dr Aleksandra Borowicz

Analiza stresu rodzicielskiego jako podstawa programu pomocy psychopedagogicznej

dla rodziców dzieci z niepełnosprawnością słuchową

Praca doktorska napisana na seminarium z Komunikacji językowej z osobami z uszkodzonym słuchem

pod kierunkiem Prof. nadzw. KUL, dr hab. Kazimiery Krakowiak

-----------------------------------------------------------------------------------

Konkurs „OTWARTE DRZWI” PFRON 2011

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Wydział Nauk Społecznych

Instytut Pedagogiki

Cel rozprawy

Pierwszym i głównym celem rozprawy jest opracowanie podstaw programu pomocy psychopedagogicznej dla rodziców dzieci z uszkodzeniami słuchu, w oparciu o dogłębną analizę stresu, jakiego rodzice ci doświadczają.

Problematyka stresu wiąże się z zagadnieniem wsparcia społecznego, dlatego analizy zostały uzupełnione wynikami badań dotyczącymi obszarów wsparcia, których wartość ocenili rodzice dzieci z uszkodzeniami słuchu.

Uzasadnienie podjęcia badań

Uzasadnieniem podjęcia badań dotyczących stresu rodzicielskiego oraz potrzeby tworzenia podstaw programów pomocy psychopedagogicznej były następujące fakty:1.Dotychczas nie prowadzono wieloaspektowych badań nad problematyką stresu w rodzinach wychowujących dzieci z uszkodzeniami słuchu.•Bardzo niewiele jest prac dotyczących psychologicznej sytuacji ojców. W większości badań nad rodzinami dzieci z niepełnosprawnością uczestniczą matki. W badaniach dokonana zostanie próba analizy różnic międzypłciowych w zakresie stresu rodzicielskiego oraz wsparcia im udzielanego.•Dokonując analizy stresu rodziców dzieci z uszkodzeniami słuchu, wskazana zostanie jego specyfika z zastosowaniem podziału na podgrupy względem kilku zmiennych oraz obszary, w których rodzice ci otrzymują znaczące dla nich wsparcie.

Problemy badawcze

W badaniach poszukiwane były odpowiedzi na pytania badawcze, sformułowane jako problemy badawcze:

•Jaka jest specyfika stresu i obszarów wsparcia rodziców dzieci z uszkodzeniami słuchu? •Jakie istnieją powiązania między stresem a obszarami wsparcia rodziców dzieci niesłyszących? •Jakie są różnice w przeżywaniu stresu przez rodziców dzieci niesłyszących ze względu na: płeć rodziców, stopień uszkodzenia słuchu dziecka, sposób protezowania oraz wiek dziecka?•Czy na podstawie rezultatów badań empirycznych możliwe jest opracowanie programu pomocy psychopedagogicznej dla rodziców dzieci z uszkodzeniami słuchu?

Metody i narzędzia badawcze

W pracy wykorzystano strategię ilościową i jakościową.

Wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego i studium indywidualnych przypadków.

Zastosowano następujące narzędzia badawcze:-Skalę Stresu Rodzicielskiego

(Parenting Stress Index – R. R. Abidin) - w tłumaczeniu E. Domagały-Zyśk i adaptacji A. Borowicz;

- Skalę Obszarów Wsparcia Rodziców Dziecka

z Uszkodzonym Słuchem (SOW) - w opracowaniu A. Borowicz;

- Kartę informacyjną o dziecku i jego rodzinie

- w opracowaniu A. Borowicz.

Średni profil stresu dla całej grupy badawczej (N=85).

Wyniki uzyskane przez rodziców w Obszarze Dziecka we wszystkich podskalach są wyższe niż w Obszarze Rodzica. Oznacza to, że w opinii rodzica silniej stresogenne są czynniki związane z dzieckiem.

Najniższe wyniki świadczące o niskim poziomie stresu ujawniono w podskalach: - RO - Ograniczenia ról.- SP - Współmałżonek.Świadczy to o przeciętnym poziomie otrzymywanego wsparcia.

Średnie wartości wsparcia ocenionego przez osoby badane (N=76).

Wyniki badań

Analiza korelacji wyników uzyskanych przez rodziców w Obszarze Rodzica wykazuje najsilniejszy związek ze wsparciem uzyskanym od nauczycieli i wychowawców.

Oznacza to, że rodzice, którzy uzyskali i uzyskują wsparcie od nauczycieli i wychowawców charakteryzują się znacząco niższym poziomem przeżywanego stresu.

Wyniki badań

Badania ujawniły także, iż wsparcie od przyjaciół w znaczący sposób obniża stres w sferze izolacji i ograniczenia ról rodzicielskich.

Ponadto z wynikiem stresu mierzonego podskalą IS – Izolacja ujemnie koreluje wartość wsparcia uzyskanego od:

- swoich rodziców;- znajomych;- sąsiadów.

Oznacza to, że wsparcie tych osób jest w ocenie samych rodziców znaczące i w istotny sposób wpływa na obniżenie poziomu stresu.

Wiedza na temat tych korelacji powinna zostać wykorzystana w uruchamianiu sieci wsparcia dla rodziców dzieci z uszkodzeniami słuchu.

Cen- tyle

Wyniki surowe Cen- tyle Obszar Dziecka Obszar Rodzica

DI AD RE DE MO AC CO IS AT HE RO DP SP

99+ 36 38 18 31 18 21 145 45 22 22 21 32 36 28 188 320 27 99+

95 33 33 15 25 14 18 130 40 20 18 19 29 30 26 169 294 20 95

90 31 31 14 24 13 17 122 37 18 17 17 26 27 23 153 267 17 90

85 29 30 12 22 12 16 116 35 17 16 16 24 26 22 148 258 14 85

80 28 28 11 15 114 34 16 15 15 23 24 21 142 252 12 80

75 27 21 11 111 33 15 14 14 22 23 20 137 244 11 75

70 27 20 14 108 32 14 13 21 22 19 132 239 10 70 65 26 26 10 19 105 31 13 12 20 18 129 234 9 65

60 25 10 13 102 30 13 21 126 228 8 60

55 24 25 9 18 100 29 19 17 123 224 7 55 50 24 9 12 99 12 12 11 20 16 121 222 6 50 45 23 8 17 97 28 18 19 118 217 45 40 23 11 95 27 17 15 115 214 5 40

35 22 22 16 8 93 26 11 11 10 18 14 112 208 4 35

30 7 10 89 25 16 17 110 201 30

25 21 21 15 7 87 24 10 10 15 13 107 195 3 25

20 20 20 14 9 82 23 9 14 16 12 102 188 2 20

15 19 19 6 13 6 8 78 22 9 9 13 15 11 99 180 15

10 18 17 12 7 75 21 8 8 8 12 13 10 92 170 1 10

5 16 15 66 18 7 7 11 12 8 82 159 5

1 9 11 5 9 5 50 15 6 7 5 8 9 7 69 131 1

Kobiety 26 27 11 23 11 15 112 30 15 16 12 19 23 17 131 243 7 Męż-

czyźni 28 30 12 22 11 16 119 30 15 18 11 18 22 17 131 250 4

DI AD RE DE MO AC CO IS AT HE RO DP SP LS

Roz

pra

szan

ie/N

adak

tyw

ność

Zdo

lnoś

ci a

dapt

acyj

ne

Wzm

ocni

enie

poz

ytyw

ne

Sta

wia

nie

wym

agań

Nas

trój

Got

owo

ść d

o ak

cept

acji

Obs

zar

Dzi

ecka

Kom

pete

ncje

Izol

acja

Prz

ywią

zani

e

Zdr

owie

Ogr

anic

zeni

a ró

l

Dep

resj

a

Wsp

ółm

ałżo

nek

Obs

zar

Rod

zica

Str

es C

ałko

wity

Str

es Ż

ycio

wy

Średnie profile stresu matek i ojców dzieci z uszkodzeniami słuchu.

Wyniki uzyskane przez matki i ojców dzieci z uszkodzeniami słuchu różnią się w podskali PSI dotyczącej poziomu stresu związanego z przywiązaniem i ze zdolnościami adaptacyjnymi dziecka, gdzie ojcowie uzyskują wyższe wyniki.

Wyniki te oznaczają, że matki lepiej radzą sobie z rozwijaniem relacji z własnym dzieckiem. Ojcowie natomiast trudniej radzą sobie z cechami charakterystycznymi dziecka, które utrudniają zadania rodzicielskie.

W zakresie wsparcia ojcowie wyżej oceniają wsparcie uzyskane od współmałżonka.

Średnie profile stresu rodziców, których dzieci wyposażone są w aparat słuchowy i implant ślimakowy (N=79).

Cen- tyle

Wyniki surowe Cen- tyle Obszar Dziecka Obszar Rodzica

DI AD RE DE MO AC CO IS AT HE RO DP SP

99+ 36 38 18 31 18 21 145 45 22 22 21 32 36 28 188 320 27 99+

95 33 33 15 25 14 18 130 40 20 18 19 29 30 26 169 294 20 95

90 31 31 14 24 13 17 122 37 18 17 17 26 27 23 153 267 17 90

85 29 30 12 22 12 16 116 35 17 16 16 24 26 22 148 258 14 85

80 28 28 11 15 114 34 16 15 15 23 24 21 142 252 12 80

75 27 21 11 111 33 15 14 14 22 23 20 137 244 11 75

70 27 20 14 108 32 14 13 21 22 19 132 239 10 70 65 26 26 10 19 105 31 13 12 20 18 129 234 9 65

60 25 10 13 102 30 13 21 126 228 8 60

55 24 25 9 18 100 29 19 17 123 224 7 55 50 24 9 12 99 12 12 11 20 16 121 222 6 50 45 23 8 17 97 28 18 19 118 217 45 40 23 11 95 27 17 15 115 214 5 40

35 22 22 16 8 93 26 11 11 10 18 14 112 208 4 35

30 7 10 89 25 16 17 110 201 30

25 21 21 15 7 87 24 10 10 15 13 107 195 3 25

20 20 20 14 9 82 23 9 14 16 12 102 188 2 20

15 19 19 6 13 6 8 78 22 9 9 13 15 11 99 180 15

10 18 17 12 7 75 21 8 8 8 12 13 10 92 170 1 10

5 16 15 66 18 7 7 11 12 8 82 159 5

1 9 11 5 9 5 50 15 6 7 5 8 9 7 69 131 1

Tak 25 24 9 19 9 12 98 26 14 15 12 17 21 18 123 221 4 Nie 27 29 11 23 11 16 118 31 15 17 11 19 23 16 133 251 7 Czy

implant DI AD RE DE MO AC CO IS AT HE RO DP SP LS

Roz

pra

szan

ie /

Nad

akty

wno

ść

Zd

olno

ści A

dap

tacy

jne

Wzm

ocni

eni

e po

zyty

wne

Sta

wia

nie

wym

aga

ń

Nas

trój

Got

ow

ość

do a

kcep

tacj

i

Obs

zar

Dzi

ecka

Kom

pet

enc

je

Izol

acja

Prz

ywią

zani

e

Zd

row

ie

Ogr

anic

zeni

a r

ól

Dep

resj

a

Wsp

ółm

ałżo

nek

Obs

zar

Rod

zica

Str

es C

ałko

wity

Str

es Ż

ycio

wy

Rozpatrując różnice w przeżywaniu stresu rodziców ze względu na sposób protezowania dzieci można stwierdzić, że średni wynik stresu rodziców dzieci mających implant ślimakowy jest niższy w wielu obszarach, szczególnie tych związanych z charakterystyką dziecka (zdolności adaptacyjne, wzmocnienia pozytywne, stawianie wymagań, nastrój, gotowość do akceptacji) względem wyniku rodziców dzieci z aparatem słuchowym.

Ma to wpływ na całkowity poziom stresu (Total Stress), który jest niższy w grupie rodziców dzieci z implantem niż w grupie rodziców, których dzieci używają klasycznych aparatów słuchowych.

Program

Program pomocy psychopedagogicznej dla rodziców dzieci z niepełnosprawnością słuchową powinien uwzględniać całą złożoność relacji rodzic – dziecko, a także komponenty charakterystyki dziecka i charakterystyki rodzica. Próby tworzenia uniwersalnych programów, będących odpowiedzią na potrzeby wszystkich rodziców dzieci niesłyszących i słabo słyszących, mogłyby świadczyć o dużym uproszczeniem w spojrzeniu badacza na tę rzeczywistość.

Podstawy programu

Moduły podstaw programu pomocy psychopedagogicznej dla rodziców dzieci z uszkodzeniami słuchu:

1. Jak radzić sobie z nadmierną aktywnością dziecka? (Rozpraszanie/Nadaktywność)2.Jak pomóc dziecku w adaptacji? (Zdolności adaptacyjne dziecka)3.Jak budować silną więź z dzieckiem? (Wzmocnienie pozytywne w pełnieniu roli rodzica)4.Jak radzić sobie z wymaganiami stawianymi przez dziecko? (Stawianie wymagań przez dziecko)5.Jak radzić sobie z nastrojem dziecka? (Nastrój)6.Czy możliwa jest akceptacja niepełnosprawności dziecka? (Gotowość do akceptacji)7.Jakie kompetencje powinni posiadać rodzice dzieci z uszkodzeniami słuchu? (Kompetencje)8.Jak szukać wsparcia wśród najbliższych? (Izolacja)9.Wartość bliskości emocjonalnej w relacji z dzieckiem (Przywiązanie)10.Jak życie w ciągłym stresie wpływa na nasze zdrowie? (Zdrowie)11.Jak radzić sobie z poczuciem zdominowania przez potrzeby dziecka? (Ograniczenia związane z pełnieniem roli rodzica)12.Uczucia bezsilności i bezradności w wychowaniu i opiece nad dzieckiem z uszkodzonym słuchem. (Depresja)13.Jak dzielić odpowiedzialność i obowiązki ze współmałżonkiem? (Współmałżonek).

Podsumowanie

Dokładne poznanie sytuacji konkretnych rodziców może pomóc w określeniu czynników, które są na tyle obciążające, że oni sami nie potrafią im sprostać. Nierzadko konieczna jest także pomoc w dokładnym poznaniu i zdefiniowaniu własnych potrzeb i uczuć rodziców.

Specjaliści pracujący z rodzicami dziecka z uszkodzeniem słuchu powinni stale mieć na uwadze, iż oceniając poziom stresu nie mogą sugerować się tym, co sami uważają za silne obciążenie, lecz tym, co takie jest w ocenie samych rodziców.