Niematerialne dziedzictwo kulturowe Pomorza Wschodniego – stan zachowania,

dokumentacja, problemy badawcze

Anna Kwaśniewska, Katarzyna Kulikowska

Zmiany na Pomorzu Wschodnim po 1945 roku

Ziemie „stare”• zachowana ciągłość osadnicza i kulturowa,• zdecydowaną większość stanowi ludność autochtoniczna: Kaszubi,

Kociewiacy, Borowiacy,• wyjazd niedużej grupy ludność niemieckiej, napływ osadników z

różnych regionów,• migracje Kaszubów na pobliskie przygraniczne tereny ZZ i P –

rozszerzenie terytorium etnicznego.Po 1990 r.:• proces ożywienia etnicznego,• symboliczne zaznaczanie trwania i obecności – pomniki, obeliski,

tablice upamiętniające,• zainteresowanie językiem – podniesienie kaszubszczyzny do rangi

języka regionalnego,• zainteresowanie muzyką i folklorem muzycznym.

Ziemie „nowe”• wysiedlenie ludności niemieckiej i autochtonicznej

(Słowińcy),• napływ osadników z różnych regionów Polski, Kresów

Wschodnich, Ukraińców przesiedlonych w ramach akcji Wisła w 1947 r.,

• przerwana ciągłość osadnicza i kulturowa,• dezintegracja,• budowanie „nowego społeczeństwa”.Po 1990 r.:• poszukiwanie i (re)konstrukcja tożsamości,• „odkrycie” i akceptacja dziedzictwa poniemieckiego,• wymyślanie tradycji.

Badania NDK Pomorza – charakterystyka

pierwsze badania prowadzone na dużym i zróżnicowanym kulturowo obszarze, grant MNiSW w ramach NPRH, obszar badań: 16 powiatów województwa pomorskiego i część ościennych – tucholskiego oraz świeckiego, planowany czas trwania badań: lata 2013-2016, zespół badawczy: 8 osób – głównie pracownicy merytoryczni pomorskich muzeów, pracownicy uczelni (UG, UAM), metody badawcze: wywiady kwestionariuszowe, wywiady pogłębione, obserwacja uczestnicząca, siatka badawcza: podział na powiaty, gminy, miejscowości, organizacja badań: badania indywidualne, obozy badawcze z udziałem studentów etnologii UG .

Cele badań NDK:

identyfikacja,

dokumentacja,

analiza i naukowe opracowanie istniejących przejawów niematerialnego dziedzictwa kulturowego Pomorza,

refleksja na procesem przemian, porzucania, ale też trwania niektórych elementów dziedzictwa,

przedstawienie wyników w formie opracowań – katalog i monografia,

wskazanie ginących, zagrożonych przejawów niematerialnego dziedzictwa kulturowego Pomorza.

Harmonogram dotychczasowych badań

2013 rok – badania pilotażowe:

• 265 obszernych wywiadów kwestionariuszowych,

• 140 miejscowości objęto badaniami,

• ewaluacja.

2014 rok:

• kontynuacja badań,

• skrócenie kwestionariusza głównego,

• autorskie kwestionariusze tematyczne.

Zagadnienia i tematy badań

1. Tradycje i przekazy ustne; opowieści, legendy, pamięć zbiorowa.2. Żarty, dowcipy, pozdrowienia, przezwiska, żartobliwe opowieści omieszkańcach.3. Zespoły folklorystyczne, chóry, kapele, orkiestry, stowarzyszenia,organizacje.4. Zwyczaje i obrzędy doroczne.5. Zwyczaje rodzinne.6. Zwyczaje religijne i miejsca kultu.7. Umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym.8. Przestrzeń kulturowa; kamienie, drzewa, cmentarze, opowieści znimi związane, toponimia.9. Wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata.

Wstępne wyniki badań NDK Pomorza

Ziemie „stare”

• Folklor słowny, czyli legendy, opowiadania związane z miejscowościami znane są głównie z publikacji, a nie przekazu międzypokoleniowego;

• Powszechne znane i używane są przezwiska nadawane „swoim”; przezwiska nadawane „obcym” są znane, ale obecnie używane sporadycznie, np. „Bose Antki”, „Scyzoryki”, „Ukraińcy”, „Niemcy”;

• Zwyczaje doroczne:

w wielu miejscowościach na Kaszubach funkcjonują zespoły kolędnicze (powiat kartuski, pucki, część kościerskiego i chojnickiego), Kociewie – zespoły funkcjonują sporadycznie (zachowała się pamięć);

ginące zwyczaje;

psoty noworoczne;

dyngus „suchy” i „mokry”;

• Zwyczaje rodzinne

„polterabend” – coraz okazalszy (nierzadko tydzień przed weselem, muzyka, poczęstunek „małe wesele”);

stawianie bram – powszechne;

zwyczaj przychodzenia przebierańców na wesela – zanika;

„pusta noc” – praktykowana rzadko i w skróconej formie;

• Zwyczaje religijne i miejsca kultu

bogata sfera praktyk związanych z religią (święcenia ziół, kredy, wody);

nabożeństwa majowe – powszechne;

Kaszuby – etnicyzacja religii;

Wstępne wyniki badań – cd.

Ziemie „nowe” niematerialne dziedzictwo kulturowe ma charakter :

• wyspowy i mozaikowy, • zależy od pochodzenia regionalnego, narodowego i wielkości

grupy.

Folklor słowny ,czyli legendy, opowiadania związane z miejscowościami słabo znane za wyjątkiem Smołdzina, Gardny i okolic;• dość powszechny wątek zakopanych skarbów i ich poszukiwania

przez dawnych właścicieli (przyjechali i kopali w ogrodzie, pod drzewem);

• wymyślanie legend, opowieści – konkursy na legendy, opowieści;• przezwiska nadawane „obcym” są znane, ale obecnie używane

rzadko; używa się nazwisk;

Zwyczaje religijne i miejsca kultu

• mniejsze niż na ziemiach „starych” znaczenie praktyk religijnych; mniejszy autorytet i większa krytyka księży;

• mniej kapliczek, krzyży – wyjątek Kosznajderii, gdzie zachowały się kapliczki niemieckich i polskich katolików;

• mniejszy udział w pielgrzymkach.

Przestrzeń kulturowa

• wiedza o dawnych cmentarzach – duża część z nich została zniszczona, niektóre uporządkowano i ogrodzono;

• przenoszenie resztek nagrobków poniemieckich w pobliże kościołów;

• osobliwe drzewa i głazy oraz legendy z nimi związane występują sporadycznie;

Zwyczaje rodzinne• polterabend – mniej popularny, niż na ziemiach „starych”;• stawianie bram weselnych – powszechne;• przychodzenie przebierańców na wesela – rzadkie;• „puste noce” – praktykowane sporadycznie – w miejscowościach

zamieszkałych przez ludność kaszubską (pow. lęborski, gm. Cewice).

Umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym• żywa tradycja haftu: kaszubskiego, a także mniej ukraińskiego (pow.

chojnicki, słupski, lęborski);• główne ośrodki haftu kaszubskiego znajdują się obecnie poza

Kaszubami – Tuchola, Człuchów, Słupsk;• pisanie ikon – w miejscowościach zamieszkałych przez Ukraińców;• inne rzemiosła w stanie szczątkowym.

➢ Wiedza ludowa

• meteorologia ludowa – rzadko, tylko w starszym pokoleniu

• wiara w uroki – rzadko deklarowana

Porozumienie dotyczące dokumentowania, badania i upowszechniania wiedzy o NDK

W dniu 9 października 2014 r. Marszałek Województwa Pomorskiego – Mieczysław Struk, Rektor Uniwersytetu Gdańskiego – prof. dr hab. Bernard Lammek, Dyrektor Muzeum Narodowego w Gdańsku – Wojciech Bonisławski i Prezes Instytutu Kaszubskiego –Józef Borzyszkowski podpisali w Muzeum Narodowym w Gdańsku list intencyjny w sprawie współpracy w zakresie dokumentowania i badania niematerialnego dziedzictwa kulturowego Pomorza oraz upowszechniania wiedzy o nim.

Sygnatariusze listu intencyjnego zobowiązali się między innymi do:

• zainicjowania i zrealizowania szerokiego programu badań nad

niematerialnym dziedzictwem kulturowym Pomorza;

• utworzenia stałego i nieustannie uzupełnianego oraz rozwijanego

archiwum niematerialnego dziedzictwa kulturowego Pomorza w

oparciu o przeprowadzone badania oraz już posiadane zasoby

wiedzy;

• inspirowania i wspólnego realizowania różnorodnych projektów,

mających na celu upowszechnianie wiedzy oraz rozwijanie

kulturowych praktyk, służących popularyzacji niematerialnego

dziedzictwa kulturowego Pomorza;

• wspierania lokalnych i środowiskowych inicjatyw oraz

przedsięwzięć, mających na celu odnowę, rewitalizację, adaptację

oraz popularyzację niematerialnego dziedzictwa kulturowego

Pomorza;

• popularyzowania niematerialnego dziedzictwa kulturowego

Pomorza w Polsce i poza jej granicami.

Działania związane z niematerialnym dziedzictwem kulturowym – dylematy, wyzwania, pytania

Niematerialne dziedzictwo kulturowe i tradycja

Zmiany, jakie zaszły w podejściu nauk humanistycznych do tematu dziedzictwa i tradycji, bardzo dobrze ilustruje wypowiedź Jerzego Szackiego zawarta we wstępie do II wydania jego książki Tradycja (pierwsze wydanie – 1971, drugie – 2011):

Nadal uważam swoje odróżnienia za nadzwyczaj ważne, chociaż do sformułowanych przeze mnie definicji

dziedzictwa i tradycji wprowadziłbym dziś najpewniej korekty, mające na celu mocniejsze niż kiedyś

podkreślenie, że tradycja jest nie tyle, jak pisałem, wartościowaną pod określonym kątem c z ę ś c i ą

„obiektywnego”, jak chciałoby mi się przed laty dość niezręcznie powiedzieć, dziedzictwa grupy, ile tym,

co w oczach jej członków za dziedzictwo uchodzi niezależnie od stopnia swej „autentyczności”,

bezspornie dającego się ustalić co najwyżej przez niezbyt licznych i bez ochoty słuchanych ekspertów z

zakresu takich czy innych nauk historycznych. Jak mówi Pascal Boyer, przypuszczenie, że coś stało się

tradycją dlatego, że „zachowało się” w swej dawnej postaci, może być co najwyżej hipotezą (J. Szacki,

Tradycja, Kraków 2011, s. 19).

NDK i zmiana kulturowa

Jerzy Szacki: Złudną jest wiara w możliwość dochowania in totowierności „ojcom”, ponieważ wymagałoby ono czegośniemożliwego: życia w takim samym, jak oni świecie. Mniejsza o to,czy chodzić nam będzie o doktrynę religijną czy organizacjępolityczną, o narzędzie pracy czy element uzbrojenia, o bajkę czyobrzęd – każdy fakt kulturowy trwa o tyle, o ile się zmienia.Transmisja jest metamorfozą (J. Szacki, Tradycja…, s. 118).

• Jak więc chronić, badać, dokumentować, wystawiać coś, co jestzmienne i dynamiczne a na dodatek zależy od uznania grupy? Czynależy przyjąć za wzór pierwotną wersję np. jakiegoś obrzędu?Gdyby tak było – jak określić, co jest pierwotne? Czy chodzi o to, coopisano na przełomie XIX i XX wieku? Dlaczego jakiś moment miałbybyć dla nas ważniejszy od innych?

NDK i koncepcja tradycji wynalezionej

• Eric Hobsbawm zwrócił uwagę na to, że niektóre tradycje uważanesą za prastare, mają bardzo niedawny rodowód, mało tego – żeczasem rodowód ten jest zmyślony.

• Termin „tradycje wymyślone” obejmuje zarówno te tradycje, którezostały zbudowane od podstaw i wprowadzone w życie w sposóboficjalny, jak i te, których genealogia nie jest tak łatwa doprześledzenia.

„Tradycja wymyślona” oznacza zatem zespół działań o charakterze rytualnym lub symbolicznym,rządzonych zazwyczaj przez jawnie bądź milcząco przyjęte reguły; działania te mająwpajać ludziom pewnewartości i normy zachowania przez ciągłe repetycje – co siłą rzeczy sugeruje kontynuowanie przeszłości.W istocie tam, gdzie to możliwe, działania dążą zwykle do ustanowienia więzi z odpowiadającym imczasem minionym. (…) osobliwość „wymyślonych” tradycji – o ile odwołują się one do historii – polega natym, że ich związek z przeszłością jest w dużej mierze sztucznie wytwarzany. Tradycje te, najkrócejmówiąc, odpowiadają na nowe sytuacje w taki sposób, że przybierają formę nawiązania do sytuacjidawnych albo ustanawiają swą własną przeszłość przez jak gdyby „obowiązkowe” powtarzanie (E.Hobsbawm, Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji, w: E. Hobsbawm, T. Ranger (red.), Tradycjawynaleziona, Kraków 2008, s. 10).

Kiedy najczęściej mamy do czynienia z wymyślaniem tradycji?

• gdy dochodzi do intensywnych przemian społeczeństwa, którepodważają wzory społeczne, którym odpowiadały wcześniejszetradycje,

• gdy dawne tradycje przestają być wystarczająco elastyczne.

„Wymyślanie tradycji” jest tak samo możliwe w społeczeństwachtradycyjnych, jak i nowoczesnych (E. Hobsbawm, Wprowadzenie…,s. 13).

3 typy wymyślonych tradycji:• wzmacniające poczucia identyfikacji z grupą, symbolizujące jedność

wewnętrzną grupy (dominuje),• umacniające i legitymizujące instytucje i władzę,• wpajające wierzenia, wartości i sposoby zachowania (E. Hobsbawm,

Wprowadzenie…, s. 17).

Jakie pożytki płyną z badania tradycji wymyślonych?

Wymyślone tradycje:

• to symptomy, wskaźniki problemów i przemian, które łatwiej dziękitemu zidentyfikować,

• pokazują, jaki mamy stosunek do przeszłości, historii – wszystkiewymyślone tradycje wykorzystują historię jako środek własnejlegitymizacji,

• mają ogromne znaczenie przy analizie narodów, nacjonalizmów,symboli narodowych (E. Hobsbawm, Wprowadzenie…, s. 20-21).

• Hobsbawm twierdził, iż nawet to, że pojawia się dążenie dozachowania tradycji, jest wskaźnikiem, że nastąpiło zerwanieciągłości przekazu (E. Hobsbawm, Wprowadzenie…, s. 16).

• Szacki odwołując się do koncepcji tradycji wynalezionej, uważał, że zidei tej wynika, iż o tym, czy coś uznaje się za tradycję, decydujespołeczna wiara, że tak było, a nie „prawda historyczna”, którąnajczęściej trudno określić, a czasem również – jeśli jednak zostanieokreślona – trudno zaakceptować i która staje się zarzewiemkolejnych dyskusji, które rodzić mogą następne nadinterpretacje (J.Szacki, Tradycja…, s. 20).

Przeszłość jako taka nie dostarcza żadnych wzorów jednoznacznych i tak samo godnych naśladowania dlakażdego, ktokolwiek wzorów szuka. Jako t r a d y c j a (lub raczej t r a d y c j e , gdyż liczba pojedynczarzadko ma zastosowanie) zostaje dopiero „wynaleziona” w rezultacie skomplikowanych procesówzapamiętywania i zapominania, wybierania i odrzucania, afirmowania i negowania, a nawet po prostuzmyślania i ponawianych raz po raz prób ustanawiania – procesów, o których najwięcej do powiedzeniamają nie tyle znawcy tego, co i jak rzeczywiście było, ile badacze współczesnego społeczeństwa, jegoulegającej nieustannym zmianom kultury i polityki (J. Szacki, Tradycja…, s. 25).

Tradycja jest zatem pewną społeczną konstrukcją, która stale

podlega zmianom oraz nie jest „przeźroczysta” i niewinnaideologiczna (w tym politycznie). Nie jest „bezpośrednim”, a więcniezakłóconym przez inne czynniki przekazem minionych pokoleń,który został obiektywnie opisany lub przyjęty przez określone grupybędące „spadkobiercami” tradycji.

Rola etnologów?

• Co jest zatem rolą etnologów w działaniach związanych z niematerialnymdziedzictwem kulturowym? Czy mają dbać o zachowanie dziedzictwaniematerialnego w „pierwotnej” postaci, określać, „jak było naprawdę”,pozytywnie wartościować „wierne” odtwarzanie tradycji? A może powinni„tylko” badać procesy kreowania, wymyślania, odpominania iprzekazywania „tradycji”?

• M. in. Joanna Tokarska-Bakir, Małgorzata Szpakowska, Tomasz Rakowskiczy Maria Janion przypominali, że etnolog ma się wypowiadać nie ofaktach, a o ich głębokim, kulturowym sensie i znaczeniu.

• Ludwik Stomma pisał, że etnologa nie interesuje, jak to tam naprawdębyło, ale co było na tyle uwypuklające sens rzeczy, że zostało zapamiętane;co i w jakiej formie trafiło do świadomości i bagażu kulturowegonastępnych pokoleń (L. Stomma, Wzloty i upadki królów Francji sposobemantropologicznym wyłożone, Łódź 1991, s. 106-107).

Czy ochrona to „uśmiercanie”?

Lech Mróz: Rozumiem, że skoro chroni się kulturę narodową, to tworzy sięodpowiedni rejestr, zapisuje się, że – na przykład – w kulturze polskiej trzebachronić obrazy Matejki, kościoły romańskie, że na Huculszczyźnie trzeba chronićdrewniane cerkwie (…). Jednak z ochroną kultury niematerialnej sprawa jesttrudniejsza. Słowo jest płynne, słowo jest nienamacalne, łatwo je zmienić. Azatem tworzenie listy – spisu obrzędów, zwyczajów, dokładne ich skatalogowaniei opisanie – jest właściwie w jakimś sensie uśmierceniem czegoś, co jestdynamiczne, a co nagle chcemy zatrzymać, jakbyśmy zatrzymywali czas.Zatrzymujemy czas decydując, co należy chronić i co nie powinno ewaluować,gdyż jak się będzie zmieniało, to nasza lista nie ma większego sensu, bo mymamy zachować to w takiej wzorcowej, zatrzymanej w czasie postaci (L. Mróz, S.Pawluk, Pytania, refleksje, wątpliwości. Rozmowa o ochronie niematerialnegodziedzictwa kultury, w: K. Braun, Niematerialne dziedzictwo kulturowe, Warszawa-Węgorzewo 2013, s. 188).

• Czy Lech Mróz ma rację? A może to niepotrzebna komplikacja tego,co jednak jasne, proste, określone?

Dziedzictwo niematerialne a wieś

• Ciągle pokutuje przekonanie, że dziedzictwo niematerialne mapochodzenie wyłącznie lub przede wszystkim ludowe. A co za tymidzie – trzeba je dokumentować na wsi. Jednak różnice kulturowemiędzy miastem a wsią zatarły się wiele dziesięcioleci temu. ..

• Czy lokując główny trzon działań związanych z niematerialnymdziedzictwem kulturowym na wsi nie realizujemy wciążprzeświadczeń zaczerpniętych z niemal mitycznego przełomu XIX iXX wieku? Często tak jak wtedy uznajemy, że to „lud wiejski”zachował pamięć tego co dawne, lokalne, wartościowe. Z tym że oddawna nie ma już „ludu wiejskiego”…

• A jak powinna wyglądać ochrona niematerialnego dziedzictwakulturowego miast? I czy w ogóle rozgraniczenie miasto – wieś majakikolwiek sens w przypadku omawianej kategorii?

Dziedzictwo niematerialne a globalizacja i unifikacja

• Często przeciwstawia się dziedzictwo, tradycję globalizacji iunifikacji. Jednak w naukach społecznych pojęcie globalizacji jestzastępowane przez termin glokalizacja, oddający w swym znaczeniuidee dwustronnych wpływów tego, co globalne i lokalne.

• Nie można traktować użytkowników kultury jako biernych,bezwolnych i nietwórczych. Ci użytkownicy kultury – czyli my –przejmują/przejmujemy z innych kultur to, co uważamy za ważne,co ułatwia nam funkcjonowanie, co uznajemy za „odpowiednie”,„dobre”, „ładne” etc.

• Warto pamiętać, że chyba nikt obecnie nie pozbawia poprzez jakieśszczególne naciski kulturowe społeczności żyjących w Polsceelementów dziedzictwa – co najwyżej wyrzekają się one ich same,bo uznają, że nie są im potrzebne…

Niematerialne dziedzictwo kulturowe a zapominanie

• Co z tymi elementami kultury, które zostały zapomniane? Czy należyje „odpominać”, przywracać społeczności? A może to, że zostałyzapomniane świadczy po prostu o tym, że nie są już potrzebne,straciły swe funkcje i znaczenie dla społeczności?

• Czy w tej sytuacji powinniśmy tylko dopilnować, aby takieodchodzące w przeszłość elementy kultury zostałyzdokumentowane? Czy starania o to, by trwały jako żywe elementywbrew woli społeczności, to nadużycie?

• Czy gdy zapewnimy celowe wsparcie dla określonego działaniakulturalnego i dzięki temu doprowadzimy do jego wzmocnienia,odrodzenia – wciąż będziemy mogli to działanie uznać zadziedzictwo?

• A co jeśli dziedzictwo niematerialne nie łączy, a dzieli?

Rola muzeów etnograficznych

• Interesującą kwestią wydaje się być także rola muzeów, w tymmuzeów etnograficznych, w dokumentowaniu niematerialnegodziedzictwa kulturowego. Anna Nadolska-Styczyńska dziwiła się, żeproblem niematerialnego dziedzictwa kulturowego traktuje się tak,jakby był nowością – a nie tematem, którym od dziesięciolecimuzea etnograficzne się zajmowały (A. Nadolska-Styczyńska, Pośródzabytków z odległych stron. Muzealnicy i polskie etnograficznekolekcje pozaeuropejskie, Toruń 2011, s. 46). Warto jednak spytać:

w jakim stopniu muzea zajmowały się tym tematem?

z jakimi efektami?

czy tego rodzaju dziedzictwo jest przedstawiane na ekspozycjachmuzealnych?

czy jest „czytelne” dla zwiedzających muzea?

Kontekst pomorski – kolejne tematy do dyskusji

Te wszystkie pytania, wątpliwości bez trudu dadzą się przełożyć nakontekst pomorski. Mając na uwadze wcześniej zasygnalizowaneproblemy, możemy więc pytać np. o takie elementy kultury, jak(celowo dobieram tu zagadnienia z różnych obszarów i poziomówogólności):

• język kaszubski,

• haft kaszubski (oraz inne pomorskie hafty),

• kaszubski strój świetlicowy,

• obrzędowość na Pomorzu,

• pomorskie dziedzictwo muzyczne,

• pomorskie sztuki widowiskowe i ich związki z obrzędowością,

• Dzień Jedności Kaszubów,

• Morską Pielgrzymkę Rybaków,

• zażywanie tabaki etc.

• Jak na Pomorzu przebiegają procesy „odpominania”, odtwarzania,kreowania, wymyślania i kontynuowania tradycji, niematerialnegodziedzictwa kulturowego?

• Jakie instytucje uczestniczą w tych procesach? Rodzina, grupasąsiedzka, społeczność lokalna, szkoły, domy kultury, muzea,stowarzyszenia, kościół, organizacje etniczne, media? Jaka jest ichrola?

• Jaki wpływ na te procesy mają takie zjawiska, jak: wkraczanie sfery publicznej w to, co kiedyś było sferą prywatną,

domową, a więc instytucjonalizowanie działalności kulturalnej, desakralizacja, zmiany technologiczne; zjawisko etnicyzacji, które można obserwować na Pomorzu, polityka różnicy, potrzeba kreowania regionalnych i lokalnych produktów

marketingowych i turystycznych, lokalne rywalizacje kulturowe – zarówno te historyczne, jak i

współczesne?

• Czy – biorąc pod uwagę również przemiany, jakie dokonały się naPomorzu w ciągu XX wieku – jesteśmy w stanie wskazać elementydziedzictwa kulturowego, które zgadzają się z zawartą w Konwencjidefinicją?

• O czyje dziedzictwo niematerialne chodzi? Warto o to pytać,pamiętając, że Pomorze zarówno historycznie, jak i współcześniejest terenem wielokulturowym.

• Reprezentujemy różne grupy: urzędników, badaczy, muzealników,regionalistów, animatorów kultury – czasem te różne funkcje pełniąte same osoby. Ale czy tym różnym funkcjom przyświecają te samecele? Albo inaczej: czy cele te są w tych grupach/zawodach taksamo rozumiane?