Stefan Czarnieckihetman polski

Stefan Czarniecki herbu Łodzia (ur. 1599 w Czarncy koło Włoszczowy, zm. 16 lutego 1665 w Sokołówce niedaleko Brodów na Ukrainie) - wybitny polski dowódca wojskowy; hetman polny koronny w 1665, wojewoda kijowski od 1664, wojewoda ruski od 1657, regimentarz od 1656, kasztelan kijowski od 1652.

PochodzenieNiewiele wiadomo o dzieciństwie i młodości Stefana

Czarnieckiego. Nawet data roczna jego urodzenia nie jest pewna, ponieważ nie zachowały się żadne dokumenty ją poświadczające. Najczęściej przyjmuje się rok 1599. Możliwe, ale mniej prawdopodobne, są lata późniejsze, aż do roku 1604. Urodził się w Czarncy koło Włoszczowy, pochodził ze średniozamożnej rodziny szlacheckiej, która miała stosunkowo niewiele dóbr dziedzicznych. Większość dzierżawionych przez nią ziem stanowiły królewszczyzny. Ponieważ jego ojciec starosta chęciński i żywiecki Krzysztof Czarniecki herbu Łodzia, miał z Krystyną Rzeszowską dziesięciu synów, nie był w stanie wszystkim zapewnić majątku i kariery. Dlatego czterech jego synów, m.in. Stefan, trafiło do zawodowej służby wojskowej (do lisowczyków). Józef Szymański w pracy „Szlakiem Braci Polskich” wspomina że dziad przyszłego hetmana był arianinem.

Wykształcenie i początki kariery wojskowej

Nie dysponował on najprawdopodobniej poważniejszym wykształceniem. Przez pierwszych kilkanaście lat służby wojskowej nie sprawował też żadnych funkcji, stąd wszelkie ustalenia dokonywane przez historyków, odnoszące się do tego okresu jego życia, mają charakter przypuszczeń. W wojsku polskim Czarniecki służył najprawdopodobniej od 1621. Zapewne brał udział w wojnie z Turcją w tymże roku, potem w odpieraniu najazdów tatarskich w kolejnych latach. Później walczył pod komendą Stanisława Koniecpolskiego w czasie kampanii szwedzkiej (1626-1629). Był wówczas towarzyszem w chorągwi kozackiej dowodzonej przez swego brata, Pawła. Właśnie pod okiem brata Stefan Czarniecki zdobył znaczącą część swych wojskowych kwalifikacji. Lata 1630-1632 spędził prawdopodobnie w służbie cesarskiej. Następnie uczestniczył w kampanii moskiewskiej lat 1632-1634, w której po raz pierwszy wystąpił w stopniu oficerskim, jako porucznik chorągwi kozackiej hetmana Marcina Kazanowskiego.

W kilka lat później otrzymał pierwszy własny list przypowiedni i został rotmistrzem chorągwi kozackiej. Jednocześnie pełnił fukcję porucznika hetmańskiej chorągwi husarskiej oraz sędziego wojskowego, a następnie oboźnego koronnego. Te dwie ostatnie funkcje stanowiły pierwszy istotny awans, wprowadzając Czarnieckiego w sprawy dotyczące całości wojska i stanowiąc odskocznię do dalszej kariery.

Brał później udział w licznych walkach z Kozakami i Tatarami głównie pod komendą Mikołaja Potockiego. Krytykowany po bitwie pod Kumejkami, w której dowodził hetmańską chorągwią husarską (jako jej porucznik), za zbytnią brawurę i doprowadzenie do poważnych strat jednostki.

Powstanie Chmielnickiego

Sławę i uznanie zdobył w walkach z Bohdanem Chmielnickim (1648-1655). Podczas bitwy pod Żółtymi Wodami dostał się do niewoli tatarskiej (prawdopodobnie w czasie rozstrzygającego starcia występował jako parlamentariusz strony polskiej i przebywał w obozie kozacko - tatarskim, gdzie go zatrzymano). Według niektórych informacji został wywieziony na Krym. Według innych danych niedługo po bitwie zbiegł z niewoli tatarskiej do twierdzy Kudak, po kapitulacji której stał się jeńcem kozackim.W 1649 r. został wykupiony z niewoli. Rok ten był początkiem jego szybkiej kariery wojskowej, którą w pewnej mierze zawdzięczał poparciu hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego (Czarniecki był najprawdopodobniej świadkiem ostatnich chwil syna hetmana - Stefana, zmarłego z ran w kilka dni po bitwie). Walczył później wielokrotnie z Kozakami i wojskami tatarskimi, odnosząc liczne rany i zdobywając dużą popularność wśród szlachty, zwłaszcza uchodźców z Ukrainy, co miało wpływ na uzyskanie przez niego w roku 1652 krzesła senatorskiego (kasztelan kijowski). Dał się poznać jako nieprzejednany wróg Kozaków. Odpowiedzialny za liczne i okrutne pacyfikacje ziem ukraińskich.

Kariera

Pochodzący ze średniej szlachty Czarniecki związał się blisko z dworem Jana Kazimierza, pozostając jego najbardziej zaufanym dowódcą. Był wybitnym dowódcą kawalerii, wypracowując i doprowadzając do doskonałości technikę wojny podjazdowej ("wojna szarpana"), głównie prowadzonej dzięki oddziałom partyzanckim. Był utalentowanym dowódcą taktycznym, jednak jego zdolności operacyjne były niekiedy negowane. Szczególnie kłopotliwe było dla niego organizowanie współdziałania tych broni w czasie bitwy. Jeżeli jednak - jak w bitwie nad Połonką - umiał znaleźć racjonalne zastosowanie dla jednostek piechoty, potrafił sprawnie rozstrzygnąć starcie zaskakującymi i efektownymi manewrami jazdy. Dowodzenie Czarnieckiego jednostkami jazdy nawiązywało do najlepszych tradycji staropolskiej sztuki wojennej. Generalnie jako wódz charakteryzował się zdecydowaniem i umiejętnością szybkiego podejmowania decyzji, lecz także skłonnością do ryzykanctwa i brawurą. Umiał w razie potrzeby utrzymywać żelazną dyscyplinę w podległych jednostkach, nie wahając się przed stosowaniem okrutnych kar.

Potop SzwedzkiW czasie potopu szwedzkiego (1655-1660) początkowo dowodził obroną Krakowa. W czasie oblężenia został ranny w policzek. Obronę prowadził aktywnie, nękając Szwedów wycieczkami. Nakładał kontrybucje na mieszczan krakowskich. Wobec braku posiłków kapitulował. Rozważał przejście na stronę Karola Gustawa, ale za namową królowej Ludwiki Marii Gonzagi, pozostał wierny Janowi Kazimierzowi. Z Krakowa wyszedł z wojskiem na warunkach honorowych.Czarniecki przybył do Głogówka, gdzie schronił się król, i doradzał mu ogłoszenie wojny wszystkich stanów, mając wiadomości o atakach na małe oddziały szwedzkie wywołanych przez grabieże i kontrybucje. Po powrocie króla ze Śląska objął dowództwo niezależnej dywizji i mianowany został regimentarzem.Wraz ze starostą spiskim Jerzym Lubomirskim dowodził w kampanii 1656. 1 lutego dywizja Czarnieckiego przekroczyła skutą lodem Wisłę, z marszu zajęła Sandomierz i ruszyła dalej na Puławy. 18 lutego Czarniecki poniósł porażkę pod Gołębiem. Bitwa spowodowała zmianę taktyki Czarnieckiego, który powrócił do prowadzenia wojny partyzanckiej (tzw. wojna szarpana), dzięki czemu nie przyjmując otwartej bitwy – stale nękał siły wroga. Do walki włączył też oddziały chłopskie, wydając uniwersały i grożąc szlachcie, która by się temu sprzeciwiała.

Na wieść o wojnie w Danii wojska Karola Gustawa opuściły Polskę i Prusy Królewskie, pozostawiając jedynie załogi w większych miastach. Pomimo zawarcia we wrześniu i listopadzie traktatów welawsko-bydgoskich Czarniecki udawał, że nic o nich nie wie i łupił nadal Nową Marchię.W latach 1658-1659 dowodził oddziałami polskimi w wyprawie armii sojuszniczej (brandenbursko-polsko-habsburskiej) do Danii przeciw wojskom szwedzkim Karola X Gustawa. Jego największymi osiągnięciami było zdobycie szturmem twierdzy Koldyngi i przeprawa jazdy na wyspę Als.23 lutego 1660 roku umarł król Karol X Gustaw, a 3 maja zawarto pokój w Oliwie kończący wojnę ze Szwecją.

Wojna polsko-rosyjska 1654-1667

Pomimo zawarcia unii w Hadziaczu w 1658 z hetmanem kozackim Iwanem Wyhowskim nie powiodła się próba stworzenia Rzeczypospolitej Trojga Narodów z Księstwem Ruskim, gdyż unia nie była respektowana przez żadną ze stron. Kozacy obalili Wyhowskiego i buławę hetmańską otrzymał Jerzy Chmielnicki. Na Ukrainę wkroczyła armia rosyjska Wasyla Szeremietiewa, a na Litwę armia Iwana Chowańskiego, którego powstrzymywał chorąży orszański Samuel Kmicic. Nieopłacone wojsko polskie zaczęło się w tym czasie burzyć, wkrótce podejmując bunt, który w czerwcu 1661 miał przerodzić się w Związek Święcony. Wojna polsko-rosyjska wybuchła z nową siłą.

Kampania litewska przeciw RosjiKról wysłał nowo mianowanego wojewodę ruskiego Stefana Czarnieckiego na pomoc wojskom Pawła Sapiehy przeciw oddziałom Chowańskiego na Litwie i Podlasiu. Strona polska miała do dyspozycji 11 tys. wojska i 7 dział, Rosjanie zaś: 22 tys. wojska i kilkakrotnie więcej artylerii. Do rozstrzygającej bitwy doszło pod Połonką, kilka dni po połączeniu się wojsk Rzeczypospolitej koło Słonima. Początkowo natarcie ze skrzydeł grzęzło w błocie, ale po przejściu przez bagna jazda polska nabrała impetu rozbijając jazdę odwodową Trubeckiego, a Chowański, bojąc się oskrzydlenia, przerzucił oddziały na lewe skrzydło przeciw Wojniłłowiczowi. Husaria rozbiła całe prawe skrzydło Rosjan i Chowański rozpoczął odwrót aż do Połocka, tracąc 13 tys. wojska. Następnie Czarniecki ruszył na Rosję, jednak został powstrzymany. Ostatecznie doszło do bitwy nad rzeką Basią, gdzie Rosjanie mieli czas, aby się okopać. Nadchodziła nowa armia Chowańskiego, a próba powstrzymania jej pod Druckiem przez Kmicica skończyłaby się klęską, gdyby nie odsiecz Czarnieckiego, którego wojska odrzuciły Chowańskiego do Połocka.

Kampania ukraińska

Kampanię przeciw Rosjanom prowadził także Lubomirski na Ukrainie – we wrześniu i październiku 1660 odniósł zwycięstwa pod Cudnowem i Słobodyszczem. Lubomirski był jednak coraz bardziej pochłonięty polityką wewnętrzną kraju i w styczniu 1661 król wysłał Czarnieckiego do tłumienia zamieszek kozackich. Wkrótce jednak wezwał go z powrotem na pomoc do Warszawy. W tym samym roku Czarniecki otrzymał dekret nominacyjny na urząd hetmana polnego koronnego, lecz bez daty i pieczęci, gdyż nadal żył Jerzy Sebastian Lubomirski. W październiku 1663 Czarniecki poprowadził ostatnią polską ofensywę na Ukrainę, mając na celu zrealizowanie królewskich planów: odzyskać Zadnieprze, przejść z Ukrainy Lewobrzeżnej na północ i po połączeniu się z wojskami litewskimi Sapiehy ruszyć na Moskwę, jednak nie udało się to. 26 lutego na Prawobrzeżnej Ukrainie rozgorzały ponownie walki polsko-kozackie co zmusiło wojska polskie do przerwania kampanii. Po tym, hetman przystępował jeszcze kilka razów do ataków na Ukrainę, ale finalnie nie był w stanie stłumić powstania kozackiego.

Okoliczności śmierci hetmanaDo wojewody dochodziły niepokojące wieści z Korony o banicji Lubomirskiego, zaś Jan Sobieski sięgnął po obiecaną mu buławę hetmańską. Sześć tygodni przed śmiercią, 2 stycznia 1665 roku Czarniecki przyjął buławę polną koronną, odebraną Lubomirskiemu. Zmarł w czasie podróży do Lwowa 16 lutego 1665 roku w Sokołówce koło Złoczowa od postrzału otrzymanego podczas tłumienia buntu w Stawiszczu (istnieje też hipoteza, że Czarniecki mógł zostać otruty, a znana wszystkim wizja śmierci hetmana przedstawiona przez Wespazjana Kochowskiego nie jest prawdziwa). Śmierć ta pokrzyżowała królewskie plany przeprowadzenia elekcji vivente rege przez króla, który już w styczniu odwołał Czarnieckiego z Ukrainy.Po wielkich uroczystościach pogrzebowych w Warszawie hetman pochowany został w rodzinnej wsi Czarnca koło Włoszczowy w kościele ufundowanym przez siebie samego.

Legenda

To była niedziela 15 lutego 1665 roku. Umierającego Hetmana złożono w noszach i na jego prośbę zabrano w podróż do Lwowa. Dookoła zimowa pora, wiatr sypał śnieg w zaspy. Nawet dziki zwierz nie wyszedłby ze swojej nory. Po drodze cały orszak zatrzymał się na noc w małej chałupie w Sokołówce. Wielkiego Hetmana ułożono w środku izby, natomiast dookoła niego czuwali jego bliscy. Na prośbę bohatera wprowadzono do izby jego najwierniejszego towarzysza – białego rumaka. Koń schylił łeb nad konającym panem, tak jakby rozumiał co się ma wydarzyć. Podawano mu owies – on nie chciał jeść, dawano wody – on bił nogami w ziemię. Po spowiedzi Hetman zasnął. Poniedziałkowym rankiem już się nie obudził. Wkrótce po śmierci Hetmana skonał jego wierny rumak, towarzysz wielu zwycięskich wypraw.Ludzie z Czarncy powiadają, że co roku, 16 lutego, słychać na okolicznych łąkach galop konia, który nadal czuwa nad swoim panem.

Czarniecki a hymn polski"JAK CZARNIECKI DO POZNANIA, PO SZWEDZKIM ZABORZE"

Mowa oczywiście o potopie szwedzkim, czyli wojnie polsko-szwedzkiej (w czasie II wojny północnej), która toczyła się w latach 1655-1660. W czasie działań zbrojnych zasłynął m.in. polski szlachcic Stefan Czarniecki, wybitny dowódca, który nękał Szwedów prowadząc z nimi walki podjazdowe. Był architektem wielu zwycięstw, zasłynął m.in. pokonując nieprzyjaciela pod Warką w 1656 roku.W uznaniu zasług wojskowych został mianowany hetmanem polnym koronnym. Wcześniej pełnił m.in. funkcje starosty, kasztelana i wojewody.