Prawo prasoweKomentarz

Warszawa 2010

Prawo prasoweKomentarz

3. wydanie

Ewa Ferenc-Szydełko

Stan prawny na 1 czerwca 2010 r.

Wydawca: Magdalena Przek

Redaktor prowadzący: Joanna Cybulska

Opracowanie redakcyjne: Anna Tenerowicz

Skład, łamanie: Marta Krysińska-Kudlak

© Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2010

ISBN: 978-83-264-0439-93. wydanie

Wydane przez:Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.

Redakcja Książek01-231 Warszawa, ul. Płocka 5atel. (22) 535 80 00, (22) 535 82 00

31-156 Kraków, ul. Zacisze 7tel. (12) 630 46 00

e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl

www.wolterskluwer.plKsięgarnia internetowa www.profinfo.pl

5

SpiS treści

WYKAZ SKRÓTÓW .....................................................................................15Źródła prawa ...............................................................................................15Organy orzekające .......................................................................................16Czasopisma ..................................................................................................16

Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe ....................................17

Rozdział 1. PRZEPISY OGÓLNE ....................................................................17Art. 1 [Funkcje i cele prasy] .......................................................................17

1. Pojęcie wolności ....................................................................................182. Wolność prasy ........................................................................................193. Cenzura ..................................................................................................214. Ograniczenia wolności wypowiedzi prasowej ......................................235. Rzetelne informowanie ..........................................................................266. Jawność życia publicznego ....................................................................277. Kontrola i krytyka społeczna .................................................................288. Orzecznictwo .........................................................................................29

Art. 2 [Jednakowe traktowanie prasy] ........................................................311. Organy państwowe ................................................................................312. Stwarzanie warunków niezbędnych do wykonywania funkcji

i zadań prasy ..........................................................................................323. Umożliwienie działalności redakcjom dzienników i czasopism ...........334. Ochrona prawna zróżnicowanych programów, zakresu

tematycznego i prezentowanych postaw ...............................................34

6

Spis treści

Art. 3 [Zakaz ograniczania rozpowszechniania prasy] ..............................351. Zakaz ograniczania drukowania i rozpowszechniania publikacji

prasowych przyjętych do druku i rozpowszechniania ...........................362. Orzecznictwo .........................................................................................37

Art. 3a [Dostęp dziennikarzy do informacji publicznej] ..............................371. Zakres podmiotowy dostępu do informacji publicznej .........................382. Zakres przedmiotowy ............................................................................403. Ograniczenia dostępu do informacji publicznej ....................................444. Tryb pozyskiwania informacji ...............................................................465. Postępowanie w przypadku odmowy udzielenia informacji

publicznej ...............................................................................................486. Wątpliwości i pytania na tle ustawy ......................................................497. Orzecznictwo .........................................................................................51

Art. 4 [Obowiązek udzielenia informacji] ..................................................551. Przedsiębiorca i podmioty niezaliczone do sektora finansów

publicznych oraz niedziałające w celu osiągnięcia zysku .....................562. Odmowa udzielenia informacji .............................................................573. Skarga na odmowę udzielenia informacji..............................................594. Orzecznictwo .........................................................................................60

Art. 5 [Obywatelskie prawo udzielania informacji prasie] ........................661. Wolność udzielania informacji ..............................................................662. Prawo do krytyki ...................................................................................673. Uszczerbek lub zarzut z powodu udzielania informacji prasie .............674. Orzecznictwo .........................................................................................68

Art. 6 [Obowiązek odpowiedzi na krytykę] ...............................................681. Prawdziwe przedstawianie omawianych zjawisk ..................................692. Obowiązek udzielania odpowiedzi na krytykę ......................................693. Zakaz utrudniania zbierania materiałów krytycznych i tłumienia

krytyki ....................................................................................................714. Orzecznictwo .........................................................................................72

Art. 7 [Definicje terminów ustawy] ............................................................761. Definicja prasy .......................................................................................772. Definicja dziennika ................................................................................803. Definicja czasopisma .............................................................................814. Materiał prasowy ...................................................................................82

7

Spis treści

5. Dziennikarz ............................................................................................836. Redaktor.................................................................................................847. Redaktor naczelny .................................................................................848. Redakcja ................................................................................................859. Orzecznictwo .........................................................................................85

Art. 8 [Określenie wydawcy] .....................................................................861. Definicja wydawcy ................................................................................862. Nakładca ................................................................................................88

Art. 9 [Wyłączenia przedmiotowe z zakresu prawa prasowego] ...............89Wyłączenia z zakresu działania prawa prasowego ......................................89

Rozdział 2. PRAWA I OBOWIĄZKI DZIENNIKARZY .................................91Art. 10 [Obowiązki dziennikarzy] ................................................................91

1. Służba społeczeństwu i państwu ............................................................912. Etyka zawodowa dziennikarzy ..............................................................923. Zasady współżycia społecznego ............................................................944. Ogólna linia programowa pisma ............................................................945. Orzecznictwo .........................................................................................95

Art. 11 [Dziennikarskie prawo do informacji] .............................................961. Osoby upoważnione do udzielania informacji ......................................962. Umożliwienie dziennikarzom nawiązania kontaktu

z pracownikami ......................................................................................973. Rzecznik prasowy ..................................................................................974. Rzecznik Prasowy Rządu ......................................................................985. Orzecznictwo .......................................................................................100

Art. 12 [Staranność i rzetelność w działalności dziennikarskiej] ...............1001. Staranność i rzetelność przy zbieraniu i wykorzystywaniu

materiałów prasowych .........................................................................1012. Ochrona dóbr osobistych i interesów informatorów ...........................1063. Dbałość o poprawność języka polskiego i unikanie wulgaryzmów ....1084. Zakaz prowadzenia ukrytej działalności reklamowej ..........................1095. Orzecznictwo .......................................................................................110

Art. 13 [Ograniczenia wypowiedzi dziennikarskiej] ..................................1171. Zakaz wypowiadania opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu

sądowym przed wydaniem orzeczenia w I instancji ...........................118

8

Spis treści

2. Zakaz publikowania danych osobowych i wizerunku osób w związku z toczącym się postępowaniem przygotowawczym lub sądowym ........................................................................................118

3. Orzecznictwo .......................................................................................120Art. 14 [Autoryzacja i inne warunki publikacji wypowiedzi] ....................122

1. Wymóg zgody na publikację informacji utrwalonych za pomocą zapisów fonicznych i wizualnych ........................................................123

2. Autoryzacja wypowiedzi .....................................................................1243. Zastrzeżenie terminu i miejsca opublikowania wypowiedzi ...............1254. Zakaz uzależnienia udzielenia informacji od jej skomentowania .......1265. Zastrzeżenie publikacji informacji ze względu na tajemnicę

służbową lub zawodową ......................................................................1266. Publikacja informacji z prywatnej sfery życia ....................................1287. Orzecznictwo .......................................................................................130

Art. 15 [Tajemnica dziennikarska] .............................................................1341. Prawo autora materiału prasowego do zachowania anonimowości ....1352. Zakres przedmiotowy tajemnicy dziennikarskiej ................................1363. Zakres podmiotowy tajemnicy dziennikarskiej ...................................1384. Orzecznictwo .......................................................................................138

Art. 16 [Zwolnienie od tajemnicy dziennikarskiej] ...................................1411. Wyłączenie tajemnicy dziennikarskiej ................................................1412. Zgoda na ujawnienie nazwiska informatora lub materiału

prasowego ............................................................................................1433. Orzecznictwo .......................................................................................144

Rozdział 3. RADA PRASOWA ......................................................................145Art. 17 [Organizacja Rady Prasowej].........................................................145

Rada Prasowa ............................................................................................145Art. 18 (skreślony)......................................................................................147

Rozdział 4. ORGANIZACJA DZIAŁALNOŚCI PRASOWEJ ......................148Art. 19 (skreślony)......................................................................................148Art. 20 [Rejestracja dzienników i czasopism] ............................................148

1. Zasada rejestracji wydawania dziennika lub czasopisma ....................1492. Wniosek o rejestrację ...........................................................................150

9

Spis treści

3. Skutki prawne wniesienia wniosku o rejestrację .................................1524. Postępowanie o zmianę wpisu .............................................................1535. Orzecznictwo .......................................................................................153

Art. 21 [Odmowa rejestracji] .....................................................................1541. Odmowa rejestracji wydawania dziennika lub czasopisma ................1542. Prawo do tytułu prasowego .................................................................1543. Orzecznictwo .......................................................................................156

Art. 22 [Zawieszenie wydawania dziennika lub czasopisma] ....................157Zawieszenie wydawania dziennika lub czasopisma z powodu

popełnionych przestępstw ....................................................................157Art. 23 [Ustanie warunków formalnych wydawania dziennika

lub czasopisma] ..............................................................................158Utrata ważności rejestracji dziennika lub czasopisma ..............................158

Art. 23a [Wzór rejestru dzienników i czasopism] ........................................159Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 lipca 1990 r.

w sprawie rejestru dzienników i czasopism ........................................159Art. 24 [Wyłączenia przedmiotowe rejestracji] ..........................................160

Wyłączenia z zakresu obowiązku rejestracji działalności prasowej .........160Art. 25 [Redaktor naczelny] .......................................................................160

1. Wymogi prawne wobec osoby redaktora naczelnego ..........................1612. Zakres odpowiedzialności redaktora naczelnego ................................1633. Redaktor odpowiedzialny ....................................................................1644. Powołanie i odwołanie redaktora naczelnego .....................................1645. Kolegium redakcyjne ...........................................................................1656. Rada redakcyjna (programowa, naukowa) ..........................................1657. Orzecznictwo .......................................................................................166

Art. 26 (skreślony)......................................................................................166Art. 27 [Stopka redakcyjna] .......................................................................167

Impressum (stopka redakcyjna) .................................................................167Art. 28–30 (skreślone) ....................................................................................168

Rozdział 5. SPROSTOWANIA I ODPOWIEDZI ..........................................169Art. 31 [Bezpłatna publikacja sprostowania i odpowiedzi] .......................169

1. Sprostowanie a odpowiedź – problemy terminologiczne ....................1692. Podmioty uprawnione do żądania sprostowania lub odpowiedzi ........171

10

Spis treści

3. Podmiot zobowiązany do opublikowania sprostowania i odpowiedzi ........................................................................................171

4. Orzecznictwo .......................................................................................172Art. 32 [Termin i miejsce publikacji sprostowania i odpowiedzi] .............177

1. Termin publikacji sprostowania lub odpowiedzi .................................1782. Publikacja tekstu sprostowania (ust. 5) ...............................................1803. Zakaz dokonywania skrótów i komentowania sprostowania lub

odpowiedzi (ust. 6) ..............................................................................1814. Ograniczenia formalne tekstu sprostowania lub odpowiedzi (ust. 7) ....1825. Orzecznictwo .......................................................................................183

Art. 33 [Powody odmowy opublikowania sprostowania lub odpowiedzi] ..... 1861. Obowiązek odmowy opublikowania sprostowania lub odpowiedzi

(ust. 1) ..................................................................................................1872. Możliwość odmowy opublikowania sprostowania lub odpowiedzi

(ust. 3) ..................................................................................................1873. Obowiązek powiadomienia o odmowie publikacji sprostowania

lub odpowiedzi (ust. 4) ........................................................................1894. Wyjaśnienie redakcji czyniące zadość funkcji sprostowania (ust. 4) .....1905. Sprostowanie lub odpowiedź podpisane pseudonimem (ust. 5) ..........190

Rozdział 6. KOMUNIKATY I OGŁOSZENIA ..............................................192Art. 34 [Publikacja komunikatu urzędowego, obwieszczenia, uchwał

i zarządzeń] ....................................................................................1921. Obowiązek publikacji urzędowych komunikatów i ogłoszeń .............1932. Warunki publikacji urzędowych komunikatów i ogłoszeń ..................194

Art. 35 [Publikacja orzeczenia sądowego, ogłoszenia i listu gończego] ...1941. Obowiązek publikacji wyroków lub innych orzeczeń sądowych ........1942. Publikacja ogłoszeń sądu lub innego organu państwowego ................1953. Publikacja listów gończych .................................................................196

Art. 36 [Publikacja materiałów reklamowych] ..........................................1971. Odpłatne ogłoszenia i reklamy ............................................................1972. Ograniczenie zakresu wypowiedzi reklamowej ..................................1983. Oznaczenie ogłoszeń i reklam .............................................................2014. Prawo do odmowy zamieszczenia ogłoszeń i reklam ze względu

na linię programową bądź charakter publikacji ...................................202

11

Spis treści

5. Warunki prawne ujawnienia danych o reklamodawcy ........................2026. Orzecznictwo .......................................................................................203

Rozdział 7. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA ..........................................204Art. 37 [Zasady odpowiedzialności za naruszenie prawa prasowego] .......204

1. Odpowiedzialność za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego ................................................204

2. Orzecznictwo .......................................................................................205Art. 37a [Przepadek materiału prasowego] ..................................................206

Przepadek materiału prasowego jako kara dodatkowa w razie skazania za przestępstwo popełnione przez opublikowanie materiału prasowego ............................................................................207

Art. 37b [Zawiadomienie o skazaniu] ..........................................................208Zawiadomienie o wyroku skazującym za przestępstwo prasowe .............208

Art. 38 [Odpowiedzialność cywilna autora, redaktora, wydawcy] ............2091. Zasady odpowiedzialności cywilnej za naruszenie prawa

spowodowane opublikowaniem materiału prasowego ........................2092. Podmioty odpowiedzialne za naruszenie prawa spowodowane

opublikowaniem materiału prasowego ................................................2113. Odpowiedzialność cywilna za naruszenie prawa spowodowane

ujawnieniem materiału prasowego przed jego publikacją ...................2114. Orzecznictwo .......................................................................................212

Art. 39 [Roszczenie o opublikowanie sprostowania lub odpowiedzi] .......2131. Roszczenie o opublikowanie sprostowania lub odpowiedzi ...............2132. Orzecznictwo .......................................................................................214

Art. 40 (skreślony)......................................................................................216Art. 41 [Ochrona prawna krytyki, satyry i karykatury] ..............................216

1. Ochrona prawna krytyki ......................................................................2172. Orzecznictwo .......................................................................................219

Art. 42 [Wyłączenie odpowiedzialności redaktora] ...................................2211. Wyłączenie odpowiedzialności redaktora za treść publikacji

nadesłanych przez PAP oraz za treść komunikatów urzędowych, orzeczeń i ogłoszeń ..............................................................................221

2. Wyłączenie odpowiedzialności wydawcy i redaktora za treść ogłoszeń i reklam .................................................................................224

12

Spis treści

Art. 43 [Odpowiedzialność karna] .............................................................224Odpowiedzialność karna za szantaż wobec dziennikarza .........................224

Art. 44 [Odpowiedzialność karna] .............................................................2261. Utrudnianie lub tłumienie krytyki prasowej ........................................2262. Nadużycie stanowiska lub funkcji działaniem na szkodę osoby

dokonującej krytyki prasowej ..............................................................227Art. 45 [Odpowiedzialność karna] .............................................................227

Wydawanie dziennika lub czasopisma bez rejestracji albo zawieszonego .......................................................................................227

Art. 46 [Odpowiedzialność karna] .............................................................2281. Częściowa niekonstytucyjność przepisu dotyczącego

opublikowania sprostowania lub odpowiedzi ......................................2282. Tryb ścigania .......................................................................................2303. Orzecznictwo .......................................................................................230

Art. 47 [Odpowiedzialność karna] .............................................................233Obowiązek opublikowania komunikatu urzędowego, ogłoszenia sądu lub innego organu państwowego, jak również listu gończego..........233

Art. 48 [Odpowiedzialność karna] .............................................................234Zakaz rozpowszechniania materiału prasowego objętego

przepadkiem lub prasy zabezpieczonej jako dowód rzeczowy ...........234Art. 49 [Odpowiedzialność karna] .............................................................235

Penalizacja czynów określonych w art. 3, art. 11 ust. 2, art. 14, art. 15 ust. 2 i art. 27 pr. pras. ..............................................................235

Art. 49a [Odpowiedzialność karna] .............................................................2371. Nieumyślne opublikowanie materiału prasowego zawierającego

znamiona przestępstwa (objętego przepadkiem) .................................2372. Orzecznictwo .......................................................................................238

Rozdział 8. POSTĘPOWANIE W SPRAWACH PRASOWYCH ..................239Art. 50 [Postępowanie w sprawach prasowych] ........................................239

Reguły postępowania w sprawach wynikających z prawa prasowego .....239Art. 51 (skreślony)......................................................................................239Art. 52 [Postępowanie sądowe] ..................................................................240

Rozpoznanie przez sąd roszczeń o opublikowanie sprostowania lub odpowiedzi...........................................................................................240

Spis treści

Art. 53 [Właściwość sądu powszechnego] .................................................240Właściwość sądu w sprawach o przestępstwa prasowe ............................241

Art. 54 [Właściwość sądu dziennikarskiego] .............................................241Przekazanie sprawy o przestępstwo prasowe właściwemu sądowi

dziennikarskiemu .................................................................................241Art. 54a [Odszkodowanie od Skarbu Państwa] ...........................................243

Odszkodowanie od Skarbu Państwa w razie uniewinnienia lub umorzenia postępowania .....................................................................243

Art. 54b [Zakres stosowania prawa prasowego] ..........................................244Przeniesienie zasad odpowiedzialności prawnej i postępowania

w sprawach prasowych na inne niż prasa środki przekazu .................244

Rozdział 9. ZMIANY W PRZEPISACH OBOWIĄZUJĄCYCH ORAZ PRZEPISY PRZEJŚCIOWE I KOŃCOWE ..................................245

Art. 55 [Zmiana ustawy o wykonywaniu i organizacji rzemiosła] ............245Art. 56 [Zmiana ustawy o wykonywaniu handlu oraz niektórych

innych rodzajów działalności…] ...................................................245Art. 57 [Zmiana ustawy o kontroli publikacji i widowisk] ........................246Art. 58 [Przepis przejściowy] .....................................................................247

Przepisy przejściowe w postępowaniu w sprawach wynikających z prawa prasowego ..............................................................................247

Art. 59 [Przepis przejściowy] .....................................................................248Przepisy przejściowe w sprawie zachowania dotychczasowych

uprawnień wydawców dzienników i czasopism oraz w zakresie działalności poligraficznej ...................................................................248

Art. 60 [Uchylenie dotychczasowych przepisów] ......................................248Derogacja przepisów prawa prasowego sprzed 1 lipca 1984 r. .................249

Art. 61 [Vacatio legis i wejście ustawy w życie] ........................................249Wejście ustawy w życie .............................................................................249

LITERATURA ..............................................................................................251

AKTY PRAWNE ...........................................................................................255

15

WYKAZ SKRÓTÓW

Źródła prawa

k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)

k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

Konstytucja – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwiet-nia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)

k.p. – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.)

k.p.a. – ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępo-wania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.)

k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępo-wania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)

p.p.s.a. – ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowa-niu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 z późn. zm.)

pr. aut. – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.)

pr. pras. – ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.)

u.d.i.p. – ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informa-cji publicznej (Dz. U. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.)

Wykaz skrótów

Organy orzekające

ETPC – Europejski Trybunał Praw CzłowiekaNSA – Naczelny Sąd AdministracyjnySN – Sąd NajwyższyTK – Trybunał Konstytucyjny

czasopisma

ONSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu AdministracyjnegoOSA – Orzecznictwo Sądów ApelacyjnychOSK – Orzecznictwo Sądów KarnychOSN – Orzecznictwo Sądu NajwyższegoOSNAPiUS – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administra-

cyjna, Pracy i Ubezpieczeń SpołecznychOSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba CywilnaOSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Woj-

skowaOSNP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba PracyOTK – Orzecznictwo Trybunału KonstytucyjnegoRzeczposp. – RzeczpospolitaZNUJ PWiOWI – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelek-tualnej

17

USTAWA

z dnia 26 stycznia 1984 r.

PRAWo PRASoWe

(Dz. U. Nr 5, poz. 24; zm.: Dz. U. z 1988 r. Nr 41, poz. 324; z 1989 r. Nr 34, poz. 187; z 1990 r. Nr 29, poz. 173; z 1991 r. Nr 100, poz. 442; z 1996 r. Nr 114, poz. 542; z 1997 r. Nr 88, poz. 554, Nr 121, poz. 770; z 1999 r. Nr 90, poz. 999; z 2001 r. Nr 112, poz. 1198; z 2002 r. Nr 153,

poz. 1271; z 2004 r. Nr 111, poz. 1181; z 2005 r. Nr 39, poz. 377; z 2007 r. Nr 89, poz. 590)

Rozdział 1

PRZePISY oGÓLNe

Art. 1 [Funkcje i cele prasy]Prasa, zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, korzy-

sta z wolności wypowiedzi i urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej.

18

Art. 1 ROZDZIAŁ 1. Przepisy ogólne

1. pojęcie wolności

Wolność to kategoria filozoficzno-etyczna. Filozofia „rozważa warun-ki wolności, określa zakres i dziedzinę jej występowania, zestawia wol-ność z innymi wartościami”1. Wolność definiowana jest jako „autonomia jednostki w wyborze przekonań oraz celów i środków postępowania”2, która jednakże „absolutna jest niemożliwa, gdyż oznaczałaby akceptację również działań przeciwko niej samej. Wolność nieograniczona jest ab-surdalna i wewnętrznie sprzeczna: jeśli uzna się, że wszystko wolno, to wolno także zaprzeczyć, że wszystko wolno”3.

Pojęcie wolności było przedmiotem badań, dociekań, rozważań naj-wybitniejszych filozofów. J. Locke (1632–1704), jeden z twórców myśli oświecenia, przyczynił się do ustalenia poglądów o społecznym wy-miarze wolności. Wolność pojmowano wówczas jako prawo naturalne, a więc takie, które przysługuje każdej osobie ze względu na naturę ludz-ką, i postulowano zmiany społeczne celem realizacji tego prawa. Treść prawa wolności obejmowała wówczas między innymi wolność sumie-nia, poznania i wypowiedzi4. Ten dorobek myśli oświeceniowej wszedł na trwałe do cywilizacji Europy.

Pojęcie wolności w wymiarze społecznym zostało znacznie wzboga-cone w XIX w., zwłaszcza w filozofii niemieckiej. Według G.W.F. He-gla (1770–1831) optymalne warunki wolności stwarza państwo o ustroju monarchii konstytucyjnej i społeczeństwie obywatelskim, to znaczy re-gulującym stosunki międzyludzkie zgodnie z prawem cywilnym i gospo-darką wolnorynkową. Ten wykształcony w XIX w. liberalizm przyznał „wolności priorytet wobec równości” i wąsko zakreślił granice ingeren-cji państwa w działalność indywidualną5.

1 Z. Kuderowicz, Słownik filozofii, pod red. J. Hartmana, Kraków 2004, hasło: wol-ność, s. 247.

2 Ibidem.3 Ibidem.4 Ibidem.5 Ibidem.

19

Funkcje i cele prasy Art. 1

W okresie totalitaryzmów XX w. słowo „wolność” zagubiło swój sens ustrojowy; autorytarne władze, szermując hasłami powszechnego dobra, kontrolowały i niszczyły wolność jednostek.

Współcześnie, wśród licznych koncepcji wolności, dominuje postmo-dernizm, afirmujący pluralizm, zróżnicowanie, tolerancję ideową i oby-czajową6. Neoliberalizm odróżnia wolność negatywną i wolność pozy-tywną. „Wolność negatywna wyznacza sferę działania jednostki poza kontrolą instytucji społecznych, ale aby zapobiec konfliktom, krzyw-dom i skrajnej nierówności, postuluje skojarzenie jej z poszanowaniem uniwersalnych praw człowieka”7. Z kolei wolność pozytywna to „spon-taniczny wybór przekonań, zagrożony ze strony ideologicznego funda-mentalizmu i monopolizacji idei, co wystąpiło w systemach totalitarnych. Wolność pozytywna powinna być nieodłączna od tolerancji i pluralizmu wartości, który nie popada w dowolność i skrajny relatywizm, jeśli re-spektuje prawa człowieka”8.

2. Wolność prasy

Wolność prasy jest częścią pojęcia wolności. Państwo demokratyczne gwarantuje i respektuje wolność jako prawo obywatelskie i zarazem pra-wo człowieka. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 kwietnia 1997 r. zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu (art. 14). Oznacza to gwarancję swobody wypowiedzi w prasie, wolność od cenzury, nacisków politycznych, manipulacji ze względu na czyjeś jednostkowe interesy. Państwo, realizując zasady zapisane w Konstytu-cji, stoi na straży tych wartości.

Zasadę swobody wypowiedzi, poprzez którą realizuje się wolność prasy, zawiera art. 54 Konstytucji: „Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji”. Zapis ten de facto skierowany jest przede wszystkim do dziennikarzy, ale za ich pośrednictwem ma służyć całemu społeczeństwu.

6 Ibidem, s. 248.7 Ibidem, s. 249.8 Ibidem.

20

Art. 1 ROZDZIAŁ 1. Przepisy ogólne

Zasady wolności prasy i wolności wypowiedzi są umieszczone w ak-tach prawa międzynarodowego, między innymi w art. XIX Powszechnej deklaracji praw człowieka, uchwalonej przez Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych 10 grudnia 1948 r., oraz w art. 19 ust. 3 lit. a) Między-narodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku, dnia 19 grudnia 1966 r. Kwestię tę reguluje także art. 10 ust. 2 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowie-ka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r., do której Pol-ska przystąpiła w 1993 r. Standardy ochrony tych wartości nie są jednak w państwach europejskich jednakowe. Wymieniona konwencja respek-tuje uwarunkowania i tradycje w tym zakresie: „Państwa mogą, a na-wet muszą – ze względu na obowiązki wynikające z art. 8 Konwencji – regulować korzystanie ze swobody wypowiedzi, aby zapewnić odpo-wiednią ochronę prawną dobrego imienia jednostek”9. Okoliczność, że wolność prasy nie ma charakteru absolutnego, lecz doznaje ograniczeń i musi się mieścić w granicach wytyczonych przez prawo, wielokrotnie była podnoszona w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Czło-wieka. Stwierdzano w nim, że prasa, korzystając z wolności, nie może przekroczyć granic ustalonych przez prawo, w szczególności tych, które dotyczą dobrego imienia i praw innych osób. Trybunał podkre-ślał, że swoboda wypowiedzi, będąc jedną z podstaw demokratycznej organizacji społeczeństwa, nie jest nieograniczona. Ale ten sam Trybu-nał orzekł, że zasada swobody wyrażania przekonań zezwala na takie wypowiedzi, które ranią uczucia innych osób10.

Wolność prasy i swoboda wypowiedzi determinują jawność życia spo-łecznego, kontrolę działalności państwa i instytucji publicznych.

9 M.A. Nowicki, O czym sędzia i dziennikarz wiedzieć powinni, Rzeczposp. z 15–16 stycznia 2005 r.

10 Stwierdzenie to padło w sprawie wytoczonej przez obywatela Węgier przeciwko swojemu państwu (Vajnai v. Hungary), które w 2003 r. skazało go za to, że przemawia-jąc na manifestacji robotników, miał przypiętą do kurtki czerwoną bolszewicką gwiazdę, symbolizującą zakazany reżim, a publiczne jej eksponowanie oznacza pogardę dla ofiar komunizmu. Skarżący się podkreślał natomiast, że czerwona gwiazda ma dla niego inne znaczenie – jest znakiem międzynarodowego ruchu robotniczego, walczącego o prawa i wolności pracownicze. Trybunał uznał, że zasada wolności słowa jest ważniejsza niż przeszłość, historia; w imię wolności słowa należy niwelować bolesną pamięć.

21

Funkcje i cele prasy Art. 1

3. cenzura

Wolność wypowiedzi jest gwarancją ustroju demokratycznego i zara-zem miernikiem stopnia demokratyzacji ustroju. W państwach o rządach autorytarnych i totalitarnych wolność wypowiedzi jest ograniczana bądź w ogóle wyłączana przez cenzurę. Instytucja cenzury mocno splata się z historią ustroju państwa i prawa polskiego. Bardzo cierpieli przez nią polscy twórcy, usiłujący w czasach zaborów (1772–1918) publikować swoje utwory. Równie, jeśli nie bardziej, dotkliwa była cenzura władzy komunistycznej (1945–1990). Stanowi ona stałe, realne zagrożenie, dla-tego należy poświęcić jej tu nieco więcej uwagi.

Pomysł cenzurowania, czyli dopuszczania do obrotu publicznego tyl-ko wybranych wiadomości, korzystnych ze względu na czyjś interes, jest stary jak świat. W ciągu wieków wykształciły się różne rodzaje cenzury, które ogólnie można podzielić na prewencyjne oraz represyjne. Cenzura prewencyjna polega na kontrolowaniu treści publikacji, zanim trafią one do wydawcy lub już po ich przygotowaniu, ale jeszcze przed przystąpie-niem do rozpowszechniania. Represyjna natomiast polega na zwalczaniu informacji, które już zostały rozpowszechnione, i na karaniu ich auto-rów. Oba rodzaje cenzury istniały w Polsce po 1939 r. Zniesiono je usta-wą z dnia 11 kwietnia 1990 r. o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk, zniesieniu organów tej kontroli oraz o zmianie ustawy – Pra-wo prasowe (Dz. U. Nr 29, poz. 173). Ustawa weszła w życie 7 czerwca 1990 r. – tego dnia rozwiązano Główny Urząd Kontroli Publikacji i Wi-dowisk (działający od 1946 r.). Faktycznie jednak cenzura przestała funk-cjonować prawie rok wcześniej.

Obowiązująca Konstytucja z dnia 2 kwietnia 1997 r. gwarantuje wol-ność od cenzury, stanowiąc w art. 54, że każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zaś zakazane. Konstytucja dopuszcza jed-nakże obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie sta-cji radiowej lub telewizyjnej. Obowiązek ten należy łączyć z potrzebą utrzymania ładu w eterze, nie zaś z kontrolowaniem treści emitowa-nych przez rozgłośnie radiowe i telewizyjne. Podobny cel realizuje

22

Art. 1 ROZDZIAŁ 1. Przepisy ogólne

art. 20 pr. pras., stanowiący, że wydawanie dziennika lub czasopisma wymaga rejestracji.

Od kilku lat w polskim procesie cywilnym stosuje się instytucję zwaną „zabezpieczeniem przed prasą”, którą dziennikarze nazwali cenzurą11. Zabezpieczenie polega na tym, że na wniosek strony postępowania sąd może zakazać bądź nakazać pewne zachowania na czas toczącego się pro-cesu. Opierając się na art. 730 w związku z art. 755 k.p.c., sąd może za-kazać publikowania w prasie określonych informacji, zwłaszcza takich, które mogą szkodzić wnioskodawcy w egzekucji jego roszczeń. Chodzi na przykład o pomówienia, informacje nieprawdziwe, poniżające w opi-nii społecznej, w odniesieniu do których późniejsze zadośćuczynienie niematerialne (przeproszenie, wyrazy ubolewania) w żadnej mierze nie zrekompensuje uszczerbku czci.

Żądanie przez stronę ustanowienia takiego zabezpieczenia nie musi zawierać dowodów, a jedynie uprawdopodobnienie, że brak zabezpiecze-nia uniemożliwi wykonanie przyszłego wyroku. Sąd jednakże odmówi udzielenia zabezpieczenia w sprawie przeciwko prasie dotyczącej dóbr osobistych, jeżeli zabezpieczeniu sprzeciwia się ważny interes społeczny. W tej sprawie Rzecznik Praw Obywatelskich skierował wniosek do Try-bunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności art. 755 § 2 k.p.c. z Kon-stytucją (art. 14 oraz 54 ust. 1 w związku z 31 ust. 3), z uzasadnieniem, że jest zbyt niebezpieczny dla wolności prasy i wypowiedzi. W uzasadnie-niu Rzecznik stwierdził: „W zderzeniu konstytucyjnych wartości: prawa do prywatności i prawa do informacji, to drugie powinno mieć pierwszeń-stwo wszędzie tam, gdzie ingerowanie w prywatność staje się nieuniknio-nym elementem skutecznej kontroli sprawowanej przez demokratyczne społeczeństwo, w praktyce głównie przez media”12. Za nieporozumienie należy jednak uznać całkowity zakaz pisania o kimś. Sąd powinien w po-stanowieniu sprecyzować zakres informacji objętych zabezpieczeniem.

11 M. Rz., Cenzura czy procedura, Rzeczposp. z 2 grudnia 2004 r.; M. Domagalski, Sądowy zakaz jak cenzura, Rzeczposp. z 4–5 grudnia 2004 r.; tenże, Sąd ogranicza wol-ność słowa, Rzeczposp. z 14 września 2007 r.; J. Kałucki, Zybertowicz chce mieć prawo mówić, Rzeczposp. z 14 września 2007 r.

12 Wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich – 513931 – I/06/KŁ z 27 lutego 2007 r., TK – K 13/07, dotychczas nierozpatrzony.

23

Funkcje i cele prasy Art. 1

Zabezpieczenie może trwać nawet kilka lat, do czasu zakończenia postę-powania, tym bardziej zasadne jest ścisłe określenie jego zakresu mery-torycznego, w niezbędnych granicach, tak by nie krępowały możliwości pozytywnych wypowiedzi o poszkodowanym.

4. Ograniczenia wolności wypowiedzi prasowej

Swoboda wypowiedzi prasowej doznaje ograniczeń ze względu na inne dobra prawnie chronione. Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić dobra osobiste13.

Katalog tych dóbr zawiera art. 47 Konstytucji, stanowiąc, że każdy ma prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imie-nia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Ponadto art. 51 ust. 1 Konstytucji stanowi, że nikt nie może być obowiązany w inny sposób niż na podstawie ustawy do ujawnienia informacji dotyczących jego oso-by. Realizacji tej gwarancji konstytucyjnej służy między innymi usta-wa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych. Katalog dóbr osobistych, przysługujących każdej jednostce, uzupełnia art. 23 k.c., gdzie wymieniono: zdrowie, wolność, cześć, swobodę sumienia, nazwi-sko lub pseudonim, wizerunek, tajemnicę korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonaliza-torską. Rozwinięcia zasad ochrony tych dóbr dokonano w wielu innych ustawach, między innymi w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie au-torskim i prawach pokrewnych, która zawiera przepisy o ochronie nazwi-ska lub pseudonimu (art. 16), wizerunku i korespondencji (art. 81 i 82). Katalog dóbr osobistych nie jest zamknięty i stale się rozrasta, uzupeł-niany przez orzecznictwo.

Dobra tego rodzaju przysługują też osobom prawnym, jednak we wła-ściwym dla nich zakresie, czyli chodzi o te, które nie są stricte związa-

13 Szerzej na ten temat (w:) E. Nowińska, Wolność wypowiedzi prasowej, Warsza-wa 2007.

24

Art. 1 ROZDZIAŁ 1. Przepisy ogólne

ne z właściwościami osoby fizycznej, np. zdrowie, wolność sumienia, twórczość14.

Dobra osobiste są także przedmiotem ochrony kodeksu karnego. Roz-dział XXVII k.k. – „Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności ciele-snej” – penalizuje zniesławienie (art. 212) i zniewagę (art. 216).

Zniesławienie, zwane w orzecznictwie także pomówieniem, polega na tym, że „sprawca swoją wypowiedzią zniesławia kogoś, powoduje uszczerbek w jego czci, narusza jego dobre imię”15, za co grozi grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Kwali-fikowaną postacią tego czynu jest pomówienie w prasie: „Jeżeli sprawca dopuszcza się [pomówienia – przyp. aut.] za pomocą środków masowego komunikowania” (art. 212 § 2) – może być orzeczona kara pozbawienia wolności do lat 2. Przepis ten jest powodem licznych polemik i komen-tarzy, często krytycznych, w których podnosi się, że narusza on swobo-dę wypowiedzi dziennikarskiej16. Regulacja ta została w 2000 r. zaskar-żona do Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał jednak nie dopatrzył się w niej niezgodności z Konstytucją (wyrok z 30 października 2006 r.)17.

14 Istnieje obfita literatura poświęcona tym sprawom: S. Dmowski, S. Rudnicki, Ko-mentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 80 i n.; A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999; A. Cisek, Dobra osobiste i ich niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław 1989; I. Do-bosz, Tajemnica korespondencji jako dobro osobiste, Kraków 1989; Z. Radwański, Kon-cepcja praw podmiotowych osobistych, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1988, z. 2; S. Rudnicki, Ochrona dóbr osobistych na podstawie art. 23 i 24 k.c. w orzecz-nictwie Sądu Najwyższego w latach 1985–1991, Przegląd Sądowy 2002, nr 1; M. Safjan, Ochrona majątkowa dóbr osobistych, Przegląd Prawa Handlowego 1997, nr 1; W. Wojnic-ka, Ochrona autorskich dóbr osobistych, Łódź 1997; E. Ferenc-Szydełko, Dobra osobiste zmarłego twórcy. Księga jubileuszowa z okazji 15-lecia Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego, pod red. Z. Ofiarskiego, Szczecin 2004, s. 77–93; A. Ma-tlak, Cywilnoprawna ochrona wizerunku, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2004, z. 2 i in.

15 J. Wojciechowski, Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej. Rozdział XXVII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 10.

16 M. Domagalski, Czy należy karać za zniesławienie, Rzeczposp. z 20 października 2006 r.; tenże, Dziennikarze mogą być karani więzieniem, Rzeczposp. z 31 października 2006 r.; ES, Nie karać za słowo, Gazeta Wyborcza z 13 stycznia 2006 r.; M. Domagalski, J. Kroner, Do więzienia za słowa, Rzeczposp. z 7 grudnia 2004 r.

17 OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128.

25

Funkcje i cele prasy Art. 1

Jednakże 12 maja 2008 r. zapadł kolejny wyrok w tej sprawie18. Trybu-nał orzekł, że stosowanie kryterium „obrony społecznie uzasadnionego in-teresu” wobec wszelkich krytycznych czy zniesławiających wypowiedzi zawierających prawdziwe informacje jest niezgodne ze standardami wol-ności wypowiedzi, wskazanymi w Konstytucji. Wyrok spowodował, że zwrot zawarty w art. 213 § 2 k.k. – „służący obronie społecznie uzasadnio-nego interesu” – stał się z dniem publikacji wyroku, to jest 26 maja 2008 r., nieobowiązujący, gdy zarzut dotyczy postępowania osób pełniących funkcje publiczne. W uzasadnieniu wyroku wyjaśniono, iż „pomówie-nie innych podmiotów będzie nadal weryfikowane przez organy stosu-jące prawo (prokuratora, sądy) z punktu widzenia tego, czy służą obro-nie społecznie uzasadnionego interesu, pomówienie zaś osób pełniących funkcje publiczne tylko wtedy, gdy zarzut dotyczył będzie ich właściwo-ści”. Trybunał zaznaczył ponadto, że wyrok nie zmienia brzmienia prze-pisu, choć zmienia się jego zakres podmiotowy, i zalecił ustawodawcy, by na nowo, jednoznacznie zredagował omawiany przepis, z uwzględ-nieniem zróżnicowanej sytuacji podmiotów, do których jest skierowany (szerzej zob. orzecznictwo do niniejszego rozdziału).

Zniewaga – przestępstwo opisane w art. 216 k.k. – ma również swoją postać kwalifikowaną, to jest „znieważenie za pomocą środków maso-wego komunikowania” (art. 216 § 2 k.k.), które polega na ubliżeniu ko-muś lub na obraźliwym zachowaniu się wobec pokrzywdzonego za po-średnictwem prasy drukowanej, radia, telewizji lub Internetu19. Sprawca takiego czynu podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo po-zbawienia wolności do roku.

Swoboda wypowiedzi prasowej musi mieścić się w granicach pra-wa, które wytycza wiele ustaw regulujących rozmaite obszary życia spo-łecznego. Normy ograniczające swobodę wypowiedzi dziennikarskiej ze względu na poszanowanie wartości społecznie bardziej pożądanych niż wartość dostępu do informacji zawarto w Konstytucji (np. art. 30 o nie-naruszalności godności człowieka, art. 47 o ochronie prawnej życia pry-watnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia, art. 49 o tajemnicy komuni-

18 SK 43/05. Sentencja ogłoszona dnia 26 maja 2008 r., Dz. U. Nr 90, poz. 560.19 J. Wojciechowski, Przestępstwa przeciwko..., s. 51 i 59.

26

Art. 1 ROZDZIAŁ 1. Przepisy ogólne

kowania, art. 51 o prawie do nieujawniania informacji o sobie), w prawie cywilnym (ochrona dóbr osobistych), w prawie autorskim (zasady ko-rzystania z cudzej twórczości w działalności prasowej – art. 25, 26, 29, 33), kodeksie karnym (zniesławienie – art. 212, zniewaga – art. 216, za-kaz publicznego propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa i nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościo-wych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych – art. 256). Ograniczenie swobody wypowiedzi łączy się z licznymi prawnie chronionymi tajem-nicami: państwową, służbową, tajemnicami zawodowymi (zob. komen-tarz do art. 3a pr. pras.).

Osobnym problemem jest milczenie prasy, w sytuacji gdy powinna informować. W literaturze przedmiotu nie zajmowano się tym proble-mem, a ma on znaczenie równoważne do tego, które obejmuje nadużycie słowa. Zdarza się bowiem, że z powodu rozmaitych animozji, od osobi-stych, prywatnych, po polityczne, lub z zemsty wydawcy, redaktorzy ce-lowo ignorują osoby znaczące w życiu społecznym. Takie działanie wy-pacza prawdę o rzeczywistości, godzi w naturalne prawo poszanowania prawdy obiektywnej, na której zbudowany jest sens i cel istnienia prasy.

5. rzetelne informowanie

Podstawą należytego wypełniania przez prasę jej funkcji jest rzetel-ne informowanie. Nierzetelna informacja jest niebezpieczna, może pro-wadzić do zaburzenia spokoju i ładu społecznego, do czyjejś krzywdy. „Rzetelny” to według definicji leksykalnej „wypełniający należycie swo-je obowiązki, uczciwy, słowny, solidny, sumienny, godny zaufania, (...) dokładny, należyty, właściwy, (...) prawdziwy, autentyczny”20. Informa-cja rzetelna to taka, która jest zgodna z faktami (prawdą) oraz pełna – pół-prawdy nie są rzetelną informacją. Ustawodawca nadaje przymiotowi rzetelności informacji szczególne znaczenie. Realizacji tej wartości służy art. 61 ust. 2 Konstytucji: „Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje

20 Mały słownik języka polskiego, pod red. S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Łempic-kiej, Warszawa 1969, hasło: rzetelny, s. 729.

27

Funkcje i cele prasy Art. 1

dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwo-ścią rejestracji dźwięku lub obrazu”. Utrwalenie wypowiedzi i obrazów z przebiegu posiedzeń daje znacznie większe możliwości rzetelnego uka-zania prawdy, niż przedstawienie jej własnymi słowami, które z natury rzeczy są obarczone subiektywizmem.

Z art. 61 ust. 2 Konstytucji łączy się treść art. 1 oraz art. 6 ust. 1 pr. pras., który zobowiązuje prasę do „prawdziwego przedstawiania omawia-nych zjawisk”, co, jak zauważono w literaturze przedmiotu, dodatkowo uściśla pojęcie rzetelności21.

Zagadnienie kryteriów oceny rzetelności informacji dziennikarskiej jest od lat przedmiotem dyskusji, ponieważ pojęcia informacji rzetelnej i informacji prawdziwej nie są na gruncie prawa prasowego tożsame (sze-rzej na ten temat w omówieniu art. 12).

6. Jawność życia publicznego

Jedną z fundamentalnych zasad demokratycznego państwa jest jaw-ność życia publicznego, a w szczególności jawność działania organów państwa i instytucji publicznych. Gwarantuje to art. 61 Konstytucji, któ-ry stanowi: „Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalno-ści organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności orga-nów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa”.

Pojęcie życia publicznego nie jest zdefiniowane22. Obejmuje ono in-stytucje i ich działania służące zaspokajaniu potrzeb społecznych. In-stytucje te, zgodnie z Konstytucją, wymieniono w art. 4 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej. Jawność życia

21 B. Michalski, Podstawowe problemy prawa prasowego, Warszawa 1998, s. 14.22 Próbę określenia pojęcia „sprawa publiczna” podjęli M. Jabłoński i K. Wygoda

(Ustawa o dostępie do informacji publicznej. Komentarz, Wrocław 2002, s. 17 i n.).

28

Art. 1 ROZDZIAŁ 1. Przepisy ogólne

publicznego, realizowana głównie przez prasę, ma prowadzić do ukaza-nia i w następstwie do usunięcia zjawisk niepożądanych: niewłaściwego działania bądź zaniechania, nadużyć, korupcji. Realizacji tych celów słu-ży dziennikarstwo śledcze. W ostatnich latach właśnie ten rodzaj działań i publikacji prasowych przyczynił się do wykrycia i ujawnienia, poprzez podanie do wiadomości publicznej, wielkich afer gospodarczych oraz ko-rupcyjnych. To działanie dziennikarzy skłoniło prokuraturę do podjęcia stosownych czynności.

7. Kontrola i krytyka społeczna

Funkcja kontrolna prasy łączy się ściśle z jej kompetencją do ujawnia-nia, a co za tym idzie do przedstawiania społeczeństwu spraw życia pu-blicznego. Zwrócenie uwagi na pewne zjawiska, z perspektywy wspólne-go dobra na ogół niepożądane, ukazanie szerokiemu gronu czytelników faktów, które ktoś zamierzał ukryć, aby nie świadczyły przeciwko nie-mu, poddaje te kwestie szerokiemu osądowi i jednocześnie zmusza odpo-wiednie instytucje do podjęcia stosownych działań. Stąd mowa o dzien-nikarstwie interwencyjnym.

Termin „krytyka społeczna” wydaje się reliktem PRL. Krytyki doko-nują konkretne osoby, działające jako dziennikarze, politycy, publicyści, mające ustalone własne poglądy i dzielące się nimi z innymi członka-mi społeczeństwa. Krytyka to ocena, a ta zawsze naznaczona jest su-biektywizmem. Obecnie mówi się nie o „krytyce społecznej”, ale raczej o „dziennikarskim prawie do negatywnych ocen”23 czy o „dziennikarskim prawie do przesady”24.

Krytyka powinna rodzić skutki. Realizacji postulatów płynących z krytyki służą przepisy kodeksu postępowania administracyjnego za-warte w rozdziale 4 działu VIII – „Udział prasy i organizacji społecz-nych” (art. 248 i 251). Regulacja ta określa prasę jako instytucję prawną biorącą udział w pożądanym kształtowaniu życia społecznego.

23 I. Lewandowska, Dziennikarz ma prawo do negatywnych ocen, Rzeczposp. z 13 sty-cznia 2005 r.

24 D. Frey, Dziennikarz ma prawo do przesady, Rzeczposp. z 16 września 2004 r.

29

Funkcje i cele prasy Art. 1

8. Orzecznictwo

„Wolność prasy jest jedną z »wolności politycznych«, które w praktyce mogą doznawać ograniczeń z uwagi na konieczność zapewnienia wol-ności jednostki. Tak więc wolność prasy nie ma i nie może mieć charak-teru absolutnego, nie może mieć postaci nieskrępowanej niczym swobo-dy działania, a tym bardziej nie sposób jej traktować jako samoistnego źródła wartości [teza]. Wolna prasa ma służyć człowiekowi i obywate-lowi, spełniając funkcję informacyjną i kontrolną (...). Dziennikarze nie mogą przy tym zapominać, że wolność ta nie służy tylko im (znaczna jej część została zresztą już dawno »zawłaszczona« przez redaktorów na-czelnych i właścicieli pism, w praktyce wskazujących cele dziennikar-skich ataków). (...) Wolna prasa realizuje prawo obywatela do rzetelnej – czyli prawdziwej, uczciwej, jasnej, niewprowadzającej w błąd, odpo-wiedzialnej informacji. Jakkolwiek beneficjantami wolności prasy są w pierwszej kolejności dziennikarze, to jednak pamiętać należy, że słu-żyć ma ona całemu społeczeństwu. Korzystając z wolności prasy dzien-nikarze nie mogą posługiwać się nią bez ograniczeń. Nie wolno im także stawiać barier i hamulców, blokujących możliwość odniesienia się zain-teresowanych do treści opublikowanych w prasie drukowanej lub emito-wanej przez radio bądź telewizję” – orzeczenie SN z 12 listopada 2003 r., V KK 52/03, OSP 2005, nr 2, poz. 25, LEX nr 84323.

„Odmowa udzielenia żądanych przez Redakcję informacji w sposób oczywisty narusza konstytucyjną wolność prasy oraz jej obowiązek urze-czywistniania prawa obywateli do ich rzetelnego informowania, jawno-ści życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej. Prawo nie tylko dziennikarza, ale i każdego obywatela do uzyskania (...) informacji wy-nika – zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich – wprost z Konstytucji RP, która w art. 61 ust. 1 stanowi, że obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełnią-cych funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie infor-macji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w ja-kim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem

30

Art. 1 ROZDZIAŁ 1. Przepisy ogólne

komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa. W myśl art. 61 ust. 3, ogra-niczenie tego prawa może nastąpić wyłącznie ze względu na określoną w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospo-darczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub waż-nego interesu gospodarczego państwa. Podstawą do odmowy udzielenia informacji może być również konieczność ochrony dóbr osobistych zali-czanych do sfery prywatności. (...) ważny interes państwa przemawia za tym, by jak najszersza sfera działalności osób wykonujących funkcje pu-bliczne lub zadania publiczne była jawna i poddana publicznej kontroli. Jawność życia publicznego jest najlepszym remedium na liczne patolo-gie sfery publicznej. Ponadto należy podkreślić, iż w świetle powołanych przepisów konstytucyjnych jawność jest zasadą, zaś jej wyłączenia wy-jątkiem” – wyrok SN z 3 października 2002 r., III RN 89/02, OSNP 2003, nr 18, poz. 426.

„(...) wolność prasy w rozumieniu art. 14 Konstytucji RP nie ograni-cza się do rozpowszechniania wiadomości i informacji, lecz obejmuje również dostęp do legalnych źródeł informacji. Należy w związku z tym przyjąć, że wolność prasy chroni także prawo prasy do uzyskiwania in-formacji o działalności organów władzy publicznej, prawo dostępu do dokumentów będących w posiadaniu tych organów oraz prawo wstępu na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z wyborów powszechnych, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu. Uprawnieniom tym odpowiada obowiązek właściwych organów władzy publicznej udzielania prasie informacji o ich działalności, zapewnienia do-stępu do dokumentów oraz zapewnienia wstępu na posiedzenia kolegial-nych organów władzy publicznej” – wyrok SN z dnia 1 czerwca 2002 r., III RN 64/00, OSNAPiUS 2001, nr 6, poz. 183.

„Stosowanie kryterium »obrony społecznie uzasadnionego interesu« wobec wszelkich krytycznych czy zniesławiających wypowiedzi zawie-rających prawdziwe informacje, bez jakiegokolwiek rozróżnienia kate-gorii osób i ich roli w życiu publicznym, stanowi naruszenie standardu wolności wypowiedzi wyznaczonego przez art. 14 oraz art. 54 ust. 1 Kon-stytucji, powszechnie uznawanego w krajach demokratycznych. Oznacza

31

Jednakowe traktowanie prasy Art. 2

bowiem konieczność dokonywania wobec każdej prawdziwej informacji, w tym także odnoszącej się do osób, których działania mają zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania państwa, jego struktur czy szeroko rozu-mianych instytucji publicznych i społecznych czy gospodarczych – do-datkowej kwalifikacji, polegającej na ocenie, czy jej rozpowszechnianie, upublicznianie służy obronie uzasadnionego interesu społecznego. Taka koncepcja normatywna nie uwzględnia aksjologii współczesnego demo-kratycznego państwa prawa i nie respektuje gwarancji konstytucyjnych wolności słowa oraz prasy. Bez względu na to, czy kategoria »społecz-nie uzasadnionego interesu« może być poddana obiektywizacji, lub też nie, sam fakt konieczności sięgania po dodatkowe wyznaczniki i kryte-ria, aby usprawiedliwić publikację za pomocą środków społecznego prze-kazu prawdziwej informacji o działalności osób wykonujących funkcje publiczne, jest nieproporcjonalną ingerencją w wolność słowa oraz wol-ność prasy i zagraża co najmniej potencjalnie, wolności debaty publicz-nej” – wyrok TK z dnia 12 maja 2008 r., SK 43/05, OTK-A 2008, nr 4, poz. 57.

Art. 2 [Jednakowe traktowanie prasy]Organy państwowe zgodnie z Konstytucją Polskiej Rzeczypospo-

litej Ludowej stwarzają prasie warunki niezbędne do wykonywania jej funkcji i zadań, w tym również umożliwiające działalność redak-cjom dzienników i czasopism zróżnicowanych pod względem progra-mu, zakresu tematycznego i prezentowanych postaw.

1. Organy państwowe

Organy państwowe to, zgodnie z art. 10 Konstytucji, organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent i Rada Mini-strów, tworzona przez ministrów i premiera. Przedstawicielem Rady Ministrów w województwie jest wojewoda. W urzędach administracji rządowej działa korpus służby cywilnej. Wchodzący w jego skład urzęd-