StrESzczENiE

Wstęp. Do środowiskowych zagrożeń zdrowia zaliczyćmożna m.in. narażenie na metale ciężkie (ołów, kadm),pestycydy, dioksyny, zanieczyszczenia występujące w za-bawkach, dym tytoniowy oraz zanieczyszczenia wewnątrzpomieszczeń. Organizmy dzieci są w fazie ciągłego roz-woju, co wskazuje na konieczność uznania ich za grupęszczególnie wrażliwą na działanie niekorzystnych dla zdro-wia czynników środowiskowych.

Celem badania było zbadanie świadomości rodzicówzamieszkujących woj. śląskie w zakresie zagrożeń zdrowiawystępujących w miejscach przebywania i zabaw dziecioraz sprawdzenie czy świadomość ta zależy od wykształ-cenia rodziców.

Materiał i metody. Metodą badawczą był autorskikwestionariusz zawierający pytania dotyczące ryzykazdrowotnego związanego z miejscem zabaw dzieci, nara-żenia na metale ciężkie, szkodliwości zabawek, narażeniana dym tytoniowy w miejscu bytowania oraz na substan-cje szkodliwe wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń. Ba-daniem objęto 218 rodziców z województwa śląskiego.

Wyniki. Niezależnie od wykształcenia 75% ankieto-wanych mylnie uważa, że narażenie dzieci wewnątrz po-mieszczeń jest mniejsze niż na zewnątrz. Ponad połowarodziców z wykształceniem podstawowym/zawodowymi 1/3 osób z wyższym wykształceniem nie dostrzega pro-blemu narażenia dzieci na metale ciężkie. Główną drogąnarażenia dzieci na metale ciężkie zdaniem 20% rodzicówz wykształceniem podstawowym/zawodowym jest skóra.Około 5% rodziców z wyższym i 25% ankietowanychz podstawowym/zawodowym wykształceniem pali pa-pierosy przy dziecku.

Wnioski. Wyniki badań wskazują, że im wyższy po-ziom wykształcenia rodziców tym większa świadomośćodnośnie środowiskowych zagrożeń zdrowia dzieci, jed-nakże wiedza z tego zakresu wciąż jest fragmentarycznai wymaga uzupełnienia.

Słowa kluczowe: dzieci, metale ciężkie, świadomość,ryzyko zdrowotne

AbStrAct

Introduction. Environmental health hazards can in-clude, among others, exposure to heavy metals (lead, cad-mium), pesticides, dioxins, impurities in toys, tobaccosmoke and indoor air pollution. Children are continuallydeveloping, which points to the need to recognize themas a group particularly vulnerable to the adverse healtheffects of environmental factors on health.

The aim of this study is to examine the awareness ofparents living in the province of Silesia in the field ofhealth hazards occurring in home and children’s playarea and check if awareness depends on the educationof the parents.

Material and methods. The research method was aninitial questionnaire containing questions about thehealth risks associated with children’s playground, expo-sure to heavy metals, dangerous or potentially dangeroustoys, exposure to tobacco smoke in the living AREA andharmful substances indoors and outdoors. The study in-cluded 218 parents from the province of Silesia.

Results. Regardless of education 75% of those surveyedmistakenly believe that children’s exposure indoors is low-

Nadesłano: 26.11.2014Zatwierdzono do druku: 9.02.2015

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 2, 58-65www.medycynasrodowiskowa.pl www.environmental-medicine-journal.eu

Poziom wykształcenia rodziców a świadomość w zakresie środowiskowych zagrożeń zdrowia dzieci

Parents’ education and awareness of the environmental health hazards for children

Lucyna Szefczyk-Polowczyk (a, b, d), Malwina Respondek (c, d)

Koło naukowe przy Zakładzie Zdrowia Środowiskowego, Wydział Zdrowia Publicznego, Śląski Uniwersytet Medyczny w KatowicachOpiekun koła naukowego: dr n. biol. G. DziubanekKierownik Zakładu Zdrowia Środowiskowego: dr hab. n. przyr. E. Marchwińska-Wyrwał

(a) koncepcja(b) zebranie materiału do badań(c) statystyka(d) opracowanie tekstu i piśmiennictwa

Niniejszy materiał jest udostępniony na licencji Creative Commons – Uznanie autorstwa 3.0 PL. Pełnepostanowienia tej licencji są dostępne pod: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode

er than outdoors. More than half of parents with primaryeducation or/vocational and 1/3 of people with highereducation do not see the problem of children's exposureto heavy metals. The main route of exposure of childrento heavy metals, according to parents with primary edu-cation or vocational training is the skin. About 5% ofparents with higher and 25% of respondents with pri-mary/vocational education, smoke cigarettes with a child.

Conclusions. The results indicate that the higher thelevel of education of the parents, the greater awarenessof children's environmental health hazards, but knowl-edge in this area is still fragmented and needs to be com-pleted.

Keywords: children, heavy metals, awareness, healthrisk

WStĘP

Jedna trzecia chorób jest uwarunkowana środo-wiskowo, a wśród nich ponad 40% dotyczy dzieci,które stanowią 12% populacji świata [1]. Do śro-dowiskowych zagrożeń zdrowia zaliczyć możnam.in. narażenie na metale ciężkie (ołów, kadm), pe-stycydy, dioksyny, zanieczyszczenia występującew zabawkach, dym tytoniowy oraz zanieczyszczeniawewnątrz pomieszczeń.

Organizmy dzieci są w fazie ciągłego rozwoju, cowskazuje na konieczność uznania ich za grupę szcze-gólnie wrażliwą na działanie niekorzystnych dlazdrowia czynników środowiskowych. Układy po-karmowy, nerwowy, a przede wszystkim odporno-ściowy nie są jeszcze w pełni rozwinięte, co przeja-wiać się może zmniejszoną zdolnością do detoksy-kacji niektórych substancji szkodliwych dla zdrowiai wydalania ich z organizmu. Spożywanie większejilości wody oraz pokarmów, w przeliczeniu na ki-logram masy ciała oraz większa częstotliwość od-dechów sprawiają, że dzieci są w stanie wchłonąćwiększą ilość substancji toksycznych niż osoby do-rosłe [2, 3, 4]. Wskazuje to na konieczność objęciatej grupy populacji ochroną już w okresie prenatal-nym i we wczesnym dzieciństwie, poprzez programyprofilaktyczne, opiekę pediatrów, lecz przede wszyst-kim rodziców, którzy mają największy wpływ na za-pobieganie narażeniu dziecka na środowiskoweczynniki zagrażające zdrowiu.

Zbadano świadomość części populacji rodzicówzamieszkujących województwo śląskie, ponieważ jestto region najbardziej uprzemysłowiony, gdzie nara-żenie dzieci na metale ciężkie wciąż jest większe niżw innych częściach kraju. Działalność kopalń orazhut metali nieżelaznych pozostawiła swoje śladyw postaci zanieczyszczonych gleb, wód i powietrza.Mimo działań zmniejszających emisję pyłów i ga-zów, obszar ten wciąż znajduje się w czołówce ob-szarów o dużym zanieczyszczeniu powietrza (SO2,NOx, Pb, Cd). Dane pochodzące z Głównego UrzęduStatystycznego wskazują, że województwo śląskiew 2009 r. było na pierwszym miejscu w skali krajupod względem ilości emitowanych zanieczyszczeń

gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych dlaśrodowiska. Źródła podają także, że w województwieśląskim występuje najwyższy w Polsce współczynnikurodzeń martwych na 1000 urodzeń ogółem [5, 6].W jednym z miast województwa śląskiego (PiekaryŚląskie) w latach 2004–2006, średnie stężenie PbBu dzieci przedszkolnych wynosiło od 4,5–6,8 µg/dl.Stężenie ołowiu powyżej 5 µg/dl krwi, wskazującena celowość podjęcia działań profilaktycznych,stwierdzono u 26% dzieci przedszkolnych i 23%dzieci szkolnych [7]. Na Śląsku podkreśla się potrzebęciągłego biomonitoringu środowiskowego zagrożeniaołowiem u dzieci oraz działań profilaktycznych przy-najmniej na terenach, na których znajduje się naj-więcej emiterów ołowiu [8, 9, 10].

Zauważa się trend występowania przewlekłegonarażenia na ołów. Najważniejszą rolę w zmniejsza-niu ryzyka zdrowotnego dzieci narażonych na za-nieczyszczenia środowiska odgrywają rodzice jakoosoby dziecku najbliższe, kształtujące ich zachowa-nia. Czy środowiskowe zagrożenia zdrowia dziecisą znane rodzicom i czy ich świadomość jest wy-starczająca, by podjąć działania profilaktyczne?

Substancje toksyczne, takie jak PCB, dioksyny,ołów, ftalany mogą przenikać przez łożysko do krwipłodu. Narażenie istnieje również podczas karmienianiemowląt piersią. W dalszej fazie rozwoju dzieckama miejsce wkładanie rąk do ust, obgryzanie paz-nokci, a także tzw. łaknienie spaczone, w którymupatruje się szczególne narażenie na ołów z glebyi farb, co istotnie zwiększa zagrożenie zdrowia [2,3]. Podczas zabawy w piaskownicach dzieci nara-żone są na pylenie wtórne, co w przypadku usytuo-wania placu zabaw w pobliżu ulic, gdzie ruch sa-mochodowy powoduje emisję dużych ilości metaliciężkich, stanowi dodatkowe zagrożenie [11]. Na-rażenie dzieci na zanieczyszczenie powietrza, w tymna wdychanie szkodliwych pyłów zawierających me-tale ciężkie, ma miejsce również podczas spaceru,gdyż powietrze, którym oddycha dziecko jest bar-dziej zanieczyszczone na wysokości 0,5–1,2 m ani-żeli na poziomie dorosłego człowieka [4].

Zabawki, którymi bawi się dziecko mogą zawie-rać wiele szkodliwych substancji, m.in. ftalany. Pisz-

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 2Lucyna Szefczyk-Polowczyk, Malwina Respondek: Wykształcenie rodziców a świadomość zagrożeń zdrowia dzieci

59

czki i gryzaczki zgodnie z przeznaczeniem trafiajądo ust dziecka, przez co szkodliwe substancje swo-bodnie mogą przenikać do organizmu najmłodszej,szczególnie wrażliwej populacji – dzieci, przez skórę,układ pokarmowy oraz oddechowy. Kobiety w ciążynarażone są na ftalany stosując niektóre rodzaje per-fum, kosmetyków, lakierów do włosów i paznokci.W narażeniu prenatalnym ma to ogromne znacze-nie, bowiem niektóre z ksenobiotyków występują-cych w otoczeniu człowieka przenikają również ba-rierę krew–łożysko wywierając niekorzystny wpływna płód i warunkując jego przyszły rozwój. Badaniawskazują, że skutkować to może niezstąpieniem ją-der u noworodków płci męskiej, uszkodzeniem sper-my, nowotworem jąder u chłopców w wieku mło-dzieńczym lub może stanowić przyczynę niepłod-ności u mężczyzn [8, 12]. Szczególną wrażliwośćna ksenobiotyki wykazuje ośrodkowy układ ner-wowy. Działanie neurotoksyczne wywołane mikro-intoksykacją ołowiem powoduje szereg niespecy-ficznych objawów, występujących już we wczesnymdzieciństwie, określanych mianem „minimalnegouszkodzenia funkcji mózgu” (Minimal Brain Dys-function). Są to m.in.: opóźnione siadanie, raczko-wanie i chodzenie, upośledzenie słuchu, mowy i ko-ordynacji wzrokowo-ruchowej. W wieku szkolnymdzieci te przejawiają większe niż rówieśnicy trud-ności w czytaniu, agresję, a nawet 7-krotnie częstszepowtarzanie klasy [7]. Ołów przez lata przewlekłegonarażenia kumulowany jest w kościach, a jego ilośćwzrasta wraz z wiekiem. Zauważono, że u kobietw ciąży, ilość ołowiu zmniejsza się, co świadczyo przenikaniu tego pierwiastka przez łożysko. Sta-nowi to dodatkowe zagrożenie dla rozwijającego siępłodu [4].

U dzieci pobieranie metali ciężkich ze środowiskaw większym stopniu następuje drogą pokarmową:z glebą, piaskiem z piaskownic, wkładaniem brud-nych rąk do ust, kurzem domowym, pyłami, a takżespożywaniem niektórych produktów żywnościo-wych np. warzyw [13]. Kadm do organizmu wnikagłównie drogą pokarmową i oddechową. Bardzoważnym źródłem narażenia na kadm jest paleniepapierosów oraz przebywanie w pomieszczeniugdzie unosi się dym tytoniowy. Badania wykazały,że jeden papieros może zawierać od 2,5–12 µg Cd,z czego ok. 0,2 µg przechodzi do płuc palacza,a reszta wydychana jest w dymie z jego ust. Częstobiernymi palaczami są dzieci – najwrażliwsza częśćpopulacji [14]. Kadm może przenikać do mleka mat-ki. Występuje on w dwukrotnie wyższym stężeniuw mleku matek palących niż u matek, które nie pa-liły papierosów, co zwiększa ryzyko zdrowotneu niemowląt [15]. Kadm może być również emito-

wany z palenisk domowych. W badaniach wykaza-no, że kadm ma właściwości embriotoksyczne, te-ratogenne, a u płodów zatrutych występowałowodogłowie, patologie podniebienia i żuchwy.Kadm został uznany przez Międzynarodową Agen-cję Badań nad Rakiem za substancję rakotwórcządla ludzi i zwierząt. Powoduje on m.in. nowotworynerek, gruczołu krokowego i płuc [16]. Fakt, że dzie-ci stanowią grupę szczególnie wrażliwą, a jedno-cześnie mającą bliski kontakt z metalami ciężkimiznajdującymi się w powietrzu, wodzie i glebach,powinien skłonić rodziców do rygorystycznego prze-strzegania warunków sanitarno-higienicznych,zwłaszcza w rejonach o dużej emisji tego pierwiast-ka. Propagowanie prostych zachowań takich jak my-cie rąk, zwalczanie obgryzania paznokci u dzieci,mycie owoców i warzyw, a także dbałość o miejscazabaw dla dzieci – piaskownice otoczone zielenią,pomieszczenia bez dymu tytoniowego (częste wiet-rzenie pomieszczeń), pomoże w zmniejszaniu ryzy-ka zdrowotnego.

Innym powszechnym zagrożeniem jest narażeniedzieci na rtęć, znajdującą wciąż zastosowanie w ter-mometrach w wielu domach [17], a także w rybachw postaci metylortęci. Wykazano, że nawet niewiel-kie ilości tej neurotoksyny mogą powodować u dzie-ci trudności w podstawowych czynnościach jak cho-dzenie, mówienie, słyszenie, a nawet pisanie [18].

Kluczem do ochrony zdrowia dzieci jest profilak-tyka, czyli zapobieganie skutkom, jakie może przy-nieść narażenie na szkodliwe substancje znajdującesię w życiu codziennym dzieci i dorosłych. Przedpodjęciem działań profilaktycznych, należy zbadaćświadomość osób mających najbliższy kontaktz najwrażliwszą grupą populacji. W pracy zwróconouwagę na najczęściej występujące środowiskowe za-grożenia zdrowia dzieci zbadano świadomość ro-dziców na Śląsku i w pozostałych województwach.Zbadanie świadomości wybranej do badań grupyrodziców pozwoliło na dokonanie oceny przygoto-wania ich do działań profilaktycznych w zakresieochrony dzieci przed zanieczyszczeniami środowi-skowymi. Zachowania rodziców mają za zadaniezmniejszanie ryzyka zdrowotnego związanego ześrodowiskiem bytowania dzieci.

Współczesne priorytety Unii Europejskiej to zdro-wie środowiskowe dzieci, w szczególności związanez narażeniem na metale ciężkie, zanieczyszczeniemwewnątrz pomieszczeń, dostępem do zdrowej wodyoraz uwarunkowaniem alergii i chorób układu od-dechowego [19]. Celem pracy było zbadanie świa-domości rodziców zamieszkujących woj. śląskiew zakresie zagrożeń zdrowia występujących w miejs-cach przebywania i zabaw dzieci.

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 2Lucyna Szefczyk-Polowczyk, Malwina Respondek: Wykształcenie rodziców a świadomość zagrożeń zdrowia dzieci

60

Postawiono również pytanie, czy świadomość tazależy od wykształcenia rodziców.

MAtEriAŁ i MEtODY

Narzędziem, którym posłużono się do zbadaniaświadomości rodziców na temat środowiskowych za-grożeń zdrowia był autorski kwestionariusz ankiety,opracowany na potrzeby powyższego badania. Bada-nie zostało przeprowadzone na przełomie 2010/2011roku na populacji 218 rodziców zamieszkujących wo-jewództwo śląskie. Kwestionariusz ankiety składał sięz metryczki złożonej z pięciu pytań oraz pytań doty-czących środowiskowego narażenia dzieci na substan-cje szkodliwe i ich wpływu na zdrowie. Analiza da-nych została przeprowadzona przy wykorzystaniustandardów statystycznych arkusza kalkulacyjnegoprogramu Microsoft Excel. Poziom istotności staty-stycznej ustalono przy p<0,05. Statystyczną analizędanych przeprowadzono w oparciu o procedury do-stępne w oprogramowaniu Statistica 10.0 (Statsoft,Polska). Dla oceny różnic między zmiennymi jako-ściowymi wykorzystano test Chi2 Pearsona (χ2). Za-stosowano kryterium statystycznej znamiennościp=0,05. Najliczniejszą grupę badanych osób stanowilirodzice posiadający dzieci w wieku 4–6 lat.

WYNiki

Zadano rodzicom pytanie: „Czy dzieci są grupąszczególnie wrażliwą na środowiskowe zagrożeniazdrowia?”. Większość ankietowanych niezależnieod wykształcenia odpowiedziała, że tak, jednakw grupie osób z podstawowym i zawodowym wy-kształceniem aż 16% odpowiedziało na to pytanienegatywnie. Różnica w odpowiedziach na to pytaniebyła istotna statystycznie (p<0,05).

Zapytano ankietowanych o to, gdzie ich zdaniemdziecko jest bardziej narażone na działanie szkodli-wych dla zdrowia substancji. Aż 75% respondentówz wykształceniem średnim i wyższym błędnie od-powiedziało, że na zewnątrz pomieszczeń, a tylko25% uważa, że wewnątrz pomieszczeń. Niemalidentycznie sytuacja przedstawia się wśród rodzicówz wykształceniem podstawowym i zawodowym(p>0,05).

Zadano rodzicom pytanie, czy palą papierosyw obecności dzieci. Większość respondentów de-klaruje, że tego nie robi. Do palenia przy dzieckuprzyznaje się ¼ osób z podstawowym i zawodowymwykształceniem. Wykazano, że wykształcenie maistotne znaczenie w tej kwestii (p<0,05).

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 2Lucyna Szefczyk-Polowczyk, Malwina Respondek: Wykształcenie rodziców a świadomość zagrożeń zdrowia dzieci

61

Tabela I. Charakterystyka badanych grup Table I. Characteristics of study groups

Wykształceniepodstawowe/zawodowe 27%

średnie/wyższe 73%

Miejsce zamieszkaniamiasto 34%

wieś 66%

Płećkobieta 82%

mężczyzna 18%

20–30 25%

Wiek rodziców 31–40 64%

41–50 11%

Wiek dzieci (liczba dzieci –dane nie kumulują się do 

1–3 lata n=102

100%) 4–6 lat n=120

Tabela II. Narażenie dzieci na środowiskowe zagrożenia zdro-wia w opinii respondentów

Table II. Exposure of children to environmental health hazardsin the opinion of the respondents

N=218

Tak 49 84% 150 94%

Nie 9 16% 10 6%

SUMA 58 100% 160 100%

Wykształcenie

podstawowe/zawodowe

n %n %

średnie/wyższe

Tabela III. Narażenie dzieci na środowiskowe zagrożenia zdro-wia w opinii respondentów

Table III. Exposure of children to environmental health hazardsin the opinion of the respondents

N=218

Wewnątrz 14 24% 40 25%

Na zewnątrz 44 76% 120 75%

SUMA 58 100% 160 100%

Wykształcenie

podstawowe/zawodowe

n %n %

średnie/wyższe

Tabela IV. Palenie tytoniu w obecności dzieciTable IV. Smoking in the presence of children

N=218

Tak 13 23% 8 5%

Nie 45 77% 152 95%

SUMA 58 100% 160 100%

Wykształcenie

podstawowe/zawodowe

n %n %

średnie/wyższe

Na pytanie: „Czy uważasz, że twoje dziecko możebyć narażone na działanie metali ciężkich?” więk-szość osób z wyższym wykształceniem odpowie-działo, że tak. Niepokojącym faktem jest jednak to,że ponad połowa osób z podstawowym i zawodo-wym wykształceniem nie dostrzega tego zagrożenia(uznając ze zakłady nie emitują obecnie tylu pyłówi zanieczyszczeń co w przeszłości) (p>0,05).

Zapytano rodziców, jaką drogą głównie metaleciężkie mogą dostawać się do organizmów dzieci.Niemal 20% osób z podstawowym/zawodowymwykształceniem, uważa, że metale ciężkie wnikajądo organizmu głównie przez skórę. Jedynie 3% ba-danych z tym wykształceniem zaznaczyło prawid-łową odpowiedź (dotyczącą drogi pokarmowej).Różnice pomiędzy grupami nie okazały się znamien-nie statystyczne (p>0,05).

Zapytano rodziców o miejsca zabaw dzieci. Więk-szość respondentów niezależnie od wykształcenia,deklaruje, że ich dzieci bawią się na uboczu w miejs-cach otoczonych zielenią, jednak znaczny odsetek

dzieci bawi się przy drogach o średnim natężeniuruchu lub w pobliżu bardzo ruchliwych ulic, garażyi parkingów, co niestety wiąże się z wdychaniemspalin samochodowych i narażeniem na metale cięż-kie w przypadku tej odpowiedzi wykazano, że ist-nieje różnica istotna statystycznie (p<0,05).

Zapytano rodziców, czy uważają, że zabawki dladzieci mogą zawierać szkodliwe substancje. Odpo-wiedzi twierdzącej udzieliło 58% rodziców z podsta-wowym lub zawodowym wykształceniem oraz 68%rodziców z wykształceniem wyższym. Odpowiedźprzeczącą wybrało 22% respondentów z podstawo-wym/zawodowym wykształceniem i 15% z wy-ższym. Brak wiedzy w tej kwestii zadeklarowała copiąta osoba z wykształceniem podstawowym/zawo-dowym i 17% rodziców z wykształceniem wyższym.

Zadano rodzicom pytanie, co oznacza termin„ftalany”. Wśród badanych rodziców 81% z wy-kształceniem podstawowym/zawodowym i 52%osób z wyższym wykształceniem nie spotkało sięz nazwą tej substancji. Jedynie 19% respondentówz podstawowym/zawodowym i 48% badanychz wyższym wykształceniem deklarowało, że wie,czym są ftalany.

Ankietowani zostali zapytani, jakie skutki zdro-wotne wiążą się narażeniem na metale ciężkie. Zgod-nie z odpowiedziami ankietowanych z podstawo-wym/zawodowym wykształceniem na pierwszymmiejscu plasują się zaburzenia układu oddechowego(62%), na drugim bóle głowy (53%), na trzecimmiejscu zaburzenia układu nerwowego (52%).

Kolejnymi skutkami wybieranymi przez respon-dentów były anemia (31%) i obniżenie IQ (9%).Aż 17% osób badanych nie ma wiedzy na ten temat,a 2% rodziców zaznaczyło odpowiedź „żadna z wy-mienionych odpowiedzi nie jest prawidłowa”. Ro-dzice z wyższym wykształceniem uznali, że głów-nym skutkiem zdrowotnym powodowanym przez

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 2Lucyna Szefczyk-Polowczyk, Malwina Respondek: Wykształcenie rodziców a świadomość zagrożeń zdrowia dzieci

62

Tabela V. Opinia rodziców na temat narażenia dzieci na metaleciężkie

Table V. Parents’ opinion about children's exposure to heavymetals

N=218

Tak 26 44% 107 67%

Nie, ponieważ zakłady nie emi-tują obecnie tylu pyłów i zanie-czyszczeń co w przeszłości 33 56% 53 33%

SUMA 58 100% 160 100%

Wykształcenie

podstawowe/zawodowe

n %n %

średnie/wyższe

Tabela VI. Główna droga ekspozycji dzieci na metale ciężkiew opinii ich rodziców

Table VI. The main source of exposure of children to heavymetals in the opinion of their parents

N=218

Przez skórę 11 19% 11 7%

Drogą pokarmową 2 3% 29 18%

Drogą oddechową 28 49% 38 24%

Wszystkimi drogami w równym stopniu 17 29% 82 51%

SUMA 58 100% 160 100%

Wykształcenie

podstawowe/zawodowe

n %n %

średnie/wyższe

Tabela VII. Usytuowanie miejsca zabaw dzieciTable VII. Location of sites for children to play

N=218

Na uboczu w miejscach otoczonych zielenią 31 54% 90 56%

Przy drogach o średnim natężeniu ruchu 17 29% 62 39%

Przy bardzo ruchliwych ulicach,garażach i parkingach 10 17% 8 5%

SUMA 58 100% 160 100%

Wykształcenie

podstawowe/zawodowe

n %n %

średnie/wyższe

te substancje są zaburzenia układu nerwowego(75%) oraz zaburzenia układu oddechowego (73%).Kolejnymi odpowiedziami były: „bóle głowy”(66%), „anemia” (33%), „obniżenie IQ” (26%).Nikt nie uznał, że żadna z w/w odpowiedzi nie jestskutkiem zdrowotnym narażenia na metale ciężkie.Wśród badanych 12% przyznało, że nie ma wiedzyw tym zakresie.

Zadano ankietowanym pytanie, co zrobiliby gdy-by (hipotetycznie) dziecko stłukło termometr rtę-ciowy. Było to pytanie otwarte. Odpowiedzi respon-dentów skategoryzowano, dzieląc na trzy grupy.

W tabeli ujęto również liczbę osób, które nie udzie-liły odpowiedzi na to pytanie. Do pierwszej grupyzakwalifikowano osoby, które są świadome zagro-żenia rtęcią i wiedzą, co zrobić w sytuacji stłuczeniatermometru. W drugiej grupie znalazły się osoby,które mają świadomość zagrożenia związanegoz rozlaniem tego metalu, lecz ich działanie jest nie-właściwe. Do trzeciej grupy zakwalifikowano osobynieświadome zagrożenia i niewłaściwie postępującez rozlaną rtęcią. Różnice między grupami okazałysię statystycznie znamienne (p=0,03). Wyniki opi-sano w tabeli.

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 2Lucyna Szefczyk-Polowczyk, Malwina Respondek: Wykształcenie rodziców a świadomość zagrożeń zdrowia dzieci

63

Tabela VIII. Procentowy udział odpowiedzi respondentów dotyczący postępowania z rtęcią w sytuacji stłuczenia termometru rtęciowego

Table VIII. Percentage of responses for dealing with mercury mishaps or thermometer breakages

Podział odpowiedzi Przykład odpowiedzi

Brak odpowiedzi Brak odpowiedzi 17 30 32 20

Osoby świadome zagrożenia, które wiedzą jak Jest zagrożenie, rtęć należy włożyć do szkla-postępować z rtęcią nego naczynia i zanieść np. do apteki, Straży 4 6 34 21

Pożarnej, Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej

Osoby świadome zagrożenia, które nie wiedzą Natychmiast odsunąć dziecko, wywietrzyćjak postępować z rtęcią pokój i posprzątać, odkurzyć pokój

20 34 46 29

Osoby nieświadome zagrożenia i postępujące Nie wiem, nie ma zagrożenia, posprzątać jakniewłaściwie z rozlaną rtęcią lub deklarujące zwykłe śmieci, wylać do WC, poodkurzać, 17 30 48 30nieposiadanie termometru rtęciowego nie posiadam termometru rtęciowego

Wykształcenie

podstawowe/zawodowe

n %n %

średnie/wyższe

DYSkUSJA

Problem zwiększenia świadomości rodzicóww zakresie środowiskowych zagrożeń zdrowia wy-stępuje we wszystkich krajach rozwiniętych, którychspołeczeństwa coraz wyraźniej dostrzegają wpływśrodowiska na zdrowie populacji i ważność profi-laktyki i prewencji na każdym etapie rozwoju czło-wieka. Szczególną rolę mają do odegrania rodzice,odpowiedzialni za jakość środowiska, w którymrozwija się najpierw płód (okres prenatalny), pod-czas którego dziecko narażone jest na toksyny obec-ne w organizmie matki oraz za warunki środowi-skowe rozwoju dziecka aż do jego dojrzałości. Roz-wój dziecka po urodzeniu (okres postnatalny) wiążesię z narażeniem na toksyny obecne w mleku matki,następnie narażenie związane jest z zanieczyszcze-niem wewnątrz pomieszczeń (indoors) oraz oddzia-ływaniem zanieczyszczeń środowiska zewnętrznego(outdoors), gdzie rozwija się dziecko w najwrażliw-szym okresie swego życia. To rodzice w procesiewychowawczym powinni przekazać dziecku nie-

zbędną wiedzę na temat zagrożeń środowiskowychi wypracować nawyki zmniejszające ryzyko zdro-wotne poprzez unikanie zagrożeń i zmniejszanienarażenia. Powinni wyposażyć dziecko w wiedzęniezbędną do zarządzania ryzykiem zdrowotnymw całym okresie życia. Jak wynika z przeprowadzo-nych badań, rodzice nie posiadają odpowiedniejwiedzy, aby temu sprostać. Ich wiedza na temat śro-dowiskowych zagrożeń zdrowia jest niepełna, frag-mentaryczna, a często wręcz informacje posiadaneprzez rodziców na ten temat są nieprawdziwe. Przy-kładem może być tu nie dostrzeganie przez rodzi-ców narażenia dzieci na metale ciężkie drogą po-karmową i oddechową. Z drogą pokarmową zwią-zane jest m.in.: wkładanie brudnych rączek do buzi,łaknienie spaczone, jedzenie nieumytych owocówi warzyw, a także spożywanie posiłków na placachzabaw.

Wyniki niniejszego badania pokazują, że świa-domość rodziców w tej kwestii jest niewielka. Zwa-żywszy na fakt, że prawie 20% osób z „niższym”wykształceniem, uważa, że metale ciężkie wnikają

do organizmu głównie przez skórę, a tylko 3%z podstawowym/zawodowym zaznaczyło prawid-łową odpowiedź dotyczącą drogi pokarmowej.Ogromną, nie do przecenienia, rolę rodzicóww przekazywaniu dzieciom i utrwalaniu właści-wych nawyków prowadzących do zmniejszenia na-rażenia na środowiskowe zagrożenia zdrowia widząi podkreślają wszyscy, zajmujący się profilaktykązdrowotną. Jednocześnie jednak poszukuje się me-tod najbardziej skutecznego przekazywania nie-zbędnej wiedzy rodzicom [20]. Galvez i wsp. [21]są zdania, że rodzice powinni bardziej współpra-cować z pediatrami, gdyż to oni są najbardziej od-powiednimi osobami do komunikowania o ryzykuzdrowotnym dzieci narażonych na zanieczyszczeniaśrodowiska. Galvez przyznaje jednak, że pediatrzypowinni być przygotowani do takiej roli, ponieważobecnie sami również nie posiadają odpowiedniejwiedzy. Jednym z przykładów może być, powszech-na wśród pediatrów opinia, że najbardziej wrażliwyna ołów jest płód i dziecko w okresie postnatal-nym. Badania z ostatnich lat dowodzą, że najwięk-szą wrażliwością charakteryzują się dzieci przed-szkolne, w wieku około 6 lat [22]. W stosunkudo obydwu grup powinny być stosowane inne me-tody profilaktyczne.

Ważnym źródłem informacji na temat środowi-skowych zagrożeń zdrowia może być internet i zda-niem niektórych lekarzy pediatrów, to internet po-winien być narzędziem przekazu danych o zagroże-niu jak i też o metodach prewencji i programachprofilaktycznych [23].

Mimo szerokiej dostępności do tego medium,znaczna część rodziców nie zgłębia swojej wiedzyw zakresie środowiskowych zagrożeń zdrowia wy-stępujących wokół nich. Przykładem może być prze-świadczenie zdecydowanej większości ankietowa-nych, że zanieczyszczenia na zewnątrz pomieszczeńsą bardziej szkodliwe dla zdrowia niż wewnątrz.Zarówno WHO jak i wyniki licznych badań prze-konują, że jest odwrotnie, a grupą najbardziej wraż-liwą i najbardziej narażoną na zanieczyszczenia we-wnątrz pomieszczeń są niemowlęta i małe dzieci[24].

W świetle powyższych badań wydaje się koniecz-nym skoncentrowanie działań na edukacji społe-czeństwa w zakresie współczesnych szkodliwościśrodowiskowych, ich występowania, wielkości na-rażenia populacji, zwłaszcza dzieci, w różnych wa-runkach zanieczyszczenia środowiska bytowania,skutków zdrowotnych, których mogą być przyczyną,oraz metod prewencji i profilaktyki. Wydaje się, żewzorem innych państw, powinny rolę edukacyjnąpodjąć specjalne centra edukacji o zdrowiu środo-

wiskowym, nadzorowane i wspierane przez nau-kowców zajmujących się zdrowiem środowiskowymz Wydziałów Zdrowia Publicznego.

W USA utworzone przez Amerykańską AgencjęOchrony Środowiska Centra Zdrowia Środowisko-wego Dziecka (Centers for Children’s EnvironmentalHealth) podjęły wysiłki, aby zrozumieć związekmiędzy czynnikami środowiskowymi i stanem zdro-wia oraz interakcjami między czynnikami ryzykai różnych czynników społecznych i kulturowych[25]. Na wielu światowych konferencjach poruszasię kwestie bezpieczeństwa środowiskowego dzieci,jednakże świadomość badanych rodziców pokazuje,że cele te nie są w pełni osiągnięte, gdyż priorytetyustalane na wysokich szczeblach władz, często koń-czą się na słowach i są niewdrażane w życie spo-łeczności rodziców [26]. To rodzice powinni byćwzorcem do naśladowania dla swoich dzieci,zwłaszcza w kształtowaniu świadomości zdrowot-nej/ekologicznej. Trudno jednak uczyć kogoś czegoś,o czym samemu ma się niewielką wiedzę.

Wykształcenie nie jest wyznacznikiem posiadaniapotomstwa, jednak od jego poziomu i od wiedzyrodziców zależy zdrowie dzieci, gdyż znaczna częśćchorób uwarunkowana jest środowiskowo. W takiejsytuacji wydaje się konieczne podjęcie działań edu-kacyjnych skierowanych do rodziców, w zakresieprofilaktyki i metod zmniejszania ryzyka środowi-skowego małych dzieci. Propagowanie zachowańprozdrowotnych, promujących zdrowie i zdrowy stylżycia powinno być także wyzwaniem dla mediów,do których dostęp ma obecnie każdy rodzic.

WNiOSki

1. Wyniki badań wskazują, że wyższy poziom wy-kształcenia rodziców pozytywnie wpływa na ichświadomość odnośnie środowiskowych zagrożeńzdrowia dzieci, jednakże wiedza z tego zakresujest fragmentaryczna i wymagająca uzupełnienia.

2. Koniecznym wydaje się edukowanie społeczeń-stwa w zakresie współczesnych szkodliwości śro-dowiskowych (ich występowania, narażenia po-pulacji – zwłaszcza dzieci, skutków zdrowotnychjakie wywołują) oraz metod profilaktyki i pre-wencji.

Podziękowania: Autorzy składają serdeczne podzię-kowania Pani Profesor E. Marchwińskiej-Wyrwałza poświęcony czas i wsparcie merytoryczne.

Źródło finansowania: środki własne autorów

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 2Lucyna Szefczyk-Polowczyk, Malwina Respondek: Wykształcenie rodziców a świadomość zagrożeń zdrowia dzieci

64

PiŚMiENNictWO

1. Rudkowski Z.: Aspekty pediatrii środowiskowej w medycynierodzinnej. Pol. Med. Rodz. 2010; 2: 1734-3402.

2. Tarkowski S.: Nadwrażliwość dzieci na środowiskowe zagro-żenia zdrowia. Med. Pr. 2001; 52 (5):41-47.

3. Kapka L., Wdowiak L., Woźnica I., Perzyło K., KwapulińskiJ.: Środowiskowa ekspozycja na ołów jako problem zdro-wotny. Med. Ogólna 2009; 15 (2):219-228.

4. Dumieński M.: Narażenie na ołów dorosłych i dzieci. Fun-dacja na rzecz dzieci „Miasteczko Śląskie”. Miasteczko Ślą-skie 2008: 1-68.

5. Ochrona Środowiska 2010. Departament Badań Regional-nych. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa 2010.

6. Budzińska M., Marchwińska-Wyrwał E., Dziubanek G., Ha-jok I.: Częstość występowania urodzeń martwych i urodzeńdzieci z niską urodzeniową masą ciała a jakość powietrzaw wybranych miastach woj. śląskiego. Probl. Hig. Epid. 2010;91: 42-46 (suplement 1).

7. Kasznia-Kocot J., Szymik E, Czech E.: Środowiskowe skażenieołowiem u dzieci w województwie śląskim, aktualne trendyi potrzeby związane z prowadzeniem działań profilaktycz-nych. Med. Środ. 2007; 10(2): 21-30.

8. Rudkowski Z., Anczyk E.: Międzynarodowe podstawy praw-ne ochrony zdrowia środowiskowego dzieci- problemy Eu-ropejskie i Polskie. Prz. Epid. 2008; 62 (2): 92-95.

9. Kasznia-Kocot J., Dumieński M., Czech E.: Zagadnienia zdro-wia środowiskowego dzieci na Polskim Forum Pediatrycznym.Med.Środow. 2009; 12(2): 115-119.

10. Kasznia-Kocot J., Szymik E, Czech E.: Środowiskowe skażenieołowiem u dzieci w województwie śląskim, aktualne trendyi potrzeby związane z prowadzeniem działań profilaktycz-nych. Med. Środ. 2007; 10(2): 21-30.

11. Kuchar E., Szenborn L., Ilnicki L., Wachtarz B., Urlike W.,Biegl S.: Środowiskowe narażenie na ołów dzieci szkolnychzamieszkałych w rejonie o dużym natężeniu ruchu samocho-dowego. Pol. Med.Rodz. 2004; 6(1): 525-529.

12. Rudkowski Z., Strugała-Stawik H., Pastuszek B.: Zagadnieniazdrowia środowiskowego dzieci na Polskim Forum Pediat-rycznym. Med. Środ. 2009;12, 109-114.

13. Kulka E.: Ocena narażenia dzieci na metale toksyczne. W ra-mach Programu Wieloletniego „Środowisko a Zdrowie” przy-jętego przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów i usta-nowiony Uchwałą nr 64/2001 RMz dnia 5 czerwca 2001.Instytut Ekologii Terenów Uprzemyslowionych, Centrum In-formacji Ekologicznej, 2006.

14. Brzóska M., Gałazyn-Sidorczuk M., Jabłoński J. i wsp.:Wpływ skażeń środowiska na zdrowie. Wyd. finansowaneprzez: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i GospodarkiWodnej w Warszawie, Wojewódzki Fundusz Ochrony Śro-dowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku. 1999: 93-125.

15. Florek E.: Narażenie na środowiskowy dym tytoniowy a roz-wój psychoruchowy dzieci, Medycyna Pracy 2009; 60(1): 15-20.

16. Siemiński M.: Środowiskowe zagrożenia zdrowia. PWN. War-szawa 2001.

17. Komisja Europejska: Komunikat Komisji do Parlementu Eu-ropejskiego i Rady w sprawie przeglądu strategii Wspólnotyw zakresie rtęci. Bruksela, 10 grudnia 2010 r. (13.12)16908/10.

18. Leśniewska E., Szynkowska M.I., Paryjczak T.: Główne źródłartęci w organizmach ludzi nie narażonych zawodowo. Poli-technika Łódzka, Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Nau-kowe Ochrony Środowiska. Praca finansowana ze środkówKBN w latach 2006-2009, projekt badawczy. N200707531/3611, 2009; 11.

19. Kowalska M.: Środowiskowe zagrożenia stanu zdrowia dzieciw Polsce w świetle priorytetów WHO i Unii Europejskiej.Zdr. Pub. Lublin. 2005; 115(1): 96-99.

20. Norton D.E., Froelicher E.S., Waters C.M., Carrieri-KohlmanV.: Parental influence on models of primary prevention ofcardiovascular disease in children. Eur J Cardiovasc Nurs.2003; Dec; 2(4): 311-22.

21. Galvez M.P., Peters R., Graber N., Forman J.: Effective riskcommunication in children's environmental health: lessonslearned from 9/11. Pediatr. Clin North Am. 2007; 54(1): 33-46.

22. Hornung R.W., Lanphear B.P., Dietrich K.N.: Age of greatestsusceptibility to childhood lead exposure: a new statisticalapproach. Environ Health Perspect. 2009; Aug; 117(8):1309-12.

23. Paulson J.A., Arnesen S.J.: The use of the Internet for chil-dren's health and the environment. Pediatr Clin North Am.2007; Feb; 54(1): 135-53.

24. Wu F., Takaro T.K.: Childhood Asthma and EnvironmentalInterventions. Environ Health Perspect. 2007; June 115(6):971-975.

25. Kimmel C.A., Collman G.W., Fields N., Eskenazi B.: Lessonslearned for the National Children’s Study from the NationalInstitute of Environmental Health Sciences/U.S. Environmen-tal Protection Agency Centers for Children’s EnvironmentalHealth and Disease Prevention Research. Environ Health Per-spect. 2005; Oct; 113(10): 1414-8.

26. Muehlendahl K.E., Otto M.: Medycyna środowiskowa-zapo-mniana przez pediatrów? Med. Środ. 2008; 11(1): 7-11.

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 2Lucyna Szefczyk-Polowczyk, Malwina Respondek: Wykształcenie rodziców a świadomość zagrożeń zdrowia dzieci

65

Adres do korespondencji:Lucyna Szefczyk-Polowczykul. Daszyńskiego 718a44-151 Gliwice