1

Prof. dr hab. Leszek Wilk Cieszyn, 4.4.2016 r.

Wyższa Szkoła Finansów i Prawa

w Bielsku-Białej

Recenzja

rozprawy doktorskiej Pana mgr Przemysława Piątka pt. „Przestępcze wymuszenie

zeznań w postępowaniach przygotowawczych prowadzonych przez organy

bezpieczeństwa publicznego w latach 1944-1956. Studium kryminologiczno-prawne.”

napisanej pod kierunkiem Prof. dr hab. Leona Chełmickiego-Tyszkiewicza na Wydziale

Prawa i Administracji Uniwersytetu Opolskiego.

Wybór tematu i koncepcji recenzowanej rozprawy doktorskiej w pełni zasługuje na

akceptację. Nie jest to bowiem kolejne opracowanie historyczne opisujące rolę prawa karnego

w toku represji politycznych w tzw. „okresie stalinowskim”, lecz – adekwatnie do podtytułu

tej pracy – studium kryminologiczno-prawne zgłębiające złożone przyczyny, zróżnicowane

przejawy badanego zjawiska, możliwości przeciwdziałania mu w tamtym okresie oraz później

(w ramach poprzedniego jeszcze ustroju oraz po transformacji ustrojowej).

Problematyka tzw. przestępstw śledczych, przestępstw państwowych oraz przestępstw

politycznych w żadnym razie nie ma znaczenia wyłącznie historycznego, mimo że znane

dwudziestowieczne totalitaryzmy przeszły już do historii. Niestety, również obecnie

obserwujemy tego typu przestępczość w różnych regionach świata, a nawet gdy chodzi o

kraje ustabilizowanej – jakby się wydawało – demokracji należy pamiętać, że procesy

społeczne i polityczne mają charakter dynamiczny i żaden stan ustrojowo-prawny nie jest

dany „na zawsze”, niezmienny. Nie chcę przez to powiedzieć, że badanego przez Autora

zjawiska należy się w tej skali realnie obawiać w takich państwach jak obecnie Polska, tym

niemniej rzetelna wiedza na temat jego mechanizmów i uwarunkowań wydaje się zawsze

potrzebna, tak jak oręż w czasach pokoju. Ponadto trzeba pamiętać, że pokusa przestępczego

wymuszania informacji towarzyszyć może działaniom służb państwowych odpowiedzialnych

za ochronę bezpieczeństwa publicznego i zwalczanie przestępczości. Jest ona tym większa,

im groźniejsze są przejawy i skutki działań przestępczych. Jest naturalne, że stojąc przed

takimi wyzwaniami jak np. współczesny terroryzm wiele osób zaczyna myśleć i mówić w

2

kategoriach zasady „cel uświęca środki”. Stąd współczesne dyskusje o możliwościach

stosowania metod zbliżonych swym charakterem do tych, które stosowały totalitarne aparaty

represji w pewnych ekstremalnych sytuacjach.

Przyjmując koncepcję rozprawy jako studium kryminologiczno-prawnego Autor stanął przed

trudnym zadaniem, mimo, że gdy chodzi o dane faktograficzne wiemy już bardzo dużo o

represjach politycznych okresu 1944-1956. Już na wstępie można zaznaczyć, że ze swego

zadania Autor wywiązał się bardzo dobrze i to nie tylko, i nie tyle dzięki rzetelności

przeprowadzonych badań, ich dobrej metodologii i wszechstronności analiz, ale przede

wszystkim dlatego, że badając problemy silnie uwikłane w politykę i aksjologię potrafił

wykazać się naukowym podejściem, należytym dystansem i ustrzegł się emocjonalno-

publicystycznego stylu narracji. Recenzowane opracowanie w żadnym razie nie może być

uznane za politycznie, czy aksjologicznie tendencyjne, przeciwnie Autor zachował w pełni

obiektywizm badawczy dochodząc do prawdy w jej złożonych, a nie jednostronnych

aspektach.

Układ pracy jest prawidłowy. Jest on odpowiedni dla pracy, której Autor nie stawia na wstępie

żadnej określonej tezy czy hipotezy, lecz formułuje problem badawczy i cele pracy, które w

poszczególnych następujących po sobie fragmentach konsekwentnie realizuje. Recenzowaną

pracę podzielono na Wstęp, 9 rozdziałów oraz krótki końcowy fragment zatytułowany:

„Zamiast zakończenia” zawierający wyeksponowanie kilku najważniejszych uwag

wynikających z pracy.

Przedmiotem badań Autor uczynił zjawisko tzw. „przestępczości śledczej” funkcjonariuszy

organów bezpieczeństwa publicznego w latach 1944-1956. W warstwie kryminologicznej

praca zawiera relację z badań materiału aktowego. Z kolei warstwa prawna sprowadza się do

prezentacji i analizy stanu normatywnego w zakresie odnoszącym się do przedmiotu badań.

Pierwszy rozdział rozpoczyna (słusznie) ogólny szkic historyczny sytuacji społeczno-

politycznej pierwszej dekady Polski Ludowej ze wskazaniem na rolę aparatu bezpieczeństwa

publicznego i cel stosowania a de facto nadużywania represyjnego prawa karnego przeciwko

osobom uznanym za „wrogie”. W dalszej kolejności dla potrzeb tej pracy zdefiniowano

podstawowe pojęcia: „przestępcze wymuszenie zeznań” oraz oznaczający je prostszy skrót

umowny: „przestępstwo śledcze”. Przedstawione elementy podmiotowe i przedmiotowe

pojęcia „przestępstwa śledczego” określają zarazem przedmiot badań.

Rozdział pierwszy zawiera także kategoryzację grup materiału aktowego i orzeczniczego

ujętych w zbiory badawcze. Są to zarówno zbiory archiwalne jak i współczesne. Przedmiotem

badań były także akta osobowe funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa publicznego

3

ponoszących odpowiedzialność za przestępstwa śledcze jak również archiwalne dokumenty

dotyczące organizacji i funkcjonowania organów bezpieczeństwa publicznego.

W rozdziale drugim pracy Autor podjął próbę opisania – w oparciu o wskazane dostępne dane

– rozmiarów przestępczości śledczej funkcjonariuszy ówczesnego aparatu bezpieczeństwa

publicznego w badanym okresie oraz przestrzenno-czasowego rozmieszczenia tego zjawiska.

Ścisły związek zjawiska przestępczości śledczej w ujęciu przyjętym w tej pracy z

funkcjonowaniem organów bezpieczeństwa publicznego skłonił Autora do syntetycznego

przedstawienia genezy i ewolucji tych organów w początkach Polski Ludowej, ich relacji z

rządzącą wówczas partią polityczną oraz głównych kierunków ich działania i środowisk,

wobec których działania te były podejmowane. Wskazano tutaj na narodowościowe,

społeczne, ekonomiczne i polityczne kryteria kierowania represji wobec określonych grup

społecznych i środowisk. Te kwestie zawiera trzeci rozdział recenzowanej pracy.

Z kolei równie ścisły związek przestępstwa śledczego (wskazany w jego definicji) z

postępowaniem karnym przygotowawczym, bądź ze sprawą operacyjną prowadzoną przez

organ bezpieczeństwa publicznego przemawiał za opisaniem – w rozdziale czwartym pracy –

procesowej i operacyjnej działalności organów bezpieczeństwa publicznego na tle regulacji

karnomaterialnych oraz procesowych, które stanowiły jej prawne podstawy. W zakresie prawa

karnego materialnego przedstawiono akty prawne zawierające określenie typów czynów

zabronionych będących w polu zainteresowania organów bezpieczeństwa publicznego. Gdy

chodzi o prawo karne procesowe analizie poddano regulacje dotyczące uprawnień organów

bezpieczeństwa publicznego do prowadzenia postępowań przygotowawczych oraz działań

operacyjnych, dokonywania tych czynności dowodowych, w trakcie których dochodziło do

przestępczego wymuszania informacji i oświadczeń oraz pozbawiania wolności osób

będących następnie pokrzywdzonymi w wyniku przestępstw śledczych. Co ważne, Autor

omawia nie tylko akty rangi ustawowej, ale także wewnątrzresortowe prawo zawarte w

odpowiednich instrukcjach i okólnikach odnoszących się do zagadnień karnoprocesowych i

operacyjnych. Autor trafnie zwraca uwagę na kryminogenne czynniki przestępczości śledczej

tkwiące w takich elementach jak przesycona ideologią wykładnia przepisów prawa karnego

materialnego, ograniczenie nadzoru i kontroli nad postępowaniami prowadzonymi przez

organy bezpieczeństwa publicznego, kwestia uprawnień do stosowania tymczasowego

aresztowania, czy kwestia wpływu regulacji wewnątrzresortowych na stosowanie prawa

powszechnie obowiązującego.

Rozdział piąty pracy poświęcony jest opisowi tytułowego czynu przestępczego polegającego

na wymuszeniu zeznań, informacji oraz oświadczeń w toku postępowań przygotowawczych

4

bądź czynności operacyjnych prowadzonych przez organy bezpieczeństwa publicznego w

okresie objętym badaniem. Słusznie Autor wiąże ten opis z dotychczasowym stanem wiedzy

na temat pojęcia tortur oraz okrutnego, nieludzkiego i poniżającego traktowania człowieka,

które to zagadnienia pozostają w kontekście problematyki praw człowieka. Problem tortur i

nieludzkiego traktowania człowieka w toku działalności organów państwowych

przedstawiony został w ujęciu historycznym, prawnomiędzynarodowym i konstytucyjnym.

Analiza obejmuje zarówno pojęcie tortur fizycznych jak i psychicznych. Definicje

normatywne w aktach prawa międzynarodowego oraz ustalenia różnych nauk zajmujących się

tym problemem stanowią tło dla przedstawienia przestępczych zachowań śledczych

funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa publicznego. Te ostatnie przedstawiono opisowo

oraz tabelarycznie, co stanowi przejrzystą i dobrą metodę prezentacji wyników badań

aktowych. Jest to bardzo szczegółowa i dokładna prezentacja obrazująca różnorodność

przestępczych metod stanowiących tortury fizyczne i psychiczne. Pozwala ona na

wyprowadzenie określonych wniosków odnośnie do metod dominujących. Autor podejmuje

też próbę wyjaśnienia pewnych różnic w wynikach badań określonych zbiorów badawczych,

czy też brak stwierdzenia przypadków stosowania niektórych metod. Zwraca także uwagę na

problem „skuteczności” tortur.

W rozdziale piątym pomieszczony został również fragment poświęcony pokrzywdzonym

przestępstwami śledczymi. Tu Autor stwierdza, że na przeprowadzenie wnikliwych badań

wiktymologicznych w sensie badania leżących po stronie pokrzywdzonych przyczyn, dla

których zastosowano wobec nich niedozwolone metody śledcze nie pozwala charakter

materiału badawczego. Ogranicza się zatem do ustalenia przyczyn, dla których pokrzywdzeni

znaleźli się w ogóle w polu zainteresowania organów bezpieczeństwa publicznego, co

koreluje z opisanymi wcześniej kierunkami działań tych organów. Badania odzwierciedlają

istnienie związku przyczynowego między głównymi kierunkami działań organów

bezpieczeństwa a kategoriami pokrzywdzonych. Autor analizuje to kompleksowo,

wyjaśniając np. mały udział przedstawicieli Kościoła katolickiego wśród pokrzywdzonych w

sytuacji, gdy to Kościół ten był jednym z głównych kierunków działań organów

bezpieczeństwa.

Wartościowe poznawczo jest to, że w prezentacji wyników badań dotyczących istoty

przestępczego wymuszania zeznań Autor nie ogranicza się do strony przedmiotowej badanych

zachowań, ale uwzględnia także element subiektywny. Posługuje się w tej kwestii podziałem

kryminologicznym kategorii oprawców stosujących tortury śledcze oraz kategoryzacją

przyczyn takich zachowań. Ustalony na tej podstawie (wypracowanej w nauce kryminologii)

5

procentowy udział określonych elementów subiektywnych i zbiór cech charakteryzujących

określone kategorie sprawców tortur ma istotne znaczenie poznawcze.

Szerzej sprawcom przestępstw śledczych poświęcony jest odrębny rozdział (szósty) tej pracy.

Analizie poddano dane osobowe (wiek, płeć, obywatelstwo, narodowość, wyznanie,

pochodzenie społeczne, wykształcenie, zawód, stan rodziny, majątek, przynależność partyjna,

losy w okresie okupacji), dane dotyczące przebiegu służby w organach bezpieczeństwa,

wreszcie – dane dotyczące ewentualnych innych niż przestępstwa śledcze patologicznych

zachowań objętych badaniem sprawców. W tej ostatniej kategorii były nie tylko przestępstwa

(urzędnicze lub nieurzędnicze), ale także delikty dyscyplinarne, nadużywanie alkoholu,

awanturnictwo, pewne zachowania o zabarwieniu politycznym i inne, np. zbliżone do

dyscyplinarnych. Zbiorcze ustalenia dotyczące wspomnianych danych mają z pewnością

istotne znaczenie poznawcze. Dają też Autorowi podstawy do wyprowadzenia pewnych

wniosków, spójnych z innymi fragmentami pracy, np. co do obserwowanej faktycznej

tolerancji władz resortu bezpieczeństwa wobec patologicznych zachowań funkcjonariuszy, co

mogło mieć wpływ na popełnienie przestępstw śledczych i mogło też świadczyć o

przedłożeniu wartości skuteczności zwalczania wroga politycznego ponad wartość czystości

szeregów wewnętrznych.

Rozdział 7 pracy opisuje przeciwdziałanie przestępczości śledczej w pierwszej dekadzie

Polski Ludowej. Określenie: „przeciwdziałanie” Autor nieprzypadkowo ujmuje w cudzysłów,

ponieważ przedmiotem analizy jest odpowiedź na pytanie o zgodność pomiędzy

deklarowanymi zamiarami przeciwdziałania tego rodzaju przestępczości a faktyczną praktyką

ówczesnego resortu bezpieczeństwa publicznego oraz organów wymiaru sprawiedliwości.

Badaniem objęto zarówno zapobieganie, czyli profilaktykę jak i zwalczanie przestępczości

śledczej. Opisano działania legislacyjne, realizacyjno-represyjne i wykonawcze. Gdy chodzi o

sferę legislacyjną jej opis jest pełny, albowiem obejmuje nie tylko regulacje

materialnoprawne, ale również procesowe i ustrojowe. Z kolei gdy chodzi o działania

realizacyjno-represyjne o charakterze zasadniczo karnoprocesowym przedmiotem analizy

były postanowienia o umorzeniu postępowań przygotowawczych, czyli przyczyny umorzeń

oraz wyroki skazujące za przestępstwa śledcze a także inne przestępstwa popełniane przez

funkcjonariuszy ówczesnego aparatu bezpieczeństwa publicznego. W ramach badania

orzecznictwa zwrócono uwagę zarówno na kwalifikację prawną i jej podstawy jak i na

okoliczności wpływające na wymiar kary (łagodzące i obciążające), w tym te o charakterze

politycznym związane z dostrzeganymi u oskarżonych poglądami i postawami politycznymi

bądź inne o takim charakterze, łączone z przestępstwami śledczymi, a także te, które wiązały

6

się i dotyczyły pokrzywdzonych. Wniosek Autora o instrumentalnym i bardzo dowolnym

traktowaniu tych okoliczności wydaje się w pełni uzasadniony, podobnie jak i inne wnioski

zawarte w podsumowaniu tej partii pracy.

Problematyka wykonawcza obejmuje miejsce i sposób wykonywania orzeczonych za

przestępstwa śledcze kar wraz z instytucją warunkowego zwolnienia oraz opis działania w tej

sferze prawa łaski zarówno w wymiarze indywidualnym (ułaskawienie) jak i generalnym

(amnestia i abolicja generalna).

Podsumowanie prezentacji profilaktyki oraz zwalczania przestępczości śledczej w pierwszej

dekadzie Polski Ludowej zawiera bardzo zobiektywizowane, wyważone i ostrożne wnioski

Autora, co świadczy o jego dojrzałości badawczej.

Późniejsze ściganie sprawców przestępstw śledczych po 1954 roku zostało w oczywisty

sposób podzielone na okres przed i po 1991 roku i opisane w rozdziale 8 recenzowanej pracy.

Generalny wniosek Autora odnośnie do de facto fasadowego i wizerunkowego charakteru

działań podejmowanych wobec przestępstw śledczych i ich sprawców w okresie PRL wydaje

się uzasadniony w świetle opisanych ograniczeń w ściganiu tych przestępstw w tamtym

okresie. Gdy chodzi o okres późniejszy praca zawiera kompleksowy opis stworzonych

wówczas regulacji karnomaterialnych umożliwiających ich ściganie zwłaszcza instytucji

zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni stalinowskich i komunistycznych czy wyłączenia

przepisów amnestyjnych i abolicyjnych a także zwraca uwagę na obiektywne przeszkody

faktyczne w szczególności te związane z upływem coraz dłuższego już okresu czasu od

popełnienia czynów oraz śmiercią sprawców.

Ostatni, dziewiąty rozdział pracy zawiera analizę teoretycznego problemu wzajemnej relacji

między pojęciem przestępstwa śledczego w znaczeniu przyjętym przez Autora w

recenzowanej rozprawie a pojęciami przestępstwa państwowego i przestępstwa politycznego

wypracowanymi w naukach prawnych, także w kryminologii. W świetle rzetelnie

zrelacjonowanego dorobku nauki w kwestiach definiujących i charakteryzujących pojęcia

przestępstwa państwowego oraz przestępstwa politycznego wnioski Autora kwalifikujące

przestępstwo śledcze w rozumieniu przyjętym w tej pracy do kategorii przestępstw

państwowych oraz uzależnienie zakwalifikowania przestępstwa śledczego do kategorii

przestępstw politycznych od akceptacji określonej koncepcji przestępstwa politycznego

wydają się uzasadnione.

We wstępie do recenzowanej pracy Autor zaznacza, że główną jej warstwą jest warstwa

kryminologiczna. Odpowiada to prawdzie. Nie oznacza to wszakże, że warstwa

kryminologiczna ma w tej pracy jakościową przewagę nad warstwą dogmatyczną. Gdy chodzi

7

o tą ostatnią, klasyczny dogmatyk mógłby może utyskiwać nad niedostatecznie pogłębioną

analizą dogmatyczną prezentowanych w pracy typizacji przestępstw ściganych ówcześnie

przez organy bezpieczeństwa publicznego, czy też zasad odpowiedzialności za te

przestępstwa. Pod tym względem dokładniejsza wydaje się analiza instrumentów prawnych

służących obecnie ściganiu sprawców przestępstw śledczych z tamtego okresu. Ze swej

strony nie widzę jednak podstaw do stawiania Autorowi zarzutów niepogłębionej analizy w

warstwie dogmatycznoprawnej. Celem pracy była bowiem kryminologiczna charakterystyka

zjawiska tzw. przestępczości śledczej mającej miejsce w związku z nadużywaniem prawa

karnego do represji politycznych w pierwszej dekadzie Polski Ludowej. Tło prawne tego

zjawiska zostało przedstawione kompleksowo i na poziomie szczegółowości, który dla celów

tej pracy wydaje się wystarczający. Należy pamiętać, że to nie jest praca przede wszystkim o

prawie karnym pierwszych lat Polski Ludowej, lecz o patologiach mających miejsce przy

wykorzystywaniu tego prawa dla zwalczania rzeczywistych i wyimaginowanych

przeciwników politycznych. Jedyne, czego mnie w tej pracy brakuje, to wyeksponowania

znaczącego udziału prawa amnestyjnego w systemie represyjnego prawa karnego tamtego

okresu. Nasilanie bowiem represyjnych regulacji prawnych i służące w istocie tym samym

celom łagodzenie ich skutków w ramach częstych amnestii tworzyło łącznie dobrze działający

i uzupełniający się system służący wiadomym celom politycznym. Można też było – przy

okazji omawiania współczesnej dyskusji o zakazie tortur śledczych – nieco szerzej

zrelacjonować poglądy dotyczące ewentualnego wykorzystania instytucji stanu wyższej

konieczności dla usprawiedliwienia takich praktyk w pewnych ekstremalnie dramatycznych

sytuacjach . Mam wszakże świadomość ,że ta uwaga jest subiektywna , albowiem wynika ona

z moich zainteresowań badawczych , poza tym ta problematyka jest eksponowana raczej w

literaturze niemieckiej , w polskiej na razie nie cieszy się zainteresowaniem . Dlatego uwagi

tej nie traktuję w kategoriach zarzutu .

Warsztat naukowy odzwierciedlony w recenzowanej rozprawie doktorskiej zasługuje na

wysoką ocenę. Dotyczy to w szczególności metodologii i zakresu badań empirycznych w

dominującej warstwie kryminologicznej. Bardzo rozległe też są w tej pracy badania stanu

normatywnego znacznie wykraczające poza obszar prawa karnego materialnego. Praca

cechuje się dużą samodzielnością ocen a wnioski z badań wysuwane są ostrożnie, w sposób

wyważony i z reguły są dobrze uzasadniane. W pracy nie dostrzega się żadnych

nieuzasadnionych spekulacji w tych kwestiach, w których wyniki badań nie pozwalają na

wysunięcie i uzasadnienie określonych wniosków. Autor, co już podkreślałem, zachowuje

obiektywizm badawczy. Swoje myśli formułuje w sposób ujawniający sporą erudycję.