42

Tomasz Godlewski

Postrzeganie procesu transformacji w Polsceprzez zwolenników orientacji lewicowej

i zwolenników orientacji prawicowej

Słowa kluczowe: orientacja lewicowa, orientacja prawicowa, autoidentyfikacja ideolo-giczna, dychotomia lewicy i prawicy.

Transformacja ustrojowa, której symbolicznym początkiem był rok 1989, oznacza proces przekształcenia polskiego systemu politycznego, gospo-darki, a także daleko idących zmian stosunków społecznych. Tak głęboka i wielopłaszczyznowa transformacja nie pozostaje bez wpływu na życie obywateli. Przemiany ustrojowe w różnym stopniu objęły poszczególne grupy społeczne – jedne znalazły się w centrum, inne poza nim lub wręcz na marginesie przemian. Społeczeństwo polskie w różny sposób ocenia minione kilkanaście lat przebudowy systemowej. Badacze z reguły biorą pod uwagę zróżnicowanie stosunku do transformacji systemowej w zależ-ności od cech przynależności społecznej: płci, wieku, miejsca zamiesz-kania, wykształcenia, dochodu czy też statusu społeczno-zawodowego. Na tym tle interesujące wydaje się spojrzenie na proces transformacji z punktu widzenia autoidentyfikacji lewicowych i prawicowych społeczeń-stwa polskiego. Przyjmując kryterium samookreślenia ideologicznego, należy liczyć się z dwiema zasadniczymi wątpliwościami funkcjonującymi od lat w polskim dyskursie politycznym: wątpliwość pierwsza dotyczy zasadności dychotomicznego podziału sceny politycznej po 1989 r. w Polsce i innych krajach postkomunistycznych. Druga wątpliwość związana jest z zaciera-niem rozróżnień treści deskryptywnych lewicy i prawicy, a co za tym idzie rekompozycją syndromów lewicy i prawicy1. Wątpliwości te nie znajdują jednak potwierdzenia w wynikach opinii publicznej. Mimo strukturalnych i kulturowych zmian, jakie zaszły w naszym kraju w okresie ostatnich lat, dychotomia prawicy i lewicy jest aktualna i funkcjonuje w świadomości politycznej Polaków. W ujęciu Seymoura M. Lipseta dychotomia lewicy

1 M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i spo-łeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, PWN, Warszawa 2001, s. 224.

43

i prawicy odgrywa ważną rolę w postrzeganiu przestrzeni politycznej2. Także Norberto Bobbio stwierdza, że: „słowa lewica i prawica niosą tak wielki ładunek emocjonalny, że rozpalają serca i są używane przez każdą ze stron, by wynosić pod niebiosa siebie albo znieważyć przeciwników”3. Analiza wyników badań przeprowadzonych w latach 1992-2005 pokazuje, że co najmniej 80,0% badanych Polaków potrafi określić swoje przekonania i poglądy na skali lewica – prawica4. Claus Offe wyróżnia trzy poziomy realizacji procesu transformacji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej: polityczny, ekonomiczny oraz społeczno-kulturowy5. W każdym z tych poziomów można badać zróżnicowanie odniesień do transformacji w zależ-ności od poglądów lewicowych bądź prawicowych. Zróżnicowanie tych odniesień przedstawione zostało w trzech płaszczyznach: 1) ustrojowej, zawierającej opinie Polaków na temat minionego ustroju oraz zmiany syste-mowej, 2) gospodarczej, obejmującej ocenę przemian w sferze ekonomicznej wraz z oddziaływaniem transformacji gospodarczej na życie obywateli oraz 3) społecznej, będącej próbą ujęcia przekształceń w zakresie kształtowania się tożsamości obywatelskiej i wyznaczania nowych wzorów kulturowych będących podstawami kształtowania się nowej obywatelskiej kultury poli-tycznej.

W analizie wykorzystano zbiory cyklicznych badań sondażowych prowa-dzonych w Polsce. Pierwszy cykl badań przeprowadzony został w ramach Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego w latach 1992-2005, drugi w ramach Polskiego Generalnego Sondażu Wyborczego z lat 2003 i 2005. Dodatkowo w pracy wykorzystano wyniki badań Diagnoza Społeczna oraz dane z cyklicznych badań Centrum Badania Opinii Społecznej.

Wyniki sondaży przeprowadzanych przez różne ośrodki badawcze w Polsce wskazują na przewagę deklaracji prawicowych nad lewicowymi. Społeczeństwo polskie w chwili obecnej pod względem deklaracji ideolo-gicznych jest zorientowane na prawicowe wartości. Dominują one znacząco nad lewicowym światopoglądem. Poglądy prawicowe deklaruje co czwarty Polak, lewicowe co szósty mieszkaniec naszego kraju (tabela 1).

2 S.M. Lipset, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, PWN, Warszawa 1995.3 N. Bobbio, Prawica i lewica, Znak, Kraków 1996, s. 22.4 Analizowano badania PGSS z lat 1992-2005, badania PGSW z lat 1997-2005 oraz badania

Instytutu Socjologii UW z lat 1995-2001.5 C. Offe, Drogi transformacji, Doświadczenia wschodnioeuropejskie i wschodnioniemieckie, PWN,

Warszawa-Kraków, 1999, s. 39-43.

44

Tabela 1. Dynamika zmian autoidentyfikacji lewicowych i prawicowych

Lp. Rok badaniaAutoidentyfikacja

lewicowa prawicowa1. 1992 16,5 26,32. 1993 18,0 23,63. 1994 23,5 22,44. 1995 19,6 27,55. 1997 19,2 31,66. 1999 27,6 21,37. 2002 27,7 18,98. 2005 16,4 25,8

Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny.

Podstawowe cechy socjodemograficzne takie jak płeć, wiek, wykształ-cenie, wielkość miejsca zamieszkania czy region w sposób istotny nie wpływają na tożsamość lewicową lub prawicową. Tadeusz Szawiel, który dokonał systematycznej analizy identyfikacji ideologicznych społeczeństwa polskiego w latach 1992-1995 konkluduje: […] najważniejsze wymiary obiektywnego położenia społecznego są nieczynne w określaniu charak-teru własnych poglądów. Lewicowe bądź prawicowe tożsamości w Polsce po 1992 r. znajdują się poza oddziaływaniem podstawowych czynników społeczno-demograficznych6. Źródło podziału na lewicę i prawicę w polskim społeczeństwie tkwi zatem w sferze wartości, ocenie przeszłości oraz stosunku do przyszłości7. Na tym tle tym ważne jest pytanie: czy i w jaki sposób osoby o lewicowych i prawicowych poglądach postrzegają proces transformacji, jego sukcesy i porażki?

1. Ocena przemian ustrojowych

Jednym z podstawowych wymiarów transformacji systemowej jest całkowita przebudowa systemu politycznego oraz przechodzenia od mono-centrycznego modelu państwa centralnie sterowanego do policentrycz-nego, pluralistycznego modelu III RP. Ocena tego wymiaru transformacji ustrojowej jest ważnym wskaźnikiem postaw Polaków wobec transformacji systemowej.

6 T. Szawiel, Podział lewica-prawica w polityce oraz w szerszym kontekście kulturowym [w:] M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społe-czeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, PWN, Warszawa 2001, s. 227-231.

7 Więcej informacji na ten temat oraz szczegółową analizę zróżnicowania lewicy i prawicy w sferze wartości znaleźć można w w/w artykule.

45

Pierwszym wskaźnikiem tych postaw jest stosunek Polaków do minio-nego ustroju politycznego w Polsce. Warto zatem postawić pytanie, czy stosunek do socjalizmu nadal jest zróżnicowany między osobami o poglą-dach lewicowych i prawicowych. Z oczywistych powodów socjalizm jako ustrój polityczny częściej akceptują osoby o przekonania lewicowych – w ich świadomości socjalizm kojarzy się częściej w sposób pozytywny (33,8%). Osoby o prawicowej tożsamości częściej negatywnie (46,1%) odnoszą się do tego ustroju (tabela 2). Warto jednak zwrócić uwagę na to, że wraz z upływem czasu maleje odsetek ocen krytycznych wobec socjalizmu wśród osób o poglądach prawicowych (tabela 3). Może to być efektem zacierania się negatywnych doświadczeń wyniesionych z systemu realnego socjalizmu, a także skutkiem rozczarowania do obecnego systemu politycznego.

Tabela 2. Stosunek Polaków do socjalizmu8

Lp. Wariant odpowiedziOceny wśród osób o poglądach

lewicowychN = 179

prawicowychN = 281

1. zdecydowanie za socjalizmem 9,0 2,12. raczej za socjalizmem 24,8 7,83. ani za ani przeciw 44,3 35,34. raczej przeciw 14,2 26,85. zdecydowanie przeciw 5,2 19,36. nie wiem 2,5 8,7

Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, 2005 r.

Tabela 3. Stosunek do socjalizmu – porównanie 1992-2005*

Osoby o poglądach:Rok badania

1992 1993 1994 1995 1997 1999 2002 2005lewicowych 2,96 2,90 2,87 2,92 2,83 2,89 2,71 2,81prawicowych 3,82 3,78 3,59 3,75 3,71 3,57 3,49 3,58

* Średnia wskazań na skali 1-zdecydowanie za socjalizmem, 5 – zdecydowanie przeciw socjalizmowi

Komplementarny wskaźnik oceny przemian ustrojowych dotyczy porównań systemów politycznych PRL i III RP. Porównanie to dokonano na podstawie odpowiedzi na pytanie: Gdyby zachciał(a) Pan(i) porównać poprzedni ustrój – to znaczy ten sprzed 1989 roku – z obecnym, to czy powiedział(a)by Pan(i), że obecny jest znacznie lepszy, nieco lepszy, taki sam, nieco gorszy, czy też znacznie gorszy?

8 Pytanie brzmiało: Ludzie mają różne poglądy wobec socjalizmu. A jaki jest Pana(i) stosunek do socjalizmu?

46

Uzyskane wyniki wskazują na zdecydowane zróżnicowanie opinii Polaków w zależności od poglądów i wyznawanych wartości. Osoby o poglądach prawicowych pozytywniej oceniają obecny ustrój polityczny. Jako lepszy od czasów PRL uznaje go ponad połowa (53,9%) osób posiadających prawicowe poglądy. Niejednoznaczne wyniki przynosi porównanie systemów wśród osób o poglądach lewicowych. Ustrój III RP jako lepszy od poprzedniego uznaje co trzecia osoba o tych poglądach (38,9%) Jednocześnie miniony ustrój jako lepszy uznaje 31,6% osób o lewicowych preferencjach (tabela 4).

Tabela 4. Ocena przez Polaków systemów politycznych – istniejącego przed 1989 r. oraz obecnego

Lp. Wariant odpowiedziOceny wśród osób o poglądach

lewicowychN = 339

prawicowychN = 935

1. obecny ustrój jest znacznie lepszyod poprzedniego 10,2 22,2

2. nieco lepszy 28,5 31,73. ani lepszy, ani gorszy 23,7 19,64. nieco gorszy 19,1 10,6

5. obecny ustrój jest znacznie gorszyod poprzedniego 12,5 7,8

6. trudno powiedzieć 6,1 8,1Źródło: Polski Generalny Sondaż Wyborczy, 2005 r.

2. Ocena przemian gospodarczych

Przekształcenie niewydolnej gospodarki centralnie zarządzanej w gospo-darkę kierującą się zasadami wolnego rynku to niewątpliwie jeden z wielkich sukcesów polskiej transformacji. Czy także po upływie kilkunastu lat od czasów szokowej terapii Leszka Balcerowicza Polacy niezależnie od wyzna-wanej opcji politycznej są zadowoleni z tych zmian, czy też zauważyć możemy zróżnicowanie w opiniach na temat przemian gospodarczych? Wskaźnikiem empirycznym oceny przemian gospodarczych są odpowiedzi na pytanie: Czy obecnie nasza gospodarka funkcjonuje lepiej czy gorzej niż w czasie poprzedniego ustroju, to znaczy przed 1989 rokiem? Zmiany gospo-darcze odmiennie oceniają osoby o poglądach lewicowych i poglądach prawicowych. Zwolennicy prawicy w większości (52,0%) pozytywnie oceniają zmiany w sferze gospodarczej. Lewica wykazuje w tym względzie większy krytycyzm. Co trzeci (31,4%) jej przedstawiciel jest zdania, że transfor-macja ustrojowa odbiła się negatywnie na polskiej gospodarce (tabela 5). Zwolennicy lewicy z biegiem czasu stają się coraz mniej krytyczni wobec

47

przemian gospodarczych, odwrotnie dzieje się wśród osób o poglądach prawicowych – zwiększa się odsetek niezadowolonych z przemian gospo-darczych zachodzących w naszym kraju (tabela 6). Ten pozorny paradoks może być odzwierciedleniem strategii partii politycznych dominujących na polskiej scenie politycznej. PiS i LPR są bowiem największymi krytykami procesu transformacji gospodarczej, a w szczególności procesu prywatyzacji gospodarki. Z drugiej zaś strony, to właśnie lewica przypisuje swoim rządom wzrost gospodarczy oraz stwarzanie udogodnień przedsiębiorcom.

Tabela 5. Ogólna ocena przemian gospodarczych

Lp. Wariant odpowiedziOceny wśród osób o poglądach

lewicowychN = 339

prawicowychN = 935

1. znacznie lepiej niż przed 1989 r. 12,8 17,92. nieco lepiej 29,2 34,13. ani lepiej, ani gorzej 16,5 13,64. nieco gorzej 20,9 15,15. znacznie gorzej niż przed 1989 r. 11,5 9,76. trudno powiedzieć 9,1 9,6

Źródło: Polski Generalny Sondaż Wyborczy, 2005 r.

Tabela 6. Ogólna ocena przemian gospodarczych – porównanie 1997-2005*

Osoby o poglądach:Rok badania

1997 1999 2002 2005lewicowych 3,18 3,33 3,69 3,46prawicowych 2,81 2,90 3,18 3,04

* średnia wskazań na skali 1-5

Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, 1997-2005 r.

Ocena przemian gospodarczych możliwa jest także na płaszczyźnie odniesień do gospodarki wolnorynkowej. Lewica doktrynalnie utożsamiana jest z niechęcią do modelu liberalnej, wolnorynkowej gospodarki, przed-kładając kolektywizm oraz centralne zarządzanie zasobami gospodarczymi państwa. Zaskakiwać może zatem poparcie modelu gospodarki wolnoryn-kowej przez blisko dwie trzecie osób (63,2%) o lewicowych poglądach. Nie różnią się oni znacząco pod tym względem z ocenami (64,2%) zwolenników prawicy (tabela 7). Silne zakorzenienie gospodarki rynkowej w świadomości Polaków może się wiązać z postrzeganiem pozytywnych efektów przemian polskiej gospodarki.

48

Tabela 7. Stosunek Polaków do gospodarki rynkowej9

Lp. Wariant odpowiedziOceny wśród osób o poglądach

lewicowychN = 179

prawicowychN = 281

1. zdecydowanie zgadzam się 16,5 25,72. raczej zgadzam się 46,7 38,53. ani się zgadzam ani nie zgadzam 13,4 10,54. raczej nie zgadzam się 5,3 6,25. zdecydowanie nie zgadzam się 3,8 1,66. nie wiem 14,2 17,5

Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, 2005 r.

Warto w tym miejscu postawić pytanie: czy transformacja gospodarcza jest równie pozytywnie oceniana na poziomie mikrospołecznym – obywateli i ich gospodarstw domowych? Janusz Czapiński w Diagnozie społecznej w ocenie procesu transformacji przyjmuje wskaźnik osobistego bilansu korzyści i strat, jakie w swoim odczuciu obywatele wiążą ze zmianą ustroju. Bilans ten, pisze autor, nie jest pozytywny. Na pytanie, czy zmiana systemu miała wpływ na życie respondentów 63,0% badanych odpowiada twierdząco. Jeśli jednak zapytać, jakie są to skutki, przeważają oceny negatywne (56,0%) nad pozytywnymi (26,0%)10. Stan ten pogłębia się wraz z upływem czasu. Najnowsza fala badania wskazuje, że zaledwie 53,1% badanych zauważa jakikolwiek wpływ reform na własne życie (spadek o 9,9 p.p. w stosunku do roku 2005), przy jednoczesnym dalszym wzroście ocen negatywnych (57,5%) nad pozytywnymi (35,4%)11.

Polacy jednak nie są tak jednoznaczni w negatywnej ocenie wpływu transformacji na poziom życia swoich rodzin. Subiektywną ocenę determi-nują w istotnym stopniu wyznawane poglądy polityczne. Odpowiadając na pytanie: Czy w porównaniu z sytuacją sprzed 1989 roku Panu(i) i Pana(i) rodzinie żyje się obecnie lepiej czy gorzej blisko połowa (48,8%) osób o autoidentyfi-kacjach lewicowych zauważa istotne pogorszenie poziomu życia. Poprawę warunków życia deklaruje zaledwie co piąty (21,4%) zwolennik lewicy. Jeszcze większe wewnętrzne zróżnicowanie opinii w tym zakresie występuje wśród osób o poglądach prawicowych. Co prawda poprawę poziomu życia

9 Pytanie brzmiało: Proszę powiedzieć w jakim stopniu zgadza się Pan(i) z następującym stwier-dzeniem: Gospodarka rynkowa ma podstawowe znaczenie dla rozwoju ekonomicznego naszego kraju?

10 Diagnoza społeczna 2005, Warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.), Warszawa 2005, s. 182 i n.

11 Diagnoza społeczna 2007, Warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.), Warszawa 2007, s. 225.

49

stwierdza co trzeci (35,8%) zwolennik prawicy, ale jednocześnie blisko co czwarty (23,4%) przedstawiciel tego nurtu ideowego boleśnie odczuwa ekonomiczne skutki transformacji gospodarczej (tabela 8).

Tabela 8. Wpływ transformacji na poziom życia Polaków

Lp. Wariant odpowiedziOceny wśród osób o poglądachlewicowychN = 339

prawicowychN = 935

1. znacznie lepiej niż przed 1989 r. 4,3 10,82. nieco lepiej 17,1 25,03. ani lepiej, ani gorzej 22,3 22,44. nieco gorzej 26,0 18,35. żyje się znacznie gorzej niż przed 1989 r. 22,8 15,66. trudno powiedzieć 7,5 7,8

Źródło: Polski Generalny Sondaż Wyborczy, 2005 r.

3. Ocena przemian społecznych

Proces transformacji wywarł także istotny wpływ na proces kształto-wania się tożsamości obywatelskiej. W Polsce realnego socjalizmu życiem społecznym sterował jeden ośrodek decyzyjny, a nad realizacją centralnie podejmowanych decyzji czuwała sformalizowana organizacja12. Oceniając PRL, jako ustrój autorytarny, możemy przyjąć, że społeczeństwo obywa-telskie nie istniało w Polsce, a wszystkie formy instytucji mediujących pomiędzy jednostką a państwem były całkowicie podległe aparatowi państwo-wemu. Miało to w założeniu prowadzić do eliminowania napięć i konfliktów w sferze publicznej. I chociaż w praktyce utajone konflikty były obecne, to wyeliminowano je całkowicie ze sceny publicznej. Przez czterdzieści lat rządy komunistyczne wkładały wiele wysiłku, by ukryć lub stłumić konflikty posługując się systemem centralnego planowania, administracji oraz odgór-nego podziału produktu społecznego13. Działania te pozostawiły trwałe ślady w świadomości społecznej. Transformacja ustrojowa zniosła bariery rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Możliwy stał się rozwój struktur społecznych oraz silniejsze zaangażowanie obywateli na polu zawodowym i społecznym. Stworzenie możliwości wywierania przez obywateli wpływu na

12 J. Garlicki, Społeczeństwo przyszłości. Reformy systemowe i perspektywy kraju w świadomości młodego pokolenia Polaków, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa 1995, s. 109.

13 T. Szawiel, Społeczeństwo obywatelskie [w:] M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, PWN, Warszawa 2001, s. 144-150.

50

sprawy publiczne, a więc na to, co się dzieje zarówno w kraju, jak i w miejscu zamieszkania – mieście czy gminie – było jedną z najważniejszych zdobyczy transformacji. Wpływ obywateli na bieg spraw w kraju urzeczywistnia się przede wszystkim poprzez uczestnictwo w wyborach. Nasuwa się więc pytanie: w jakim stopniu osoby o poglądach lewicowych i prawicowych współuczestniczą w budowaniu tego społeczeństwa? Przejawem obywa-telskości społeczeństwa jest uczestnictwo obywateli w życiu politycznym. Partycypacja polityczna jest bowiem, jak pisze Jan Garlicki, niezwykle ważnym czynnikiem niezbędnym dla efektywnego funkcjonowania systemu demokratycznego, bowiem trudno mówić o istnieniu rozwiniętej, skon-solidowanej demokracji bez rzeczywistego zaangażowania uczestników systemu w życie publiczne i procedury wyłaniania przedstawicieli14.

Ważnym aspektem oceny transformacji w sferze społecznej jest stosunek obywateli do demokracji. Zastąpienie autokratycznych rządów totalitarnych systemem demokratycznym jest bez wątpienia niekwestionowaną zdobyczą przemian ostatnich osiemnastu lat. W celu odtworzenia stosunku Polaków do demokracji posłużono się w badaniu następującym pytaniem wskaźni-kowym: Chciał(a)bym zapytać o demokrację w Polsce. W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolony(a) lub niezadowolony(a) z demokracji, takiej jaka istnieje w Polsce? Osoby o poglądach lewicowych i prawicowych wyrażają odmienne opinie na temat demokracji. Satysfakcję z funkcjonowania systemu demokratycznego w obecnej formie częściej deklarują osoby o poglądach prawicowych (51,8%) niż lewicowych (32,7%). Jednocześnie dwie trzecie osób o poglądach lewi-cowych (64,2%) ocenia demokrację w Polsce krytycznie (tabela 9).

Tabela 9. Satysfakcja Polaków z demokracji

Lp. Wariant odpowiedziOceny wśród osób o poglądach

lewicowychN = 179

prawicowychN = 281

1. bardzo zadowolony 0,0 1,12. zadowolony 6,3 11,73. raczej zadowolony 26,4 39,04. raczej niezadowolony 32,2 21,85. niezadowolony 18,6 10,56. bardzo niezadowolony 13,5 8,67. nie ma demokracji 0,0 2,08. nie wiem 3,0 5,2

Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, 2005 r.

14 J. Garlicki, Demokracja i integracja europejska – studium osobistych i politycznych orientacji dwóch pokoleń Polaków, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa 2005, s. 103.

51

Lewicowo-prawicowa polaryzacja w zakresie oceny funkcjonowania demokracji jest zjawiskiem trwałym. Analizując wyniki badań z lat 1992-2005 można zauważyć, że poziom satysfakcji z demokracji osób o lewicowych poglądach jest niezmiennie niższy niż osób o prawicowych autoidentyfi-kacjach (tabela 10).

Tabela 10. Satysfakcja Polaków z demokracji – porównanie 1992-2005*

Osoby o poglądach:Rok badania

1992 1993 1994 1995 1997 1999 2002 2005lewicowych 4,45 4,34 3,90 4,00 3,72 3,81 3,81 4,07prawicowych 4,19 4,07 3,89 3,85 3,35 3,64 3,80 3,80

* średnia wskazań na skali 1-5

Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny.

Wraz z rozwojem demokracji zapoczątkowany został proces kształto-wania się kultury obywatelskiej jako niezbędnego czynnika w procesie formo-wania się społeczeństwa obywatelskiego. Stanowi ona bowiem kulturowy fundament uczestnictwa obywateli w polityce, przejawiający się – między innymi – w zainteresowaniu obywateli polityką oraz ich zachowaniami w sferze polityki.

W ujęciu empirycznym można je mierzyć stopniem zainteresowania Polaków polityką. Jest to ważny czynnik determinujący zachowania w życiu publicznym. Z badań wynika, że zainteresowanie problemami polityki częściej deklarują osoby o prawicowych (63,9%) niż lewicowych (54,8%) – tabela 11. Co więcej, analiza porównawcza danych zebranych w pierwszych latach transformacji pokazuje wzrost zainteresowania polityką wśród osób o prawicowych identyfikacjach, a przeciwnie – spadek zainteresowania nią wśród zwolenników lewicy.

Tabela 11. Zainteresowanie polityką – porównanie rok 2005 i 199215

Lp. Wariant odpowiedzi2005 1992

lewicowychN = 179

prawicowychN = 281

lewicowychN = 230

prawicowychN = 367

1. w bardzo dużym stopniu 3,1 2,6 3,5 2,12. w dużym stopniu 9,7 10,7 7,7 10,73. średnio 42,0 50,6 48,2 44,54. w małym stopniu 31,5 25,4 26,0 31,55. w ogóle nie interesuje się 13,8 9,8 14,1 11,26. trudno powiedzieć 0,0 0,8 0,4 0,0

Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, lata 2005 i 1992.

15 Pytanie brzmiało: W jakim stopniu interesuje się Pan(i) polityką?

52

W analizie uwzględniono także inne przejawy partycypacji politycznej: uczestnictwo w wyborach oraz zaangażowanie w pracę w organizacjach obywatelskich. Uczestnictwo w wyborach wpisuje się w nurt klasycznego pojmowania demokracji. Jak bowiem pisał Robert Dahl: „Demokracja w jej klasycznym rozumieniu oznaczała przede wszystkim bezpośredni udział obywateli; demokracja albo jest partycypacyjna, albo jej w ogóle nie ma”16.

Analiza deklaracji uczestnictwa w wyborach parlamentarnych wśród osób o lewicowych i prawicowych poglądach pokazuje, że poziom mobilizacji elektoratów jest silnie uzależniony od bieżącej sytuacji politycznej. W latach 1997 oraz 2005 zdecydowanie wyższą mobilizację wykazuje elektorat o po-glądach prawicowych. Przekłada się to na zwycięstwo partii prawicowych – AWS w 1997 r. oraz PiS w roku 2005. Z kolei silniejsza mobilizacja elektoratu lewicowego w latach 1993 oraz 2001 przekłada się na zwycięstwo SLD (tabela 12). Partycypacja wyborcza w Polsce ma zatem, charakter płynny, różnicując w równym stopniu elektoraty lewicowy i prawicowy.

Tabela 12. Uczestnictwo w wyborach parlamentarnych – odsetek osób deklarujących uczestnictwo

Wśród osób o poglądach: 1993 1997 2001 2005lewicowych 69,7 60,8 71,2 55,7prawicowych 64,4 72,0 64,0 64,8Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, 1997-2005.

Wielkim problemem polskiej transformacji jest uczestnictwo obywateli w wyborach. Frekwencja w wyborach parlamentarnych systematycznie spada osiągając w 2005 roku najniższy poziom od czasu zmiany systemowej roku 1989 r. Frekwencja wyborów parlamentarnych z października 2007 roku może na pierwszy rzut oka wydawać się podważeniem postawionej powyżej tezy lecz interpretując ją należy pod uwagę wziąć co najmniej dwa zastrze-żenia. Po pierwsze przekroczenie poziomu 50% ostatni raz miało miejsce blisko piętnaście lat temu. Wątpić należy zatem w tezę głoszącą znaczący wzrost świadomości obywatelskiej oraz zaangażowania się Polaków w życie polityczne przejawiające się w partycypacji wyborczej skłaniając się raczej ku tezie silnej, ale niestety jednorazowej mobilizacji politycznej Polaków. Interpretując aktywność wyborczą obywateli należy także mieć na uwadze, że frekwencja wyborcza, wysoka jak na polskie warunki, w porównaniu z okrzepłymi demokracjami nadal pozostaje stosunkowo niska. Fakty te świadczą o słabości tworzącego się społeczeństwa obywatelskiego, która to

16 R.A Dahl, Demokracja i jej krytycy, Kraków 2005, s. 49.

53

słabość, co jest warte podkreślenia, w wymiarze rzeczywistych, konkretnych działań, nie jest ani bardziej lewicowa, ani bardziej prawicowa (tabela 13).

Tabela 13. Frekwencja obywateli w wyborach parlamentarnych1993 1997 2001 2005 200752,08 47,93 46,29 40,57 53,88

Źródło: Państwowa Komisja Wyborcza.

Ważnym wymiarem kształtowania się tendencji demokratycznych oraz budowy społeczeństwa obywatelskiego jest zaangażowanie obywateli w organizacjach pozarządowych. W 2006 roku w Polsce zarejestrowanych było 45 tys. stowarzyszeń i 7 tys. fundacji. Według danych CBOS stosun-kowo niewielu Polaków wykorzystuje możliwość społecznego działania w organizacji obywatelskich. W ostatnich sześciu latach Polacy najczęściej poświęcali swój wolny czas kształceniu, związkom zawodowym, organiza-cjom religijnym, sportowym, charytatywnym, a także ochotniczym organi-zacjom ratowniczym. Dotychczas jednak liczba osób deklarujących udział w pracy którejkolwiek z tych organizacji nie przekroczyła 5,5%17. Czy zatem orientacja polityczna wpływa na zaangażowanie w działalność społeczną? Odpowiedź na to pytanie mogą dać wyniki cyklicznego monitoringu stanu społeczeństwa obywatelskiego prowadzonego przez CBOS. Autorzy badań posługują się w nich syntetycznym zbiorczym wskaźnikiem zaangażowania w pracę społeczną. Uwzględnia on wszelką deklarowaną przez badanych aktywność, tzn. dobrowolną i nieodpłatną pracę wykonaną w 2005 roku (lub latach ubiegłych – przyp. TG) na rzecz swojej społeczności lokalnej lub osób potrzebujących oraz działalność w organizacjach obywatelskich. Wskaźnik ten zatem jest dobrym wyznacznikiem zaangażowania obywatel-skiego osób o lewicowych i prawicowych poglądach. Wyniki analiz świadczą o braku zróżnicowania w aktywności obywatelskiej ze względu na wyzna-wane poglądy polityczne (tabela 14). Analizując szczegółowo pola aktyw-ności społecznej osób o lewicowych i prawicowych poglądach zauważyć możemy w chwili obecnej większą aktywność w organizacjach obywatelskich osób o poglądach lewicowych (32,0%) niż prawicowych (25,0%) Stan ten utrzymuje się od z małymi wahnięciami już blisko dziesięć lat. Wynikać to może z silniejszego nastawienia na współdziałanie i współpracę wśród osób o lewicowych przekonaniach, niż przejawiających postawy indywidua-listyczne osób o poglądach prawicowych. Czy zatem polskie społeczeństwo obywatelskie będzie ukształtowane na lewicowym fundamencie? – czas pokaże.

17 Stan społeczeństwa obywatelskiego w latach 1998-2006, BS 19/2006, CBOS, Warszawa 2006.

54

Tabela 14. Zaangażowanie w działalność społeczną18

Lp. Poglądy polityczneZbiorczy wskaźnik zaangażowania

w pracę społeczną w latach2002 2004 2006

1. lewicowe 34,0 42,0 42,02. prawicowe 38,0 38,0 40,0

Źródło: CBOS.

4. Podsumowanie

Mimo upływu blisko dwudziestu polskie społeczeństwo nadal pozo-staje dychotomicznie podzielone, a podział polskiej sceny politycznej na lewicę i prawicę pozostaje nadal aktualny mobilizując elektoraty oraz narzu-cając niejako postrzeganie zmian zachodzących w naszym kraju. Ocena transformacji systemowej zależy bowiem w dużej mierze od filtru, jakim jest autoidentyfikacja ideologiczna obywateli. Osoby o lewicowych poglą-dach w większości analizowanych wymiarów pozostają bardziej krytyczne w ocenie procesu transformacji, przy jednoczesnej skłonności do dostrze-gania pewnych korzystnych aspektów systemu PRL, niż czynią to osoby o prawicowych przekonaniach. Tezę tę potwierdza ogólna ocena procesu transformacji przez społeczeństwo Polskie. Proces przekształceń zapo-czątkowany w 1989 roku negatywnie ocenia ponad połowa (53,4%) osób o lewicowych oraz 37,4% o prawicowych poglądach. Pozytywne oceny zmian podkreśla połowa (50,5%) osób deklarujących poglądy prawicowe i zaledwie 37,7% osób o lewicowych poglądach (tabela 15).

Tabela 15. Ogólna ocena procesu transformacji (1989-2005)19

Lp. Wariant odpowiedziOceny wśród osób o poglądach

lewicowychN = 179

prawicowychN = 281

1. bardzo dobrze 0,9 1,92. raczej dobrze 36,8 48,63. raczej źle 45,9 31,84. bardzo źle 7,5 5,65. trudno powiedzieć 8,8 12,0

Źródło: Polski Generalny Sondaż Wyborczy, 2005 r.

18 Stan społeczeństwa..., cyt. wyd., s. 16.19 Pytanie brzmiało: Gdyby zachciał(a) Pan(i) ocenić ogólnie okres ostatnich 16 lat, tzn.

lata 1989-2005, to czy powiedział(a)by Pan(i), że ocenia ten okres...?

55

Warto jednak zaakcentować dwa odstępstwa od tej zasady. Po pierwsze zwolennicy zarówno opcji lewicowej, jak i prawicowej silnie akceptują model gospodarki wolnorynkowej jako podstawę gospodarki naszego kraju. Jest to istotny sukces procesu transformacji gospodarczej. Druga kwesta związana jest z transformacją w sferze społecznej. W wymiarze tym rozpatrywanym zarówno pod względem partycypacji wyborczej, jak i aktywności w szeroko rozumianej sferze obywatelskiej zauważyć możemy daleko posuniętą bier-ność obywateli zarówno identyfikujących swoje przekonania jako lewicowe, jak i prawicowe. Brak aktywności obywatelskiej pozostaje w chwili obecnej jednym z największych zagrożeń procesu polskiej transformacji.

Tomasz Godlewski

LEFT-WING AND RIGHT-WING VOTERS’ PERCEPTIONOF THE POLISH TRANSFORMATION PROCESS

The transformation process includes changes in political and economical areas, it also evokes changes in social area and in citizens’ lives. The transformation process has differently affected various social groups – some of them are in the center of this process, some outside of it or on its margins.

It seems to be very interesting to analyze a perception of the Polish transformation process by using left-wing and right-wing autoidentifications of a Polish society.

This analysis may be conducted in three dimensions:– in the political system dimension, which includes opinions of the Polish

people about a previous system and the transformation itself;– an economical dimension, which includes assessments of a transformation

of the economy and its influences on citizens’ lives;– a social dimension, which includes changes in citizens identity, new

cultural patterns that form a new political culture.Results of these analysis show a left-wing and a right-wing dichotomy

of a Polish political scene and its influence on the perception of changes taking place in our country. Persons with left-wing autoidentification are mostly highly critical of the transformation results. Nevertheless it’s not a coherent sight. Some aspects of the Polish transformation by left-wing voters and right-wing voters are seen in the same way.