WYŻSZA SZKOŁA OFICERSKA Im. Tadeusza Kościuszki

Wyższy Kurs Specjalistyczny - Oficerów Rozpoznania Oddziałów i ZT

PROWADZENIE ROZPOZNANIA W WARUNKACH NOCY

I OGRANICZONEJ WIDOCZNOŚCI

// PRACA STUDYJNA //

OPRACOWAŁ Kpt. Marcin OWCZAREK

Kpt. Andrzej WĘDA

WROCŁAW

GRUDZIEŃ 2000 r.

1

SPIS TREŚCI

WSTĘP. 1. CHARAKTERYSTYKA NOCY I WARUNKÓW

OGRANICZONEJ WIDOCZNOŚCI.

2. WPŁYW NOCY I WARUNKÓW OGRANICZONEJ

WIDOCZNOŚCI NA DZIAŁANIE ZWIADOWCÓW. 3. WYKORZYSTANIE TERENU W WARUNKACH NOCY I

OGRANICZONEJ WIDOCZNOSCI.

4. PROWADZENIE DZIAŁAŃ ROZPOZNAWCZYCH W

WARUNKACH NOCNYCH I OGRANICZONEJ WIDOCZNOSCI.

5. PODSTAWOWY SPRZĘT DO PROWADZENIA OBSERWACJI

W WARUNKACH NOCY I OGRANICZONEJ WIDOCZNOŚCI ORAZ JEGO DANE TAKTYCZNE.

6. ZAKOŃCZENIE

7. BIBLIOGRAFIA

2

WSTĘP

Warunki nocy i ograniczonej widoczności są specyficzne dla

prowadzenia działań bojowych . Tak więc prowadzenie działań w tych warunkach wymaga niezbędnych przygotowań mających zapewnić , że noc i warunki ograniczonej widoczności nie będą stanowiły utrudnienia , uniemożliwiającego prowadzenia działań bojowych w tym też prowadzenia rozpoznania . Rozwój elektroniki i wykorzystanie jej w sprzęcie wojskowym spowodował że specyficzne warunki jakimi jest noc i warunki ograniczonej widoczności nie stanowią bariery dla planowania i prowadzenia działań . Stosowanie na współczesnym polu walki sprzętu elektronicznego umożliwiającego skuteczne prowadzenie obserwacji w nocy i ograniczonej widoczności ( noktowizory , radiolokatory , termowizory ) pozwala skuteczniej i szybciej wykryć i ocenić przeciwnika , rozpoznać jego możliwości i skutecznie razić jego siłę żywą oraz środki walki na odległościach zbliżonych do zasięgów jakie środki ogniowe zapewniają przy dobrej widoczności. Warunki nocy i ograniczonej widoczności stwarzają duże możliwości w prowadzeniu rozpoznania . Pododdziały rozpoznawcze prowadzące rozpoznanie w tych warunkach wykorzystując warunki niedostatecznej widoczności , teren i możliwości sprzętu , zapewniającego obserwację , mają możliwości szczególnie w ugrupowaniu przeciwnika przetrwać oraz skutecznie prowadzić rozpoznanie. Tak więc warunki nocy i ograniczonej widoczności nie są przeszkodą , która mogła by ograniczyć działanie elementów rozpoznawczych , a wręcz przeciwnie warunki te mogą sprzyjać ,a niekiedy są jednym z warunków jaki powinien zaistnieć , aby zadanie postawione rozpoznaniu zostało wykonane.

3

I. CHARAKTERYSTYKA NOCY I WARUNKÓW OGRANICZONEJ WIGOCZNOŚCI

Według encyklopedii PWN noc astronomiczna to pora doby podczas której słońce jest co najmniej 18 stopni pod horyzontem ; porę podczas której słonce jest wyżej , ale pod horyzontem nazwano zmrokiem ( świtem przed wschodem , zmierzchem po zachodzie słońca . Zmierzch i świt możemy zaliczyć do warunków ograniczonej widoczności . Oprócz w/w pór doby warunki ograniczonej widoczności mogą być spowodowane opadami atmosferycznymi takimi jak deszcz , śnieg, mgła , których procesy powstawania są naturalne ( bez ingerencji człowieka ) , oraz dymy , smog itd. do powstania których przyczynia się człowiek . Warunki nocne i czynniki ograniczające widoczność takie jak deszcz ,mgła, śnieg itp. Mogą się kumulować , co w rezultacie ogranicza do minimum widoczność oraz użycie środków do prowadzenia obserwacji. Prowadzenie działań bojowych w nocy zdeterminowane będzie czynnikami , które mają wpływ na te działania . Do nich możemy zaliczyć :

1. stopień ciemności . 2. czas trwania nocy . 3. spadek temperatury otoczenia . 4. zjonizowanie górnych warstw atmosfery . Stopień ciemności jest jednym z podstawowych czynników

determinujących prowadzenie działań bojowych . W dużym stopniu zależy on od :

położenia geograficznego obszaru działań ; faz księżyca ; pory roku ; pogody.

W warunkach środkowoeuropejskich najciemniejsze noce

występują w takich porach roku jak jesień , zwłaszcza podczas opadów atmosferycznych . Noce najjaśniejsze występują podczas

4

pozostałych pór roku oraz podczas pełni księżyca . Jednakże i noce w czasie wiosny , lata i zimy , kiedy to występować będą duże zachmurzenia i opady atmosferyczne będą nocami ciemnymi, ograniczającym w jeszcze większym stopniu obserwację przez ”nieuzbrojone” oko, a także sprzęt elektrooptyczny. Uwzględniając stopień ciemności można umownie podzielić noce na ciemne i jasne.

Drugim czynnikiem mającym wpływ na działanie bojowe , jednak już nie w tak dużym stopniu jak ciemność , jest czas trwania nocy. Zależy on od pory roku wynikającej od położenia geograficznego danego obszaru działań .Średnio można przyjąć że wiosną i latem występują noce krótkie trwające około 5-10 godzin na dobę , a jesienią i zimą noce długie . Czas ich trwania waha się w granicach 13-16 godzin na dobę . Czynnik czasu trwania nocy może wywierać wpływ przede wszystkim na:

czas pracy środków optoelektronicznych ; czas wykorzystania warunków nocy w planowanych działaniach ;

stan psychofizyczny żołnierzy. Spadek temperatury otoczenia jest charakterystyczny dla nocy , a zostaje spowodowany brakiem naturalnego źródła ciepła ( promieniowania słonecznego ) oraz wypromieniowaniem do atmosfery akumulowanego w dzień ciepła ziemi i przedmiotów terenowych jej pokrycia. Utrata ciepła występuje szczególnie podczas bezchmurnych nocy. Spadek temperatury otoczenia w warunkach nocy europejskiej nie jest duża i waha się w granicach kilku stopni Celsjusza. Jednak i tak nieduże zmiany temperatury między dniem i nocą oraz zmiany w środowisku wywierają wpływ na działania bojowe w tym też na prowadzenie rozpoznania . Zjawisko to jest najbardziej widoczne w okresie wiosny i jesieni kiedy to dodatnie temperatury w dzień spadają często poniżej 0 0 C w nocy , powodując oblodzenie dróg , powierzchniowe marznięcie wód , częściową utratę pojemności elektrycznej akumulatorów oraz co jest bardzo ważne w przypadku prowadzenia rozpoznania powstawanie mgieł szczególnie w pobliżu większych zbiorników wodnych i terenach podmokłych.

5

Zjonizowanie atmosfery , a zwłaszcza jej górnych warstw ma wpływ głównie na działanie środków łączności radiowej pracujących w zakresie fal krótkich . Następuje wzrost zakłóceń we wszystkich organizowanych relacjach łączności radiowej KF , przez fale odbite oraz przez promieniowanie innych nadajników radiowych KF. Zasięg radiostacji KF zmniejsza się z zasady o połowę , a niekiedy i więcej . Podczas prowadzenia działań rozpoznawczych, czynnik ten będzie miał bezpośrednie znaczenie, szczególnie przy przekazywaniu informacji drogą radiową na większe odległości i musimy obowiązkowo wziąć go pod uwagę.

Warunki ograniczenia widoczności występują na skutek takich zjawisk atmosferycznych , jak mgły ,opady deszczu lub śniegu , opary i duże zakurzenie. Zjawisko pojawia się z różnym nasileniem i częstotliwością w różnych porach roku. Wspólną cechą nocy i warunków ograniczonej widoczności jest utrudnione lub całkowity brak możliwości posługiwania się zmysłem wzroku. Zła widoczność może być spotęgowana występowaniem zjawisk atmosferycznych(opady ,mgły itp.) pogarszających widoczność w nocy. Powoduje to również zwiększenie efektu ciemności.

6

II. WPŁYW NOCY NA DZIAŁANIE ZWIADOWCY

Podczas prowadzenia działań bojowych między innymi prowadzenia rozpoznania w warunkach ograniczonej widoczności czynnikiem determinującym stan psychiczny jest –ciemność . Działanie każdego człowieka jest oparte na przetwarzaniu bodźców odbieranych z otoczenia. Najwięcej informacji ( 60-80 %) dostarcza wzrok . Dlatego biorą pod uwagę aspekt prowadzenia rozpoznania w nocy – najbardziej istotnym elementem wzroku jest jego zdolność adaptacji do ciemności . Z doświadczeń wynika , iż wzrok adaptuje się do ciemności po około 20 minutach . gdy oko zostanie przyzwyczajone do ciemności i nagle pojawi się źródło światła ( np. błysk wybuchu)następuje gwałtowne zwężenie źrenicy oka i chwilowa utrata zdolności widzenia. Pod wpływem ciemności powstaje wrażenie deformacji otoczenia i trudność zorientowania się w sytuacji. Wzrastają wtedy napięcia nerwowe i pobudliwość , pojawiają się symptomy bezradności i poczucia zagrożenia . Ograniczenie spostrzegania potęguje działanie wyobraźni. Brak możliwości sprawdzenia różnorodnych wrażeń za pomocą wzroku powoduje uczucie osamotnienia , wyolbrzymienia niebezpieczeństwa i skłonność do ulegania złudzeniom co wywołuje uczucie lęku. W konsekwencji żołnierze przejawiają skłonność gromadzenia się w większe grupy i częstego używania głosu . Noc wywołuje także wiele zjawisk wpływających na psychikę człowieka w dziedzinie np. : uwagi, wyobraźni , pamięci , myślenia i zakłócenie regularnego snu co prowadzi do stanów depresyjnych wyczerpania i leków. Człowiek o obniżonej z braku snu odporności psychicznej popełnia wiele błędów, a jego zachowanie może znacznie odbiegać od ogólnie przyjętej normy. W związku z tym mogą występować objawy szaleńczego bohaterstwa lub skrajnego tchórzostwa. Dlatego konieczne wydaje się , poza właściwym wyposażeniem technicznym, odpowiednie przygotowanie zwiadowców do działania w nocy. Można to osiągnąć prowadząc większą liczbę zajęć w warunkach nocnych doskonaląc umiejętności prowadzenia rozpoznania w trudnych warunkach jakimi są warunki

7

ograniczonej widoczności. Warunki ograniczonej widoczności wymuszają także konieczność zwiększenia koncentracji i uwagi co powoduje szybsze zmęczenie fizyczne i psychiczne. Szkolenie żołnierzy i dowódców przed działaniami w nocy należy uznać za jeden z zasadniczych czynników osłabiający negatywny wpływ ciemności na działanie w nocy i w warunkach ograniczonej widoczności . Umożliwia pokonanie niepewności żołnierza i zwiększa jego odporność psychiczną . Przed działaniami w nocy trzeba starać się zapewnić żołnierza 3-4 godziny odpoczynku (sen) , ciepły posiłek lub napój oraz sucha odzież ( bieliznę ) .

8

III. WYKORZYSTANIE TERENU W DZIAŁANIACH ROZPOZNAWCZYCH W NOCY I WARUNKACH

OGRANICZONEJ WIDOCZNOŚCI

Czynnikiem związanym z prowadzeniem rozpoznania w nocy, poza stopniem ciemności , jest specyfika terenu oraz położenie obserwatora w stosunku do obserwowanego obiektu. W nocy nie jest prawdziwa zasada , że im wyżej tym lepiej widać, albowiem w warunkach górskich , w wąwozach , tam gdzie trudno dociera światło gwiazd i księżyca widoczność jest dużo słabsza ze względu na małą kontrastowość barw z otoczeniem. Pokrycie terenu także wpływa na prowadzenie działań rozpoznawczych w warunkach nocnych. Nie jest to taki duży wpływ jak w warunkach dobrej widoczności , gdzie różnego rodzaju lasy, zagajniki itp. maskują działanie pododdziałów rozpoznawczych wykonujących zadanie , niemniej wykorzystując miejsca zacienione przed światłem gwiazd i księżyca , sprzyjają przemieszczaniu lub organizacji posterunków . Wystawiając się na działanie światła gwiazd czy też księżyca na zasadzie kontrastu między ciemniejszymi sylwetkami ,a jaśniejszym tłem pododdziały rozpoznawcze są narażone na wykrycie przez przeciwnika. Rzeźba terenu jak i jego pokrycie także w warunkach nocnych i ograniczonej widoczności powinny być wykorzystywane w takim samym stopniu jak w warunkach dobrej widoczności . Błędem jest myślenie , że w nocy nic nie widać i można prowadzić działania rozpoznawcze nie przestrzegając podstawowych zasad . Ważnym elementem związanym z terenem jest orientowanie się w terenie . Polega to na ustaleniu swojego położenia względem stron świata , przedmiotów terenowych oraz wojsk własnych i przeciwnika. Podstawą orientacji przestrzennej pozostaje mapa ,szkic terenu ( sporządzony podczas dobrej widoczności). Zasadniczą trudność polega na braku dostatecznej widoczności elementów rzeźby terenu i pokrycia terenu które odszukane na zorientowanej wg stron świata mapie pozwolą ustalić położenie elementu rozpoznawczego w terenie. Znaczną pomoc przy odszukiwaniu przedmiotów terenowych do określenia swojego położenia w nocy stanowią urządzenia

9

noktowizyjne .Przy wykorzystaniu ich należy jednak przestrzegać następujących ograniczeń :

nie kierować promienników podczerwieni na przedmioty terenowe po stronie przeciwnika;

wykorzystywać noktowizory aktywne tylko do potwierdzenia (precyzowania) ustalonych wstępnie przedmiotów orientujących.

W warunkach ograniczonej widoczności spowodowanej przez gęstą mgłę gdzie widoczność spadnie do kilku metrów stosowanie urządzeń noktowizyjnych jest bardziej ograniczone niż w nocy dlatego też jeżeli pozwalają na to warunki możliwym sposobem będzie w takim wypadku wysłanie zwiadowców w nakazanym kierunku , którzy odnajdą charakterystyczne punkty terenu na podstawie których określimy swoje położenie w terenie ( techniki prowadzenia rozpoznania typu RANGERS) .Metoda ta jest jednak dość ryzykowna , gdyż może doprowadzić do utraty orientacji przez zwiadowcę i w konsekwencji odłączenia od elementu rozpoznawczego , a z drugiej strony nie zawsze dokładna. Z dużą dokładnością i szybko możemy określić swoje położenie za pomocą aparatury nawigacyjnej TNA – 3 która jest na wyposażeniu transportera opancerzonego BRDM – 2 i bojowego wozu rozpoznawczego BWR. Zawsze jednak należy sprawdzać dane przez porównanie odczytu z terenem. W dobie rozwoju urządzeń elektronicznych najszybszym i dokładnym sposobem orientowania się w terenie w warunkach nocnych i ograniczonej widoczności przez pododdziały rozpoznawcze będzie odbiornik do nawigacji satelitarnej GPS. Jednak należy pamiętać że działanie tego urządzenia w warunkach intensywnych opadów atmosferycznych jest ograniczone , a niekiedy w/w warunki atmosferyczne wyeliminują GPS – a jako urządzenie pomagające określić nam swoje położenie , a także wskazać właściwy kierunek działania. Dlatego też niezbędne jest przy posługiwaniu się tymi urządzeniami jest dublowanie ich w postaci ciągłego porównywania i śledzenia mapy. Najtrudniej jest trafić do celu w ciemności , gęstej mgle lub śnieżycy. W takiej sytuacji obowiązuje zasada ciągłości procesu orientowania się, która wymaga nieustannego śledzenia przebytej drogi wg ustalonych wcześniej punktów orientacyjnych – dających

10

się wyróżnić z otoczenia przedmiotów terenowych i form rzeźby terenu. Punktem wyjścia jest dokładna znajomość miejsca stania ( rozpoczęcia ruchu ) oraz dokładne przygotowanie mapy , zdjęcia lotniczego lub szkicu. Przygotowanie mapy (zdjęcia lotniczego lub szkicu) powinno obejmować:

wybranie i uwypuklenie charakterystycznych i trwałych przedmiotów pokrycia i rzeźby terenu na planowanym kierunku działania oraz linii terenowych między nimi ( dróg , rowów , strumieni.);

wyznaczenia azymutów na wybrane przedmioty orientacyjne i określenie odległości między tymi przedmiotami.

Zawsze należy dążyć do tego żeby wybrane na kierunku ruchu przedmioty miały dość duże rozmiary, a odległości między nimi nie były zbyt wielkie.

Zasadę ciągłości procesu orientowania należy spełniać przez ciągły pomiar pokonanej odległości na ustalonej linii azymutu lub terenowej oraz osiągania kolejnych punktów orientacyjnych . podczas marszu pomiar ten może być dokonywany krokami, a w czasie jazdy za pomocą licznika kilometrów .

W żadnym wypadku nie wolno przyjmować za pewne informacji podawanych na drogowskazach , tablicach kilometrów i innych znakach drogowych , które mogą być specjalnie zmieniane przez przeciwnika. Nie należy również kontynuować marszu bez zidentyfikowania kolejnego przedmiotu terenowego wyznaczającego planowany kierunek działania.

Szczególnie dobrym sposobem utrzymania kierunku podczas marszu w nocy i warunkach ograniczonej widoczności jest – wykorzystanie przewodników . Przewodnikami mogą być zwiadowcy, którzy wcześniej rozpoznali dany rejon , żołnierze dobrze znający teren oraz zaufani mieszkańcy okolicy . Również w wypadku wykorzystania przewodników dowódca pododdziału jest zobowiązany kontrolować innymi sposobami , czy planowany kierunek ruchu jest utrzymywany.

11

IV . PROWADZENIE ROZPOZNANIA PRZEZ PODODDZIAŁY W OGRANICZONEJ WIDOCZNOŚCI I

NOCY. Noc jest szczególnie korzystną porą doby do prowadzenia działań na tyłach przeciwnika.W nocy zasięg obserwacji wzrokowej jest znacznie ograniczony, co zapewnia większą skrytość działania i daje pododdziałom rozpoznawczym szerokie możliwości wykonania zadania. Działając w nocy pamiętać należy, że ciemność absolutnie nie chroni przed rozpoznaniem przeciwnika. W nocy szczególnie wyraźnie słychać każdy dźwięk i widać światło. Dlatego w czasie działań w nocy należy bardzo starannie dopasować oporządzenie aby nie było ono źródłem jakichkolwiek odgłosów ( stukanie , chrzęst , zgrzytanie , szelest itp.) .Nie wolno również używać żadnych otwartych świateł . Należy ściśle ograniczyć lub zabronić porozumiewania się głosem , a przemarsz musi odbywać się ostrożnie i cicho. Ponieważ w nocy twarz i ręce człowieka są dość dobrze widoczne – jaśnieją w ciemnościach należy je wiec maskować farbami, sadzami, ziemią lub błotem. Te same dźwięki i światła , które mogą zdradzić pododdział działający w nocy mogą również demaskować przeciwnika . Trzeba je więc umieć rozróżniać , oceniać i wykorzystywać . W nocy doskonale można rozpoznać przeciwnika za pomocą słuchu i wzroku . Oczywiście znacznie pomagają w tym wszelkie przyrządy optyczne , noktowizyjne i termowizyjne służące do obserwacji i celowania w warunkach ograniczonej widoczności.

Określając odległość wg stopnia widoczności należy pamiętać że dokładność oceny zależy od :

wielkości przedmiotów ; wyrazistości ich konturów ; tła na jakim się znajdują ; oświetlenia ; przejrzystości powietrza .

Nie mając jednak żadnych przyrządów wiele również można

ustalić na podstawie oznak demaskujących.

12

ODLEGŁOŚCI DO CELÓW NA PODSTAWIE ODGŁOSÓW I OZNAK DEMASKUJĄCYCH

Odgłosy i oznaki demaskujące Odległość

do celu słychać rozmowy ,kaszel ładowanie broni ,ciecie drutu.

Słychać komendy ,brzęk broni i oporządzenia, widać ogień z papierosa.

Słychać głuchy szum piechoty maszerującej po drodze gruntowej , odgłosy ręcznego wbijania kołków i słupów.

Słychać rąbanie i piłowanie drzewa , dźwięk wyładowywanych z samochodów beczek z paliwem lub kanistrów z benzyną .

Słychać mechaniczne wbijanie kołków, wykonywanie okopów , szum silnika samochodu ciężarowego podczas jazdy po drodze gruntowej .

Jest widoczny błysk zapalonej zapałki , słychać odgłos maszerującej piechoty po szosie .

Słychać wyraźnie odgłos trzasku sęków i głuchych uderzeń padających zrąbanych lub spiłowanych drzew, odgłos pracy silnika motocykla .

Słychać szum silnika samochodu ciężarowego podczas jazdy po szosie, kopanie okopów ręcznie .

Słychać szum silnika czołgu podczas jazdy po drodze gruntowej , dźwięk pojedynczego strzału z pistoletu.

Słychać łoskot gąsienic oraz szum silnika czołgu podczas jazdy po szosie.

Słychać strzelanie z broni maszynowej. Widać światło różnych lamp ,latarek w zależności od siły jej światła.

Słychać strzały armatnie.

Do 100m Do 200m Do 300m Do 400m Do 500m Do 600m Do 800m Do 1000m Do 2000m Do 3000m Do 4000m Do 5000m Do 15000m

13

Należy pamiętać że wiatr wiejący z kierunku , z którego dochodzą odgłosy , zwiększa ich słyszalność . I odwrotnie , wiatr przeciwny znacznie ogranicza możliwość wykrycia dźwięków, deszcz , śnieg ,mgła również tłumią wszelkiego rodzaju odgłosy .

TABELA WIDZIALNOŚCI W NOCY

Wyszczególnienie Odległość do celu(m)

Żar papierosa, Zapalona zapałka , Światło latarki kieszonkowej , Zamaskowany reflektor samochodowy , Światła pozycyjne ( obrysowe ), Seria broni maszynowej , Błysk wystrzału z działa , Światło naboju sygnałowego , Pojedyncze drzewo , Pojedyncze zabudowanie , Biegnący żołnierz , Nie zamaskowany wóz bojowy.

500-700 400-600 do 1500 do 2000 do 300

do 2000 do 5000 do 6000 300-600 400-600 50-150

200-300

W warunkach nocy i ograniczonej widoczności wzrasta znaczenie rozpoznania , ponieważ przeciwnik zawsze będzie chciał wykorzystać ciemności do przegrupowania wojsk , odtworzenia odwodów , organizacji zaopatrzenia , odtworzenia systemu dowodzenia , wzmocnienia wojsk pierwszego rzutu , odtworzenia lub wzmocnienia obrony. Poza tym w warunkach nocnych najczęściej następuje zmiana charakteru działań bojowych przeciwnika. Wykrycie tych i innych zmian w ugrupowaniu bojowym przeciwnika oraz ustalenie prawdopodobnego zamiaru jego działania należy do zasadniczych zadań rozpoznania , które musi dostarczyć dowódcy danych umożliwiających podjęcie decyzji co do sposobu prowadzenia walki w warunkach nocnych i wykonania zadania . Warunkiem prowadzenia działań rozpoznawczych jest dokładna organizacja przedsięwzięć rozpoznawczych przygotowania pododdziałów i terminowe

14

postawienie zadań oraz umiejętność wykorzystania środków rozpoznania radioelektronicznego, noktowizyjnego i radiolokacyjnego rozpoznania pola walki. Organizując rozpoznanie w nocy należy pamiętać , że ciemności nocne wpływają na działanie sił i środki rozpoznania zarówno dodatnio jak i ujemnie .

Do ujemnych skutków należy: Ograniczona możliwość obserwacji i orientacja w terenie ; Obniżenie skutecznego zasięgu uzbrojenia; Wolniejsze tempo prowadzonych działań; Niespodziewane spotkanie się z przeciwnikiem ; Potęgowanie odgłosów walki ; Wprowadzanie w błąd słuchu co do miejsca i odległości źródła dźwięku ;

Utrudnione rozpoznanie ze środków transportu ; Wzrok wyolbrzymia przedmioty i nadaje im inny kształt ; Obniżenie indywidualnej wydolności fizycznej i psychicznej żołnierzy.

Natomiast z drugiej strony warunki nocy oraz ograniczonej widoczności sprzyjają :

Skrytemu przenikaniu w ugrupowanie przeciwnika ; Prowadzeniu rozpoznania dźwiękowego; Skrytego przemieszczania elementu rozpoznawczego; Uzyskanie efektu zaskoczenia; Zwiększonej możliwości maskowania przed rozpoznaniem wzrokowym i powietrznym.

Szczególnie szerokie zastosowanie mogą znaleźć stacje

radiolokacyjne typu SNAR i PSNR . Do rozpoznania w nocy i warunkach ograniczonej widoczności

mogą być użyte środki rozpoznania różnych rodzajów wojsk . Ogólnie wiadomo że do rozpoznania systemu ognia przeciwnika , jego ugrupowania bojowego pierwszorzutowe pododdziały będą używać pododdziałów ogólno wojskowych będących na linii styczności , rozpoznania ogólno wojskowego , rozpoznania rodzajów wojsk za pomocą obserwacji , podsłuchem wykorzystując wszystkie dostępne przyrządy do rozpoznania w warunkach nocnych i ograniczonej widoczności . Jednakże obserwacja w warunkach

15

nocnych może okazać się skutecznym sposobem rozpoznania tylko wtedy gdy będzie zorganizowana wcześniej ( w czasie dnia ) i jeżeli rozmieszczenie posterunków obserwacyjnych zapewni obserwację ugrupowania przeciwnika na dużą głębokość .

Przedsięwzięcia te obejmują : Przygotowanie PO do pracy w nocy , Wybranie dozorów i zmierzenie do nich odległości , Przygotowanie przyrządów obserwacyjnych do pracy w nocy , Ustalenie kierunków na wyróżniające się przedmioty terenowe i rejony najbardziej prawdopodobnego rozmieszczenia obiektów przeciwnika.

W ugrupowaniu przeciwnika rozpoznanie prowadzone będzie przez elementy rozpoznania ogólno wojskowego tj. PR,SPR,GR. Ich przygotowanie i wyposażenie pozwala w skuteczny sposób prowadzić rozpoznanie także w warunkach nocy i ograniczonej widoczności. Tak jak pododdziały prowadzące rozpoznanie na linii styczności tak też elementy rozpoznawcze działające w ugrupowaniu przeciwnika powinny poczynić przedsięwzięcia przygotowujące je do działania w nocy i ograniczonej widoczności .

W czasie organizacji rozpoznania bez styczności z

przeciwnikiem należy :

Wybrać miejsca na PO i przygotować je do pracy ; Wybrać dozory i sektory obserwacji oraz zmierzyć do nich odległości;

Określić rejony szczególnego zainteresowania i rozpoznać je ; Rozpoznać drogi podejścia i odejścia ; Rozpoznać kolejne rejony prowadzenia rozpoznania ; Rozpoznać kierunki prawdopodobnego podejścia przeciwnika ; Określić i rozpoznać miejsca bytowania i ukryć ; Przygotować przyrządy do obserwacji w nocy.

16

W czasie organizacji rozpoznania w styczności z

przeciwnikiem dochodzi element wprowadzenia pododdziałów rozpoznawczych w ugrupowanie przeciwnika . Dlatego też już w warunkach dziennych należy rozpoznać i zaplanować :

Odcinki , rejony obrony przeciwnika dogodne do przenikania własnych elementów rozpoznawczych;

Zabezpieczenie przez dowódcę ogniem i działaniami mylącymi elementów rozpoznawczych przenikających w ugrupowanie przeciwnika;

Wszechstronne przygotowanie sprzętu do działania a zwłaszcza do prowadzenia obserwacji w nocy i warunkach ograniczonej widoczności.

W warunkach działań bojowych w nocy wzrasta znaczenie

rozpoznania ,ponieważ nieprzyjaciel zawsze będzie starał się wykorzystać ciemności do skrytego manewru i przegrupowania wojsk, dokonania zmian w systemie ognia ,zapór i dowodzenia, uzupełnienia zaopatrzenia itd.

Wykrycie tych zmian należy w warunkach nocnych do podstawowych zadań rozpoznania i jest koniecznym warunkiem powodzenia w działaniach bojowych.

Do wykonywania zadań rozpoznawczych w nocy i w warunkach ograniczonej widoczności należy ze składu pododdziałów wyznaczyć więcej sił niż w dzień, ponieważ ciemność ogranicza możliwości ukrywania celów i poznawania terenu. Do podstawowych sposobów prowadzenia rozpoznania w nocy i w warunkach ograniczonej widoczności należy zaliczyć:

• obserwacja (podsłuch); • wypad; • zasadzka; • napad ; • najście; • patrolowanie

17

OBSERWACJA

Jest powszechnym sposobem rozpoznania, jednak w zależności od rodzaju terenu i stopnia ograniczenia widoczności podlega ona wielu ograniczeniom. Brak oświetlenia powoduje podczas obserwacji wzrokowej duże niedokładności w wykrywaniu i precyzyjnym umiejscawianiu celów i obiektów w terenie. Z powodu zmniejszenia kontrastowości pojawiają się w polu obserwacji cele i obiekty zniekształcone trudne do zidentyfikowania, zatracają bowiem wiele cech i oznak szczegółowych. W czasie obserwacji nocnej występuje złudzenie większej liczby miejsc( punktów), które mogą być obiektami ( celami ) przeciwnika, co powoduje konieczność ciągłego ich dozorowania. Podczas obserwacji w nocy szczególnie należy chronić wzrok obserwatorów przed oślepieniem silnymi źródłami światła powodującym przerwy w obserwacji wynikające z możliwości akomodacyjnych wzroku. Aby przeciwdziałać tym zjawiskom i niekorzystnym następstwom należy:

wyznaczyć do prowadzenia obserwacji w nocy żołnierzy najbardziej doświadczonych;

wybierać miejsca do prowadzenia obserwacji w obniżeniach terenowych, tak żeby przedpole było widoczne na tle horyzontu;

dokładnie zapoznać obserwatorów z topografią rejonów i sektora obserwacji , w miarę możliwości jeszcze przy świetle dziennym;

przygotować wzrok do prowadzenia obserwacji w nocy w ciągu działań dziennych ( stosowania ciemnych szkieł , wyłączenie z warunków oświetlenia na 40-60 min. Przed zmrokiem );

powiększyć liczbę posterunków i obserwatorów m.in. w celu wymiany obserwatora czasowo oślepionego;

wyposażyć posterunki i obserwatorów w przyrządy do prowadzenia obserwacji w warunkach nocnych i ograniczonej widoczności ( noktowizory ,termowizory ,radiolokatory);

zawsze dążyć do uzyskania potwierdzenia wyników obserwacji z innych posterunków lub innych źródeł wiadomości .

18

Podczas wykorzystania przyrządów noktowizyjnych należy pamiętać o następujących zasadach:

śnieg ,mgła deszcz i zadymianie utrudniają widoczność i pogarszają warunki obserwacji;

między naturalną zielenią a zwiędłą i maskami sztucznymi występują różnice odcieni , co umożliwia rozróżnienie celów;

czołgi , transportery opancerzone i inne wozy bojowe najłatwiej wykrywa się po odblasku reflektorów płyt pancernych ,a w ruchu po gąsienicach , kołach nośnych oraz po iskrzeniu z kolektorów wylotowych spalin;

urządzenia noktowizyjne z reguły przybliżają cele przy ocenie odległości trzeba posługiwać się dozorami.

Obserwację w nocy i w warunkach ograniczonej widoczności należy uzupełniać podsłuchiwaniem. Noc wzmacnia odgłosy walki, ale różnorodne źródła i odbicia dźwięku utrudniają precyzyjną lokalizację celów w terenie.

Do podsłuchiwania należy wykorzystywać te siły , które znajdują się najbliżej przeciwnika lub wyznaczać specjalne podsłuchy i rozmieszczać je bezpośrednio w pobliżu ugrupowania przeciwnika. Podczas podsłuchiwania prowadzący rozpoznanie powinien na podstawie dźwięku określić kierunek i odległość do celu.

Przy określaniu kierunku na podstawie dźwięku szczególnie pomocne mogą być widoczne w nocy punkty orientacyjne w terenie (dozory ). Określenie odległości podczas prowadzenia podsłuchiwania można wykonać dwoma sposobami:

na podstawie prędkości dźwięku – różnica między błyskiem wystrzału a wychwyceniem jego odgłosu pomnożona przez 330m/s;

na podstawie słyszalności dźwięków w nocy ( patrz tabela słyszalności.

19

WYPAD Jest typowym bardzo efektywnym sposobem prowadzenia

rozpoznania w nocy, ponieważ ciemność ułatwia przenikanie w głąb ugrupowania przeciwnika .

Celem wypadu jest ujęcie jeńca ,zdobycie dokumentów , wzorów uzbrojenia i wyposażenia . W ramach indywidualnego przygotowania żołnierze dokonują dopasowania umundurowania , uzbrojenia ,wyposażenia oraz kamuflażu.

Do wykonania bezpośredniego zadania rozpoznawczego żołnierz zabiera tylko to co jest mu niezbędne do jego wykonania ( lornetkę zwykłą lub noktowizyjną , termowizor , dalmierz laserowy, mapę lub szkic terenu oraz blok meldunkowy).

Organizacja i wykonanie wypadu są jednak skomplikowane i wymagają szczegółowego przygotowania na szczeblu pododdziału oraz pomocy szczebla nadrzędnego. Zasady organizacji wypadu w nocy lub warunkach ograniczonej widoczności są takie same jak w czasie dnia .

Organizując jednak wypad w nocy lub warunkach ograniczonej widoczności należy dodatkowo wykonać następujące przedsięwzięcia w czasie dnia :

rozpoznać obiekt wypadu; rozpoznać system zapór inżynieryjnych ; rozpoznać rozmieszczenie środków radiolokacyjnych i noktowizyjnych przeciwnika ;

przeanalizować teren i wybrać najdogodniejsze drogi podejścia i odejścia do obiektu wypadu ;

określić stanowiska dla poszczególnych podgrup wypadu; określić wykorzystanie środków nocnego widzenia przez grupę wypadową;

określić znajomość sygnałów rozpoznawczych oraz sytuacji w których należy je stosować;

określić sposoby działania grupy wypadowej w wypadku wykrycia przez przeciwnika.

20

W trakcie wykonywania wypadu w nocy lub warunkach ograniczonej widoczności szczególną uwagę należy zwrócić na :

zachowanie ciszy podczas działania ; ochronę wzroku przed oślepieniem ; właściwe wykorzystanie aktywnych i pasywnych urządzeń noktowizyjnych;

maskowanie zewnętrznego oświetlenia oraz maskowanie przed środkami rozpoznania noktowizyjnego i termowizyjnego przeciwnika;

sposoby celowego deformowania sylwetki własnej w celu lepszego maskowania w ciemności;

właściwe zabezpieczenie oraz ubezpieczenie wycofania się grupy wypadowe.

ZASADZKA

Noc i warunki ograniczonej widoczności w sposób zasadniczy sprzyjają organizacji zasadzek i zdecydowanie wpływają na ich skuteczność . W omawianych warunkach ułatwione jest maskowanie zaskoczenie i spotęgowane oddziaływanie psychiczne na przeciwnika . Oprócz czynników dodatnich występują również czynniki utrudniające organizacje i wykonanie zasadzki . Trudniejsza jest przede wszystkim organizacja systemu ognia i obserwacji .

Organizacja zasadzki w nocy obejmuje wykonanie takich samych czynności jak w dzień przy czym należy uwzględniać:

określenie sposobu maskowania przed obserwacją noktowizyjną i termowizyjną przeciwnika i zasad wykorzystania urządzeń własnych ;

ustalenie widocznych w ciemności przedmiotów terenowych potrzebnych do orientowania się oraz zorganizowania systemu ognia;

ustalenie i oznakowanie dróg odejścia z rejonu zasadzki; zorganizowanie oświetlania celów .

Największa trudność podczas organizowania zasadzki w nocy i

warunkach ograniczonej widoczności sprawia organizacja systemu ognia .

21

Ze względu na niebezpieczeństwo rażenia własnych żołnierzy siły i środki pododdziału organizującego zasadzkę w nocy i warunkach ograniczonej widoczności powinny być rozmieszczone w linie , po jednej stronie drogi , po której przemieszcza się przeciwnik. Ponieważ należy liczyć się z możliwością rozpoznania aktywnych noktowizorów , do momentu otwarcia ognia należy wykorzystywać tylko pasywne urządzenia noktowizyjne i termowizory.

Organizacja systemu ognia przebiega podobnie jak podczas organizowania zasadzki w dzień z tym że otwarcie ognia może nastąpić wyłącznie na sygnał dowódcy zasadzki .

Po zajęciu stanowisk ogniowych obowiązuje absolutna cisza i maskowanie świateł oraz zakaz wszelkiego ruch . Pod żadnym pozorem nie wolno również włączać samowolnie reflektorów na podczerwień .Wszystkie środki radiowe z wyjątkiem radiostacji ubezpieczeń powinny pracować na nasłuchu dyżurnym.

Drogi odejścia należy wcześniej rozpoznać i odpowiednio oznakować .

Najlepsze efekty osiąga się podczas wykonywania zasadzek ogniowych i chwytających. Wykonanie zasadzki typu mieszanego jest w nocy mniej celowe gdyż nie ma warunków na precyzyjna organizację i wykonanie .

NAPAD

Jest to niespodziewane ,wykonanie znienacka uderzenia na obiekt stały lub wojska przeciwnika znajdującego się na postoju . Warunki ograniczonej widoczności w znacznym stopniu mogą przyczynić się do uzyskania powodzenia przez element rozpoznawczy wykonujący napad. Warunki ograniczonej widoczności pozwolą :

rozpoznanie obiektu minimalizując możliwość wykrycia obserwatorów;

skryte podejście do obiektu napadu; wykonanie zaskakującego ataku na obiekt; skrytego odejścia od obiektu .

Zasady organizacji i wykonania napadu w nocy i warunkach ograniczonej widoczności są podobne jak przy wykonaniu wypadu.

22

NAJŚCIE Warunki ograniczonej widoczności i noc w bardzo dużym

stopniu pomogą w wykonaniu tego sposobu prowadzenia rozpoznania . Można powiedzieć że będą to warunki wręcz idealne . Ograniczona widoczność spowoduje ukrycie szczegółów w wyglądzie zewnętrznym , a także w zachowaniu , szczegółów umundurowania , sposobu poruszania się itp. osoby , lub grupy wykonującej najście .

PATROLOWANIE Jest to jeden z podstawowych sposobów prowadzenia

rozpoznania gdzie obserwację połączono z ruchem. W warunkach ograniczonej widoczności lub nocy skuteczność zdobywania wiadomości w porównaniu z okresami gdzie widoczność jest dobra maleje ,dlatego też stosowanie technicznych środków do prowadzenia obserwacji tak jak i w innych sposobach rozpoznania jest obowiązkowe. Drugim czynnikiem negatywnie wpływającym na ten sposób jest ruch który w każdych warunkach jest czynnikiem demaskującym . Innym czynnikiem utrudniającym prowadzenie patrolowania jest utrzymanie kierunku po wyznaczonej trasie patrolowania . Ciągłe śledzenie mapy porównywanie ją z terenem oraz wprowadzanie korekt wyeliminuje ten czynnik. Jednak warunki ograniczonej widoczności lub nocy w równym stopniu utrudniają jak i pomagają w wykonaniu zadania . Przestrzegając podstawowych zasad poruszania się w terenie m.in. nie wchodzić na szczyty wzniesień , poruszać się w miejscach zacienionych przed światłem księżyca i gwiazd, zachować ciszę , nie używać otwartego ognia a także światła itp. element rozpoznawczy powinien wykonać postawione zadanie.

23

V. PODSTAWOWY SPRZĘT DO PROWADZENIA OBSERWACJI W WARUNKACH NOCY I

OGRANICZONEJ WIDOCZNOŚCI ORAZ JEGO DANE TAKTYCZNE.

1 . Pasywny celownik strzelecki PCS – 5 przeznaczenie Noktowizor strzelecki PCS – 5 przeznaczony jest do celowania przy strzelaniu z :

Pistoletu AKMN-1, Karabinu PKMN-1, Karabinu wyborowego SWDN-1, Ręcznego granatnika ppanc RPG-7N1,

Oraz obserwacji pola walki w warunkach naturalnego nocnego oświetlenia. Odległość na jaką można strzelać z karabinów i granatników w jasną bezksiężycową noc wynosi 350 m ( nie mniej jednak niż 300 m ). Zasięg widzenia celu zależy od wielkości naturalnego oświetlenia przezroczystości atmosfery , kontrastu pomiędzy celami a tłem i wielkości celu. Zasięg zwiększa się dla celów ruchomych

celownik noktowizyjny PCS-5

24

2 . Pasywny celownik strzelecki PCS – 6 przeznaczenie: Noktowizor strzelecki PCS-6 służy do obserwacji i celowania w warunkach naturalnego nocnego oświetlenia z broni strzeleckiej , a w szczególności z karabinka automatycznego 5,56 mm . Może także współpracować z dalmierzem laserowym ŁPR – 1 . Zasięg widzenia celu zależy od wielkości naturalnego nocnego oświetlenia, przezroczystości atmosfery , kontrastu pomiędzy celem a tłem i wielkości celu. W jasną księżycową noc powinien być nie gorszy niż 300m. Zasięg zwiększa się dla celów ruchomych . Zasięg dostrzegania - 300 m dla celu wielkości sylwetki żołnierza i kontraście 50 %oraz poziomie naturalnego oświetlenia terenu co najmniej 5 mlx i widoczności meteorologicznej 8 km .

Celownik noktowizyjny PCS-6

25

Karabinek 5,56 mm „BERYL” Z celownikiem PCS-6 3. Pasywne noktowizor samochodowy PNS-1 przeznaczenie Pasywny noktowizor samochodowy PNS – 1 jest niewielkim, dwuokularowym urządzeniem przeznaczonym do prowadzenia obserwacji w warunkach naturalnego nocnego oświetlenia , mocowanym na głowie człowieka . Pasywny noktowizor umożliwia / w warunkach nocy / wykonywanie czynności takich jak :

- prowadzenie pojazdów samochodowych i środków desantowo przeprawowych ,

- patrolowanie i rozpoznanie, - prowadzenie prac saperskich , - wykonywanie prac na bliskich odległościach , przy włączonym

dodatkowym źródle światła podczerwieni np.: w tunelach , bunkrach , czytanie map i planów itp.

26

27

4.Nocna pasywna lornetka 1 PN 33 B Przeznaczona jest do obserwacji terenu i rozpoznawania celów . Umożliwia ona rozpoznawanie człowieka w nocy z odległości około 300m , a czołgu –około 600 m. 5.noktowizor samochodowy PNW-57a przeznaczenie

Noktowizor samochodowy PNW-57a przeznaczony jest do prowadzenia samochodów oraz innych pojazdów opancerzonych nie posiadających własnych urządzeń noktowizyjnych . Można używać go również do prowadzenia obserwacji pola walki.

Zasięg noktowizora w zależności od rodzaju obserwowanych obiektów wynosi od 100-150 m 6.Nocna pasywna lornetka NPL-1 przeznaczenie Nocna pasywna lornetka NPL-1 to ręczna dwuoczny przyrząd noktowizyjny przeznaczony do prowadzenia rozpoznania terenu w warunkach naturalnego nocnego oświetlenia. Zasięg dostrzegania : lorneta zapewnia możliwości dostrzegania sylwetki człowieka przy natężeniu oświetlenia 3-5 mlux. I kontraście tła przedmiotu 50%na odległość nie mniejszą niż 250 m.

28

29

7.noktowizor NSPU Przeznaczony jest prowadzenia ognia w warunkach nocnych z kbkAK i RPG-7 oraz obserwacji pola walki. Zasięg skuteczny celowania i obserwacji do 300m

1

8.Radiolokacyjna stacja rozpoznania pola walki PSNR-5k Jest przeznaczona do wykrywania , rozpoznania i śledzenia ruchomych celów naziemnych oraz określania ich współrzędnych. Przy jej wykorzystaniu można prowadzić rozpoznanie :

Pojazdów poruszających się z prędkością od 2-10 km/h odległości 200-15 000 m;

Grupy żołnierzy z odległości 5-6 km ; Pojedynczy żołnierz z odległości 3-4 km .

30

ZAKOŃCZENIE

Specyficzne właściwości nocy i warunków ograniczonej widoczności , które z jednej strony umożliwiają zaskoczenie , przenikanie w głąb ugrupowania przeciwnika i lepsze warunki wykrywania obiektów przeciwnika , z drugiej natomiast ograniczają możliwości prowadzenia rozpoznania powodują że potrzeba stosowania środków technicznych pozwalających na prowadzenie rozpoznania w specyficznych warunkach jakimi jest ograniczona widoczność i noc jest nieodzowne . Należy mieć świadomość że noc nie powinna utrudniać elementom rozpoznawczym prowadzenia działań taktycznych , ale stwarzać im wiele nowych możliwości. Odpowiednie wyszkolenie i wyposażenie elementów rozpoznawczych pod kątem działania w warunkach ograniczonej widoczności i nocy pozwolą kontynuować prowadzenie rozpoznania w tych specyficznych warunkach z taką samą skutecznością jak w czasie dobrej widoczności , dostarczając niezbędnych informacji o przeciwniku , co w konsekwencji będzie miało duży ,a niekiedy decydujący wpływ na przebieg prowadzonych walk.

31

BIBLIOGRAFIA

1. „Regulamin działań Wojsk Lądowych” Warszawa 1999 r.

DWL

2. „Działania specjalne” Warszawa 1985 r. Szt. Gen.

3. „Organizacja i prowadzenie rozpoznania na szczeblach

taktycznych” Warszawa 1971 Szt. Gen.

4. ppłk dr Andrzej Bujak, kpt. dypl. Zdzisław Śliwa

„Prowadzenie działań bojowych w specyficznych warunkach

pola walki” Wrocław 1998 WSO WWZ

5. ppłk Jacek Cichecki „ Organizacja rozpoznania na szczeblu

oddziału„ WSO – TK 1`56/2000.

6. Działania bojowe pododdziałów w nocy i warunkach

ograniczonej widoczności. MON 1979. szkol. 592/78

7. Bytowanie na zapleczu przeciwnika w warunkach wojny

konwencjonalnej i jądrowej W-wa 1971 Sztab. Gen. 594/71

8. W Figiel Z Moszumański Bojowy wóz rozpoznawczy w

działaniach bojowych - podręcznik W-wa 1991 Szkol

742/90

32

Do wykorzystania

W nocy zasięg obserwacji wzrokowej jest znacznie ograniczony co zapewnia większą skrytość działań i daje pododdziałom szerokie możliwości wykonywania manewru oraz nękania przeciwnika z zaskoczenia. Działając w nocy pamiętać należy że ciemności absolutnie nie chronią przed rozpoznaniem przeciwnika. W nocy szczególnie wyraźnie słychać każdy dźwięk i widać światło. Dlatego w czasie działań w nocy należy bardzo starannie dopasować oporządzenie aby nie było ono źródłem jakichkolwiek odgłosów (stukanie, chrzęst, zgrzytanie, szelest itp.). Nie wolno również używać żadnych otwartych świateł. Należy ściśle ograniczyć lub zabronić porozumiewania się głosem, a przemieszczanie musi odbywać się ostrożnie i cicho. Ponieważ w nocy twarz i ręce człowieka są dość dobrze widoczne( jaśnieją w ciemnościach ) należy je więc maskować odpowiednimi farbami lub środkami podręcznymi jak np.: sadza, ziemia, błoto itp. W nocy doskonale można rozpoznać przeciwnika za pomocą słuchu , a w mniejszym stopniu wzroku. Oczywiście znacznie pomagają w tym wszelkie przyrządy optyczne, noktowizyjne i termowizyjne, radiolokatory.

Jest szczególnie ważnym sposobem prowadzenia rozpoznania w warunkach ograniczonej widoczności. Ciemność i brak widoczności sprzyjają organizacji oraz wykonywaniu zasadzek ogniowych lub chwytających. Zwiększone możliwości zaskoczenia , lepsze warunki maskowania to główne atuty zasadzek w nocy . Należy jednak pamiętać o konieczności takiego ugrupowania i organizacji ognia , żeby w ciemności nie razić własnych sił, o rozpoznaniu i oznakowaniu dróg odejścia , oraz

33

o właściwym oświetleniu celów tak aby obiekt zasadzki nie mógł skryć się w ciemności . Do obserwacji terenu i obiektu na który element rozpoznawczy zorganizował zasadzkę oraz do prowadzenia celnego ognia w warunkach ograniczonej widoczności powinien w jak największym stopniu wykorzystać etatowe i przydzielone środki noktowizyjne , termowizyjne . Jednak nie zwalnia to wszystkich żołnierzy od prowadzenia także obserwacji wzrokowej i wyłapywania wszelkich odgłosów przez zmysł słuchu.

34