbowanej w różnych częściach organizmu, są obliczane z wykorzystaniem

metod numerycznych [3]. W obliczeniach są wykorzystywane realistyczne modele geometrii

organizmu, tworzone w oparciu o pomiary z wykorzystaniem różnych technik obrazowania

i zaawansowanych technik grafiki komputerowej. W rezultacie otrzymujemy precyzyjny opis

geometrii ciała ludzkiego lub określonej jego części przy pomocy wielu milionów voxeli.

Zastosowanie zaawansowanych modeli geometrycznych zapewnia bardzo dokładne

obliczenie przestrzennej absorpcji energii w ciele człowieka, którego naświetlamy RM-PEM

o określonych parametrach. Należy podkreślić, że bezpośrednia weryfikacja obliczeń dla

organizmu człowieka jest możliwa tylko w eksperymentach, w których wykorzystujemy

fantomy. W badaniach in vivo możliwe są jedynie pomiary z wykorzystaniem zwierząt

laboratoryjnych [4].

Wyżej opisane techniki umożliwiają obliczenia rozkładu pola elektrycznego wewnątrz układu

biologicznego, co dalej umożliwia wyznaczenie rozkładu współczynnika absorbcji właściwej

(SAR – specific absorption rate). Dodatkowo, wykorzystując równanie Pennesa [5] możemy

wyznaczyć rozkład temperatury wewnątrz ciała człowieka. Wartości SAR i przyrostu

temperatury są najczęściej wykorzystywanymi parametrami do oceny skutków działania RM-

PEM na organizm człowieka, ponieważ są to jedyne efekty działania RM-PEM na układy

biologiczne [6], których występowanie jest bezdyskusyjne i można je precyzyjnie opisać

ilościowo. Intensywność efektów termicznych, z reguły wyrażana ilościowo przez SAR jest

powszechnie stosowana do określenia wytycznych dla maksymalnych gęstości mocy RM-

PEM, z którymi może mieć do czynienia ogół populacji, jak i osoby mające zawodowy kontakt

z promieniowaniem elektromagnetycznym [7,8]. Warto podkreślić, że Międzynarodowa

Komisja ds. Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizującym (ICNIRP - International

Commission on Non-Ionizing Radiation Protection) regularnie monitoruje pojawiające się

wyniki badań dotyczące wpływu RM-PEM na organizm człowieka [9].

W literaturze tematu postulowane są dwa dodatkowe aspekty działania RM-PEM na

organizm człowieka. Pierwszy problem związany jest z występowaniem efektów

2

nietermicznych. Dla przeprowadzenia klasyfikacji efektów, jako termiczne i nietermiczne,

konieczne jest ustalenie granicznej wartości wzrostu temperatury ΔT, poniżej której efekt

będzie klasyfikowany, jako efekt nietermiczny. Bazując na danych zebranych z różnych

metod wywoływania hipertermii oraz na dobowych zmianach temperatury ciała, można

przyjąć ΔT = 1 K.

Teoretycznie, lokalne podwyższenie temperatury ciała człowieka o mniej niż 1 K może

wywołać wiele skutków w organizmie. Efekty mogą być ograniczone do małych struktur

biologicznych (pojedyncza komórka) lub mogą być związane z większą objętością tkanki

(mm3 lub większa). Na poziomie pojedynczej komórki najważniejszymi postulowanymi

efektami są: możliwość modyfikacji szybkości reakcji biochemicznych oraz zmiany syntezy

białek szoku cieplnego (HSP – Heat Shock Protein). Dodatkowo, lokalne podniesienie

temperatury ciała powoduje również zmiany wartości wielu parametrów, istotnych z punktu

widzenia homeostazy całego organizmu. Lepkość płynów ustrojowych, rozpuszczalność

gazów w płynach ustrojowych, ciepło właściwe tkanek, współczynniki dyfuzji, przewodności

elektryczne tkanek są funkcjami temperatury. Możliwość istotnego wpływu w/w czynników

na funkcjonowanie ustroju człowieka opiera się głównie na teoretycznych rozważaniach lub

jest wynikiem eksperymentów laboratoryjnych. Na obecnym poziomie wiedzy jest

niemożliwe jednoznaczne określenie, czy dana ekspozycja na RM-PEM będzie powodować

znaczące skutki nietermiczne w organizmie człowieka. Najprawdopodobniej wynika to

z faktu, że w sumie niewielkie (< 1 K) lokalne przyrosty temperatury wywołane przez PEM są

kompensowane w organizmie przez mechanizmy termoregulacji. Trzeba także uwzględnić

fakt, że z biofizycznego punktu widzenia organizm człowieka jest układem produkującym

energię. Powstanie dodatkowego, lokalnego źródła ciepła w wyniku działania RM-PEM nie

może zaburzyć homeostazy organizmu. Jest oczywiste, że ograniczenia fizyczne wynikłe

z relacji energii kwantów RM-PEM do energii wiązania molekuł oraz fluktuacji endogennych

potencjałów elektrycznych powodowanych ruchami termicznymi w relacji do wartości pól

elektrycznych wywoływanych przez RM-PEM wewnątrz ciała człowieka, są niepodważalne.

Powoduje to, że lista możliwych efektów powodowanych ekspozycją na RM-PEM pozostaje

niezmienna od wielu lat [10,11]. Należy jednak nadmienić, że podejmowane są dyskusyjne

próby nowego szacowania istotności różnych efektów, jak na przykład polaryzacji fali

elektromagnetycznej [12].

Należy wyraźnie podkreślić, że rozważania dotyczące nietermicznych efektów

towarzyszących działaniu PEM na organizm człowieka mają swoje umocowanie

w rozważaniach na gruncie biofizyki teoretycznej. Istnieją układy biologiczne, których

ewolucja czasowa, opisana układem nieliniowych równań różniczkowych, bardzo silnie zależy

od wartości parametrów charakteryzujących układ. Dodatkowo, niewielkie zmiany wartości

parametrów (na poziomie 0,001 wartości lub nawet mniejsze) mogą wywołać diametralne

zmiany diagramu fazowego układu powodując, na przykład deterministyczny chaos.

Ponieważ nie można a priori wykluczyć, że RM-PEM działając na układ biologiczny wywołuje

niewielkie perturbacje wartości parametrów (na przykład pól elektrycznych), hipotezy

o istnieniu efektów nietermicznych nie można na podstawie rozważań teoretycznych

odrzucić, chociaż prawdopodobieństwo wywołania efektu jest znikomo małe. Na przykład

można oszacować, że RM-PEM o gęstości mocy 10 mW/m2 powoduje zmiany potencjału

3

błony komórkowej rzędu 10-4 mV [13], co dla typowej wartości potencjału błony neuronu

około 70 mV, odpowiada zmianie wartości na poziomie 10-4 %.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że parametry charakteryzujące każdy układ biologiczny

(temperatura, stężenia substancji, natężenia endogennych pól elektrycznych) nie są stałe

w czasie. Odchylenia od wartości średnich (szumy) są zjawiskiem fizjologicznym i nie

powodują zaburzenia funkcjonowania układu. Dla wywołania efektów nietermicznych

działanie PEM musi powodować zmiany parametrów przekraczających fizjologiczne

fluktuacje powodowane przez szumy. Niestety ilościowa charakterystyka widma szumów, jak

i wyznaczenie niezbędnego stosunku sygnału do szumu dla zaburzenia stanu fizjologicznego,

nie zostało do tej pory przeprowadzone. W rezultacie, dla opisu nietermicznego działania

PEM RF na układy biologiczne nie opracowano powszechnie akceptowanej teorii.

Badania dotyczące potencjalnych skutków nietermicznych działania RM-PEM na organizm

człowieka koncentrują się obecnie na dwóch typach zagadnień. Pierwszy typ dotyczy

potencjalnych skutków medycznych, czyli efektów w skali makro zarówno w perspektywie

krótko- jak i długo-czasowej, które mogą być rozpoznawane różnymi metodami

diagnostycznymi. Badania te dotyczą wybranych narządów [14,15] lub pewnych aspektów

funkcjonowania organizmu [16]. Otrzymywane wyniki są niejednoznaczne [17,18], co

automatycznie przekłada się na różną ich interpretację. Dla niektórych autorów wyniki

dowodzą szkodliwego działania RM-PEM na organizm człowieka, natomiast dla innych

wnioski o szkodliwości pola elektromagnetycznego są nadinterpretacją i zagadnienie

wymaga dalszych badań. Drugi typ badań stanowią eksperymenty zwierzęce, których wyniki

są ekstrapolowane na organizm człowieka [19]. Podejście to ma oczywiste ograniczenia

szczególnie w przypadku wykorzystywania małych zwierząt laboratoryjnych. Nie zmienia to

faktu, że w ostatnich latach zostały opublikowane prace, sugerujące rakotwórcze działanie

PEM RF w eksperymentach przeprowadzonych na szczurach i myszach [20,21].

Drugi problem związany z opisem działania RM-PEM oparty jest na założeniu, że efekty

termiczne jak i nietermiczne działania RM-PEM występują tylko dla części populacji. Tą część

populacji określa się nieprawidłowo mianem osób elektrowrażliwych lub osób wykazujących

nadwrażliwość elektromagnetyczną (EHS – Electromagnetic Hyper Sensitivity). Zdaniem

autora używanie określeń elektrowrażliwość lub nadwrażliwość elektromagnetyczna

automatycznie sugeruje istnienie powiązania przyczynowo-skutkowego pomiędzy niżej

omówionymi objawami i PEM. Zależność taka nie została do tej pory jednoznacznie

potwierdzona. Dlatego, bazując na obecnym stanie wiedzy, za poprawne powinno się uznać

określenie nietolerancja środowiskowa o nieznanej etiologii (IEI - Idiopathic Environmental

Intolerance) przypisywana promieniowaniu elektromagnetycznemu (IEI-PEM). Należy

podkreślić, że IEI jest także korelowana z innymi czynnikami środowiskowymi jak na przykład

zanieczyszczenie powietrza, nadmierny hałas, wadliwe oświetlenie czy ergonomiczne

czynniki ryzyka. Niniejsze opracowanie jest poświęcone szczegółowemu omówieniu szerokiej

gamy zagadnień związanych z IEI-PEM.

2. Objawy kliniczne korelowane z IEI-PEM IEI-PEM jest zagadnieniem obecnym w opisie działania PEM na organizm człowieka od

kilkudziesięciu lat [22-24]. Opisane w literaturze przypadki IEI-PEM opierają się

4

w przytłaczającej większości na wynikach badań ankietowych przeprowadzonych na

populacjach o różnej liczebności. W związku z tym, bardziej poprawnym określeniem tej

grupy osób jest „osoby samookreślające się jako elektrowrażliwe”. Bazując na danych

literaturowych można oszacować, że problem IEI-PEM dotyczy 2-5% populacji [25]. Literatura

podaje także opisy pojedynczych przypadków, które są uznawane przez autorów prac za

potwierdzenie występowania IEI-PEM [23, 26-27]. Tego typu dane są bezużyteczne w analizie

statystycznej przeprowadzanej dla całej populacji.

Podstawowy problem w ewentualnej diagnostyce IEI-PEM tkwi w braku jednoznacznie

określonych objawów klinicznych. Każdy stan chorobowy jest charakteryzowany przez zespół

powszechnie akceptowanych objawów, które można określić w badaniach podmiotowych,

przedmiotowych, laboratoryjnych czy obrazowych. W przypadku IEI-PEM, różni autorzy

opisują wiele różnych objawów, które dodatkowo występują w różnych kombinacjach.

W rezultacie jednoznaczne określenie objawów i tym samym wdrożenie jednoznacznej

procedury diagnostycznej nie jest możliwe. Dodatkowy problem związany jest z wieloma

zagadnieniami metodycznymi, które nie są wystarczająco precyzyjnie podawane w wielu

pracach. W pierwszej kolejności należy wymienić problem różnych zakresów częstotliwości

PEM. W środowisku występują zarówno stałe w czasie pola elektryczne i magnetyczne jak

i pola zmienne o bardzo szerokim zakresie częstotliwości. Za dolną granicę można uznać

częstotliwość sieci energetycznej (50/60 Hz), górna granica wypada w zakresie GHz lub

nawet THz. Brak informacji o widmie częstotliwościowym PEM, które potencjalnie wywołuje

IEI-PEM w połączeniu z możliwością wystąpienia efektów rezonansowych, uniemożliwia

porównywanie wyników. Podobna sytuacja zachodzi z określaniem gęstości mocy PEM, które

ma wywoływać IEI-PEM. Dane takie nie są w ogóle podawane lub PEM jest

charakteryzowane bardzo nieprecyzyjnie, na przykład „osoby mieszkające w odległości

mniejszej niż 500 m od stacji bazowej telefonii komórkowej” [28]. Jest oczywiste, że

precyzyjna charakterystyka częstotliwościowo/amplitudowa PEM jest bardzo trudnym

problemem szczególnie w badaniach populacyjnych i praktycznie może być wykonana

jedynie w warunkach laboratoryjnych (testy prowokacyjne, eksperymenty z wykorzystaniem

zwierząt).

Przy ocenie potencjalnych skutków działania PEM konieczne jest także doprecyzowanie

nasilenia wywoływanych efektów. Rozważając na przykład wywoływanie przez PEM bólu

w różnych częściach ciała, powinno się zastosować jedną z powszechnie stosowanych metod

przybliżonego określania stopnia natężenia bólu (słowna, cyfrowa, wzrokowo-analogowa).

Trzeba także uwzględnić, że pomiar bólu to nie tylko wysłuchanie skarg pacjenta (problem

badań ankietowych) oraz, że na wynik pomiaru zawsze wpływa stan emocjonalny

badanego/ankietowanego osobnika. Z drugiej strony, około 30% populacji nie odczuwa bólu

nawet po zadziałaniu bodźca. Jest to zjawisko analgezji wywołanej przez stres. Brak

możliwości ilościowego określenia relacji między intensywnością bodźca i nasileniem efektu,

typowy dla większości publikowanych w tym temacie wyników, uniemożliwia potwierdzenie

powiązania przyczynowo skutkowego.

Ostatnim problemem powszechnie pomijanym w badaniach IEI-PEM jest fakt, że

nietolerancja środowiskowa może być wywoływana nie tylko przez PEM, lecz także przez

5

inne czynniki występujące w środowisku naturalnym (hałas, oświetlenie, związki chemiczne).

Pomijając problem, że połączone działanie kilku czynników na dowolny układ biologiczny

może wywoływać dodatkowe efekty (synergia), brak dokładnego określenia wszystkich

czynników środowiskowych jest metodycznym błędem.

Wyżej opisane zastrzeżenia powodują, że Światowa Organizacja Zdrowia (WHO - World

Health Organization) nie uznaje powiązania przyczynowo-skutkowego niżej wymienionych

objawów z działaniem PEM i tym samym RF-PEM na organizm człowieka [29]. Opinia ta jest

zgodna z sugestiami różnych organizacji działających w obszarze szeroko rozumianej ochrony

zdrowia [30]. Główna przyczyna tkwi w fakcie, że różne próby przeprowadzone w warunkach

laboratoryjnych nie potwierdziły jednoznacznie istnienia takiej zależności. Sugestie o

istnieniu powiązania są wynikiem interpretacji wyników pojedynczych eksperymentów,

wykonanych często z zastosowaniem metodyki, która nie spełnia wyżej wymienionych

kryteriów lub prac przeglądowych opartych o wybrane prace źródłowe.

Podane zastrzeżenia metodyczne nie zmieniają faktu, że publikowane są prace, których autorzy interpretują uzyskane wyniki jak potwierdzenie występowania IEI-PEM [31]. Najczęściej podawanymi objawami IEI-PEM są:

szeroko rozumiane problemy ze snem,

bóle lub/i zawroty głowy,

nasilone zmęczenie,

problemy z koncentracją,

zaburzenia pamięci,

nudności,

odczucie ciepła,

szum w uszach,

bóle w różnych częściach ciała,

zaburzenia kardiologiczne. Potwierdzenie występowania IEI-PEM opiera się na wystąpieniu kilku różnych objawów.

Najczęściej podawanymi objawami się problemy ze snem, głównie bezsenność (48-58%

przypadków) oraz bóle głowy (41-45% przypadków) [23]. Należy podkreślić, że w badaniach

ankietowych wymienione objawy są korelowane w większości z używaniem komputerów

lub/i telefonów komórkowych (około 50%). Podawane są także próby korelowania objawów

ze stacjami bazowymi telefonii komórkowej, liniami energetycznymi, domowymi

urządzeniami AGD, klimatyzatorami czy kuchniami indukcyjnymi. Wymienione urządzenia

działają w bardzo szerokim zakresie częstotliwości PEM, nie tylko w zakresie RM-PEM.

W większości przypadków nie jest definiowana skala czasowa występowania objawów ani

też ich intensywność. Dodatkowo, wymienione objawy są praktycznie niemożliwe do

obiektywnej oceny z wyjątkiem dysfunkcji kardiologicznych. Występowanie IEI-PEM nie

zostało aktualnie powszechnie zaakceptowane, co jest niewątpliwie podstawową przyczyną

zainteresowania wielu zespołów badawczych.

3. Postulowane patofizjologiczne mechanizmy IEI-PEM w skali komórkowej Patofizjologiczny mechanizm działania PEM jak i RM-PEM na organizm człowieka w zakresie

nietermicznych gęstości mocy nie został do tej pory wyjaśniony. Otwartym jest wręcz

problem czy takie oddziaływanie indukuje jakiekolwiek stany patologiczne. Prezentowane

6

wyniki prac eksperymentalnych dotyczą głównie badań wykonanych z wykorzystaniem

zwierząt laboratoryjnych lub techniki hodowli komórkowych. W badaniach prowadzonych na

ludziach dominują prace populacyjne, a badania eksperymentalne, w tym badania

prowokacyjne, są prowadzone sporadycznie. Warto podkreślić, że w większości prac

uzyskane wyniki interpretowane są, jako potwierdzenie IEI-PEM. Jest to jednak uproszczenie,

gdyż dotyczy w istocie potwierdzenia występowania nietermicznych efektów działania PEM.

Fakt zachodzenia określonego efektu nie jest równoznaczny z patologicznymi skutkami dla

organizmu człowieka, a dodatkowo nie ma żadnego powiązania z występowaniem IEI-PEM

u części populacji.

Dodatkowo, w części prac przeglądowych [31-34] przedstawiane są tylko wyniki prac

źródłowych potwierdzających wywoływanie przez PEM efektów nietermicznych, a prace

niepotwierdzające efektów są pomijane. Sporadycznie można znaleźć w literaturze prace

przeglądowe [14,35] prezentujące pełny zestaw opublikowanych wyników. Warto także

wspomnieć, że część prac źródłowych podaje sprzeczne wyniki mimo zastosowania podobnej

metodologii. Jako przykład można podać badania wpływu RM-PEM na układ nerwowy.

Eksperymenty wykonano na modelu zwierzęcym (myszy C57BL/6), a stosowane gęstości

mocy wywoływały SAR na poziomie 5 W/kg. Stosując PEM o częstotliwości 835 MHz

uzyskano wyniki sugerujące negatywny wpływ RM-PEM na mózg. Między innymi

stwierdzono zaburzenia intensywności autofagii i apoptozy w hipokampie, obniżenie gęstości

pęcherzyków synaptycznych, zaburzenie homeostazy wapnia i uszkodzenie osłonek

mielinowych neuronów [36-39]. W innych eksperymentach, stosując RM-PEM

o częstotliwościach 1950 MHz, nie stwierdzono w mózgu myszy podwyższenia poziomu

stresu oksydacyjnego, uszkodzeń DNA, zwiększonej apoptozy komórek nerwowych, zaburzeń

behawioralnych i zaburzeń pamięci, co sugeruje korzystne działanie RM-PEM na mózg myszy

[40-42]. Podane zestawienie obrazuje niespójność uzyskiwanych wyników w badaniach

o zbliżonej tematyce. Trudno przypuszczać, że w mózgu myszy zachodzą zjawiska

rezonansowe wywołujące diametralnie odmienne skutki.

Poniżej przedstawiony zostanie przegląd wyników prac źródłowych wykonanych w ostatnich

latach, które zdaniem autora są najbardziej wiarygodne. W pierwszej kolejności należy podać

badania metabolizmu glukozy w mózgu człowieka [43]. Wzrost metabolizmu glukozy jest

odpowiedzią komórki na zwiększone zapotrzebowanie energetyczne, co z kolei świadczy

o pobudzeniu komórki i wzroście jej aktywności. Badania wykonano stosując do oceny

metabolizmu glukozy pozytonową tomografię emisyjną i deoksyglukozę znakowaną 18F, jako

znacznik. Ekspozycja była realizowana przez 50-cio minutowe używanie telefonu

komórkowego. Stwierdzono, że w obszarach mózgu położonych najbliżej źródła RM-PEM

(płat skroniowy, kora oczodołowo-czołowa) następuje wzrost metabolizmu glukozy w wyniku

ekspozycji (rzędu 7%). Autorzy nie wyjaśniają mechanizmu obserwowanych różnic, podając

jedynie fakty eksperymentalne, że wykorzystywanie telefonów komórkowych prowadzi do

wzrostu metabolizmu w pewnych obszarach mózgu.

W innych badaniach [44] oznaczono 12 parametrów w krwi żylnej trzech grup pacjentów

o liczebności około 150 osób każda. Pierwszą grupę stanowiły osoby samookreślające się

jako elektrowrażliwe, niestety bez dokładnego opisu kryteriów kwalifikacji, drugą grupę

7

osoby wykazujące nadwrażliwość na różne substancje chemiczne. Ostatnią grupę stanowiła

grupa kontrolna. Nadrzędnym celem pracy było poszukiwanie markerów elektrowrażliwości,

które można oznaczyć w badaniach biochemicznych. Badania oparto na podstawowym

założeniu diagnostyki laboratoryjnej, że zaburzenie homeostazy ustroju powoduje zmiany

składu płynów ustrojowych. W pracy wykazano różnicę w zawartościach wybranych

substancji, między grupą elektrowrażliwą, a grupą kontrolną. Okazało się jednak, że istnieje

wysoka korelacja zawartości markerów w krwi osób samookreślających się jako

elektrowrażliwe i osób wykazujących nadwrażliwość na różne substancje chemiczne.

Ogranicza to użyteczność badanych markerów w ocenie elektrowrażliwości i dowodzi

konieczności bardzo uważnej selekcji osób włączonych do grupy elektrowrażliwych. Należy

wyraźnie podkreślić, że do tej pory żaden marker IEI-PEM nie został zidentyfikowany, co

automatycznie przekłada się na zainteresowanie wielu grup badawczych tym zagadnieniem.

Duża liczba prac poświęcona jest także problemowi stresu oksydacyjnego i/lub

nitrozacyjnego. Należy podkreślić, że podstawowym i do tej pory nierozwiązanym

problemem jest problem mechanizmu wytwarzania wolnych rodników w wyniku ekspozycji

na RM-PEM. Na przykład dla cząsteczki tlenu, wzbudzenie cząsteczki z podstawowego stanu

trypletowego do reaktywnego chemicznie stanu singletowego wymaga energii rzędu 1 eV,

czyli energii znacznie większej od energii kwantów RM-PEM (rzędu 10-5 eV). Tematyka jest

badana zarówno w eksperymentach z wykorzystaniem techniki hodowli komórkowych jak

i w eksperymentach na zwierzętach. Uzyskane wyniki są jednak niejednoznaczne.

Na przykład, naświetlając RM-PEM o częstotliwości 900 MHz astrocyty stwierdzono

podniesienie poziomu reaktywnych form tlenu i fragmentację DNA w komórkach [45]. Z kolei

w badaniach na linii komórkowej ludzkiej neuroblastomy SH-SY5YNB, naświetlanej RF-PEM

o częstotliwości 2.1 GHz, nie stwierdzono wzrostu apoptotycznej śmierci komórek w wyniku

ekspozycji. Podobne niejednoznaczności uzyskuje się w eksperymentach z wykorzystaniem

zwierząt laboratoryjnych. Warto nadmienić, że stosując podobne techniki eksperymentalne

bada się także zmiany poziomu innych substancji w komórkach wywołane ekspozycją na RM-

PEM. Podobnie jak w przypadku wolnych rodników uzyskane wyniki, na przykład dla białek,

są kontrowersyjne zarówno w aspekcie syntezy jak i zmian struktury [47].

Osobną grupę badań w skali komórkowej stanowią badania genetyczne. Badania te oparte są

na założeniu, że skoro część populacji wykazuje pewną cechę (IEI-PEM), to może być ona

odzwierciedlona, podobnie jak to zostało potwierdzone dla niektórych chorób, w genotypie

osobnika. Aktualnie nie potwierdzono różnic w genomie osób samookreślających się jako

elektrowrażliwe i zdrowych osobników, wykazano jednak występowanie pewnych różnic na

różnych etapach biosyntezy białek. Stwierdzono między innymi, że długotrwała ekspozycja

na RM-PEM o częstotliwości 900 MHz i bardzo niskim SAR rzędu 0,04 W/kg wywołuje

obniżenie poziomu mikro RNA (miRNA) [48]. Podobne efekty zostały zaobserwowane w

przypadku zastosowania RM-PEM o częstotliwości w zakresie 0-2400 MHz i wartości SAR

rzędu 0,6 W/kg [49]. Warto także nadmienić, że problem uszkodzeń DNA w wyniku

naświetlania RM-PEM nie jest jednoznacznie rozwiązany. Energia kwantów RM-PEM jest zbyt

niska do rozerwania nici DNA. Zachodzenie podobnego mechanizmu dla RM-PEM jak dla

promieniowania jonizującego nie jest możliwe, co potwierdzają wyniki eksperymentalne

[50].

8

4. Badania IEI-PEM w skali narządowej i ogólnoustrojowej Prezentowane wyniki badań IEI-PEM pochodzą głównie z eksperymentów populacyjnych

(epidemiologicznych) lub są wynikiem ekstrapolacji na organizm człowieka wyników

laboratoryjnych testów wykonanych na materiale zwierzęcym. Stosowana metodologia

zostanie omówiona w kolejnym rozdziale. Podstawowym problemem badań populacyjnych

jest brak możliwości precyzyjnego określenia ekspozycji na RM-PEM, ponieważ organizm

człowieka nie posiada receptorów PEM w tym zakresie częstotliwości. Potwierdzają to

badania [51], które miały na celu sprawdzenie, czy osoby uważające się za elektrowrażliwe,

są w stanie odczuwać działanie pól elektromagnetycznych w kontrolowanych warunkach.

Testy wykonywano w warunkach domowych, aby wyeliminować stres związany z pobytem

badanych osób w laboratorium. Również warunki ekspozycji dobierano do tych, jakie

zdaniem osób badanych wywołują ich dolegliwości. W grupie osób uważających się za

elektrowrażliwe nie stwierdzono, aby były one w stanie odróżnić warunki prawdziwej

ekspozycji od ekspozycji symulowanej.

W innym eksperymencie [52] podjęto próbę korelowania rzeczywistych, zmiennych czasowo

ekspozycji z objawami. Osoby badane wyposażono w indywidualne eksplozymetry i notesy,

w których notowały one odczuwane symptomy. Korelowano maksima ekspozycji i szybkość

zmian ekspozycji z objawami obserwowanymi przez osoby badane. Z siedmiu osób badanych

tą metodą korelacje pomiędzy ekspozycją i objawami zaobserwowano u czterech, ale u

dwóch korelacja była dodatnia, a u dwóch ujemna (wyższej ekspozycji towarzyszyło

obniżenie częstotliwości objawów). Nie zaobserwowano żadnej korelacji pomiędzy

występowaniem symptomów, a uśrednioną w czasie gęstością mocy, która w tego typu

badaniach wykorzystywana jest najczęściej jako miara ekspozycji. Wyżej opisane wyniki

dwóch eksperymentów jednoznacznie dowodzą, że organizm człowieka nie jest w stanie

rozpoznać ekspozycji na RM-PEM.

Wyżej opisane dwa przykłady występowania objawów IEI-PEM bez działania bodźca można

zakwalifikować, z medycznego punktu widzenia, jako przykłady efektu nocebo. Efekt nocebo

polega na tym, że sugestia negatywnego oddziaływania czynnika środowiskowego poprzez

wpływ na psychikę może wywołać konkretne objawy chorobowe. Efekt nocebo jest jedną

z proponowanych hipotez oddziaływania RM-PEM na organizm człowieka. Dodatkową

przyczyną wiązania efektu nocebo z oddziaływaniem RM-PEM na człowieka jest fakt, że

objawy na jakie skarżą się osoby elektrowrażliwe są niespecyficzne i przez to mogą być

wywołane przez wiele różnych czynników środowiskowych [53].

Wyniki opublikowanych prac wiążących efekt nocebo z RM-PEM dowodzą, że nie tylko

bezpośrednie komunikaty o szkodliwym działaniu PEM, ale nawet zalecenia dotyczące

zachowania ostrożności podczas korzystania z urządzeń komunikacji bezprzewodowej, mogą

u przeciętnego odbiorcy wzbudzić przekonanie, że korzystanie z tego typu technologii jest

niebezpieczne [54]. W rezultacie subiektywna ocena zagrożenia ekspozycją na RM-PEM

prowadzi do pojawienia się konkretnych objawów wśród użytkowników tych urządzeń.

Należy podkreślić, że wyniki te przeczą istnieniu związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy

objawami, a realną ekspozycją na RM-PEM.

9

W innych badaniach efektu nocebo oprócz RM-PEM uwzględniono zanieczyszczenia

powietrza i hałas [55]. Sytuacja, w której osoby badane mogą obserwować czynniki

środowiskowe prowadzi do lepszej korelacji pomiędzy ekspozycją postrzeganą i realną.

Tak jest w przypadku zanieczyszczenia powietrza i hałasu, a nie ma miejsca w przypadku RM-

PEM. Z tego powodu liczba symptomów powodowanych zanieczyszczeniem powietrza i

hałasem koreluje z realnym, mierzalnym nasileniem tych czynników. Brak jest natomiast

korelacji z realną ekspozycją na RM-PEM. Autorzy zwracają uwagę na potrzebę brania pod

uwagę zarówno realnych, jak i postrzeganych ekspozycji w przypadku badań mających na

celu określanie wpływu czynników środowiskowych na organizm człowieka. Liczba objawów

wiązanych z oddziaływaniem RM-PEM na zdrowie dobrze korelowała z ekspozycją

postrzeganą przez uczestników badania, przy słabej korelacji z ekspozycją realną.

Innym potwierdzeniem efektu nocebo są prace, w których wpływ RM-PEM badano

w próbach podwójnie ślepych oraz prace, w których uczestnicy byli informowani o obecności

ekspozycji na PEM. Próby podwójnie ślepe nie wykazują powiązania pomiędzy ekspozycją,

a symptomami, w przeciwieństwie do eksperymentów drugiego typu [56]. Zdaniem autorów

dowodzi to, że w oddziaływaniach RM-PEM na organizm człowieka przynajmniej część

obserwowanych efektów można wytłumaczyć efektem nocebo. Wyniki wykluczają natomiast

realny fizyczny wpływ RM-PEM na uczestników badań.

Osobnym zagadnieniem związanym pośrednio z IEI-PEM jest problem długoterminowych

skutków działania RM-PEM, głównie występowania chorób nowotworowych w części

populacji. Publikowane wyniki badań epidemiologicznych są sprzeczne. W literaturze

publikowane są wyniki zarówno potwierdzające istnienie korelacji ekspozycji na RM-PEM

z częstotliwością występowania chorób nowotworowych [34] jak i prace, które nie

potwierdzają istnienia zależności [57,58]. Opublikowane zostały także wyniki

eksperymentów wykonanych na materiale zwierzęcym, potwierdzające możliwość

indukowania zmian nowotworowych przez RM-PEM [20,21]. Wnikliwie analizując wyniki tych

prac można mieć wątpliwości, co do istotności prezentowanych wniosków ze względu na

zastrzeżenia metodyczne.

5. Metody badania IEI-PEM Wyżej wyszczególniony zestaw objawów IEI-PEM wyraźnie wskazuje, że postulowane stany

patologiczne, z wyjątkiem zaburzeń kardiologicznych, można jedynie diagnozować w badaniu

podmiotowym. Powoduje to, że najczęściej dane o występowanie IEI-PEM pochodzą z badań

ankietowych. Fakt, że w istocie diagnoza oparta jest na samoocenie osoby badanej, wymaga

sprawdzenia stanu zdrowia, zarówno ogólnego jak i psychicznego, oraz przeprowadzenie

oceny jakości życia osoby badanej. Badanie ogólne powinno obejmować testy biochemiczne

płynów ustrojowych oraz ocenę stanu zdrowia ochotnika w oparciu o badania podmiotowe

i fizykalne wykonane przez lekarza ogólnego. Szczególny nacisk należy położyć na ocenę

zmian chorobowych w obrębie głowy i szyi (tarczyca, węzły chłonne, skóra). Osobnym

zagadnieniem jest sprawdzenie występowania objawów chorób idiopatycznych w badaniu

podmiotowym. Dla oceny stanu zdrowia psychicznego i jakości życia należy przeprowadzić

badania ankietowe, co jest powszechnie stosowanym w psychologii/psychiatrii podejściem.

Możliwe jest także wykorzystanie różnych komputerowych testów psychometrycznych. Testy

10

te pozwalają w ilościowy sposób opisać, na przykład koordynację wzrokowo-ruchową,

szybkość reakcji psychomotorycznej czy szybkość i adekwatność reakcji. Niestety opisane

wyżej podejście nie jest powszechnie stosowane w przeprowadzanych badaniach

populacyjnych.

W psychiatrii/psychologii powszechnie korzysta się z kwestionariuszy do oceny stanu

zdrowia psychicznego pacjenta. Osoba badana wypełnia ankietę przygotowaną przez

międzynarodowe zespoły specjalistów, pozwalającą w porównywalny sposób ocenić różne

aspekty stanu zdrowia pacjenta. Na przykład, kwestionariusz QIDS (Quick Inventory of

Depressive Symptomatology) jest stosowany do oceny objawów depresyjnych (zaburzeń

snu, nastroju, zaburzeń koncentracji uwagi, zmęczenia, poczucia winy), a kwestionariusz

TEMPS (Temperament Evaluation of Memphis, Pisa, Paris and San Diego) pozwala ocenić,

między innymi, temperament lękowy związany z odczuwaniem napięcia fizycznego

i psychicznego, mogący się przyczynić do wystąpienia objawów somatycznych.

W badaniach IEI-PEM nie stosuje się jednego lub kilku powszechnie przyjętych

kwestionariuszy w oparciu, o które można przeprowadzić rozpoznanie diagnostyczne. Próby

takie były podejmowane [24,60,61], ale proponowane podejście nie znalazło powszechnej

akceptacji. W rezultacie prezentowane wyniki badań ankietowych dotyczą różnych

kwestionariuszy, które są niekiedy uzupełniane powszechnie akceptowanymi ankietami do

oceny, na przykład, jakości życia (WHOQOL-BREF, World Health Organization 1998) [26].

Ta sytuacja generuje problem możliwości porównywania wyników różnych badań

ankietowych IEI-PEM.

Jedynymi, możliwymi do ilościowego opisu objawami IEI-PEM są szeroko rozumiane

zaburzenia kardiologiczne. Pomiary mogą dotyczyć różnych aspektów funkcjonowania

układu krążenia. Można badać funkcje elektryczną serca lub/i perfuzję krwi w skórze [63].

Podejmowana są także próby pomiaru funkcji elektrycznej mózgu (elektroencefalografia)

[14] jak i pomiary zmian potencjału elektrycznego skóry [63]. Należy nadmienić, że pomiary

te można prosto połączyć z różnego typu testami prowokacyjnymi. Analizując zagadnienia

eksperymentalne i problemy związane z interpretacją wyników, pomiar potencjałów

elektrycznych serca wydaje się być optymalną techniką diagnostyczną w badaniach IEI-PEM.

Pewnym ograniczeniem pomiarów potencjałów elektrycznych serca jest fakt, że zaburzenia

kardiologiczne są tylko jednym z wielu objawów IEI-PEM, który nie zawsze jest

obserwowany.

6. Testy prowokacyjne w badaniu IEI-PEM Jednoznacznym potwierdzeniem powiązania przyczynowo-skutkowego między bodźcem

i efektem jest wykonanie eksperymentu w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych.

W przypadku potwierdzenia działania RM-PEM na organizm człowieka przekłada się to na

wykorzystanie metody testu prowokacyjnego. W rozpatrywanym zakresie częstotliwości

(RM) najłatwiej dostępnymi źródłami PEM są telefony komórkowe. Można oczywiście

wykorzystać inne źródła RM-PEM (stacje bazowe telefonii komórkowej, routery

bezprzewodowe, dedykowane układy antenowe), dla których precyzyjna kontrola ekspozycji

czy też dostępność jest znacznie trudniejsza. Poniżej przedstawione zostały podstawy

anatomiczne i neurofizjologiczne testów prowokacyjnych mózgu człowieka.

11

Z biofizycznego punktu widzenia test prowokacyjny z wykorzystaniem telefonu

komórkowego, sprowadza się do opisu oddziaływania PEM o częstotliwości z zakresu RM-

PEM z głową człowieka. Emitowane przez telefon komórkowy promieniowanie przechodzi

kolejno przez różne struktury tkankowe przed dotarciem do mózgu. Są to kolejno: skóra

(grubość warstwy około 1,5 mm), tkanka tłuszczowa (1,5 mm), tkanka mięśniowa (2,5 mm),

kość czaszki (4,5 mm), opona twarda (1 mm) i płyn mózgowo-rdzeniowy (1 mm). Dla typowej

geometrii głowy człowieka można oszacować, że z padającej na powierzchnię skóry gęstości

mocy PEM, około 70%, 55% i 30% dotrze do zewnętrznej powierzchni mózgu, odpowiednio

dla częstotliwości 900, 2500 i 5000 MHz. Oczywistym staje się wniosek, że testy

prowokacyjne z wykorzystaniem telefonu komórkowego powinny być wykonywane przy

możliwie najniższej częstotliwości PEM. Warto także podkreślić, że największe gęstości mocy

PEM występują na powierzchni skóry głowy.

Porównując budowę anatomiczną ludzkiego mózgu [64] z rozkładem natężeń pola

elektrycznego wywołanym prowokacją opartą na użyciu telefonu komórkowego jest

oczywiste, że ewentualne efekty działania RM-PEM powinny być obserwowane przede

wszystkim w płatach skroniowych mózgu. W dalszej kolejności, ze względu na anatomiczną

lokalizację, można się spodziewać indukowania zmian w hipokampie oraz korze wyspy.

Należy podkreślić, że opis działania ludzkiego mózgu, na obecnym poziomie wiedzy, nie jest

typowym dla biofizyki opisem przyczynowo-skutkowym. W wielu przypadkach korzystamy

z powszechnie akceptowanych hipotez opartych na obserwacjach klinicznych i pracach

eksperymentalnych wykonanych na materiale zwierzęcym. Istnieją jednak hipotezy, których

interpretacja nie jest jednoznaczna.

Powszechnie przyjmuje się, że płat skroniowy jest między innymi ośrodkiem słuchu.

W działaniu płata skroniowego występuje wyraźna lateralizacja lewo-prawo półkulowa. Lewy

płat skroniowy, gdzie mieści się ośrodek czuciowy mowy Wernicke’go, odpowiada za

rozumienie mowy. Prawy płat skroniowy odpowiada za odbiór wrażeń muzycznych.

Mechanizm detekcji wszystkich rodzajów dźwięków jest jednak nieco bardziej

skomplikowany. Pierwotna kora słuchowa jest zlokalizowana w środku długości górnego

zakrętu skroniowego, w obu płatach skroniowych. Dźwięki odbierane przez dane ucho

trafiają najpierw do kontralateralnego płata skroniowego. Należy jednak pamiętać

o połączeniu między lewą i prawą półkulą (ciało modzelowate), a także o tym, że część

informacji dźwiękowej dociera również do ipsilateralnego płata w stosunku do słuchającego

ucha. Reasumując, w testach prowokacyjnych możliwe jest zaobserwowanie różnic

prawa/lewa strona przyłożenia telefonu jak i rodzaju odbieranych dźwięków

(mowa/muzyka). Test prowokacyjny powinien zostać uzupełniony dwukrotnym badaniem

narządu słuchu przed i po teście prowokacyjnym z wykorzystaniem telefonu komórkowego.

Hipokamp odgrywa ważną rolę w przenoszeniu informacji z pamięci krótkotrwałej do

pamięci długotrwałej oraz w orientacji przestrzennej. Stwierdzono doświadczalnie, że

uszkodzenie hipokampa w znacznym stopniu upośledza u zwierząt zdolności uczenia się.

Człowiek i inne ssaki posiadają dwa hipokampy, po jednym na każdą półkulę mózgu.

Ponieważ problem lateralizacji w działaniu hipokampa nie jest jednoznacznie wyjaśniony,

nie wydaje się celowe przeprowadzanie prowokacji osobno dla lewej i prawej strony mózgu.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pami%C4%99%C4%87_kr%C3%B3tkotrwa%C5%82ahttps://pl.wikipedia.org/wiki/Pami%C4%99%C4%87_d%C5%82ugotrwa%C5%82ahttps://pl.wikipedia.org/wiki/Orientacja_przestrzenna

12

Powinna natomiast zostać sprawdzona zdolność przenoszenia informacji z pamięci krótko-

do pamięci długo-trwałej.

Trzecią strukturą mózgu narażoną na działanie PEM jest kora wyspy. Uważa się, że kora

wyspy zarządza współczulną i przywspółczulną częścią autonomicznego układu nerwowego

(AUN) oraz, że bierze między innymi udział w odczuwaniu emocji. W działaniu kory wyspy

występuje lateralizacja lewo/prawo półkulowa. W uproszczeniu prawa półkula odpowiada za

działanie współczulnej części AUN, natomiast lewa półkula za część przywspółczulną.

Ponieważ działanie AUN można ocenić w powszechnie stosowanym badaniu klinicznym,

połączenie badania fizykalnego z testem prowokacyjnym wydaje się uzasadnione.

Dodatkowo test powinien zostać przeprowadzony z uwzględnieniem lateralizacji prawo/lewo

półkulowej. Otwartym pozostaje natomiast problem oceny stanu emocjonalnego. Wymaga

to przeprowadzenia badań psychologicznych przed i po teście prowokacyjnym. Pewną

komplikacją jest czas trwania badania psychologicznego. Badanie po zakończeniu testu ma

sens jedynie w przypadku długotrwałych (około 30 min) skutków testu prowokacyjnego.

Uzupełnieniem wyżej opisanych testów jest wykonanie badań psychometrycznych. Stosując

proste urządzenie pomiarowe można przeprowadzić testy uwagi i spostrzegawczości,

szybkość i adekwatność reakcji, koordynacji wzrokowo-ruchowej, rozumowania logicznego,

antycypacji czasowo-ruchowej czy dojrzałości emocjonalnej. Wymienione odruchy

i zachowania są sterowane przez inne części mózgu (grzbietowo-boczna kora przedczołowa,

płat ciemieniowy, płat potyliczny, okolica styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego) niż te,

które są najbardziej narażone na działanie RM-PEM. Wykonanie badania powinno pozwolić

na obiektywną ocenę ogólnej kondycji mózgu badanego osobnika.

7. Podsumowanie Bazując na podanych wyżej argumentach należy wyraźnie wyeksponować, że występowanie

IEI-PEM nie zostało do tej pory jednoznacznie potwierdzone. Na funkcjonowanie organizmu

człowieka ma wpływ wiele czynników środowiskowych, zaliczenie RM-PEM do tej grupy

wymaga jednak dalszych badań.

Ekspozycja organizmu na RM-PEM wywołuje bezdyskusyjne efekty termiczne oraz

postulowane efekty nietermiczne, zarówno w skali krótko- jak i długo-czasowej. Należy

podkreślić, że ewentualne zachodzenie obu typu efektów w populacji nie jest

potwierdzeniem występowania IEI-PEM. IEI-PEM występuje tylko dla niewielkiej części

populacji (2-5%).

Powszechnie popełnianym błędem jest traktowanie każdego efektu wywoływanego przez

RM-PEM w organizmie człowieka, jako zjawisko patologiczne. Podawane są także pozytywne

efekty działania na organizm RM-PEM [65]. Teoretycznie nie można wykluczyć, że wywołane

efekty nie powodują istotnych zaburzeń homeostazy ustroju.

Wyżej opisana metodyka badań oparta na powszechnie znanych danych o anatomii

i fizjologii mózgu człowieka jest bardzo prosta do eksperymentalnej realizacji w przypadku

badania autonomicznego układu nerwowego, który steruje pracą serca. Pomiary

elektrokardiologiczne można prosto połączyć z prowokacją wywołaną użyciem telefonu

komórkowego.

13

Badania wpływu RM-PEM na płat skroniowy mózgu wymaga przeprowadzenia testów

audiometrycznych, które wykraczają poza rutynowo stosowane w praktyce klinicznej

badania. Potencjalnie istnieje możliwość wykonania eksperymentu korzystając

z kontralateralnego sposobu pobudzenia przez zastosowanie telefonu komórkowego.

Konieczne jest jednak wykonanie serii eksperymentów sprawdzających.

Najprostszą metodą jest niewątpliwie wykonanie badań ankietowych lub/i testów

psychometrycznych. Wadą tej metodyki jest czas niezbędny do wykonania badania po

zakończeniu prowokacji. Sens tego typu badań wymaga założenia, że ewentualne skutki

prowokacji modyfikują funkcjonowanie mózgu przez czas około 30 minut.

Warto także wspomnieć o trzech bardzo istotnych czynnikach przy prowadzeniu badań IEI-

PEM, które niestety są często pomijane. W pierwszej kolejności należy sprawdzić ogólny

i psychiczny stan zdrowia osoby badanej. Kolejne zagadnienie polega na precyzyjnym

określeniu innych czynników środowiskowych, które mogą wpływać na wynik badania.

Ostatni problem związany jest z pomiarem pełnego widma PEM w miejscu badania. Należy

pamiętać, że wyniki badań wskazują na działanie na organizm człowieka PEM w bardzo

szerokim zakresie częstotliwości. Szczególnie istotne jest sprawdzenie widma PEM w zakresie

niskich częstotliwości, które pokrywają się z zakresem endogennych potencjałów

elektrycznych w organizmie człowieka.

8. Literatura [1] Barnes FS, Greenebaum B (Eds). Bioengineering and Biophysical Aspects of Electromagnetic Fields. CRC Press, Boca Raton, 2018. [2] Kodera S, Gomez-Tames J, Hirata A. Temperature elevation in the human brain and skin with thermoregulation during exposure to RF energy. Biomed Eng Online. 2018;17:1–17. [3] Lin JC, Gandhi OP. Computational Methods for Predicting Field Intensity. In: Handbook of Biological Effects of Electromagnetic fields. CRC Press, Boca Raton; 1996. p. 337–402. [4] Kodera S, Gomez-Tames J, Hirata A, Masuda H, Arima T, Watanabe S. Multiphysics and thermal response models to improve accuracy of local temperature estimation in rat cortex under microwave exposure. Int J Environ Res Public Health. 2017;14:358. [5] Pennes HH. Analysis of tissue and arterial blood temperatures in the resting human forearm. J Appl Physiol 1848;1:93-122. [6] Sienkiewicz Z, van Rongen E, Croft R, Ziegelberger G, Veyret B. A closer look at the thresholds of thermal damage. Health Phys. 2016;111:300-6. [7] ICNIRP Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic and electromagnetic fields (up to 300 GHz). Health Phys. 1998;74:494-521. [8] IEEE Standard for Safety Levels with Respect to Human Exposure to Radio Frequency Electromagnetic Fields, 3 kHz to 300 GHz. IEEE, New York, 2005. [9] ICNIRP Statement on the “Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic and electromagnetic fields (up to 300 GHz)”. Health Phys. 2009;97:257-8. [10] Sheppard AR, Swicord ML, Balzano Q. Quantitative evaluations of mechanisms of radiofrequency interactions with biological molecules and processes. Health Phys. 2008;95:365–96. [11] Romanenko S, Begley R, Harvey AR, Hool L, Wallace VP. The interaction between electromagnetic fields at megahertz, gigahertz and terahertz frequencies with cells, tissues and organisms: risks and potential. J R Soc Interface. 2017;14:20170585.

14

[12] Panagopoulos DJ, Johansson O, Carlo GL. Polarization: a key difference between man-made and natural electromagnetic fields, in regard to biological activity. Sci Rep. 2015;5:14914. [13] Adair RK. Biophysical limits on athermal effects of RF and microwave radiation. Bioelectromagnetics. 2003;24:39-48. [14] Zhi W-J, Wang L-F, Hu X-J. Recent advances in the effects of microwave radiation on brains. Military Med Res. 2017;4:29,doi:10.1186/s40779-017-0139-0. [15] Keykhosravi A, Neamatshahi M, Mahmoodi R, Navipour E. Radiation Effects of mobile phones and tablets on the skin: a systematic review. Adv Med Hindawi. 2018;doi:10.1155/2018/9242718. [16] Pall ML. Microwave frequency electromagnetic fields (EMFs) produce widespread neuropsychiatric effects including depression. J Chem Neuroanat. 2015;75:43–51. [17] Pall ML. Wi-Fi is an important threat to human health. Environ Res. 2018;164:405–16. [18] Saliev T, Begimbetova D, Masoud AR, Matkarimov B. Biological effects of non-ionizing electromagnetic fields: Two sides of a coin. Prog Biophys Mol Biol. 2018;141:25-36. [19] Bua L, Tibaldi E, Falcioni L, Lauriola M, De Angelis L, Gnudi F, et al. Results of lifespan exposure to continuous and intermittent extremely low frequency electromagnetic fields (ELFEMF) administered alone to Sprague Dawley rats. Environ Res. 2018;164:271–9. [20] Falcioni L, Bua L, Tibaldi E, Lauriola M, De Angelis L, Gnudi F, et al. Report of final results regarding brain and heart tumors in Sprague-Dawley rats exposed from prenatal life until natural death to mobile phone radiofrequency field representative of a 1.8 GHz GSM base station environmental emission. Environ Res. 2018;165:496–503. [21] Wyde M, Cesta M, Blystone C, Elmore S, Foster P, Hooth M, et al. Report of partial findings from the National Toxicology Program Carcinogenesis Studies of Cell Phone Radiofrequency Radiation in Sprague Dawley SD rats (whole body exposure). BioRxiv. 2016;doi:10.1101/055699. [22] Genuis SJ, Lipp CT. Electromagnetic hypersensitivity: Fact or fiction? Sci Total Environ. 2012;414:103–12. [23] Carpenter DO. The microwave syndrome or electro-hypersensitivity: historical background. Rev Environ Health. 2015;30:217–22. [24] Gruber MJ, Palmquist E, Nordin S. Characteristics of perceived electromagnetic hypersensitivity in the general population. Scand J Psychol. 2018;59:422–7. [25] Huang PC, Cheng MT, Gou HR. Representative survey on idiopathic envirenmental intorelance attributed to electromagnetic fields in Taina and comparison with the international literature. Environ Health. 2018;17:5,doi:10.1186/s12940-018-0351-8. [26] Verrender A, Loughran SP, Anderson V, Hillert L, Rubin GJ, Oftedal G, Croft RJ. IEI-EMF provocation case studies: A novel approach to testing sensitive individuals. Bioelectromagnetics. 2018;39:132–43. [27] Hedendahl L, Carlberg M, Hardell L. Electromagnetic hypersensitivity – an incresing challenge to the medical profession. Rev Environ Health. 2016;30:209-15. [28] Khurana VG, Hardell L, Everaert J, Bortkiewicz A, Carlberg M, Ahonen M. Epidemological evidence for a health risk from mobile phone base stations. Int J Occup Environ Health. 2010;16:263-7. [29] World Health Organization Fact Sheet No. 193: Electromagnetic Fields and Public Health: Mobile Phones. 2014;http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs193/en/index.html.

15

[30] SCENIHR (Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks). Potential Health Effects of Exposure to Electromagnetic Fields. 2015. [31] Belyaev I, Dean A, Eger H, Hubmann G, Jandrisovits R, Kern M, et al. EUROPAEM EMF Guideline 2016 for the prevention, diagnosis and treatment of EMF-related health problems and illnesses. Rev Environ Health. 2016;31:363–97. [32] Pall ML. Microwave frequency electromagnetic fields (EMFs) produce widespread neuropsychiatric effects including depression. J Chem Neuroanat. 2015;75:43–51. [33] Pall ML. Wi-Fi is an important threat to human health. Environ Res. 2018;164:405–16. [34] Miller AB, Sears ME, Morgan LL, Davis DL, Hardell L, Oremus M, Soskolne CL. Risk of Health and well-being from radio-frequency radiation emitted by cell phones and other wireless devices. Front Public Health. 2019;7:223, doi:10.3389/pubh.2019.00223. [35] Rubin GJ, Hillert L, Nieto-Hernandez R, Rongen E, Oftedal G. Do people with idiopathic environmental intorelace attributed to electromagnetic fields display physiologiacal effects when exposed to electromagnetic fields? A systematic review of provocation studies. Bioelectromagnetics 2011;32:593-609. [36] Kim JH, Yu DH, Kim HJ, Huh YH, Cho SW, Lee JK, et al. Exposure to 835 MHz radiofrequency electromagnetic field induces autophagy in hippocampus but not in brain stem of mice. Toxicol Ind Health. 2018;34:23–35. [37] Kim JH, Kim HJ, Yu DH, Kweon HS, Huh YH, Kim HR. Changes in numbers and size of synaptic vesicles of cortical neurons induced by exposure to 835 MHz radiofrequency-electromagnetic field. PLoS One. 2017;12:1–12. [38] Kim JH, Sohn UD, Kim HG, Kim HR. Exposure to 835 MHz RF-EMF decreases the expression of calcium channels, inhibits apoptosis, but induces autophagy in the mouse hippocampus. Korean J Physiol Pharmacol. 2018;22:277–89. [39] Kim JH, Yu DH, Huh YH, Lee EH, Kim HG, Kim HR. Long-term exposure to 835 MHz RF-EMF induces hyperactivity, autophagy and demyelination in the cortical neurons of mice. Sci Rep. 2017;7:1–12. [40] Jeong YJ, Son Y, Han NK, Choi H Do, Pack JK, Kim N, et al. Impact of long-term RF-EMF on oxidative stress and neuroinflammation in aging brains of C57BL/6 mice. Int J Mol Sci. 2018;19(7). [41] Son Y, Jeong YJ, Kwon JH, Choi H Do, Pack JK, Kim N, et al. 1950 MHz radiofrequency electromagnetic fields do not aggravate memory deficits in 5xFAD mice. Bioelectromagnetics. 2016;37:391–9. [42] Son Y, Kim JS, Jeong YJ, Jeong YK, Kwon JH, Choi H Do, et al. Long-term RF exposure on behavior and cerebral glucose metabolism in 5xFAD mice. Neurosci Lett. 2018;666:64–9. [43] Volkov ND, Tomasi D, Wang GJ, Vaska P, Fowler JS, Telang F, Alexoff D, Logan J, Wong C. Effects of cell phone radiofrequency signal exposure on brain glucose metabolism. JAMA, 2011;305:808-13. [44] De Luca C, Thai JCS, Raskovic D, Cesareo E, Caccamo D, Trukhanov A, Korkina L. Metabolic and genetic screening of electromagnetic hypersensitivity subjects as a feasible tool for diagnostic and intervention. Mediators of Inflammation. 2014;924184, doi:10.1155/2014/924184. [45] Mack A, Georg T, Kreis P, Eickholt BJ. Defective actin dynamics in dendritic spines cause on consequence of age-induced cognitive decline. Biol Chem. 2016;397:223-9. [46] Kayhan H, Esmekaya MA, Sagdam AS, Tuysuz MZ, Canseven AG, Yagci AM, Seyhan N. Does MW radiation affect gene expression, apoptonic level and cell cycle progression of human sh-sy5y neuroblastoma cells? Cell Biochem Biophys. 2016;74:99-107.

16

[47] Dasdag S, Akdag MZ, Kizil G, Kizil M, Cakir DU, Yokus B. Effect of 900 MHz radio frequency radiation on beta amyloid protein, protein carbonyl and malondialdehyde in the brain. Electromagn Biol Med. 2012;31:67-74. [48] Dasdag S, Akdag MZ, Erdal N, Ay OL, Ay ME, Yilmaz SG, Tasdelen B, Yegin K. Long term and excessive use of 900 MHz radiofrequency radiation alter microRNA expression in brain. Int J Radiat Biol. 2015;91:306-11. [49] Megha K, Deshmukh PS, Banerjee BD, Tripathi AK, Ahmed R, Abegaonkar MP. Low intensity microwave radiotion induced oxidative stress, inflammatory response and DNA damage in rat brain. Neurobiology. 2015;51:158-65. [50] Qutob S, Chauhan V, Bellier P, Yauk C, Douglas G, Berndt l, .Microarray gene expression profiling of a human glioblastoma cell line exposed in vitro to a 1.9 GHz pulse-modulated radiofrequency field. Radiat Res. 2006;165:636:44. [51] van Moorselaar I, Slottje P, Heller P, van Strien R, Kromhout H, Murbach M. Effects of personalised exposure on self-rated electromagnetic hypersensitivity and sensibility – A double-blind randomised controlled trial. Environ Int. 2017;99:255–62. [52] Bogers RP, van Gils A, Clahsen SCS, Vercruijsse W, van Kamp I, Baliatsas C. Individual variation in temporal relationships between exposure to radiofrequency electromagnetic fields and non-specific physical symptoms: A new approach in studying electrosensitivity. Environ Int. 2018;121:297–307. [53] Editorial. Is electromagnetic hypersensitivity entirely ascribable to nocebo effects? Joint Bone Spine 2016;83:121-3. [54] Boehmert C, Verrender A, Pauli M, Wiedemann P. Does precautionary information about electromagnetic fields trigger nocebo responses? An experimental risk communication study. Environ Health. 2018;17:1–15. [55] Martens AL, Reedijk M, Smid T, Huss A, Timmermans D, Strak M, et al. Modeled and perceived RF-EMF, noise and air pollution and symptoms in a population cohort. Is perception key in predicting symptoms? Sci Total Environ. Elsevier B.V.; 2018;639:75–83. [56] Klaps A, Ponocny I, Winker R, Kundi M, Auersperg F, Barth A. Mobile phone base stations and well-being - A meta-analysis. Sci Total Environ. 2016;544:24–30. [57] Interphone Study Group. Brain tumor risk in relation to mobile phone use: results of the Interphone international case-control study. Int J Epidemiol. 2010;39:675-94. [58] Hardell L, Carlberg M, Mild KH, Erikson M. Case-control study on the use of mobile and cordless phones and the risk for malignant melanoma in the head and neck region. Pathophysiology. 2011;18:325-33. [59] ICNIRP. ICNIRP note on recent animal carcinogenesis studies. 2018;[Nov 16]:1–8, https://www.icnirp.org/cms/upload/publications/ICNIRPnote2018.pdf [60] Nordin S, Palmquist E, Claeson AS, Stenberg B. The environmental hypersensitivity symptom inventory: metric properties and normative data from population-based study. Arch Pub Health.2013;71:18. [61] Nordin S, Palmquist E, Claeson AS. The environmental symptom-attribution scale:metric propertie and normative data. J Environ Psychol. 2013;36:9-17. [62] Gruber MJ, Palmquist E, Nordin S. Characteristics of perceived electromagnetic hypersensitivity in the general population. Scand J Psychol. 2018;59:422–7. [63] Tuengler A, von Klitzing L. Hypothesis on how to measure electromagnetic hypersensitivity. Electromag Biol Med. 2013;32:281-90. [64] Bochenek A, Reichter M. Anatomia Człowieka, Tom IV. PZWL, Warszawa, 2019.

17

[65] Mortazavi S, Tavakkoli-Golpayegani A, Haghani M, Mostazavi S. Looking at the other side of the of the coin: the search for possible biopositive cognitive effects of the exposureto 900 MHz GSM mobile phone radiofrequency radiation. J Environ Health Sci Eng 2014;12:75.

Prowokacyjne testy kliniczne w ocenie nadwrażliwości elektromagnetycznej1. Wprowadzenie2. Objawy kliniczne korelowane z IEI-PEM3. Postulowane patofizjologiczne mechanizmy IEI-PEM w skali komórkowej4. Badania IEI-PEM w skali narządowej i ogólnoustrojowej5. Metody badania IEI-PEM6. Testy prowokacyjne w badaniu IEI-PEM7. Podsumowanie8. Literatura