PORÓWNANIE SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA … społeczna krajów UE_Rozdzial_3.pdf · PORÓWNANIE...

PORÓWNANIE SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W KRAJACH CZŁONKOWSKICH

UNII EUROPEJSKIEJ

3.1. WSTĘP

W państwach członkowskich Unii Europejskiej funkcjonują różne systemy zabezpieczenia społecznego, które wyrosły z różnych tradycji i uwarunkowań1. Dziedzina zabezpieczenia społecznego pozostaje obecnie w kompetencji państw członkowskich. Harmonizację rozwiązań w zakresie zabezpieczenia społecznego w krajach Unii Europejskiej, nad którą przez pewien czas dyskutowano, uzna-wano za niewykonalną ze względu na duże zróżnicowanie rozwiązań. W związ-ku z nowymi wyzwaniami, o których wspomniano w strategii lizbońskiej, zmia-nami demograficznymi w Europie, a także procesem integracji gospodarczej w ramach jednolitego rynku wewnętrznego UE, zabezpieczenie społeczne stało się jednym z ważniejszych tematów dyskusji nad przyszłością i spójnością kra-jów Unii Europejskiej. Komisja Europejska od 2000 r. zaczęła wykazywać w swoich raportach nt. stanu gospodarki europejskiej, że systemy zabezpiecze-nia społecznego i związane z nimi wydatki finansów publicznych mogą mieć zasadniczy wpływ na wypełnianie postanowień unijnego Paktu stabilności i wzrostu (obowiązkowego dla krajów strefy euro), a ponieważ coraz więcej państw miało trudności z przestrzeganiem zapisów Paktu, Komisja chciała sprowokować państwa członkowskie do dyskusji o przyczynach takiego stanu rzeczy2. Wydatki na emerytury i renty z zabezpieczenia społecznego stanowiły w 1999 r. 12,7% PKB w UE – pochłaniały one 47,9% wszystkich wydatków so-

1 T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne, Oficyna Wydawnicza Branta, Warszawa 2006, s. 179.

2 K. Niklewicz, Systemy emerytalne krajów UE są nieefektywne – ostrzega Komisja Europej-ska, „Gazeta Wyborcza”, 01.03.03.

3

63

cjalnych (EUROSTAT, 2002). Właśnie tak duże wydatki publiczne na emerytury stały się jedną z przesłanek tzw. otwartej koordynacji w tej dziedzinie3.

Otwarta metoda koordynacji polega na określaniu wspólnych celów dla Unii Europejskiej, np. w postaci wskaźników statystycznych i ekonomicznych, w czym pomagają jakościowe i ilościowe wyznaczniki dla państw uczestniczących; punktów odniesienia, które następnie służą do porównywania własnych osią-gnięć z przykładami najlepszych rozwiązań wypracowanymi przez inne pań-stwa członkowskie4.

Dnia 25 października 2007 r. prezydencja francuska przekazała Europej-skiemu Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu propozycję nowego programu działania w dziedzinie społecznej. Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa, której powierzono przygotowanie prac Komitetu w tej sprawie, przyjęła swoją opinię 10 czerwca 2008 r. Komitet wyraził w niej zadowolenie z wyników zastosowania metody otwartej koordynacji i jednocześnie, w oparciu o Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Ko-mitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Wspólne zasady wdrażania modelu flexicurity”, zaproponował wsparcie tej metody nową, opartą na wspólnych zasadach w postaci zaleceń pozostawionych dobrej woli5. Działa-nia te mają na celu utworzenie modelu elastycznego rynku pracy i bezpieczeń-stwa socjalnego (flexicurity), który w założeniu ma pogodzić interesy zarówno pracodawców, jak i pracowników przez zapewnienie pracownikom bezpieczne-go rozwoju na rynku pracy, przy jednoczesnym utrzymaniu i zwiększaniu kon-kurencyjności przedsiębiorstw oraz ochronie europejskiego modelu socjalne-go6. W niniejszym rozdziale w skrócie zostanie przedstawiona problematyka zabezpieczeń społecznych w Unii Europejskiej, złożoność systemów i wprowa-dzonych rozwiązań.

3 M. Żukowski, Otwarta koordynacja zabezpieczenia emerytalnego w Unii Europejskiej –

Nowy etap Europejskiej Polityki Społecznej? „Polityka Społeczna” 2002, nr 11–12. 4 Presidency Conclusions Lisbon European Council 23 and 24 March 2000, art. 37,

http://ue.eu.int. 5 Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie nowego programu

działania UE w dziedzinie społecznej (2009/C 27/22), http://ue.eu.int. 6 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekono-

miczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Wspólne zasady wdrażania modelu flexicurity”, COM (2007) 359, wersja ostateczna.

64

3.2. POJĘCIE ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO

3.2.1. Definicja według Międzynarodowej Organizacji Pracy

Mimo że termin „zabezpieczenie społeczne” jest obecnie powszechnie uży-wany, nie istnieje jedna, przez wszystkich akceptowana definicja tego pojęcia. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy zabezpieczenie społeczne jest to: „ochrona, którą społeczeństwo zapewnia swoim członkom, przez szereg środ-ków publicznych chroniących przed zagrożeniami gospodarczymi i społecznymi, wynikającymi ze wstrzymania albo znacznego obniżenia poziomu zarobków z powodu choroby, macierzyństwa, wypadku przy pracy, bezrobocia, inwalidz-twa, starości i śmierci; zapewnienie opieki lekarskiej i zasiłku rodzinom z dziećmi” 7.

Konwencje MOP na temat zabezpieczenia społecznego stanowią normy dla konstruowania świadczeń oraz administrowania nimi i ich finansowania. Kon-wencja MOP Nr 102, o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego, przedstawia ujednolicone wytyczne, pomocne w opracowaniu wszystkich rodza-jów zabezpieczenia społecznego. Daje ona rządom znaczną elastyczność w two-rzeniu programów zabezpieczenia społecznego, by wyjść naprzeciw potrzebom i preferencjom danego kraju. Jej kluczowe postanowienia wymagają jednak, aby8:

– wszelkie świadczenia pieniężne były wypłacane okresowo „przez czas trwa-nia tej ewentualności”, której dotyczą,

– świadczenie zastępowało wcześniejsze dochody do pewnej określonej wysokości,

– koszty świadczeń i zarządzania były ponoszone wspólnie w formie skła-dek ubezpieczeniowych lub podatków,

– składki ubezpieczeniowe opłacane przez pracowników nie przekraczały 50% całkowitego kosztu systemu,

– państwo przejęło przynajmniej ogólną odpowiedzialność za należyte za-opatrywanie w świadczenia i właściwe zarządzanie systemem,

– przedstawiciele osób chronionych zarządzali systemem lub przynajmniej uczestniczyli w nim w charakterze doradców.

Wymieniona konwencja nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy o mi-nimalnych normach zabezpieczenia społecznego z 1952 r. określiła również za-kres przedmiotowy zabezpieczenia społecznego, a mianowicie9:

7 MOP 1984, Introduction to Social Security, s. 3, http://ue.eu.int. 8 MOP i ISSA, Social Security: Introductory Module [w:] Pensions training materials. Unit 3,

s. 20. 9 W. Musialski, Ubezpieczenia społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 17.

65

1) opiekę leczniczą, 2) zasiłki w razie choroby, 3) zasiłki w razie braku pracy, 4) świadczenia na starość, 5) świadczenia w razie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, 6) świadczenie w razie macierzyństwa, 7) zasiłki rodzinne, 8) świadczenie w razie inwalidztwa, 9) świadczenie w razie śmierci żywiciela rodziny. W realizacji zabezpieczenia społecznego stosuje się trzy techniki (zasady)

administracyjno-finansowe. Różnią się one między sobą metodami finansowania oraz prawami i obowiązkami podmiotów uprawnionych, a także zobowiązanych do świadczeń10:

1) ubezpieczenie społeczne – system zagwarantowanych ustawowo i zwią-zanych z pracą świadczeń o charakterze roszczeniowym (na wniosek osoby ubezpieczonej), pokrywający straty spowodowane zdarzeniami losowymi. Za-dania te są realizowane przez zobowiązane do tego instytucje ze środków finan-sowych pochodzących z rozłożenia ciężaru tych świadczeń w całości lub w czę-ści na zbiorowość osób do nich uprawnionych. Zalicza się tu: ubezpieczenie chorobowe, rentowe, wypadkowe;

2) zaopatrzenie społeczne – również ma charakter roszczeniowy. Świadcze-nia są finansowane z funduszy publicznych (podatków). Ustawowo określona jest ich wysokość i warunki udzielania. Mogą przysługiwać obywatelom danego kraju należącym do określonej grupy zawodowej lub społecznej (np. zaopatrze-nie służb mundurowych);

3) pomoc społeczna – świadczenia są przyznawane indywidualnie z fundu-szy publicznych osobom wnioskującym o nie. Przyznanie świadczeń jest po-przedzone zbadaniem warunków życia tych osób, a warunki nabycia prawa do tych świadczeń są określone w obowiązującym prawie.

3.2.2. Regulacje Rady Europy

Obok Międzynarodowej Organizacji Pracy standardy zabezpieczenia spo-łecznego wyznacza Rada Europy, która powstała w ramach procesu zapocząt-kowanego w Europie po II wojnie światowej na tzw. „Kongresie europejskim” (Congress of Europe), zorganizowanym przez Międzynarodowy Komitet Ru-chów na rzecz Integracji Europejskiej (International Committe of Movements for European Unity). Dnia 5 maja 1949 r. w Londynie został podpisany statut Rady Europy, międzynarodowej organizacji powołanej do wprowadzenia w życie idei

10 Ibidem, s. 18–19.

66

„Unii Europejskiej” (European Union), w skład której mogą wchodzić wyłącz-nie te państwa położone na kontynencie europejskim, które zadeklarują wolę przestrzegania zasad Karty praw człowieka, porządku prawnego sformułowane-go w Karcie oraz których władze zobowiążą się do zagwarantowania wszystkim osobom pozostającym pod ich jurysdykcją podstawowych praw człowieka i wol-ności. Fundamentalnym traktatem międzynarodowym, który traktuje prawa spo-łeczne regulowane przepisami prawa pracy i ubezpieczeń społecznych jako pra-wa człowieka, jest Karta praw społecznych Rady Europy11.

Karta praw społecznych stanowi zbiór traktatów i dokumentów międzynaro-dowych uchwalonych w latach 1961–1996:

– Europejskiej karty społecznej z 18.10.1961 r., – Protokołu dodatkowego do Europejskiej karty społecznej z 05.05.1988 r., – Protokołu zmieniającego Europejską kartę społeczną z 21.10.1991 r., – Protokołu dodatkowego do Europejskiej karty społecznej z 09.11.1995 r.

przewidującego system skarg zbiorowych, – Zrewidowanej europejskiej karty społecznej z 03.05.1996 r. Najistotniejsze przepisy Karty dotyczące problematyki poruszonej w niniej-

szej pracy zawierają art. 12–17. W karcie nie ma definicji zabezpieczenia spo-łecznego. Komitet Rady Europy nie nawiązał również do podejmowanych przez państwa członkowskie prób rozróżniania systemów ubezpieczeń społecznych od systemów zabezpieczenia społecznego na podstawie technik finansowania świadczeń. Artykuł 12 zatytułowany „Prawo do zabezpieczenia społecznego, Karta praw społecznych” ma szczególne znaczenie, określa bowiem powszechne standardy szeroko rozumianych ubezpieczeń społecznych12:

– obowiązek ustanowienia systemu ubezpieczeń społecznych (art. 12 § 1 Karty),

– obowiązek utrzymania systemu ubezpieczeń społecznych na odpowied-nim poziomie (art. 12 § 2 Karty),

– obowiązek podejmowania działań na rzecz systematycznej poprawy sys-temu ubezpieczeń społecznych (art. 12 § 3 Karty),

– obowiązek jednakowego traktowania ubezpieczonych (art. 12 § 4 Karty).

3.2.3. Regulacje w Unii Europejskiej

Pojęcie zabezpieczenia społecznego nie jest definiowane w aktach europej-skich, jest jednak wskazywane jako cel do realizacji przez państwo13. Unia Eu-

11 A.M. Świątkowski, Karta Praw Społecznych Rady Europy, C.H. Beck, Warszawa 2006,

s. 1–2. 12 Ibidem, s. 380–392. 13 Y. Jones, Zmiana polityki społecznej w Unii Europejskiej, „Polityka Społeczna” 2005, nr 3.

67

ropejska w zakresie zabezpieczenia społecznego nie ustanowiła jednolitych roz-wiązań prawnych, m.in. ze względu na znaczne zróżnicowanie rozwiązań w ustawodawstwach krajowych i brak zgody co do działań państw członkow-skich14. Zabezpieczenie społeczne mieści się w szeroko pojętej polityce społecz-nej Unii Europejskiej. Postanowienia trzech pierwszych traktatów europejskich (Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali, Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej oraz Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Gospo-darczej) miały głównie na celu gospodarcze zespolenie państw członkowskich. Podstawowym celem działania państw sygnatariuszy była integracja ekono-miczna. Jednakże już wtedy postanowienia traktatowe wprowadziły m.in. zasadę swobodnego przepływu pracowników i równej płacy dla mężczyzn i kobiet oraz podkreślały potrzebę dążenia do poprawy warunków życia i pracy pracowników. Stanowiło to podstawę, na której Wspólnoty zaczęły budować swoją politykę społeczną15. Podejście do ujmowania spraw socjalnych jako posiłkowych wobec celów ekonomicznych ulegało stopniowej ewolucji od połowy lat 70. Znalazło to ostateczny wyraz w uchwaleniu w 1989 r. w Strasburgu Wspólnotowej karty podstawowych praw socjalnych pracowników, zwanej też Kartą wspólnotową. Jednak z powodu braku jednomyślności dokument ten właściwie do dziś pozo-staje jedynie uroczystą deklaracją. Wskazuje on jednak kierunki działania w po-lityce socjalnej16.

Przełomowym dokumentem w prawodawstwie Unii Europejskiej, w którym znalazły się kwestie zabezpieczenia społecznego, jest Karta praw podstawowych. Prace nad projektem tego aktu rozpoczęły się w 1999 r., w czasie posiedzenia Ra-dy Europejskiej w Kolonii. Dokument ten, jak wynikało z deklaracji Rady, miał zebrać „wspólną część podstawowych praw obywatelskich, które w tej czy innej formie są wpisane do konstytucji i innych aktów prawnych państw członkowskich UE, aby stworzyć spójny zestaw norm dla tworzenia przyszłego prawa UE”17. Po uzyskaniu poparcia Parlamentu Europejskiego powołano specjalny 60-osobowy konwent składający się z przedstawicieli szefów państw i rządów UE, deputowa-nych do parlamentów krajowych, deputowanych do Parlamentu Europejskiego oraz członków Komisji Europejskiej, którego zadaniem było opracowanie osta-tecznego projektu Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (Charter of Fun-damental Rights of the European Union). Tekst Karty został przyjęty na szczycie

14 G. Uściska, Świadczenia z zabezpieczenia społecznego w regulacjach międzynarodowych

i polskich, IPiSS, Warszawa 2005, s. 85. 15 K. Tokarska-Biernacik, Wspólnotowa Polityka Społeczna, „Polityka Społeczna” 2002,

nr 11–12. 16 K. Smoter, W. Romański, Unijne prawo pracy, czyli co czeka w UE pracodawców i pra-

cowników, http://www.rcie.lodz.pl/- Biblioteka przedsiebiorcy. 17 http://www.kartaprawpodstawowych.org.pl/?link=5.

68

Unii w Nicei, w dniu 7 grudnia 2000 r., i tego samego dnia nastąpiło jego podpisa-nie przez szefów rządów wszystkich państw UE18.

Przez kolejne lata nierozstrzygnięta pozostawała kwestia charakteru prawne-go oraz mocy obowiązującej tego aktu. Nie było jednoznaczne, czy Kartę należy traktować jako kolejny akt tzw. prawa pierwotnego UE, obok traktatów założy-cielskich Unii bądź traktatów akcesyjnych, czy też miałaby ona status deklaracji politycznej. W pierwszym przypadku Karta miałaby charakter umowy między-narodowej i jako taka – prawną moc wiążącą dla jej stron – państw członkow-skich UE. Musiałaby zatem być przez nie stosowana i wzajemnie egzekwowana na zasadzie obowiązku prawnego. W drugim przypadku Karta, jako deklaracja o charakterze moralno-politycznym, nie miałaby mocy prawnie wiążącej dla jej stron, a realizacja jej postanowień byłaby uzależniona od woli i decyzji poli-tycznych poszczególnych państw. Chociaż problem mocy wiążącej Karty nie został ostatecznie rozstrzygnięty, traktowano ten dokument raczej jako prawnie niewiążący. Aby te wątpliwości ostatecznie rozwiać, Konwent Europejski opra-cowujący tekst Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy umieścił tekst Karty praw podstawowych jako II część tego traktatu, co wskazywało wyraźnie na wysoką rangę, jaką zamierzano nadać postanowieniom Karty. Miała ona stać się integralną częścią aktu gruntownie reformującego całą Unię Europejską, a prawa człowieka, wartości i zasady demokracji oraz poszanowanie praw oby-wateli, w tym ich praw socjalnych, miały stać się prawnie wiążącym, a nie tylko politycznym fundamentem Unii19.

Jak wiadomo, traktat konstytucyjny nie wszedł w życie z uwagi na fiasko procesu jego ratyfikacji. Opracowując projekt nowej reformy struktur unijnych, nazwany traktatem reformującym, podjęto ponownie próbę nadania Karcie sta-tusu jednoznacznie wiążącego aktu prawnego. Kwestię tę reguluje traktat refor-mujący, podpisany w Lizbonie 13 grudnia 2007. Artykuł 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej stanowi: „1. Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Kar-cie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r., w brzmieniu dosto-sowanym 12 grudnia 2007 r. w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak traktaty. Postanowienia Karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w traktatach. Prawa, wolności i zasady zawarte w Karcie są interpre-towane zgodnie z postanowieniami ogólnymi określonymi w tytule VII Karty regulującymi jej interpretację i stosowanie oraz z należytym uwzględnieniem wyjaśnień, o których mowa w Karcie, które określają źródła tych postanowień”.

Karta obowiązuje od 1 grudnia 2009 r. Podpisali ją przedstawiciele wszyst-kich krajów UE. Wielka Brytania, Polska i w końcowym etapie ratyfikacji Cze-

18 http://www.rcie.lodz.pl/. 19 A. Kosicki, A. Szejna, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej i jej znaczenie dla

Polski i Europy, http://www.kartaprawpodstawowych.org.pl/.

69

chy uczyniły to z zastrzeżeniem, nazywanym potocznie tzw. protokołem brytyj-skim, powodującym ograniczenie stosowania tego aktu (tzw. opcja opt-out)20.

Karta praw podstawowych Unii Europejskiej składa się z 54 artykułów uję-tych w 7 rozdziałach poprzedzonych częścią wstępną (preambułą). Najważniej-szy pod względem zabezpieczeń społecznych jest rozdział IV – „Solidarność”, obejmujący art. 27–38, spośród których bezpośrednie zapisy o zabezpieczeniu społecznym znajdują się w art. 34.

Artykuł 34. Zabezpieczenie społeczne i pomoc społeczna 1. Unia uznaje i szanuje prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego oraz do

usług społecznych, zapewniających ochronę w takich przypadkach, jak: macierzyństwo, choroba, wypadki przy pracy, zależność lub podeszły wiek oraz w przypadku utraty za-trudnienia, zgodnie z zasadami ustanowionymi w prawie Unii oraz ustawodawstwach i praktykach krajowych.

2. Każdy mający miejsce zamieszkania i przemieszczający się legalnie w obrębie Unii Europejskiej ma prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego i przywilejów socjalnych zgodnie z prawem Unii oraz ustawodawstwami i praktykami krajowymi.

3. W celu zwalczania wykluczenia społecznego i ubóstwa, Unia uznaje i szanuje prawo do pomocy społecznej i mieszkaniowej dla zapewnienia, zgodnie z zasadami ustanowionymi w prawie Unii oraz ustawodawstwach i praktykach krajowych, godnej egzystencji wszystkim osobom pozbawionym wystarczających środków21.

Zasada określona w art. 34 ust. 1 jest oparta na art. 153 i 156 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz na art. 12 Europejskiej karty społecz-nej i pkt 10 Wspólnotowej karty socjalnych praw podstawowych pracowników. Unia musi przestrzegać tej zasady, korzystając z uprawnień powierzonych jej na mocy art. 153 i 156 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Odniesienie do usług społecznych dotyczy przypadków, gdy usługi takie zostały wprowa-dzone w celu zagwarantowania pewnych korzyści, ale nie oznacza, że usługi takie muszą zostać stworzone, jeżeli nie istnieją. Określenie „macierzyństwo” należy rozumieć w taki sam sposób, jak w poprzednim artykule.

Ustęp 2 jest oparty na art. 12 ust. 4 i art. 13 ust. 4 Europejskiej karty spo-łecznej oraz pkt 2 Wspólnotowej karty socjalnych praw podstawowych pracow-ników i odzwierciedla zasady wynikające z rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 i rozporządzenia (EWG) nr 1612/68.

20 Opcja opt-out, tzw. protokół brytyjski, ma gwarantować, że ani sądy unijne, ani też krajowe

(polskie i brytyjskie) nie będą mogły stwierdzać ewentualnych niezgodności prawa krajowego z postanowieniami Karty. W szczególności zaś na prawa zapisane w rozdziale IV Karty praw pod-stawowych (prawa socjalne i pracownicze) obywatele Polski i Wielkiej Brytanii będą mogli się powoływać tylko wtedy i na tyle, o ile zostały dookreślone (implementowane) w prawie krajo-wym, i w takim zakresie, w jakim funkcjonują w prawie wewnętrznym tych państw.

21 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 14.12.2007, 2007/C 303/01 „Karta Praw Podsta-wowych Unii Europejskiej”, http://eur-lex.europa.eu.

70

Ustęp 3 wywodzi się z art. 13 Europejskiej karty społecznej, art. 30 i 31 zmienionej Karty społecznej oraz pkt 10 Karty wspólnotowej. W kontekście dziedzin polityki, których podstawą jest art. 153 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Unia musi przestrzegać tej zasady22.

3.3. KOORDYNACJA SYSTEMU ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W UNII EUROPEJSKIEJ

Z art. 51 traktatu rzymskiego wynika, że koordynacja systemów zabezpie-czenia społecznego ma służyć swobodnemu przepływowi pracowników w ra-mach Wspólnoty Europejskiej23. Jak już wspomniano, nie istnieje jeden wspólny dla krajów Unii system zabezpieczenia społecznego, każdy kraj ma odmienne sposoby finansowania, zakres gwarantowania świadczeń, warunki wymagane do ich uzyskania, a także zasady ustalania wysokości, a zatem rozwiązania w tym zakresie w krajach Unii Europejskiej podlegają wzajemnej koordynacji. Oznacza to, że zależności pomiędzy poszczególnymi systemami prawnymi oraz instytu-cjami muszą być tak uregulowane, by umożliwi ć zachowanie odpowiedniego ładu pomiędzy nimi, bez konieczności dokonywania zmian merytorycznych w poszczególnych systemach24. Reguły koordynacji mają wartość nadrzędną w stosunku do przepisów krajowych. Dotyczą one tylko osób, które przemiesz-czają się w obrębie Wspólnoty. Nie mogą być stosowane do osób, które swoją aktywność zawodową realizowały wyłącznie na terytorium jednego państwa członkowskiego i nigdy nie korzystały ze swobody przemieszczania się.

Zakres wspólnotowej koordynacji krajowych systemów zabezpieczenia spo-łecznego unormowano w rozporządzeniach Rady (EWG):

1) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów za-bezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób samodzielnie zarob-kujących oraz członków ich rodzin przemieszczających się na obszarze Wspólno-ty. Rozporządzenie określa ogólną zasadę miejsca pracy (lex loci laboris) oraz przewiduje możliwości odstępstwa od niej. Podstawową zasadą w ustalaniu wła-ściwego ustawodawstwa w dziedzinie ubezpieczeń jest zasada miejsca pracy – podlegasz ubezpieczeniu społecznemu i zdrowotnemu tam, gdzie pracujesz25;

22 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 14.12.2007, 2007/C 303/02 „Wyjaśnienia dotyczą-

ce Karty Praw Podstawowych”, http://eur-lex.europa.eu. 23 D. Dzienisiuk, Zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej – koordynacja świadczeń,

Difin, Warszawa 2004, s. 14. 24 B. Radzik-Kazenas, Podstawowe zagadnienia z zakresu integracji europejskiej. Koordyna-

cja systemów zabezpieczenia społecznego, ZUS, Warszawa 2000, s. 27. 25 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, http://www.mps.gov.pl/.

71

2) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie26.

Wspólnotowa koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego jest oparta na czterech zasadach27:

– równego traktowania – zasada ta zabezpiecza osoby przemieszczające się przed jakąkolwiek dyskryminacją bezpośrednią lub pośrednią przy stosowaniu przepisów z zakresu zabezpieczenia społecznego,

– jedności stosowanego ustawodawstwa – zasada ta zabezpiecza przed sytu-acją, w której osoba wykonująca pracę w jednym lub kilku państwach nie jest objęta zabezpieczeniem społecznym w żadnym z nich lub jest nim objęta w kil-ku państwach jednocześnie,

– zachowania praw nabytych oraz w trakcie nabywania – zasada ta zapew-nia, że świadczenia przyznane w jednym z państw UE są przekazywane osobie uprawnionej niezależnie od jej miejsca zamieszkania,

– sumowania okresów ubezpieczenia – zasada ta umożliwia uwzględnianie okresów ubezpieczenia, lub innych równorzędnych okresów, przebytych w kilku państwach UE przy ustalaniu prawa do świadczeń z zabezpieczenia społecznego.

Koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego są objęci28: – pracownicy, – pracownicy sezonowi, – pracownicy przygraniczni, – urzędnicy państwowi, – cudzoziemcy z krajów trzecich, – studenci, – osoby prowadzące działalność na własny rachunek, – uchodźcy i bezpaństwowcy, – członkowie rodzin, bez względu na posiadane obywatelstwo. Na mocy rozporządzenia nr 859/2003 od dnia 1 czerwca 2006 r. zakresem

podmiotowym rozporządzeń nr 1408/71 i 574/72 zostali objęci obywatele państw trzecich, tj. państw innych niż państwa członkowskie, legalnie zamieszkujący i zatrudnieni na terytorium państw członkowskich. Unormowań rozporządzenia nr 859/2003 nie ratyfikowały Dania, Szwajcaria oraz państwa EOG, tj. Islandia, Lichtenstein i Norwegia, co oznacza, że nie stosują one przepisów rozporządzeń

26 Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L 74 z 27.3.1972, s. 1–83 (DE, FR, IT, NL)

Polskie wydanie specjalne Rozdział 05 Tom 01 P. 83–160 Rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72, http://eur-lex.europa.eu.

27 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, http://www.mpips.gov.pl/indextxt.php?gid=560. 28 G. Szpor, System ubezpieczeń społecznych, LexisNexis, Warszawa 2007, s. 271.

72

nr 1408/71 i nr 574/72 w stosunku do obywateli państw trzecich legalnie za-mieszkujących i zatrudnionych na ich terytorium29.

Katalog świadczeń, do których stosuje się postanowienia przepisów o koordy-nacji, obejmuje świadczenia odpowiadające tradycyjnym działom zabezpieczenia społecznego, wymienionym w Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy Nr 102 z 1952 r. o minimalnej normie zabezpieczenia społecznego. Są to30:

– świadczenia w razie choroby i macierzyństwa, – świadczenia z tytułu inwalidztwa, w tym zmierzające do zachowania lub

zwiększenia zdolności zarobkowych, – świadczenia emerytalne, – świadczenia dla osób pozostających przy życiu, – świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, – zasiłki pogrzebowe, – świadczenia w razie bezrobocia, – świadczenia rodzinne. Z koordynacji wyłączone są: pomoc społeczna, pomoc zdrowotna i systemy

świadczeń dla ofiar wojny lub jej skutków.

3.4. STRUKTURA WYDATKÓW NA ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE W UNII EUROPEJSKIEJ

Od 2003 r. można zaobserwować unormowanie się wydatków na zabezpie-czenie społeczne zarówno w krajach UE-15, jak i UE-25, wynikające z różnic między krajami takimi, jak: Niemcy, Austria, Polska i Czechy, z jednej strony, gdzie wydatki na zabezpieczenie społeczne jako procent PKB w latach 2003–2005 spadły, a krajami takimi, jak: Belgia, Irlandia, Francja, Hiszpania i Włochy, gdzie wydatki rosły nieprzerwanie od 2000 r.31 (rys. 3.1).

W 2005 r. wydatki na zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej wynio-sły 27,2% PKB (UE-27), przy czym rozbieżność między poszczególnymi kraja-mi była bardzo wysoka, np. w Szwecji 32% PKB, natomiast na Litwie 12,4% PKB. Wydatki na emerytury i renty stanowiły główną część świadczeń (rys. 3.2). Według danych statystycznych Eurostatu wydatki na zabezpieczenie spo-łeczne jako procent PKB w krajach UE-15 ulegały zmniejszeniu z 28,7% w 1993 r. do 27% w 2000 r., a następnie rosły aż do 27,8% PKB w 2005 r.

29 http://www.zer.mswia.gov.pl/. 30 Ibidem. 31 Eurostat – „Statistics in Focus” 2005, nr 46.

73

29,0

28,5

28,0

27,5

27,0

26,5

25,5

26,0

25,01990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2005

25,5

26,5

27,7

28,8

28,4 28,3

28,5

28,0

27,627,5

27,3

27,2

% PKB

Rys. 3.1. Wydatki na zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej (jako % PKB)

Źródło: Eurostat – „Statistics in Focus” 2005, nr 46.

Od 2003 r. można zaobserwować unormowanie się wydatków na zabezpieczenie społeczne zarówno w krajach UE-15, jak i UE-2532. Średnia wartość wydatków społecznych liczona jako procent PKB w UE

(27,2% w 2005 r.) ukrywa szerokie dysproporcje w poszczególnych krajach członkowskich. Szwecja (32%), Francja (31,5%) i Niemcy (29,4%) miały naj-wyższy odsetek, a kraje bałtyckie – najniższy: Litwa (14,2%), Estonia (12,5%), Łotwa (12,4%) (tabela 3.1)33.

Dysproporcje pomiędzy krajami są częściowo związane ze zróżnicowanym poziomem zamożności i odzwierciedlają różnice pomiędzy systemami zabezpie-czeń społecznych, trendami demograficznymi, wskaźnikami bezrobocia i innymi czynnikami socjalnymi, instytucjonalnymi i gospodarczymi. W 2005 r. główny-mi źródłami finansowania zabezpieczenia społecznego na poziomie UE-27 były składki na ubezpieczenie społeczne, które reprezentowały 59,0% wszystkich wpływów, a także wydatki budżetu państwa pochodzące z podatków (37,6%)34. Średnia UE ukrywa znaczne różnice w strukturze finansowania zabezpie-

czeń społecznych pomiędzy poszczególnymi krajami. Ponad 70% wpływów na zabezpieczenie społeczne pochodzi ze składek społecznych: na Słowacji (84,4%), w Republice Czeskiej (80,7%), Estonii (79,5%), Belgii (73,4%) i Rumunii (73,3%). Odwrotną tendencję – gdy większość wpływów pochodzi z podatków,

32 Eurostat – „Statistics in Focus” 2005, nr 46. 33 Ibidem. 34 Ibidem.

74

zaobserwować można w Danii (63,2%), Irlandii (53,9%), na Cyprze (53,7%) i w Wielkiej Brytanii (50,5%) (tabela 3.2).

Rys. 3.2. Wydatki na zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej w 2005 r. (jako % PKB)


75

Tabela 3.1. Wydatki na zabezpieczenie społeczne w krajach Unii Europejskiej w 2005 r. (jako % PKB)

Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005

UE-27 – – – – – 27,2

UE-25 26,6 26,8 27,1 27,4 27,3 27,4

UE-15 27,0 27,1 27,4 27,8 27,7 27,8

EA-13 26,8 26,9 27,4 27,8 27,8 27,8

BE 26,5 27,3 28,0 29,1 29,3 29,7

BG – – – – – 16,1

CZ 19,5 19,5 20,2 20,2 19,3 19,1

DK 28,9 29,2 29,7 30,9 30,9 30,1

DE 29,3 29,4 30,0 30,3 29,6 29,4

EE 14,0 13,1 12,7 12,6 13,1 12,5

IE 14,1 15,0 17,3 17,8 18,2 18,2

EL 23,5 24,1 23,8 23,6 23,6 24,2

ES 20,3 20,0 20,3 20,4 20,6 20,8

FR 29,5 29,6 30,4 30,9 31,3 31,5

IT 24,7 24,9 25,3 25,8 26,0 26,4

CY 14,8 14,9 16,2 18,4 17,8 18,2

LV 15,3 14,3 13,9 13,8 12,9 12,4

LT 15,8 14,7 14,1 13,6 13,3 13,2

LU 19,6 20,9 21,6 22,2 22,3 21,9

HU 19,3 19,3 20,4 21,1 20,7 21,9

MT 16,5 17,4 17,5 17,9 18,4 18,3

NL 26,4 26,5 27,6 28,3 28,3 28,2

AT 28,1 28,4 29,0 29,3 29,0 28,8

PL 19,7 21,0 21,1 21,0 20,1 19,6

PT 21,7 22,7 23,7 24,1 24,7 –

RO 13,2 13,2 13,4 12,6 15,1 14,2

SI 24,6 24,8 24,8 24,1 23,7 23,4

SK 19,3 18,9 19,0 18,2 17,3 16,9

FI 25,1 24,9 25,6 26,5 26,6 26,7

SE 30,7 31,2 32,2 33,2 32,7 32,0

UK 26,9 27,3 26,2 26,2 26,3 26,8

IS 19,2 19,4 21,2 23,0 22,6 21,7

NO 24,4 25,4 26,0 27,2 25,9 23,9

CH 26,9 27,6 28,5 29,1 29,3 29,2

Objaśnienia: BE – Belgia, BG – Bułgaria, CZ – Czechy, DK – Dania, DE – Niemcy, EE – Estonia, IE – Irlandia, EL – Grecja, ES – Hiszpania, FR – Francja, IT – Włochy, CY – Cypr, LV – Łotwa, LT – Litwa, LU – Luksemburg, HU – Węgry, MT – Malta, NL – Holandia, AT – Austria, PL – Polska, PT – Portugalia, RO – Rumunia, SI – Słowenia, SK – Słowacja, FI – Finlandia, SE – Szwecja, UK – Wiel-ka Brytania, IS – Islandia, NO – Norwegia, CH – Szwajcaria.


76

Tabela 3.2. Wpływy systemów zabezpieczeń społecznych według typu (jako procent całości wpływów)

Składki społeczne Wydatki z budże-tu państwa razem pracodawcy ubezpieczeni

Inne wpływy Pań-stwa

człon-kow-skie

2000 2005 2000 2005 2000 2005 2000 2005 2000 2005

UE-27 – 37,6 – 59,0 – 38,3 – 20,8 – 3,4

UE-25 35,4 37,7 60,9 59,0 38,7 38,2 22,2 20,8 3,6 3,3

UE-15 35,6 37,9 60,9 58,9 38,7 38,2 22,2 20,7 3,5 3,2

EA-13 31,8 33,9 64,3 62,6 41,5 40,1 22,9 22,5 3,9 3,4

BE 25,3 24,7 72,1 73,4 49,9 51,4 22,3 22,0 2,5 1,9

BG – 36,1 – 60,7 – 42,4 – 18,3 – 3,1

CZ 25,0 18,1 73,8 80,7 49,8 54,3 24,0 26,4 1,2 1,2

DK 63,9 63,2 29,4 28,8 9,1 10,3 20,3 18,5 6,7 8,0

DE 31,8 35,6 66,1 62,7 38,57 35,0 27,6 27,7 2,1 1,6

EE 20,6 20,4 79,2 79,5 9,2 79,0 – 0,4 0,2 0,1

IE 58,3 53,9 40,1 40,0 25,1 24,7 15,1 15,3 1,5 6,1

EL 29,2 30,7 60,8 58,4 38,2 35,5 22,6 22,9 10,0 11,0

ES 29,4 33,3 68,0 64,5 51,8 48,9 16,2 15,6 2,6 2,1

FR 30,3 30,6 65,9 65,6 46,0 44,7 19,9 20,9 3,8 3,8

IT 40,6 41,4 57,7 57,0 42,8 41,7 14,9 15,3 1,6 1,6

CY 45,0 53,7 37,3 34,7 20,5 19,7 16,8 15,0 17,7 11,6

LV 33,5 35,3 66,5 64,1 50,2 47,1 16,3 16,9 0,0 0,7

LT 38,9 39,6 59,6 59,9 53,7 53,8 5,9 6,0 1,5 0,5

LU 46,9 45,3 48,6 51,4 24,7 26,9 23,8 24,4 4,6 3,4

HU 31,6 34,8 59,7 57,9 47,0 42,0 12,8 15,9 8,7 7,3

MT 30,5 34,5 66,8 62,7 45,3 43,5 21,5 19,2 2,6 2,8

NL 14,4 19,9 67,5 67,9 29,4 33,4 38,1 34,4 18,1 12,3

AT 32,5 33,1 66,2 65,4 39,1 37,9 27,1 27,4 1,3 1,6

PL 32,5 39,2 55,3 50,4 30,5 28,0 24,8 22,3 12,2 10,4

PT 39,1 42,2 53,0 47,5 35,6 31,7 17,4 15,7 7,9 10,0

RO – 11,7 – 73,3 – 49,7 – 23,5 – 15,0

SI 31,5 31,7 66,3 67,4 27,0 27,4 39,3 40,0 2,2 0,8

SK 31,0 14,0 66,8 84,4 48,3 62,0 18,5 22,4 2,2 1,5

FI 42,9 43,7 50,0 50,2 38,0 38,8 12,0 11,4 7,0 6,1

SE 45,8 48,0 49,9 49,8 40,5 41,0 9,4 8,8 4,3 2,3

UK 46,4 50,5 52,4 47,9 29,9 32,4 22,5 15,5 1,2 1,6

IS 51,4 32,8 48,6 32,0 39,5 26,2 9,1 5,7 – 35,2

NO 60,5 55,8 38,4 44,1 24,4 29,5 14,0 14,6 1,1 0,1

CH 21,0 22,2 60,4 59,8 29,3 27,6 31,1 32,1 18,6 18,0

Źródło: Eurostat, „Statistics in Focus” 2005, nr 46.

77

Tabela 3.3. Struktura wydatków na zabezpieczenie społeczne według typu świadczeń (jako procent całości wydatków)

2000 2005

Kraje człon-kow-skie

Em

eryt

ury

Opi

eka

zdro

-w

otna

Ren

ty

Św

iadc

zeni

a ro

dzin

ne

Bez

robo

cie

Wyk

lucz

enie

sp

ołec

zne

Em

eryt

ury

Opi

eka

zdro

-w

otna

Ren

ty

Św

iadc

zeni

a ro

dzin

ne

Bez

robo

cie

Wyk

lucz

enie

sp

ołec

zne

UE-27 – – – – – – 45,9 28,6 7,9 8,0 6,1 3,5

UE-25 46,6 27,1 8,2 8,1 6,3 3,5 45,9 28,6 7,9 8,0 6,1 3,5

BE 44,1 24,2 9,3 8,8 11,8 1,8 44,7 27,1 7,0 7,2 12,2 1,8

BG – – – – – – 51,1 29,0 8,4 6,8 1,9 2,7

CZ 43,3 33,6 7,8 8,4 3,4 3,4 42,6 35,3 7,8 7,5 3,6 3,1

DK 38,1 20,2 12,0 13,1 10,5 6,1 37,5 20,7 14,4 12,9 8,6 5,8

DE 42,4 28,3 7,8 10,7 8,5 2,3 43,5 27,3 7,7 11,2 7,3 2,9

EE 45,3 32,1 6,6 11,9 1,3 2,7 44,0 31,9 9,4 12,2 1,3 1,2

IE 25,1 41,0 5,2 13,6 9,5 5,6 26,6 40,9 5,3 14,6 7,5 5,1

GR 49,7 26,5 4,8 7,4 6,2 5,4 51,2 27,8 4,9 6,4 5,1 4,5

ES 44,7 29,4 7,9 4,9 11,6 1,4 41,4 31,6 7,3 5,6 12,4 1,7

FR 44,4 28,8 5,9 9,1 7,2 4,7 43,9 29,8 5,9 8,5 7,5 4,3

IT 63,2 25,1 6,0 3,8 1,7 0,2 60,7 26,7 5,9 4,4 2,0 0,3

CY 48,7 27,2 3,4 6,3 7,2 7,1 46,6 25,3 3,7 11,8 5,8 6,7

LV 57,2 16,7 10,7 10,2 3,8 1,4 48,4 26,0 9,1 11,1 3,9 1,6

LT 47,8 29,8 8,4 8,8 1,8 3,4 46,4 30,3 10,4 9,3 1,8 1,8

LU 39,9 25,4 13,4 16,6 3,2 1,5 36,6 25,7 13,1 16,9 5,0 2,8

HU 41,4 27,9 9,6 13,2 4,0 3,8 42,5 29,9 9,9 11,8 2,9 3,1

MT 51,7 25,7 6,0 7,9 6,2 2,5 52,4 26,3 6,7 4,7 7,4 2,5

NL 42,4 29,3 11,8 4,6 5,1 6,8 42,3 30,9 9,9 4,9 5,9 6,2

AT 48,6 25,6 9,1 10,7 4,9 1,1 48,6 25,5 8,0 10,7 5,8 1,4

PL 55,3 19,6 14,0 5,0 4,6 1,5 59,8 19,9 10,5 4,4 2,9 2,5

PT 44,7 32,0 12,7 5,4 3,7 1,4 – – – – – –

RO 48,5 25,6 7,9 10,0 7,7 0,4 41,3 36,2 7,0 10,2 3,2 2,1

SI 45,2 30,7 9,0 9,2 4,3 1,6 44,4 32,3 8,5 8,6 3,3 2,9

SK 37,2 34,9 7,6 9,0 4,8 6,5 42,5 29,5 9,2 11,3 4,3 3,2

FI 35,8 23,8 13,9 12,5 10,5 3,5 37,3 25,9 12,9 11,6 9,3 3,0

SE 39,4 27,0 12,8 9,3 7,1 4,5 40,5 24,3 15,4 9,8 6,2 3,8

UK 48,8 25,5 9,4 6,9 3,0 6,4 45,0 30,9 9,0 6,3 2,6 6,3

Źródło: Eurostat, ESSPROS.

Różnice wynikają z historycznych i instytucjonalnych fundamentów ochrony socjalnej w poszczególnych krajach. Północne kraje europejskie, w których fun-dusze rządowe dominują, mają tradycje systemu o cechach zaopatrzeniowych.

78

Zabezpieczenie społeczne oznacza w nich zabezpieczenie dochodów szerokich rzesz ludności na poziomie niezbędnym co najmniej do usunięcia niedostatku i nędzy, a ponadto wysokość państwowej emerytury jest na stałym poziomie i jest wypłacana z podatków, a nie ze składek35. Innym rodzajem zabezpieczania społecznego był tzw. system kontynentalny lub repartycyjny, oparty na umowie pokoleniowej, w którym bieżące składki pokrywały wypłaty bieżących emery-tur. Wszystkie środki pobierane od płatników trafiały do wspólnej puli, z której finansowano wypłaty świadczeń. System ten wprowadzony po raz pierwszy przez kanclerza Niemiec, Bismarcka, jeszcze pod koniec XIX w., bardzo dobrze sprawdzał się w sytuacjach, kiedy struktura wiekowa społeczeństwa wyglądała w ten sposób, że na niewielką liczbę świadczeniobiorców przypadała stosunko-wo duża liczba pracujących36.

SEFRDKDEBEATUKNLFIITELPTSLLUHUESPLCZMTCYIESKBGROLTEELVEU0

0

10

15

20

25

30

35

Opieka zdrowotnaRentyŚwiadczenia rodzinne

BezrobocieEmeryturyWykluczenie społeczne

Rys. 3.3. Wydatki na zabezpieczenie społeczne według typu świadczeń (jako procent całości wydatków) w 2005 r.

Źródło: Eurostat, ESSPROS.

Analiza wydatków na świadczenia społeczne według funkcji wskazuje zmiany w strukturze zabezpieczeń społecznych w krajach Unii Europejskiej. Porównując lata 2000 i 2005 (rys. 3.3), można zaobserwować znaczny wzrost wydatków na

35 W. Szubert, Plan Beveridge’a, Dokument elektroniczny, Biblioteka Główna UEK, kopia,

2007, s. 6. 36 J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego

w Polsce, „e-Finanse” 2007, nr 3.

79

opiekę zdrowotną z wyjątkiem Niemiec, Estonii, Irlandii, Cypru, Austrii i Słowa-cji. Udział tych wydatków najwyższy był w Belgii, Hiszpanii, Łotwie, Rumunii, Finlandii i Wielkiej Brytanii. Udział wydatków na zabezpieczenie emerytalne po-został stabilny lub spadł w wielu krajach, poza Polską i Słowacją37.

3.5. SYSTEMY ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

W tym punkcie zostaną omówione systemy zabezpieczenia społecznego w wybranych państwach członkowskich. Zestawienie obowiązujących w UE form zabezpieczeń, w rozbiciu na kraje, przedstawiono w tabeli 3.4.

Tabela 3.4. Systemy ubezpieczeń społecznych w krajach Unii Europejskiej

Kraj Systemy ubezpieczeń społecznych

Austria SIS, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

Belgia SIS, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

Czechy SIS, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

Universal pension (state pension) Publiczny system emerytalny

Labour-market supplementary old-age pension (ATP)

Publiczny system emerytur uzupełniających

Supplementary pension benefit (income-tested)

Publiczny system emerytur uzupełniających uza-leżniony od wcześniejszych dochodów

Dania

Special pension savings scheme Publiczny system specjalnych emerytur uzupeł-niających

Estonia SIS, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

Universal pension, income- -tested, DB

Publiczny system emerytalny, uzależniony od zarobków, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

Finlandia Earnings-related pension, man-datory, DB

Emerytura powiązana z wcześniejszym wyna-grodzeniem, obowiązkowa, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

37 Social Protection and Social Inclusion 2008: EU Indicators, Commission Staff Working

Document, European Communities, Luxembourg 2009, s. 113.

80

cd. tabeli 3.4


Francja SIS, earnings-related, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

Grecja SIS, earnings-related, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

Hiszpania SIS Państwowy system ubezpieczeniowy

Holandia SIS, flat rate Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytury zryczałtowane

SIS, earnings-related, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Irlandia

Social Assistance System System pomocy społecznej

Litwa SIS Państwowy system ubezpieczeniowy

Luksemburg SIS, earnings-related, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

Łotwa SIS, earnings-related, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

Niemcy SIS, earnings-related, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

SIS, PAYG, DB (old system) Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu (stary system) Polska

Mandatory individual account (new) Obowiązkowe konto indywidualne (nowy system)

Portugalia SIS, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

Rumunia SIS, old-age pension and sup-plementary pension

Państwowy system ubezpieczeniowy, publiczny system emerytur uzupełniających

Słowacja SIS Państwowy system ubezpieczeniowy

SIS Państwowy system ubezpieczeniowy Słowenia

Social assistance system System pomocy społecznej

Universal and SIS (old system) Publiczny system emerytalny, państwowy sys-tem ubezpieczeniowy (stary system)

Szwecja Unified SIS plus mandatory pri-vate accounts, earnings-related (new system) since 1999

Ujednolicony państwowy system ubezpieczenio-wy, obowiązkowe konto indywidualne, emerytura skorelowana z zarobkami (nowy system)

Węgry SIS (old), earning-related, PAYG, DB

Państwowy system ubezpieczeniowy (stary), emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

81

cd. tabeli 3.4


Private Insurance System (new), fully funded, DC

Prywatny system ubezpieczeniowy (nowy), sys-tem kapitałowy, plan emerytalny o zdefiniowa-nym świadczeniu

Włochy SIS, earnings-related, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

Wielka Brytania SIS, social assistance Państwowy system ubezpieczeniowy, pomoc

społeczna

Objaśnienia: SIS – Social Insurance System, PAYG – Pay-as-you-go, DB – Defined benefits.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: CESifo Group DICE, 01.11.2008.

Austria

W Austrii za zabezpieczenie społeczne obywateli odpowiadają ponad 22 instytucje skupione w Federacji Austriackich Ubezpieczeń Społecznych38. Wy-datki na zabezpieczenie społeczne wynoszą 27,6% PKB (2005 r.), co stanowi wielkość nieco przekraczającą średnią dla całej UE. Składki pracodawców sek-tora prywatnego i publicznego stanowią 38%, 33% pochodzi z budżetu pań-stwa i 27% z indywidualnych składek pracowników. Niemal połowa wydatków zabezpieczenia społecznego przeznaczana jest na emerytury (48,6%)39. Szcze-gółowy podział wydatków na zabezpieczenie społeczne przedstawiono w tabe-li 3.5.

Tabela 3.5. Podział wydatków w Austrii na zabezpieczenie społeczne w %

Wydatki 1990 2000 2005

Opieka medyczna, zasiłki chorobowe 26,1 25,6 25,5

Renty inwalidzkie 9,2 9,1 8,0

Emerytury 45,9 47,1 47,3

Renty rodzinne 2,2 1,5 1,3

Zasiłki rodzinne, wychowawcze 10,4 10,7 10,7

Zasiłki dla bezrobotnych 4,7 4,9 5,8

Inne 1,6 1,1 1,4

Źródło: Statistik Austria, BMSK, ESSOSS database on social expenditure.

38 Social Protection in the Member States of the European Union, European Commission Di-

rectorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities (MISSOC) Unit E.4, 2008, s. 54.

39 Social Protection in Austria, Ministry of Social Affairs and Consumer Protection, www.bmsk. gv.at, Federal Ministry for Social Affairs and Consumer Protection Editorial office: Department V/4, s. 12–18.

82

Austriacki społeczny system ubezpieczeniowy w większości opiera się na składkach, przy czym 10,25% od zarobków odprowadzają ubezpieczeni, od 15,25% do 20% – osoby samozatrudnione, 14,75% – utrzymujący się z rolnic-twa i 12,55% – pracodawcy40. Prywatny system emerytalny jest nadal mniej po-pularny niż system publiczny. W 2006 r. 15,3% populacji osób poniżej 60. roku życia miało podpisane umowy w systemie ubezpieczeń prywatnych.

Austria, podobnie jak pozostałe kraje Unii Europejskiej, będzie musiała zmierzyć się w nadchodzącej dekadzie z demograficznym trendem wzrostu współczynnika osób w wieku emerytalnym (dla Austrii wzrost ten szacowany jest z poziomu 23,6% w 2005 r. do 50,7% w 2060 r.). Średnia długość życia wzrosła w istotny sposób w ostatniej dekadzie do poziomu 77,2 roku dla męż-czyzn i 82,8 roku dla kobiet (dane na 2006 r.), co jest wskaźnikiem powyżej średniej dla UE.

Jeśli chodzi o system emerytalny, ustalono strategię polegającą na łagodze-niu skutków społecznych oraz wzmocnieniu pobudek pozostawania dłużej na rynku pracy. Wśród celów na najbliższe lata dla polityki społecznej wyznaczono również poprawę jakości usług związanych z opieką zdrowotną dla osób star-szych i pomocy w tym zakresie. Wiek emerytalny dla kobiet wynosi 60 lat, dla mężczyzn 65 lat i uzależniony jest od co najmniej 180 miesięcy ubezpieczenia w okresie ostatnich 30 lat lub ogólnie co najmniej 300 miesięcy ubezpieczenia albo 180 miesięcy okresu składkowego. Istnieją wyjątki od tej reguły, uzależ-nione m.in. od liczby miesięcy składkowych i wysokości zarobków. Dla górni-ków, notariuszy i pracowników sektora publicznego istnieje specjalny system ubezpieczenia41. W 2007 r. poziom życia osób w wieku powyżej 60. roku życia był zbliżony do poziomu życia pozostałej populacji. Jednakże zagrożonych ubó-stwem w grupie osób starszych jest 14% osób. Jest to poziom nieco wyższy niż w populacji poniżej 65. roku życia; przede wszystkim zasadnicza różnica wystę-puje pomiędzy mężczyznami (10%) a kobietami (18%).

System emerytalny w Austrii przeszedł zasadnicze reformy w latach 2000, 2003 oraz 2004. Reformy te pozwoliły na poprawę długookresowej stabilności finansowej, pomimo długiego okresu wdrażania postanowień i uzyskania pożą-danych efektów. Reformy te przewidują stopniowe zrównywanie wieku przej-ścia kobiet na emeryturę w stosunku do mężczyzn: z poziomu 60 lat do 65 lat między 2004 a 2033 r. Stopa przyrostu będzie redukowana stopniowo z poziomu 2% w 2003 r., 1,78% w 2009 r., by osiągnąć pełne zrównanie kobiet i mężczyzn w wieku emerytalnym w 2028 r. System emerytalny został zharmonizowany przez wprowadzenie jednolitego prawa emerytalnego dla wszystkich grup za-

40 Social Security Programs throughout the World: Europe, 2006, Social Security Admini-stration Office of Policy Office of Research, Evaluation, and Statistics Washington, Released: September 2006, s. 36.

41 Ibidem, s. 36.

83

wodowych, a poziom emerytur skorygowano o indeks cen konsumpcyjnych. Możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę z powodu utraty pracy lub utraty kompetencji do pracy została zniesiona. Zachowano jednak taką możli-wość z powodu niepełnosprawności, przy długookresowym udziale w płatno-ściach składek ubezpieczeniowych (45 lat dla mężczyzn, 40 lat dla kobiet) oraz z powodu wykonywania ciężkiej fizycznej pracy.

Na podstawie danych z 2005 r. Austria została zakwalifikowana przez Komi-sję Europejską do grupy krajów UE z niskim ryzykiem zagrożenia dla finansów publicznych z powodu starzejącego się społeczeństwa. Obecnie wydatki na system emerytalny są jednymi z najwyższych wśród krajów UE, jednakże planowane jest obniżenie finansowania ze źródeł publicznych z poziomu 13,4% w 2004 r. do 12,2% w 2050 r. Głównym wyzwaniem dla systemu jest zagwarantowanie bezpie-czeństwa systemu emerytalnego przez wzrost odsetka pracujących ludzi starszych. Przeprowadzenie reformy w 2000 r. spowodowało wzrost średniej wieku przejścia na emeryturę do 59 lat dla mężczyzn oraz 56,9 roku dla kobiet w 2006 r.

Belgia

Problematyka z zakresu zabezpieczenia społecznego należy do rządu fede-ralnego Belgii i jest w kompetencji ministra ds. zabezpieczenia socjalnego42. Belgijska struktura zabezpieczenia społecznego dzieli się na trzy systemy obej-mujące: pracowników zatrudnionych w sektorze prywatnym, pracowników za-trudnionych w sektorze publicznym oraz samozatrudnionych. Specjalne systemy zabezpieczenia istnieją dla górników i marynarzy (rybaków). Narodowe Biuro Bezpieczeństwa Socjalnego (RSZ-ONSS) jest centralną instytucją pobierającą składki na ubezpieczenie społeczne zarówno od pracowników, jak i od praco-dawców. Samozatrudnionych obejmuje ubezpieczenie: zdrowotne, rentowe, emerytalne, macierzyńskie, rodzinne i ubezpieczenie na wypadek bankructwa. Składki odprowadzane są do Narodowego Instytutu Zabezpieczeń Społecznych i Osób Samozatrudniających się (RSVZ-INASTI). Trzecią grupą są pracownicy zatrudnieni w administracji, którzy podlegają (z wyjątkami) Narodowemu Biuru Bezpieczeństwa Socjalnego dla Administracji Lokalnych i Prowincji (RSZPPO- -ONSSAPL)43. Wysokość składek od wynagrodzeń oraz od osób samozatrud-nionych przedstawiają tabele 3.6 i 3.7.

Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne sektora administracji jest za-leżna od miejsca zatrudnienia, tj. inna dla pracowników: administracji na pro-wincji, administracji lokalnej i pozostałej. Zależy też od rodzaju zatrudnienia (kontrakt lub mianowany pracownik administracji). Wydatki na emerytury i zdrowie stanowią większość wydatków w systemie zabezpieczenia społeczne-

42 Social Protection in the Member States of the European Union…, s. 13. 43 Federal Public Service Social Security, http://www.socialsecurity.fgov.be/en/index.htm.

84

go (odpowiednio 36,7% i 25,7%) w Belgii, choć wydatki na zdrowie są coraz mniejsze. Priorytety i wyzwania pozostają niezmienne, ale nastąpiła lepsza ko-ordynacja i planowanie działań. Ustalono trzy grupy wyzwań społecznych zwią-zanych z: problemem starzejącego się społeczeństwa, jakością usług sektora służby zdrowia oraz redukcją zagrożenia ubóstwem. Plan działania koncentruje się na następujących elementach: promowanie strategii zatrudnienia, redukowa-nie ciężarów podatkowych i udziału w finansowaniu nisko wykwalifikowanych prac, promowanie przedsiębiorczości, wzmocnienie systemu zabezpieczenia społecznego, walka z ubóstwem, poprawienie polityki związanej z ochroną śro-dowiska i zrównoważonego wzrostu.

Tabela 3.6. Składki od wynagrodzeń odprowadzane w Belgii w systemie pracowniczym w %

Rodzaj składki Pracodawca Pracownik Razem składki

Chorobowa i rentowa:

– chorobowa 3,55 3,8 7,35

– rentowa 1,15 2,35 3,5

Bezrobocie 0,87 1,46 2,33

Emerytalna 7,5 8,86 16,36

Rodzinna 0 7,0 7,0

Wypadki przy pracy 0 0,3 0,3

Choroby zawodowe 0 1,0 1,0

Razem 13,07 24,77 37,84

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Federal Public Service Social Security (stan na styczeń 2008).

Tabela 3.7. Kwoty oraz procent składek obowiązujących samozatrudnionych w Belgiia

Osiągnięty dochód w euro Wysokość składki

Do 11420,41 628,12 euro na kwartał

11 420,41–49 315,46 22% netto dochodu

49 315,46–72 675,38 14,16% netto dochodu

Ponad 72 675,38 0 a składki obowiązujące w 2008 r., dochód uwzględniany do wysokości składek z 2005 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Federal Public Service Social Security (stan na styczeń 2008).

Średnia wieku osób opuszczających rynek pracy systematycznie wzrasta: z poziomu 59,4 r. w 2004 r. do 61,6 r. w 2007 r. Ten wzrost jest zbliżony zarów-

85

no dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn wyno-si 65 lat po przepracowaniu 45 lat. Belgijski system zabezpieczenia przewiduje również wcześniejsze emerytury, w wypadku których wymagany wiek dla męż-czyzn i kobiet to 60 lat i 35 lat pracy, oraz emerytury płatne rozwiedzionemu małżonkowi lub żonie emerytowanej osoby44. Aby zredukować olbrzymi dług publiczny i zapobiec problemom związanym ze starzeniem się społeczeństwa, rząd belgijski powołał w 2001 r. fundusz Ageing Fund, który pomoże zreduko-wać wydatki na zabezpieczenie społeczne w latach 2015–203045.

Ponieważ emerytury w Belgii są na niskim poziomie i przy obecnej średniej wieku związanej z opuszczaniem rynku pracy, pomimo nieznacznego wzrostu, nadal są niższe od średniej dla całej UE (niewiele wyższe niż średnia dla męż-czyzn w UE, niewiele niższe w stosunku do średniej UE dla kobiet), konieczne jest rozwiązanie następujących problemów: brak zbilansowania budżetu oraz wzrost wydatków budżetowych, co związane jest z problemem starzejącego się społeczeństwa, oraz konieczność zwiększenia stopnia pokrywania emerytur z drugiego filaru łącznie ze zwiększeniem nakładów. Od 2006 r. podjęto wiele inicjatyw w celu zwiększenia wskaźnika zatrudnienia wśród osób powyżej 50. roku życia, m.in. wprowadzono tzw. bonus emerytalny przeznaczony dla osób, które podjęły decyzję o pozostaniu na rynku pracy dłużej (powyżej 60. lub 62. roku życia w zależności od grupy pracowniczej) lub przepracowały określoną liczbę lat (wpływ w zależności od grupy pracowniczej). Przewiduje się również ułatwienia podatkowe dla osób, które osiągną ustawowy wiek emerytalny przed uzyskaniem uprawnień do emerytury pochodzącej z drugiego filaru. Rozwiąza-nia te są przygotowane w celu zwiększenia udziału osób starszych w grupie pra-cowników. Ostatecznie ma zostać zrównana zarówno wymagana liczba przepra-cowanych lat, jak i ustawowy wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn, co jest warunkiem uzyskania pełnego wymiaru emerytury.

Sytuacja osób starszych się nie poprawia. Zagrożenie ubóstwem wśród osób powyżej 65. roku życia wzrasta (z poziomu 21% do poziomu 23% między 2005 a 2006 r.). Jest to poziom zdecydowanie wyższy niż średnia dla krajów UE i kra-jów sąsiadujących. Sytuacja kobiet powyżej 60. roku życia pogarsza się, jest ona znacznie gorsza niż sytuacja mężczyzn.

Bułgaria

Bułgarski model ubezpieczenia społecznego składa się z 3 filarów. Od 2000 r. jako uzupełnienie do obowiązkowego systemu wprowadzono dodatkowe obo-

44 Social Security Programs throughout the World: Europe…, 2006, s. 49. 45 Adequate and Sustainable Pensions Synthesis Report 2006 – European Commission Direc-

torate-General for Employment, Official Publications of the European Communities, Luxembourg, August 2006, s. 154.

86

wiązkowe zabezpieczenie emerytalne obejmujące wszystkie osoby ubezpieczone w ramach państwowego systemu, urodzone po 31 grudnia 1959 r.46 Program ten jest realizowany przez prywatne firmy ubezpieczeniowe, pod nadzorem władz, przez Nadzór Finansowy Komisji (Komisija za Finansow Nadzor). Instytucje i działalność ubezpieczeń społecznych są monitorowane przez Parlament, Radę Ministrów i sądy, we współpracy z przedstawicielami organizacji pracowników i pracodawców47. Średnia wieku emerytalnego dla mężczyzn wynosi 63 lata, a dla kobiet – 59,5 roku. Publiczne wydatki na emerytury wzrosły w 2007 r. o 11% w porównaniu z 2006 r. Okres kwalifikacyjny do uzyskania emerytury jest wyrażony jako suma wieku i okresu ubezpieczenia. By uzyskać prawo do świadczenia emerytalnego, należy zgromadzić odpowiednią liczbę punktów, któ-ra jest sumą wieku i okresu ubezpieczeniowego. W 2009 r. dla mężczyzn wyno-siła ona co najmniej 100 punktów, a dla kobiet 94 punkty. Trzeci filar stanowią w Belgii ubezpieczenia dobrowolne, nieobowiązkowe. Wysokość składek od-prowadzanych w poszczególnych filarach przedstawiono w tabeli 3.8.

Tabela 3.8. Składki odprowadzane na ubezpieczenie społeczne od wynagrodzeń w Bułgarii w %

Dla osób urodzonych po 31 grudnia 1959 r. Ubezpieczeni

I filar II filar

Dla osób urodzonych przed 31 grudnia

1959 r.

Pracownicy 6,65 1,4 8,05

Pracodawcy 12,35 2,6 14,95

Samozatrudnieni 19 4 23

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SSPTW: Europe, 2006.

Długookresowa stabilność finansowa jest zasadniczym wyzwaniem, ponie-waż przewiduje się, że publiczny system emerytalny będzie odnotowywał defi-cyt przez najbliższe 42 lata. Prawo wprowadzające fundusz rezerwy demogra-ficznej weszło w życie w 2008 r. Fundusz ten będzie gromadził przez najbliższe dziesięć lat 90% dochodów pochodzących z prywatyzacji oraz 25% – z nadwyż-ki budżetowej. Fundusz ten może być wykorzystany tylko i wyłącznie do utrzy-mania publicznego systemu emerytalnego w równowadze, a przyszła polityka inwestowania zgromadzonych środków musi uwzględniać aspekty obecnego kryzysu finansowego.

46 National Social Security Institute (Nacionalen Osiguritelen Institut), http://www.nssi. bg/en/index.html.

47 T. Noncheva, D. Satcheva, Study on the Social Protection Systems in the 13 Applicant Countries Bulgaria – financed by the European Commission – Employmentand Social Affairs DG, January 2003, s. 28.

87

Stopa zatrudnienia osób w wieku 15–64 lata wzrosła z poziomu 58,6% (2006) do 61,7% (2007), ale nadal pozostała wśród dziesięciu najniższych spo-śród krajów UE-27. Stopa zagrożenia ubóstwem, po uwzględnieniu transferów społecznych, ukształtowała się na poziomie 14% w 2006 r. (15% w 2004 r.). Sy-tuacja przedstawiała się różnie w grupie kobiet i mężczyzn. W latach 2006–2007 zmiany w demografii nadal były oceniane jako negatywne, a sytuacja w tym kra-ju należała do najgorszych wśród wszystkich krajów UE. Wydatki na zabezpie-czenie społeczne, jako procent PKB, spadły z poziomu 16% w 2005 r. do 15% w 2006 r. W latach 2005–2006 świadczenia dla osób starszych stanowiły 47,6% wszystkich świadczeń.

Wśród długookresowych celów w obszarze wykluczenia społecznego wła-dze prowadzące politykę społeczną wymieniają m.in. likwidowanie ubóstwa wśród osób w wieku poprodukcyjnym. W zakresie emerytur priorytetem jest podniesienie standardu życia emerytów.

Czechy

System zabezpieczenia społecznego w Republice Czeskiej realizowany jest przez wypłatę zasiłków oraz świadczenie różnego rodzaju usług. Opiera się on na trzech filarach48:

1) obowiązkowe ubezpieczenie społeczne (płacone ze składek i podatków): – ubezpieczenia i zasiłki: zdrowotne oraz emerytalne, – z dochodu podlegającego opodatkowaniu wpłaty na system uzyskiwane są

od: organizacji zatrudniających powyżej 25 pracowników, pracowników, samo-zatrudnionych i osób dobrowolnie opłacających składki;

2) państwowe wsparcie socjalne – rodzaje zasiłków; 3) pomoc socjalna i usługi socjalne. Pierwszy, publiczny i obowiązkowy filar czeskiego systemu emerytalnego

obejmuje dwa elementy, mianowicie każda emerytura składa się ze zryczałtowa-nego świadczenia w wysokości takiej samej dla wszystkich emerytów oraz z do-datku finansowanego ze składek ubezpieczonego uzależnionego od wysokości jego zarobków i stażu ubezpieczeniowego. Do stażu ubezpieczeniowego wlicza się okres bezrobocia, studiów, a także urlop wychowawczy, co przedstawiono w tabeli 3.9. Indeksacja świadczeń uzależniona jest od wysokości zarobków. Czeski system emerytalny ma charakter redystrybucyjny, a więc bieżące składki ubezpieczonych przeznaczane są na wypłatę bieżących emerytur; uzupełniający charakter mają środki przekazywane przez budżet państwa. Dopuszcza się do-browolne ubezpieczenie osób niezatrudnionych lub studentów. Wiek emerytalny

48 S. Krajewski, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego –

Czechy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, sierpień 2008, s. 14.

88

wynosi dla mężczyzn 60–63 lata, dla kobiet 53–63 lata, a wymagany okres ubezpieczenia – co najmniej 25 lat.

Tabela 3.9. Kryteria wiekowe uprawniające do otrzymania emerytury w Czechach

Wiek uprawniający do emerytury (lata + miesiące)

kobiety (w zależności od liczby dzieci) Rok

urodzenia mężczyźni bezdzietne 1 dziecko 2 dzieci 3–4 dzieci 5+ dzieci

Przed 1936 60 57 56 55 54 53

1936 60 + 2 57 56 55 54 53

1937 60 + 4 57 56 55 54 53

1938 60 + 6 57 56 55 54 53

1939 60 + 8 57 + 4 56 55 54 53

1940 60 + 10 57 + 8 56 + 4 55 54 53

1941 61 58 56 + 8 55 + 4 54 53

1942 61 + 2 58 + 4 57 55 + 8 54 + 4 53

1943 61 + 4 58 + 8 57 + 4 56 54 + 8 53 + 4

1944 61 + 6 59 57 + 8 56 + 4 55 53 + 8

1945 61 + 8 59 + 4 58 56 + 8 55 + 4 54

1946 61 + 10 59 + 8 58 + 4 57 55 + 8 54 + 4

1947 62 60 58 + 8 57 + 4 56 54 + 8

1948 62+2 60 + 4 59 57 + 8 56 + 4 55

1949 62+4 60 + 8 59 + 4 58 56 + 8 55 + 4

1950 62+6 61 59 + 8 58 + 4 57 55 + 8

1951 62+8 61+4 60 58 + 8 57 + 4 56

1952 62+10 61+8 60+4 59 57 + 8 56 + 4

1953 63 62 60+8 59+4 58 56 + 8

1954 63 62+4 61 59+8 58 +4 57

1955 63 62 + 8 61 + 4 60 58 + 8 57 + 4

1956 63 63 61 + 8 60 + 4 59 57+ 8

1957 63 63 62 60 + 8 59 + 4 58

1958 63 63 62 61 59 + 8 58 + 4

1959 63 63 62 61 60 58 + 8

Po 1959 63 63 62 61 60 59

Źródło: Česká správa sociálního zabezpečení, http://www.cssz.cz.

Drugi filar, prywatny i dobrowolny, ma formę funduszy emerytalnych (w Republice Czeskiej działa ich 25) wypłacających uzupełniające świadczenia emerytalne. Poza nadzorem nad tymi funduszami państwo bierze udział również w odprowadzaniu części składek do tych funduszy. Trzeci filar charakteryzuje

89

się całkowicie dobrowolnym składkowaniem i zawiera indywidualne oszczędno-ści w formie ubezpieczenia na życie; ten element czeskiego systemu emerytal-nego ma charakter czysto kapitałowy49.

Tabela 3.10. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne w Czechach (stan prawny na styczeń 2009 r.) w %

Ubezpieczenie socjalne

Wyszczególnienie Ubezpiecze-nie zdrowotne

ubezpieczenie emerytalne i rentowe

ubezpieczenie chorobowe

państwowa polityka za-trudnienia

Pracownik 4,50 6,50 1,10 0,40

Pracodawca 9,00 21,50 3,30 (2,3 od 2009 r.) 1,20

Samozatrudniony 13,50 28 4,40 (2,5 od 2009 r.)

1,60

Osoba bez własnych przychodów 13,50 – – –

Pracownik państwowy 13,50 – – –

Źródło: Ambasada Rzeczpospolitej Polskiej w Pradze, http://praha.trade.gov.pl.

Głównym wyzwaniem dla gospodarki jest problem starzenia się społeczeń-stwa. Wydatki na zabezpieczenie społeczne stanowiły 18,7% PKB w 2006 r. (znacznie poniżej średniej dla całej UE). Szacuje się, że osiągną one poziom 7,1% w 2050 r. Wydatki na system emerytalny stanowiły 43,1%, a na system zdrowot-ny 34,4%.

Stopa zatrudnienia osób starszych wzrosła w 2007 r. do poziomu 46% dla mężczyzn i 33,5% dla kobiet dzięki ogólnemu wzrostowi gospodarczemu i sto-sowanej polityce społecznej. Konieczne jest podjęcie dalszych działań zmierza-jących do wzrostu zatrudnienia w grupie kobiet w wieku poprodukcyjnym. Średnia wieku osób opuszczających rynek pracy wyniosła w 2007 r. 60,7 ro-

ku, co jest wskaźnikiem zdecydowanie niższym w porównaniu ze średnią krajów UE. Wcześniejsze przechodzenie na emeryturę nadal jest szeroko rozpowszech-nione i możliwe w okresie trzech lat przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego, ale po przepracowaniu 25 lat składkowych. Dzięki emeryturom obniżył się wskaźnik biedy wśród osób starszych do poziomu 18%, a zagrożenie nią w tej grupie wiekowej jest niskie i wynosi 5% (2% – mężczyźni, 8% – ko-biety), co stanowi wskaźnik poniżej średniej dla krajów UE (19%). Zasadnicza różnica występuje jednak w sytuacji kobiet i mężczyzn w zależności od wieku (w grupie osób 75+ wynosi 7%: 2% mężczyzn i 10% kobiet). Przyczyną niższej

49 Ibidem, s. 15.

90

emerytury w grupie kobiet jest uzyskiwanie przez nie niższych zarobków w okresie składkowym i w czasie wykonywania pracy.

Cypr

Sytuacja na rynku pracy na Cyprze jest stabilna, co odzwierciedla ogólnie dobrą kondycję gospodarki cypryjskiej (stabilny wzrost PKB w ostatnich latach: 4,4% w 2007 r.). Bieda oraz wykluczenie społeczne nie są głównymi problema-mi polityki społecznej.

Stopa zatrudnienia osób w wieku 55–64 lata jest stabilna i osiągnęła 56% w 2007 r. (73% dla mężczyzn i 40% dla kobiet), jednakże osób powyżej 65. roku życia i zagrożonych biedą jest 52%, co stanowi najwyższy wskaźnik wśród kra-jów UE. Głównym celem polityki społecznej jest obniżenie tego wskaźnika do poziomu 40% w 2011 r.

Wydatki na zabezpieczenie społeczne wyniosły na Cyprze w 2006 r. 18,1% PKB, z czego 8,3% PKB przeznaczonych jest na płatności dla osób starszych (4,6% PKB stanowią wydatki na system zdrowotny). Wydatki na emerytury sta-nowiły w 2006 r. 6,8% PKB i przewiduje się, że osiągną poziom 19,8% PKB do 2050 r.

Obecny system zabezpieczenia społecznego został wprowadzony 6 paź-dziernika 1980 r. System ubezpieczeń społecznych przewiduje obowiązek ubez-pieczenia każdej osoby zarobkującej na Cyprze. Ubezpieczeni katalogowani są według trzech kategorii: pracownicy najemni, osoby pracujące na własny rachu-nek, dobrowolnie wpłacający50. Ubezpieczenia społeczne są finansowane ze składek płaconych przez pracodawców, osób ubezpieczonych i państwo. W przypadku osób zatrudnionych składka wynosi 16,6% ich zarobków – z tego 6,3% jest płacone przez pracownika, 6,3% przez pracodawcę, a 4% przez pań-stwo. Ustawodawstwo określa maksymalną kwotę do celów składki, która jest aktualizowana co roku. Dla osób pracujących na własny rachunek składki są ob-liczane na podstawie hipotetycznego dochodu, który jest ustalany w zależności od zawodu i miejsca zatrudnienia. Jednak, istnieje możliwość płacenia składek od realnych dochodów. Składka płacona przez osoby pracujące na własny ra-chunek wynosi 11,6%, a przez państwo – 4%. W przypadku dobrowolnych wpłat wkład wynosi 13,5%, z czego 10% to dobrowolny wkład, a 3,5% – wkład państwa51.

Pracownicy zatrudnieni w dyplomacji lub na podobnych zasadach, poza gra-nicami Cypru, odprowadzają składkę w wysokości 12,6% od bazowej, określo-nej kwoty lub od rzeczywistych zarobków, w zależności od kontraktu. Podobnie jak w wymienionych przypadkach 4% składki od zarobków gwarantuje państwo.

50 Social Insurance in Cyprus, http://www.mlsi.gov.cy. 51 T. Noncheva, D. Satcheva, op. cit., s. 24.

91

Specjalnym ubezpieczeniem społecznym objęta jest Gwardia Narodowa. System przewiduje świadczenia pieniężne w wypadku małżeństwa, macierzyństwa, cho-roby, utraty pracy, wdowieństwa i inwalidztwa52. Wiek uprawniający do emery-tury na Cyprze to 65 lat (63 lata – górnicy). Warunkiem uzyskania emerytury są co najmniej 3 lata składek, w którym to czasie zarobki były co najmniej równe 156 bazowym tygodniówkom (w 2006 r. 79 funtów cypryjskich). Obywatele, którzy nie spełniali wymagań i których zarobki tygodniowe wynosiły mniej niż 25% średniej, mają możliwość przejścia na emeryturę w wieku 68 lat53.

Stopa zatrudnienia osób starszych wynosi 56% wszystkich osób w wieku 55–64 lata. Jest to wskaźnik wyższy niż średnia dla krajów UE i osiągnął on po-ziom ustalony w strategii lizbońskiej.

Dania

Sytuacja gospodarcza Danii jest stabilna, jej gospodarka osiągnęła wszystkie wskaźniki ustalone przez UE w zakresie zatrudnienia. Stopa zatrudnienia wynio-sła w 2007 r. 77,1% (najwyższy poziom w historii), a bezrobocie tylko 3,8% i było najniższe od początku lat 70. Całkowite wydatki na zabezpieczenie spo-łeczne wynoszą 29,1% PKB (2006 r.) i należą do najwyższych w UE. Przewidu-je się wzrost wydatków na system emerytalny z poziomu 9,5% PKB do 12,5% PKB w latach 2004–2050. Grupa osób powyżej 65. roku życia w stosunku do osób z przedziału 15–64 lata stale się powiększa. Przewiduje się jej wzrost z po-ziomu 23,6% (2008 r.) do 37,8% (2030 r.) i 41,3% (2050 r.), co stanowi o wiele niższy poziom niż przewidywany dla krajów UE-27 (50,4% w 2050 r.).

Duński system zabezpieczenia społecznego jest uniwersalny i obejmuje wszystkich obywateli spełniających minimalne wymagania zamieszkania lub przebywania na terytorium państwa54. Ustawowy wiek emerytalny to 65 lat, ustalany w oparciu o okres zamieszkiwania na terytorium Danii. Zarządzanie systemem odbywa się na poziomie lokalnym, natomiast nadzór nad nim sprawu-je Ministerstwo Opieki Społecznej (Velfærdsminis-teriet). Jest to system bez-składkowy finansowany z funduszów podatkowych55. Warunkiem otrzymania emerytury w systemie powszechnym są przynajmniej 3 lata zamieszkiwania w Danii między 15. a 65. rokiem życia (67. dla tych, którzy ukończyli 60 lat do 1 lipca 1999 r.). Cudzoziemcy, by otrzymać emeryturę, muszą przynajmniej 10 lat zamieszkiwać w Danii, w tym ostatnich 5 lat przed emeryturą. Pełna emery-tura przysługuje po 40 latach zamieszkiwania w Danii między 15. a 65. rokiem

52 Social Insurance In Cyprus, http://www.mlsi.gov.cy. 53 Social Security Programs throughout the World: Europe, 2006…, s. 69. 54 Ibidem, s. 82. 55 Social Protection in the Member States of the European Union…, s. 19.

92

życia (67. dla tych, którzy ukończyli 60 lat do 1 lipca 1999 r.)56. W 1964 r. pu-bliczny systemy emerytur został uzupełniony świadczeniami uzależnionymi od uprzednich zarobków (Arbejdsmarkedets Tillægspension – ATP). Celem ATP jest uzupełnianie emerytury pochodzącej z publicznego systemu emerytalnego o element oszczędnościowy. Obowiązek uczestniczenia w tej części systemu spoczywa zarówno na wszystkich osobach w wieku 16–66 lat, którzy pracują powyżej 9 godzin tygodniowo, jak i na osobach od 1993 r. otrzymujących świadczenia z tytułu choroby, adopcji, macierzyństwa oraz bezrobocia57. W tym systemie pracownicy otrzymują dodatkowe emerytury w wieku 67 lat58. Warun-kiem otrzymania emerytury dla pracownika jest uczestnictwo w systemie co najmniej 10 lat w okresie 20 lat poprzedzającym wiek emerytalny oraz 18 mie-sięcy pracy na terytorium Danii w 20-miesięcznym okresie poprzedzającym wiek emerytalny. Składka wnoszona przez pracownika wynosi maksymalnie 975 koron na rok (2006), a przez pracodawcę – maksymalnie 1949 koron na rok (2006). Warunkiem do otrzymania świadczenia dla osoby pracującej na własny rachunek jest praca w pełnym wymiarze przynajmniej przez 5 lat oraz zatrud-nienie na własny rachunek w Danii przez co najmniej 4 lata z ostatnich 5 lat przed uzyskaniem prawa do świadczenia. Składka w tym systemie dla osoby samozatrudnionej wynosi maksymalnie 975 koron na rok (2006). System ATP jest zarządzany przez organ centralny i wchodzi w zakres Ministerstwa Zatrud-nienia (Beskæftigelsesministeriet)59. Trzecim elementem systemu emerytalnego w Danii jest publiczny system specjalnych emerytur uzupełniających, tzw. SP, tymczasowo w okresie 2004–2008 zawieszony. Jego celem również jest uzupeł-nienie emerytury pochodzącej z publicznego systemu emerytalnego o element oszczędnościowy, z tym że nie jest on bezpośrednio związany z długością okre-su pracy, lecz z wysokością otrzymywanych zarobków. Uczestnictwo w syste-mie jest obowiązkowe zarówno dla osób zatrudnionych, jak i prowadzących działalność. Stopa składki jest dla wszystkich uczestników systemu jednakowa i wynosi 1% dochodów brutto60.

Estonia

W 2006 r. całkowite wydatki na zabezpieczenie społeczne zmalały do po-ziomu 12,4% PKB i przewiduje się dalszy ich spadek w latach 2004–2010 o 0,6 punktu procentowego, a w latach 2004–2050 – o 2,7 punktu procentowego. Wy-

56 T. Dobraczyński, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego – Dania, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, sierpień 2008, s. 14.

57 Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej, red. T. Szumlicz, M. Żukowski, Twigger, Warszawa 2004, s. 75.

58 Social Protection in the Member States of the European Union…, s. 19. 59 Social Security Programs throughout the World: Europe, 2006…, s. 82. 60 Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej…, s. 76.

93

datki na zabezpieczenie społeczne w Estonii są jednymi z najniższych w całej Unii (UE-25: 27%). Transfery emerytalne w Estonii wyniosły w 2006 r. 6% PKB (UE-25: 12%). Przewiduje się spadek publicznych wydatków na system emerytalny z poziomu 6,7% w 2004 r. do 4,2% w 2050 r. z powodu wzrostu zna-czenia ubezpieczeń w sektorze prywatnym.

Estonia ma szeroko rozbudowany system zachęt do podejmowania zatrud-nienia po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego. Dzięki temu wskaźnik zatrudnienia osób starszych (60–64 lata) wyniósł w 2006 r. 41,4%, podczas gdy w krajach UE wynosił 28,1%. Dla osób z przedziału wiekowego 55–64 lata sto-pa zatrudnienia wyniosła 58,5%, podczas gdy dla krajów UE wynosiła 43,6%. Jednocześnie około połowy emerytów przechodzi na wcześniejszą emeryturę przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego. Korzystają oni z przysłu-gującej im wcześniejszej emerytury lub emerytur specjalnych przyznawanych na szczególnych warunkach.

Ryzyko zagrożenia ubóstwem w grupie osób starszych wzrosło z poziomu 20% (2005) do 33% (2007). Grupą szczególnie narażoną na nie są kobiety. W okresie od 2000 r. do 2007 r. podwoił się udział osób powyżej 65. roku życia osiągających dochód poniżej granicy ubóstwa. Estoński system ubezpieczeń społecznych obejmuje ubezpieczenie chorobowe, ubezpieczenie bezrobotnych oraz zasiłki rodzinne, świadczenia socjalne dla niepełnosprawnych, ubezpiecze-nie emerytalno-rentowe, państwowy zasiłek dla bezrobotnych oraz zasiłek po-grzebowy. Po zmianie systemu zabezpieczenie socjalne odgrywało początkowo niewielką rolę, gdyż sposób myślenia wprowadzających nową reformę opierał się na założeniach neoliberalizmu. Pod koniec lat 90. zmienił się on jednak, w wyniku czego przeforsowano reformę świadczeń dla bezrobotnych oraz ubez-pieczenia emerytalno-rentowego. Od wynagrodzeń pobierany jest w Estonii 33-procentowy podatek socjalny (13% na ubezpieczenie chorobowe i 20% – na ubezpieczenie emerytalno-rentowe). Podatkowi podlegają również przychody pracodawców, wynagrodzenia zarządu oraz rad nadzorczych, jak też przychody z działalności firm jednoosobowych. Podatek ten płacony jest wyłącznie przez pracodawcę, również wtedy gdy jego pracownicy wykonują pracę za granicą. Z podatku socjalnego finansowane są państwowe świadczenia socjalne, takie jak ubezpieczenie chorobowe i emerytalno-rentowe61.

W Estonii występują dwa typy świadczeń emerytalnych: 1) emerytura wy-płacana w oparciu o wiek emerytalny, niezdolność do pracy oraz rentę wypad-kową, 2) minimum emerytalne gwarantowane przez państwo. Celem emerytury gwarantowanej przez państwo jest zapewnienie minimalnego dochodu dla tych, którzy nie mają prawa do świadczeń związanych z zatrudnieniem. Są one finan-

61 M. Gwosdz, S. Budy, A. Devjatkov, A. Frevel, K. Kochta, P. Robejsek, Estonia w zarysie, Międzynarodowy Instytut Polityki i Gospodarki, Parlament Hanzeatycki e.V, Hamburg 2004, Pro-jekt finansowany przez Unię Europejską w ramach programu Prince, s. 7.

94

sowane z budżetu państwa. Drugi filar został wprowadzony w 2002 r.: nastąpiło przekierowanie części składek do prywatnych funduszy. Udział w II filarze jest obowiązkowy tylko dla osób urodzonych po 1983 r. W przypadku osób urodzo-nych między 1942 i 1982 r. system ten jest dobrowolny62. W nowym systemie składkami obciążeni są zarówno pracodawca – 4%, jak i pracownik – 2% od wynagrodzenia63.

Osoba, która skończyła 63 lata i ma 15-letni staż pracy w Estonii, ma prawo ubiegać się o emeryturę. Świadczenie emerytalne przysługuje osobie, która speł-nia następujące warunki64:

1) skończyła 63 lata, lecz nie kwalifikuje się do otrzymywania emerytury właściwej i mieszka w Estonii na stałe bądź ma tymczasowe zameldowanie przez ostatnich pięć lat – może wówczas otrzymać emeryturę minimalną (gwa-rantowaną przez państwo) – stanowi ona 100% podstawy emerytalnej w kraju,

2) osiągnęła wymagany wiek i pobierała emeryturę na podstawie niezdolno-ści do pracy – stanowi ona 100% podstawy emerytalnej w kraju,

3) straciła zdolność do pracy, a spowodowany tym uszczerbek na zdrowiu wynosi nie mniej niż 40%, jednocześnie nie nabyła prawa do emerytury z tytułu niezdolności do pracy, jest na stałe zameldowana w Estonii bądź posiada pod-stawę do tymczasowego zameldowania w Estonii przez ostatni rok przed wystą-pieniem z wnioskiem o emeryturę – stawka tej emerytury jest proporcjonalna do uszczerbku na zdrowiu.

Finlandia

Najważniejszym długookresowym wyzwaniem dla fińskiej gospodarki i po-lityki gospodarczej jest problem starzejącego się społeczeństwa. W celu niwelo-wania skutków tego zjawiska przyjęto wiele rozwiązań wspierających głównie liczbę urodzeń w społeczeństwie. W 2006 r. całkowite wydatki na zabezpiecze-nie społeczne wyniosły 25,4% PKB, podczas gdy średnia dla UE-27 wynosiła 25,8%. Największy udział w stosunku do PKB stanowiły emerytury (9,6%). Od-setek osób starszych zagrożonych ubóstwem jest o wiele wyższy niż wynosi średnia krajowa (13%), wśród kobiet starszych wynosi 26%.

W Finlandii istnieją dwa systemy emerytalne: krajowy system emerytalny i pracowniczy system emerytalny. Krajowy system emerytalny zapewnia emerytu-ry w oparciu o kryterium zamieszkania i gwarantuje dochód minimalny, podczas gdy pracowniczy system emerytalny bazuje na zatrudnieniu i tym samym wysoko-ści zarobków. Oba tworzą ustawowy system emerytalny w Finlandii. Emerytury

62 Adequate and Sustainable Pensions…, s. 154. 63 Social Security Programs throughout the World: Europe, 2006…, s. 89. 64 A. Dolistowska, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego –

Estonia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, listopad 2008, s. 14.

95

z systemu krajowego są administrowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (Kansaneläkelaitos – KELA). System pracowniczy jest zarządzany przez firmy prywatne. Główną instytucją pracowniczego ubezpieczenia jest Centralna Instytu-cja Emerytalna (Eläketurvakeskus – ETK)65. Państwowy system emerytalny za-pewnia minimalną emeryturę na poziomie 21% średniego dochodu w zależności od miejsca zamieszkania. Wiek emerytalny wynosi 65 lat. Udział emerytów otrzymujących tylko podstawową formę zabezpieczenia spada, w 2004 r. wynosił 9%, z obu systemów emerytury pobiera 43% emerytów, natomiast tylko z II filaru korzysta 48% świadczeniobiorców66. W 2007 r. ukończono proces reform systemu emerytalnego, który zapoczątkowany został w latach 60. ubiegłego wieku67. Wy-sokość składek na ubezpieczenie społeczne w Finlandii prezentuje tabela 3.11.

Tabela 3.11. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne w Finlandii w %, podział według grup ubezpieczonych

Ubezpieczeni Składki razem Składki pracownika

TyEL 21,1 4,3/5,4 (wiek do 54 lat/ponad 54 lata)

MEL 22 11

VaEL 24,8 4,3/5,4

4,3/5,4 KuEL 21,1 osoby samozatrudnione

płacą od przeciętnej

20,8/21,9 (wiek do 54 lat/ponad 54 lata) YEL W wypadku prowadzenia 1 działalności gospodar-

czej redukcja składek o 25% przez 48 miesięcy 19,6

10,19/20,8 (wiek do 54 lat) MYEL

10,73–21,9 (wiek ponad 53 lata) 10,7

Źródło: The Finnish Pension System, „Handbooks” 2007, nr 6.

Emerytury w II filarze są zarządzane przez 50 różnych funduszy prywatnych, objętych regulacjami kilku ustaw emerytalnych: Employees Pensions Act (TyEL), Seamens Pensions Act (MEL), Employees Pensions Act (TEL), Temporary Em-ployees Pensions Act (LEL), Local Government Pensions Act (KuEL), State Em-ployees Pensions Act (VEL, od 1 stycznia 2007 r. VaEL), Farmers Pensions Act (MYEL), Pensions Act for Performing Artists and Certain Groups of Employees (TaEL), Self-Employed Persons’ Pensions Act (YEL). Akty te obejmują różne

65 K. Kawka-Kopec, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego – Finlandia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, wrzesień 2008, s. 21.

66 H. Niemelä, K. Salminen, Social Security in Finland, Finnish Centre for Pensions, Vam-mala 2006, s. 25.

67 Adequate and Sustainable Pensions Synthesis Report 2006…, s. 248.

96

grupy ubezpieczonych68. Źródła finansowania drugiego filaru ubezpieczeń oraz wysokość stawek odprowadzanych przez pracodawców prezentują tabele 3.12 oraz 3.13.

Tabela 3.12. Źródła finansowania drugiego filaru ubezpieczeń w Finlandii

Ubezpieczeni Podmioty zobowiązane do odprowadzania składek

TyEL, MEL pracownik, pracodawca, 1/3 emerytury z MEL finansowana jest przez budżet państwa

YEL, MYEL prowadzący działalność oraz budżet państwa

VaEL, KuEL pracownik, pracodawca, VaEL finansuje w 60% budżet państwa

Emerytura państwowa pracodawcy i budżet państwa

Źródło: The Finnish Pension System, „Handbooks” 2007, nr 6.

Tabela 3.13. Składki na zabezpieczenie społeczne w % odprowadzane przez pracodawców w Finlandii

Ubezpieczenie 2008 2009

Ubezpieczenie społeczne w zależności od kapitału firmy 2,771 4,971 5,871

2,801 5,001 5,901

Ubezpieczenie emerytalne w zależności od kapitału firmy 0,801 3,001 3,901

0,801 3,001 3,901

Ubezpieczenie chorobowe 1,97 2,00

Ubezpieczenie od bezrobocia 2,90 2,70

Ubezpieczenie emerytury pracowniczej 16,8 16,8

Ubezpieczenie na życie 0,07 0,07

Ubezpieczenie wypadkowe w zależności od klasyfikacji 1,0 1,0

Źródło: Confederation of Finnish Industries, 31.12.2008.

Francja

Całkowite wydatki na zabezpieczenie społeczne wyniosły w 2006 r. 31,1% PKB, a wydatki na emerytury były ich największą częścią (44,3% całości kwo-ty). Wydatki na emerytury stanowiły natomiast 13,1% PKB (2007). Średnia wieku osób opuszczających rynek pracy wynosiła 58,7 roku dla

mężczyzn i 59,1 roku dla kobiet. Stopa zatrudnienia osób w wieku 55–64 lata osiągnęła w 2007 r. 38,3%. Zagrożonych ubóstwem w grupie wiekowej powyżej 65 lat było 13% w stosunku do grupy wiekowej 18–64.

68 M. Hietaniemi, S. Ritola, The Finnish Pension System, Finnish Centre for Pensions, „Hand-books” 2007, nr 6, s. 13.

97

Francuski systemem zabezpieczenia społecznego można podzielić na pięć grup69:

– ogólny system, który obejmuje większość pracowników, – specjalne programy dla pracowników, z których część obejmuje wszystkie

rodzaje ryzyka i (lub) tylko zabezpieczenie emerytalne, – system zabezpieczenia dla rolników i pracowników sektora rolnego, – system dla osób pracujących na własny rachunek: jeden system ubezpie-

czenia zdrowotnego i trzy programy ubezpieczenia emerytalnego, – przeciwdziałanie bezrobociu. Ogólny system ubezpieczeń społecznych – tzw. régime général – funkcjonu-

je na obszarze całego państwa i obejmuje 80% ludności w zakresie ubezpieczeń chorobowych, ubezpieczeń od wypadków przy pracy, podstawowych ubezpie-czeń emerytalnych oraz świadczeń rodzinnych. Uprawnieni do świadczeń w ra-mach tego systemu są pracownicy najemni. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne we Francji przedstawia tabela 3.14.

Tabela 3.14. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne (régime général) we Francji w 2005 r.

Pełne wynagrodzenie

ubezpieczenie zdrowotne, macierzyńskie, rentowe,

na wypadek śmierci

ubezpieczenie rodzinne

ubezpieczenie emerytalne (podstawowe) Razem

pracodawca pracownik pracodawca pracownik

20,95 13,10 0,75 5,40 1,60 + 0,10

Ubezpieczenie społeczne Podstawa 95% wynagrodzenia

ubezpieczenie emerytalne (podstawowe)

dodatek mieszkaniowy CSG CRDS

Razem

pracodawca pracownik pracodawca pracodawca pracodawca

14,85 8,20 6,55 0,10

7,50 z tego 5,10 odlicza się od

podatku 0,50

Dodatkowy plan emerytalny 3SSC (ARRCO) lub 8SSC (AGIRC)

razem pracodawca pracownik

ARRCO 7,50 4,00 3,50

AGIRC 20,00 12,50 7,50

Źródło: The French Social Protection System, Adecri, Paris 2005.

69 Social Protection in the Member States of the European Union…, s. 29.

98

Wpłaty składek ubezpieczeniowych przez pracodawców na rzecz ubezpie-czonych pracowników stanowią podstawę finansowania ubezpieczeń społecz-nych pracowników najemnych70. System emerytalny we Francji obejmuje pod-stawową emeryturę zarządzaną przez C.N.A.V.T.S, uzupełniającą emeryturę A.R.R.C.O oraz świadczenie dla osób na stanowiskach kierowniczych – A.G.I.R.C. Stawka emerytury waha się w zależności od czasu trwania kariery zawodowej oraz otrzymywanych pensji. Emerytura z ubezpieczenia społecznego jest oparta na płacy podstawowej oraz stawce i okresie wnoszonych składek. Płaca podstawowa jest średnią roczną płacą z najlepszych 25 lat objętych ubez-pieczeniem. Obecnie maksymalna stawka emerytury (50%) jest przyznawana osobom w wieku co najmniej 60 lat, które mogą wykazać, że opłacały składki przez co najmniej 160 kwartałów (40 lat okresu składkowego). Składki na eme-rytury uzupełniające i emerytury kierownicze uprawniają do „punktów emery-talnych”71.

Grecja

System ubezpieczeń społecznych w Grecji oparty jest na dwóch filarach: za-bezpieczeniu podstawowym i dodatkowym (nazywanym w Grecji pomocniczym). Występuje również trzecia forma ubezpieczeń – indywidualne plany ubezpieczeń, ale ma ona bardzo małe znaczenie. W greckim systemie zabezpieczenia występuje wiele różnych funduszy ubezpieczeń społecznych obejmujących różne grupy spo-łeczeństwa. Na przykład istnieją oddzielne fundusze dla zawodów prawniczych, nauczycieli, inżynierów, handlowców, rolników. Wszystkie fundusze działają pod kierownictwem Ministerstwa Spraw Socjalnych. Główną instytucją ubezpieczenia społecznego w Grecji jest IKA-TEAM, która odpowiada za całość składek i świadczeń dla pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, z wy-jątkiem zasiłków dla bezrobotnych i zasiłków rodzinnych, dla których właściwa jest Organizacja Zatrudnienia Siły Roboczej – OAED72. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne w Grecji prezentują tabele 3.15 oraz 3.16. Pierwszy po-ziom systemu emerytalnego jest zarządzany przez państwo, jego uczestnicy otrzymują emerytury bazowe finansowane na zasadzie repartycyjnej (pay-as-you- -go). Uczestnictwo w systemie jest obowiązkowe, a wysokość emerytur oblicza się według zasady zdefiniowanego świadczenia. Drugi poziom systemu to zakła-dowe programy emerytalne, których organizatorem jest pracodawca73.

W Grecji osoby, które przystąpiły do ubezpieczenia przed 31 grudnia 1992 r., płacą składkę w wysokości 20% rocznego wynagrodzenia, z czego pracodawca

70 The French Social Protection System, Adecri, Paris 2005, s. 27. 71 http://www.eures.praca.gov.pl. 72 http://www.oecd.org/dataoecd/56/3/33746781.pdf. 73 Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej…, s. 136–138.

99

opłaca 13,33%, pracownik 6,67%. W wypadku osób ubezpieczonych po 1 stycz-nia 1993 r. państwo dodatkowo opłaca 10%. W systemach dodatkowych, które obejmują pracowników najemnych, składka wynosi 6% i jest opłacana w rów-nych częściach przez pracodawcę i pracownika. W sytuacji przejścia na emery-turę wysokość świadczenia bazowego dla osób ubezpieczonych przed grudniem 1992 r. waha się od 30% do 70% zarobków. Przy ustalaniu świadczenia emery-talnego brane są pod uwagę zarobki uzyskane w ciągu ostatnich 5 lat zatrudnie-nia. Świadczenie emerytalne dla osób, które po 1 stycznia 1993 r. przystąpiły do ubezpieczenia, uzależnione jest wyłącznie od stażu ubezpieczeniowego74.

Tabela 3.15. Wysokość składek w Grecji odprowadzana do IKA, obowiązujących od 1 stycznia 1994 r. w %

Ubezpieczenie Pracownik Pracodawca Razem

Zdrowotne 2,55 5,10 7,65

Emerytalne 6,67 13,33 20

Zatrudnionych w niebezpiecznych zawodach 2,20 1,40 3,60

Wypadkowe – 1 1

Razem 11,42 20,83 32,25

IKA-TEAM 3 3 6

Razem 14,42 23,83 38,25

HEAVY-TEAM 1,25 0,75 2

Razem 15,67 24,58 40,25

Źródło: IKA, http://www.ika.gr.

Tabela 3.16. Wysokość składek w Grecji na rzecz dodatkowych funduszy od 1 stycznia 1994 r. w %

Fundusz ubezpieczeniowy Pracownik Pracodawca Razem

bezrobocie 1,33 2,67 4

służba wojskowa – 1 1

DLOEM 1 1 2

ELPEKE & LEPEE – 0,45 0,45

LPEaAE – 0,15 0,15

OAED

EKLA 0,10 0,26 0,36

Ergatiki Katikia (Council Homes) 1 0,75 1,75

Ergatiki Estia (Labourers’ Union) 0,25 0,25 0,50

Źródło: IKA, http://www.ika.gr.

74 P. Kowalczyk, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego –

Grecja, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, sierpień 2008, s. 13.

100

Wiek emerytalny dla osób, które przystąpiły do ubezpieczenia przed 31 grud-nia 1992 r., wynosi 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet, przy czym należy udokumentować 4500 dni okresu składkowego. Jest to zasada podstawowa, od której jest wiele wyjątków uwzględniających szczególne okoliczności. Dla osób, które przystąpiły do ubezpieczenia po 1 stycznia 1993 r., wymagany jest 37-letni okres składkowy, niezależnie od wieku75.

Irlandia

Za system zabezpieczenia społecznego w Irlandii odpowiedzialne jest Mini-sterstwo Spraw Społecznych i Rodziny (Department of Social and Family Affairs), a kwestie te reguluje ustawa Social Welfare Law Reform and Pensions Act 2006. Irlandia ma najniższy w Europie udział wypłacanych świadczeń pieniężnych ze względu na podeszły wiek, udział świadczeń rodzajowych w grupie „opieka zdrowotna/chorobowe” oraz udział świadczeń pieniężnych w grupie „rodzinne” są znacznie wyższe w Irlandii niż w Europie. W szczególności Irlandia przeznacza prawie dwa razy więcej środków niż UE na świadczenia rodzinne, z czego połowa obejmuje zasiłki rodzinne. Taką sytuację wyjaśnia struktura wiekowa populacji: Irlandia ma najmłodsze społeczeństwo ze wszystkich krajów członkowskich76. Świadczenia można podzielić na trzy kategorie77: – składkowe, takie jak: zasiłki dla bezrobotnych, opieka zdrowotna lecze-

nia, składkowe świadczenia emerytalne, – nieskładkowe (pomoc społeczna): różnorodne zasiłki dla rodzin i nieskład-

kowe świadczenia emerytalne, – uniwersalne usługi, takie jak zasiłki na dzieci, bezpłatne podróże itp. System ubezpieczeń społecznych składa się z dwóch filarów: podstawowego

i dodatkowego (rys. 3.4). Świadczenie emerytalne przysługuje osobom, które osiągnęły 65 lat (retirement pension), jeśli spełniają określone warunki związane z wysokością i okresem odprowadzania składek na ubezpieczenie. Należy za-wrzeć umowę najpóźniej przed ukończeniem 55. roku życia, wykazać odprowa-dzenie do systemu 260 tygodniowych składek oraz co najmniej 24 składek tygo-dniowych rocznie od 1953 r. do końca roku podatkowego przed ukończeniem 65. roku życia78.

75 Summary of Social Security and Private Employee Benefits GREECE Prepared by The

Ethniki Hellenic General Insurance Company, Athens 2008, s. 1. 76 Zabezpieczenia społeczne: wydatki na świadczenia pieniężne i rodzajowe, „Statistics in Fo-

cus: theme 3” 2002, nr 16, „Ageing. Irish pension system”, http://ec.europa.eu/economy_finance/ epc/documents/irl_en.pdf.

77 http://www.welfare.ie/EN/AboutUs/Pages/procurementinformation.aspx. 78 http://www.welfare.ie/EN/Schemes/Pension/Pages/oacpt.aspx.

101

Rys. 3.4. Konstrukcja systemu emerytalnego Irlandii

Źródło: Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej, red. T. Szumlicz, M. Żukowski, Twigger, Warszawa 2004, s. 197.

Emerytura składkowa (contributory state pension) jest wypłacana w Irlandii osobom, które skończyły 66. rok życia i zgromadziły na swoim koncie wystar-czającą ilość składek. Nie podlega ona kryterium dochodowemu i pozwala na osiąganie innych dochodów. Uprawnienia do emerytury posiadają osoby, które: zaczęły płacić składki na ubezpieczenie społeczne PRSI, zanim skończyły 56. rok życia, opłaciły przynajmniej 260 pełnych składek, zanotowały średnią przy-najmniej 48 pełnych składek opłaconych i (lub) uznanych od 1979 r. (1988 dla samozatrudnionych) do końca roku podatkowego, w którym kończą 66 lat lub zgromadziły średnią przynajmniej 10 pełnych składek opłaconych i (lub) uzna-nych od 1953 r. (lub od momentu rozpoczęcia opłacania składek, jeśli stało się to po 1953 r.) do końca roku podatkowego, w którym kończą 66 lat79.

Emerytura bezskładkowa (non-contributory state pension) jest świadcze-niem podlegającym kryterium dochodowemu i jest przeznaczona dla osób, które nie mają prawa do emerytury pomostowej lub emerytury składkowej ze względu na zbyt małą ilość opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne. Do emerytu-ry bezskładkowej mają prawo osoby, które: spełniają warunek stałego pobytu, są

79 Ibidem.

Filar podstawowy, obligatoryjny,

oparty na zasadzie repartycyjnej

Filar dodatkowy, dobrowolny, kapitałowy lub oparty na zasadzie repartycyjnej

Emerytura pracownicza

(retirement pension) Programy emerytalne

sektora państwowego (public service pay-as-you-go

schemes)

Zawodowe kapitałowe programy

emerytalne (funded

occupational pension schemes)

Osobiste emerytury (personal pensions)

Emerytura składkowa (old-age contributory

pension)

Emerytura bezskładkowa

(old-age non-contributory pension)

102

w wieku 66 lat lub starsze, mieszkają w Irlandii, mają ważny numer PPS, speł-niają kryterium dochodowe80.

Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne w Irlandii zależy od zarob-ków oraz rodzaju pracy. Składka na ubezpieczenie społeczne znana jest w Irlan-dii jako PRSI (pay related social insurance). Stawki ubezpieczenia społecznego w Irlandii podzielone są na różne kategorie zwane klasami (classes) albo staw-kami składek (rates of contribution). W zależności od klasy odprowadza się zróżnicowane składki ubezpieczeniowe81. Oprócz składek na ubezpieczenie spo-łeczne można także płacić składki zdrowotne. Od stycznia 2007 r. składka zdro-wotna wynosi 2% od dochodów do 100 100 euro i 2,5% powyżej tej kwoty82.

Litwa

Zabezpieczenie społeczne na Litwie jest w gestii Ministerstwa Zabezpiecze-nia Społecznego i Pracy, Państwowej Rady Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Na Litwie, podobnie jak w wielu kra-jach europejskich, obowiązują następujące rodzaje państwowego ubezpieczenia społecznego83:

– ubezpieczenie emerytalne, – ubezpieczenie chorobowe i macierzyńskie, – ubezpieczenie wypadkowe i chorób zawodowych, – ubezpieczenie zdrowotne. Wysokość składek prezentuje rys. 3.5. Fundusze ubezpieczeniowe zajmują się wypłatą świadczeń adekwatnych do

tytułu ubezpieczeń. Prawo do otrzymania emerytury z państwowego ubezpieczenia społecznego

jest przyznawane osobie, która osiąga wiek emerytalny (60 lat dla kobiet i 62,5 roku dla mężczyzn), wymagane jest przy tym minimalne ubezpieczenie przez 15 lat. Aby otrzymać pełną kwotę emerytury, konieczne jest wykazanie się 30-letnim okresem składkowym. Świadczenie emerytalne można otrzymać na pięć lat przed wymaganym wiekiem emerytalnym, należy jednak udokumentować 30-letni okres składkowy. Takie świadczenie przysługuje również kobietom, które wychowały (urodziły) przynajmniej pięcioro dzieci, oraz osobom, które co najmniej 15 lat zajmowały się dzieckiem niepełnosprawnym. W dwóch ostatnich przypadkach dodatkowym warunkiem jest rejestracja osoby jako bezrobotnej na 12 miesięcy przed złożeniem wniosku o świadczenie emerytalne.

80 http://www.welfare.ie/EN/Schemes/Pension/Pages/oacpt.aspx. 81 http://www.citizensinformation.ie/categories/social-welfare/irish-social-welfare-system/so-

cial-insurance-prsi/social_insurance_in_ireland. 82 Ibidem. 83 http://www.sodra.lt/en.

103

Ubezpieczenieod bezrobocia

0,95%

Ubezpieczeniezdrowotne

3%

Ubezpieczeniewypadkowe

0,3%

Ubezpieczenie emerytalne25,85% + 2,5%

Ubezpieczeniechorobowe

i macierzyńskie

2,9% + 0,5%

Rys. 3.5. Składki na ubezpieczenia społeczne na Litwie odprowadzane od wynagrodzeń w 2009 r.

Źródło: SoDra – State Social Insurance Fund Board, 2009, http://www.sodra.lt.

Świadczenie emerytalne składa się z części podstawowej, uzupełniającej oraz premii84. Od 1 stycznia 2004 r. osoby zatrudnione mogą przenieść część swoich składek na ubezpieczenia społeczne na indywidualne konto. Przystąpie-nie do tego systemu emerytalnego jest dobrowolne85.

Łotwa

System ubezpieczeń społecznych zbudowany jest na zasadzie połączenia wysokości wypłacanych świadczeń z wpływami uzyskanymi od ubezpieczo-nych. System zabezpieczenia oparty jest na zasadach rynkowych: im więcej się wpłaca, tym wyższe świadczenie się otrzymuje. Zgodnie z tym podejściem pań-stwo zminimalizowało swój udział w zabezpieczeniu społecznym tylko do po-mocy socjalnej86.

Od lipca 2001 r. na Łotwie istnieją trzy poziomy systemu emerytalnego87: – podstawowy – działający na zasadach pay-as-you-go, – dodatkowy – działający na zasadach kapitałowych, – dobrowolny – oparty na prywatnych ubezpieczeniach emerytalnych.

84 State Social Insurance System of the Republic of Lithuania, State Social Insurance Fund

Board under the Ministry of Social Security and Labour, 2009, s. 19. 85 Social Security Programs throughout the World: Europe, 2006…, s. 201. 86 D. Bernotas, A. Guogis, Evaluation of Social Security in Lithuania, Latvia and Estonia:

Achievements and Drawbacks, The paper prepared under an international Cost A 15 project “Re-forming Social Security Systems in Europe” (No.V-057), s. 13.

87 State Social Insurance Agency, http://www.vsaa.lv/vsaa/content/?lng=en&cat=698.

104

Pierwszy poziom systemu emerytalnego został wprowadzony w styczniu 1996 r. i jest oparty na zasadzie solidarności pokoleń, co oznacza, że składki na ubezpieczenia społeczne dokonywane przez ludność aktywną zawodowo są wykorzystywane do wypłaty świadczenia dla pokolenia emerytów. Na tym po-ziomie wprowadzono rejestr składek wpłaconych na rachunek emerytalny88. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne wynosi 33,09% od dochodu, z czego 12% finansuje ogólny system, a 8% – indywidualne konta. Pozostała część składek przeznaczana jest na ubezpieczenie chorobowe, macierzyńskie, wypadkowe, bezrobocie i emerytury. Uprawnione do emerytury są osoby za-mieszkałe na Łotwie oraz ubezpieczone (zatrudnione) w momencie przejścia na emeryturę przez co najmniej 10 lat, które osiągnęły wiek emerytalny wyno-szący 62 lata89.

Poziom dodatkowy systemu emerytalnego Łotwy został wprowadzony w lipcu 2001 r. i przewiduje inwestowanie części wpłacanych składek ubezpieczeniowych na rynku finansowym (w akcje i inne papiery wartościowe), w celu zapewnienia przyrostu dodatkowych zysków kapitałowych dla każdego uczestnika drugiego poziomu90. Uczestnikami tego poziomu są osoby, które nie przekroczyły 50 lat w dniu 1 lipca 2001 r. Dla urodzonych między 2 lipca 1952 r. a 1 lipca 1971 r. uczestnictwo jest dobrowolne; dla tych, którzy nie osiągnęli na dzień 1 lipca 2001 r. 30 lat, uczestnictwo jest obligatoryjne. Uczestnicy drugiego poziomu nie muszą płacić dodatkowych składek na ubezpieczenia społeczne. Całkowity wkład do kapitału emerytalnego (20% dochodów) pozostaje niezmieniony i jest dzielony między pierwszy a drugi filar systemu emerytalnego91.

Trzeci poziom systemu emerytalnego to prywatne dobrowolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Program ten wszedł w życie w lipcu 1998 r. Istnieją dwa rodzaje prywatnych funduszy emerytalnych funkcjonujących na Łotwie – zamk-nięte i otwarte92.

Niemcy

Niemiecki system składa się z pięciu filarów systemu zabezpieczenia spo-łecznego93:

– ubezpieczenie emerytalne, – ubezpieczenie zdrowotne,

88 Ibidem. 89 State Social Insurance Agency, http://www.vsaa.lv/vsaa/content/?lng=en&cat=705. 90 P. Kurowski, Rozwój funduszy emerytalnych w wybranych krajach Europy Środkowej

i Wschodniej. Warunki startu i funkcjonowania, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2006, s. 155.

91 http://www.vsaa.lv/vsaa/content/?lng=en&cat=705. 92 Ibidem. 93 The German Long-term Care System and Future Reform, http://www.bmg.bund.de/.

105

– ubezpieczenie od wypadków przy pracy, – ubezpieczenie zdrowotne długotrwałej opieki, – ubezpieczenie na wypadek utraty pracy. System zabezpieczenia społecznego w Niemczech bazuje na tzw. koncepcji

trzech filarów, zakładającej, że poszczególne składniki dochodu na okres staro-ści pochodzą z rożnych źródeł, będących kolejnymi warstwami zabezpieczenia społecznego94. Pierwszy – ma charakter podstawowy, jest obowiązkowy i po-wszechny, składa się z części podzielonych według kryterium: pracownicy umy-słowi i robotnicy oraz pracownicy sektora publicznego (Alterssicherung der Landwirte – AdL, die Berufsständische Versorgung – BSV – und die Beamten-versorgung). Świadczenie wypłacane jest na podstawie wcześniejszego wkładu w postaci składek odprowadzanych w okresie aktywności zawodowej. Drugi filar stanowi zakładowy system emerytalny, w którym pracownik nie ma obo-wiązku korzystania z oferowanych mu produktów. Pracodawcy zobowiązani są jednak prawem do stworzenia (na terenie firmy) przynajmniej jednej z ogólnie funkcjonujących form zabezpieczenia emerytalnego. System działa w ustano-wionych przez państwo ramach. Składki odliczane są od wynagrodzenia brutto i dopiero od pozostałej kwoty naliczany jest podatek oraz świadczenia socjalne. Wysokość składki wpływa na obniżenie podatku i wydatków na świadczenia socjalne, kwota wolna od obciążeń podatkowych jest ograniczana przez Bundes-tag. System zabezpieczeń zakładowych może być tworzony w ramach kilku za-kładów lub całej branży (Betriebliche Altersvorsorge, aber auch Zusatzversor-gung des öffentlichen Dienstes – ZÖD). Trzeci filar można nazwać indywidualną przezornością. Rynek oferuje szeroki wachlarz produktów różniących się mię-dzy sobą jakością, ceną i regulacją prawną. Spektrum tworzą przede wszystkim produkty ubezpieczeniowe i bankowe, papiery wartościowe lub produkty fundu-szy inwestycyjnych, a także kapitał rzeczowy, np. nieruchomości (Aktienfonds- -Sparpläne, Riester-Rente, Rürup-Rente, Lebensversicherung und Immobilien-besitz)95.

Wiek emerytalny w Niemczech wynosi 65 lat, jednakże od 2012 r. na emery-turę będą mogły przechodzić osoby, które ukończyły 67 lat. O wcześniejszą emeryturę mogą ubiegać się osoby, które ukończyły 63 lata i były ubezpieczone przez co najmniej 35 lat. Prawo do wcześniejszej emerytury po ukończeniu 60 lat mają osoby niezdolne do pracy i bezrobotni, jak też kobiety, które opłacały składki przez co najmniej 180 miesięcy i podlegały obowiązkowi ubezpieczenia powyżej 10 lat po ukończeniu 40. roku życia. Wysokość wcześniejszej emerytu-

94 Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej…, s. 242. 95 E. Siemiątkowka, Koniec niemieckiego snu o wysokiej emeryturze? „Kurier Finansowy”

2008, grudzień.

106

ry jest uzależniona od wysokości wkładów i może być pomniejszona i wypłaca-na tylko w części96.

Składki na państwowe ubezpieczenie zależą od wysokości dochodu brutto (Beitragsbemessungsgrenzen), opłata składek ubezpieczeniowych dzielona jest równo między pracownika i pracodawcę, niezależnie od wybranego systemu ubezpieczeń: ubezpieczenie chorobowe – w wysokości 13,5%, ubezpieczenie emerytalno-rentowe – w wysokości 19,8%, ubezpieczenie od bezrobocia – w wy-sokości 6,5%, ubezpieczenie pielęgnacyjne, wprowadzone od 01.01.1995 r. – w wysokości 1,7%97.

Węgry

Stopa zatrudnienia osób starszych po kilkuletniej tendencji wzrostowej i osiągnięciu 33,6% w 2006 r. spadła do poziomu do 33,1% i jest stale niska w porównaniu ze średnią unijną (44,7%). Wydatki na zabezpieczenie społeczne wynosiły 22,3% PKB w 2006 r. i pozostawały poniżej unijnej średniej.

Zagrożenie ubóstwem wśród osób starszych jest mniejsze niż w populacji jako całości, pomimo że poziom emerytur stanowi 52% średniej unijnej mierzo-nej parytetem siły nabywczej. Ustawowy wiek emerytalny to 62 lata dla męż-czyzn i kobiet (zwiększony z poziomu 55 lat). Jednakże większość osób (94% w 2004 r.) przeszła na emeryturę wcześniej, w wyniku czego rzeczywisty wiek emerytalny jest od 3 do 5 lat niższy (58,6 w 2007 r.) niż wiek ustawowy.

Na Węgrzech system zabezpieczenia społecznego podzielony jest na pięć działów: emerytury, opieka zdrowotna (w tym wypadki przy pracy), przeciw-działanie bezrobociu, system wsparcia rodziny i pomoc społeczna98. W 1992 r. utworzono na Węgrzech Fundusz Ubezpieczeń Emerytalnych – MTP i Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych – HIF. W wyniku reformy wprowadzonej 1 stycznia 1998 r. dotychczasowy system pay-as-you-go został częściowo sprywatyzowany. Utworzono oparty na zabezpieczeniu kapitałowym II filar ubezpieczeń. Człon-kostwo w II filarze systemu jest obowiązkowe dla wszystkich99 nowo zatrudnio-nych, natomiast uczestnicy starego systemu mieli możliwość wyboru. Te dwa filary obowiązkowe ubezpieczenia emerytalnego uzupełniania filar III – dobro-wolny. Od 1998 r. istnieje również dodatkowy system pomocy emerytalnej – tzw. system zasiłków emerytalnych. Jest to rodzaj zasiłku socjalnego, działają-cego odrębnie od obowiązkowego sytemu ubezpieczeń emerytalnych – lokalny samorząd, na podstawie aktualnego dochodu lub innych finansowych uwarun-

96 http://www.deutsche-rentenversicherung.de. 97 http://www.zus.pl/wai/default.asp?p=2&id=1422. 98 Social Protection in the Member States of the European Union…, s. 47. 99 Social Security – Hungary, National Employment and Social Office Euroguidance Hun-

gary, Budapest 2008, s. 1.

107

kowań, zaopatruje ubogich emerytów w dochód minimalny lub wyrównuje nie-wystarczające dochody do określonej minimalnej stawki100.

Począwszy od 2009 r. wiek uprawniający do świadczenia emerytalnego jest taki sam dla kobiet i mężczyzn i wynosi 62 lata. W tradycyjnym systemie jedno-filarowym wysokość emerytury zależy od wysokości uzyskiwanego wynagro-dzenia i okresu ubezpieczenia. Emerytura jest oparta na kalkulacji wynagrodzeń otrzymywanych w okresie od 1988 r. do daty przejścia na emeryturę101. Warun-kiem uzyskania emerytury jest pozostawanie w systemie ubezpieczeniowym co najmniej 20 lat, w przypadku 15 lat uczestnictwa przysługuje emerytura niepeł-na102. Składki na ubezpieczenie społeczne odprowadzają zarówno pracodawcy, jak i pracownicy. W 2008 r. pracodawcy mieli obowiązek odprowadzenia skła-dek w wysokości 21% od wynagrodzenia na ubezpieczenie emerytalne, 8% na ubezpieczenie zdrowotne, natomiast pracownicy: 9,5% na ubezpieczenie emery-talne i 6% na zdrowotne103.

Wielka Brytania

Wydatki na zabezpieczenie społeczne stanowiły w 2006 r. 26,4% PKB, co jest zbliżone do średniej unijnej. Transfery socjalne (wyłączając emerytury) po-zwalają na redukcję ubóstwa o 11 punktów procentowych (37%; z 30% do 19%). W Wielkiej Brytanii zauważa się podobne niepokojące trendy demogra-ficzne jak w innych krajach członkowskich. Przewiduje się wzrost wydatków publicznych w latach 2004–2050 o 4 punkty procentowe.

W Wielkiej Brytanii, tak jak w pozostałych krajach UE, występuje problem starzejącego się społeczeństwa, co może zachwiać stabilnością systemu emery-talnego. W 2006 r. całkowite wydatki emerytalne stanowiły 10,7% PKB (UE: 11,9%). Prognozuje się ponadto wzrost publicznych wydatków emerytalnych o 2 punkty procentowe do poziomu 8,6% w 2050 r.

Stopa zatrudnienia osób starszych (66,3% mężczyzn i 48,9% kobiet w 2007 r.) jest najwyższa w Europie. Średni wiek opuszczenia rynku pracy wynosił 62,6 roku w 2006 r. (UE-27: 61,2 roku). Równorzędnie z inicjatywami już ustano-wionymi (podniesienie wieku emerytalnego, opóźnianie przejścia na emeryturę, podnoszenie wieku dla emerytur zawodowych) rząd prowadzi działania zmierza-jące do tego, aby pomóc ludziom pozostać na rynku pracy. Najważniejszym na-

100 M. Russek, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego –

Węgry, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, październik 2008, s. 11. 101 Social Security – Hungary…, s. 10. 102 Information on the Major Benefit Regulations and Organisational Structure of the Pension

Insurance System in Hungary, Published by Central Administration of National Pension Insurance, Budapest 2008, s. 6.

103 Summary of Social Security and Private Employee Benefits HUNGARY, Prepared by AEGON Hungary Composite Insurance Company, 2008, s. 1.

108

rzędziem jest zasada aktywnego zatrudnienia New Deal 50 Plus skierowana do starszych ludzi, wprowadzanie rozwiązań mających na celu zwalczanie dyskry-minacji wiekowej w pracy oraz inicjatywa Age Positive, która promuje zalety zatrudniania starszych ludzi.

Zgodnie z danymi Eurostatu ryzyko ubóstwa wśród ludzi powyżej 65. roku życia wynosi 27% dla mężczyzn i 32% dla kobiet, co stanowi poziom powyżej średniej unijnej (odpowiednio 16% i 22%). Zgodnie z narodowymi danymi ubó-stwo emerytów zmniejszyło się w ostatniej dekadzie.

Włochy

Stopa zatrudnienia osób starszych (55–64 lata) wyniosła w 2007 r. 33,8%, co stanowiło poziom poniżej celu lizbońskiego (50%). W 2007 r. zagrożonych ubó-stwem było 20% ludności, 1% więcej niż w 2004 r. (21% kobiet i 18% męż-czyzn). Osób zagrożonych ubóstwem w wieku 65 lat i więcej było 22%.

W 2006 r. Włochy wydały 26,6% swojego PKB na zabezpieczenie społecz-ne. Wydatki te przeznaczone były głównie dla osób starszych (60,5%). Wpro-wadzona w 1995 r. reforma systemu emerytalnego przewidywała wzrost wydat-ków publicznych na system emerytalny do poziomu 14,2% PKB w 2004 r. i do 14,7% PKB w 2050 r. Rzeczywisty wiek opuszczenia rynku pracy w 2007 r. wynosił 60,4 roku.

Włoski system zabezpieczenia społecznego nie jest zorganizowany według ja-kiegoś ogólnego kryterium. Dla każdej jego gałęzi, a przede wszystkim dla syste-mu emerytalnego, istnieje jeden organ administracji odpowiedzialny za zbieranie składek i zapewnianie świadczeń. Nadzór nad działalnością systemu sprawują po-szczególne ministerstwa, w szczególności zaś Ministerstwo Pracy i Zabezpiecze-nia Społecznego. Nadzór nad systemem emerytalno-rentowym sprawuje Minister-stwo Pracy. Poszczególnymi segmentami tego systemu zarządzają jednak inne, wyspecjalizowane instytucje104.

Włoski system emerytalny składa się z trzech filarów105: 1) obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne, 2) uzupełniające systemy emerytalne, w tym zamknięte fundusze utworzone

przez pracodawców i (lub) pracowników, 3) prywatne ubezpieczenia. Obecny system emerytalny jest wynikiem trzech reform systemowych

z 1992 r. (reforma Amata), 1995 r. (reforma Diniego) i 2004 r. (reforma emery-talna). Jednym z celów reform było stworzenie podstaw sprawiedliwego, proste-go systemu emerytalnego, który byłyby zaakceptowany przez społeczeństwo, dlatego wiele z tych zmian rozłożono na ponad dziesięć lat. Jedno z założeń re-

104 Social Protection in the Member States of the European Union…, s. 35. 105 A. Brugiavini, Social Security and Retirement in Italy, NBER Working Paper No. 6155, s. 12.

109

form stanowiła próba zmiany podstawowych zasad przyznawania świadczeń dla przyszłych emerytów. Reforma z 1995 r. wprowadziła hipotetyczne konta indy-widualne dla ubezpieczonych w publicznym systemie, wzorowane na rozwiąza-niach szwedzkich. Wprowadzenie reform i rozłożenie ich w czasie spowodowa-ło, że obecnie ubezpieczeni mogą otrzymywać świadczenia według trzech reguł (sprzed 1992 r., z lat 1992–1995 i po 1995 r.). W listopadzie 2005 r. włoski par-lament umożliwił pracownikom przekierowanie wkładów emerytalnych do pry-watnych funduszy. Począwszy od 2008 r. minimalny wiek emerytalny wynosi 60 lat, pod warunkiem że pracownik odprowadzał składki przez co najmniej 35 lat. Pracownik, który przez 40 lat płacił składki, może przejść na emeryturę w do-wolnym wieku. Ubezpieczeni, którzy rozpoczęli odprowadzanie składek ubez-pieczeniowych przed 1996 r., mogą przejść na emeryturę w wieku 65 lat – męż-czyźni, 60 lat – kobiety. Warunkiem jest jednak odprowadzanie składek do systemu przez 20 lat106.

3.6. PODSUMOWANIE

W nadchodzących dekadach struktura wiekowa ludności Europy znacznie się zmieni ze względu na niski wskaźnik płodności oraz wydłużanie się okresu życia. Według szacunków w 2060 r. w Unii Europejskiej osób w wieku produk-cyjnym (15–64 lata) będzie o 50 milionów mniej niż w 2008 r., natomiast liczba osób w wieku 65 lat i starszych zwiększy się prawie o 67 milionów. Współczyn-niki tych dwóch grup wiekowych do 2060 r. ulegną podwojeniu. Oznacza to, że w 2060 r. na jednego emeryta będą przypadać tylko dwie osoby w wieku pro-dukcyjnym. Funkcje zabezpieczenia społecznego, z którego korzystają osoby starsze, czyli opieka zdrowotna oraz świadczenia rentowe i emerytalne, wyma-gają od państw członkowskich natychmiastowych działań w zakresie zmian strukturalnych i finansowych107.

Organizacja zabezpieczeń społecznych w krajach Unii Europejskiej jest bar-dzo zróżnicowana i trudno jest znaleźć elementy wspólne dla tych systemów. Wydaje się jednak, że przewidywane problemy związane ze zmianami demogra-ficznymi, dotykające całej Europy, spowodują zmiany w wydatkach, co z kolei wpłynie na reorganizację systemów zabezpieczeń i upodobnienie ich do siebie. Teza ta jest tym bardziej prawdopodobna, że działania takie ze strony struktural-nej zaleca Komisja Europejska, a finansowej – Bank Światowy.

106 A. Puente Cackley, T. Moscovitch, B. Pfeiffer, Italian Pension Reform, U.S. Government

Accountability Office Prepared for the Urban Institute’s, February 2006, s. 10. 107 Social Protection and Social Inclusion 2008: EU Indicators…, s. 10.

110

W większości państw Unii Europejskiej reforma systemów emerytalnych jest nieunikniona. Rządy starają się znaleźć sposoby wprowadzenia systemów dających się utrzymać w dłuższym okresie i umożliwiających zrównoważenie stale rosnących wypłat z państwowych funduszy emerytalnych. Coraz trudniej jest wypłacać emerytury z funduszy państwowych przy stale rosnącej liczbie pracowników, którzy osiągnęli wiek emerytalny. W niektórych krajach europej-skich reformy są już realizowane, w innych parlamenty przyjęły odpowiednie ustawy, w jeszcze innych posłowie dopiero pracują nad projektami.

PORÓWNANIE SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA … społeczna krajów UE_Rozdzial_3.pdf · PORÓWNANIE...

Documents

Transcript of PORÓWNANIE SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA … społeczna krajów UE_Rozdzial_3.pdf · PORÓWNANIE...