dr A. Stanisz. Wykład monograficzny: Współczesna antropologia pokrewieństwa. Zajęcia nr 2. 03/03/2011, 13.30-15.00, s. Burszty POKREWIEŃSTWOTo jedna z podstawowych zasad organizacji jednostek w grupy społeczne, role i kategorie. Takie formy organizacji bazujące na pochodzeniu i małżeństwie obecne są w każdym ludzkim społeczeństwie. W nowoczesnych zindustrializowanych i złożonych społecznościach struktury pokrewieństwa uległy osłabieniu/przemianie ze względu na dominujący w nich system ekonomiczny oraz polityczny (państwo dostarcza określone usługi socjalne). Twierdzi się, że rodzina nuklearna nadal jest fundamentalną instytucją odpowiedzialną za reprodukcję, wychowywanie dzieci oraz organizację konsumpcji. W kontekście pozaindustrialnym jednostki pokrewieństwa posiadają znacznie szerszy zestaw funkcji. Często stanowią podstawowe jednostki produkcji, polityczne reprezentacje.Dawniej antropolodzy byli zainteresowani badaniami porównawczymi: celem miało być odkrycie uniwersalnych wzorów oraz ich wariacji w poszczególnych społecznościach. Nigdy nie było zgody, co do tego, które z cech pokrewieństwa mogą być uznane za stałe, regularne, a które za wariacje. Z jednej strony patrzono na pokrewieństwo z socjobiologicznej redukcjonistycznej perspektywy i postrzegano je jako odzwierciedlenie ludzkiej biologii. Z drugiej zaś podtrzymywano, że w pokrewieństwo nie ma nic wspólnego z biologią i możliwości jego form są niewyczerpane. Jest czymś nieustannie modyfikowanym przez kulturowe ideologie. Są też definicje wypośrodkowane: pokrewieństwo jako układ kategorii, grup, relacji i zachowań bazujących na kulturowo zdeterminowanych wierzeniach i wartościach, które skupiają się na ludzkiej biologii i reprodukcji. Uniwersalne cechy pokrewieństwa:

1. Długi okres dojrzewania potomka, który wymaga nieustannego zaangażowania zazwyczaj rodziców (wykarmienie i edukacja) 2. Obecność więzi małżeńskiej, która tworzy trwały i społecznie legitymowany seksualny i domowy związek pomiędzy dwiema lub więcej osobami3. Podział pracy bazujący na gender4. Zakaz kazirodztwaSą to uniwersalia zetnocentryzowane. Różne społeczności posiadają różne wizje tego, co to jest małżeństwo, rodzicielstwo, narodziny dziecka.np. • wyspiarze z Trobriandów: uważali, że seks nie ma nic wspólnego z narodzinami dziecka (są rezultatem zapłodnienia kobiety przez totemicznego przodka matki); w ten sposób pokrewieństwo jest matrylinearne i sprowadza się do tej jednej linii; nie ma ojcostwa, wobec tego biologiczny ojciec i ludzie połączeni ze sobą w linii męskiej technicznie nie są krewnym, co nie oznacza, że nie pełnią oni istotnej roli społecznej• Yanomamo: inaczej są patrylinearni; członkowie grupy wchodzą w związki małżeńskie z tych samych grup; w ten sposób małżonkowie przynależą do tego samego lineażu, ale

1

dr A. Stanisz. Wykład monograficzny: Współczesna antropologia pokrewieństwa. Zajęcia nr 2. 03/03/2011, 13.30-15.00, s. Bursztykobiety są traktowane jako powinowate nie zaś krewne biologiczne. • Wizja katolicka: pokrewieństwo i powinowactwomałżeństwo jest uznawane za związek męża i żony, którzy stają się jednym ciałem w konsekwencji przejścia przez rytuał ślubu; w rezultacie ludzie połączeni ze sobą poprzez małżeństwo stają się dla siebie czymś więcej niż powinowatymi; są przekształceni w krewnych zarówno w sensie duchowym jak i substancjalnym. To dlatego prawo kanoniczne zakazuje małżeństw pomiędzy powinowatymi; dodatkowo istnieje coś takiego jak chrzest: chrzestni stają się krewnymi (antropolodzy mówią tu o pokrewieństwie fikcyjnym, ale w katolickiej wizji nie jest to odpowiednie pojęcie: prawo kanoniczne zabrania ślubów pomiędzy chrześniakami a chrzestnymi) • San z pustyni Kalahari: „namesake kin” (imienne pokrewieństwo); uznają, że każdy kto podziela ze sobą to samo imię posiada wspólnego przodka, nawet jeśli nie można udowodnić powiązań genealogicznych;

Pokrewieństwo i małżeństwo dotyczą podstawowych faktów życia. Dotyczą koncepcji narodzin i śmierci, odwiecznego cyklu, który zdaje się gnębić poetów, wśród których istnieją także antropolodzy. (…) Człowiek jest zwierzęciem, ale wypracowuje podstawowe kwestie o życiu w sposoby, których inne zwierzę nie potrafi. (Fox, 1996 [1967]: 27). FOX R. 1996. Kinship and Marriage. Cambridge: Cambridge University Press [Penguin Books Ltd], [1967].

Pokrewieństwo jawi się jako wielkie pole społecznych i mentalnych rzeczywistości rozciągających się pomiędzy dwoma biegunami. Pierwszy jest wysoce abstrakcyjny: dotyczy terminologii pokrewieństwa i zasad zawierania małżeństw bądź reguł, które zawierają lub z nimi są kojarzone. Drugi jest wysoce konkretny: dotyczy jednostek i ich ciał, ciał oznaczonych przez miejsce jednostki, jakie zajmuje w relacjach pokrewieństwa. W nich są głęboko osadzone reprezentacje, które legitymizują te relacje poprzez bliskość krwi, kości, ciała i duszy. Pomiędzy tymi dwoma biegunami spoczywają ekonomia, polityka, symbolika powiązane od samego początku z relacjami pokrewieństwa lub odwrotnie, czyniąc z nich użytek. (Godelier, 1998: 387). GODELIER M. 1998. Afterword: Transformation and Lines of Evolution. In M. Godelier, T.R. Trautmann & F.E. Tjon Sie Fat (eds), Transformations of kinship. Washington & London: Smithsonian Institution, p. 386-413.

Pokrewieństwo to rozróżnianie relacji między osobami bazującej na pochodzeniu lub małżeństwie. Jeśli relacja jednej osoby z inną jest rozważane jako powiązane z pochodzeniem, to są oni krewnymi konsanguicznymi. Jeśli relacja jest ustanowiona poprzez małżeństwo, to jest to powinowactwo. (Stone, 1997: 5). STONE L. 1997. Kinship and gender: an introduction. Boulder: Westview Press. 2

dr A. Stanisz. Wykład monograficzny: Współczesna antropologia pokrewieństwa. Zajęcia nr 2. 03/03/2011, 13.30-15.00, s. BursztySpołecznie rozpoznawalna relacja pomiędzy ludźmi, którzy są lub podtrzymuje się, że są powiązani biologiczne lub którym nadano status krewnych na drodze małżeństwa, adopcji lub innego rytuału. Pokrewieństwo jest niezwykle szerokim pojęciem na określenie relacji, w których ludzie się urodzili lub wytworzyli ją później i są społecznie uznawane za wiążące. Jednakże zwyczaje różnią się co do stwierdzenia, która z tych więzi poosiada większą wagę. Encyclopaedia Britannica at http://www.britannica.com/

Pokrewieństwo to system relacji społecznych, które wyrażane są w idiomie biologicznym poprzez użycie terminów takich jak matka, syn itd. Najlepiej jest je przedstawić jako zbiór sieci powiązań, w której żadna nie jest identyczna z inną, która rozrasta się od każdej jednostki. Pokrewieństwo jest podstawową zasadą organizującą małe społeczności takie jak Aborygeńskie i dostarcza modelu interpersonalnych zachowań. (Tonkinson, 1991:57). TONKINSON R. 1991. The Mardu Aborigines : Living the Dream in Australiaís Desert (2e.). New York: Holt, Rinehart & Winston, Case Studies in cultural Anthropology, [1978].

KLASYKA:– więź– zasada organizacji społecznej– instytucja społeczna– relacja pomiędzy ludźmiKONTEKST SPOŁECZEŃSTW ZŁOŻONYCH:– uniwersum krewnych– krewni intymni i efektywni– Grupa krewniacza– Rodzina rozszerzona– Sieć krewnych

uniwersum krewnych: Koncepcja kin universe. Każda osoba może powiedzieć, że posiada społeczne uniwersum, które składa się z osób, z którymi ma więcej niż czysto fizyczny kontakt (fizyczny kontakt ma się np z ludźmi w autobusie czy pociągu) – rozmawia z nimi, działa z nimi czy wchodzi z nimi w konflikty. Wiele społecznych kontaktów ma charakter chwilowy i peryferyjny (sprzedawca) 3

dr A. Stanisz. Wykład monograficzny: Współczesna antropologia pokrewieństwa. Zajęcia nr 2. 03/03/2011, 13.30-15.00, s. Burszty– osoby, z którymi kontaktujemy się w ten sposób znajdują się na peryferiach społecznego uniwersum. Ale inne kontakty są długotrwałe i intymne, tak jak w przypadku rodziny konjugalnej. Pojęcie społecznego uniwersum jest bardzo ogólne. Lecz krewni znajdują się wśród tych osób, którzy należą do znaczącej części tego uniwersum, a pojęcie uniwersum krewnych jest już bardziej precyzyjne. Granice uniwersum krewnych w danym momencie są genealogicznie zdefiniowane. Według powszechnej konwencji połączenia są biologiczne. Ale nie wszyscy ludzie spokrewnieni fizjologicznie mogą być dopuszczani jako krewni (w zależności od społeczeństwa) lub dopuszczani są tacy, którzy nie są spokrewnieni w znaczeniu biologicznym (adopcja, związki pozamałżeńskie, krewni rytualni, krewni fikcyjni). Biologiczna podstawa pokrewieństwa oznacza, że więzi krewniacze są nieodwracalne (istnieje wyjątek, kiedy wybiera się małżonka/małżonkę, ale wówczas wchodzi się w relację z rodziną pochodzenia małżonka/małżonki, która jest dana z góry). Ważne jest, aby zdać sobie sprawę z tego, że w każdym systemie pokrewieństwa dochodzi do procesu społecznego zamknięcia/zbliżenia, w którym to genealogiczna scheda nie musi być całkowicie wykorzystana. krewni intymni i efektywniUniwersum krewnych jest równoznaczne z krewnymi, których się zna. Dzieli się ono na tych, których zna się z imienia i na tych których nie zna się ani z imienia ani z nazwiska. Ci pierwsi dzielą się na efektywnych i nieefektywnych. Efektywni dzielą się na bliskich/intymnych i peryferyjnych. Krewni nie nazwani są zdefiniowani jedynie przez pokrewieństwo. Krewni efektywni to osoby, z którymi podtrzymuje się kontakty (korespondencja, wizyty, usługi, uczestnictwo w zgromadzeniach rodzinnych). Nieefektywni to tacy, którzy są rozpoznawani jako krewni, ale nie utrzymuje się z nimi kontaktu. Krewni intymni to tacy, z którymi kontaktowanie się jest celowe, bliskie i częste (bezpośrednia rodzina). Peryferyjni to tacy z którymi spotykamy sie okazyjnie, przypadkowo i sporadycznie.Grupa krewniacza

Świat krewnych jest interpretowany i przedstawiany z jednostkowego punktu widzenia, te interpretacje mogą zbyt akcentować lub zbyt mało stopień zażyłości między krewnymi. Układ krewnych w sensie operacyjnym. Grupy relacji nie są tylko ustrukturyzowanymi układami krewnych w obrębie genealogicznego diagramu, ale stanowią je ludzie powiązani pokrewieństwem, którzy się spotykają, konsultują sie ze sobą, angażują w jakieś społeczne działania i traktują się nawzajem jako ważnych w życiu codziennym. Czyli osoby, których informatorzy nazywali bliskimi krewnymi. Należy jednak pamiętać, że intymność i bliskość nie zawsze oznacza dużą częstotliwość kontaktów. Bywa tak, że pomimo częstych kontaktów np z rodzicami, ego nie musi się czuć z nimi związany i istnieje pewien dystans emocjonalny pomiędzy nimi.4

dr A. Stanisz. Wykład monograficzny: Współczesna antropologia pokrewieństwa. Zajęcia nr 2. 03/03/2011, 13.30-15.00, s. BursztyTeoretycznie można by oczekiwać, że operacyjna grupa krewnych w obrębie jakiejś rodziny konjugalnej będzie się składała z natalnych rodzin jej uczestników. Tak więc dla informatorów i ich dzieci taka operacyjna grupa krewnych powinna składać się z rodziców i rodzeństwa męża i rodziców i rodzeństwa żony – którzy tworzą grupę krewnych, którzy gromadzą się np na chrzcie nowego dziecka i która to będzie kontynuowana dla innych społecznych celów. W przypadku rodzin londyńskich istnieją trzy czynniki, które znoszą takie przypuszczenie:- różnice demograficzne: czy rodzice żyją czy nie; czy jest rodzeństwo czy nie;- geograficzne rozprzestrzenienie z powodów ekonomicznych, edukacyjnych zaburza potencjalną regularność w funkcjonowaniu takiej operacyjnej grupy krewnych- osobiste sympatie i antypatieMożna postawić hipotezę, że istnieje pewna asymetria w procesie formacji grupy krewnych intymnych: jeśli krewnych żony jest więcej niż krewnych męża i na odwrót. Indywidualne przypadki pokazują proces wchłaniania krewnych z jednej strony i wykluczania krewnych z drugiej. Ale nie zawsze tak jest.

Rodzina rozszerzonaTermin ten ma dwa znaczenia, w zależności od kontekstu jaki mogą stanowić społeczne powiązania lub różne fazy ogólnego procesu. Jeden z kontekstów czy faz może być zilustrowany poprzez spojrzenie na sposoby na jakie wielkoskalowe układy krewnych są postrzegane jako zdezintegrowane pod wpływem nowoczesnej ekonomii i społecznej presji industrializacji, co w konsekwencji owocuje migracjami i dodatkową wolnością jednostek. No i wiadomo znaleźli się naukowcy, którzy ubolewają nad tym. Strukturalnie wcale nie jest takie pewne, że coś takiego jak więzi rodzinne ucierpiały. Jasne mamy do czynienia z większą liczbą rodzin nuklearnych, liczba krewnych żyjących pod jednym dachem uległa redukcji. Mamy też do czynienia z indywidualizacją praw własności, rozpadem korporacyjnej własności, parcelowaniem ziemi i dzieleniem rodzinnych interesów. Czasami, jak można przypuszczać, że zaistniało coś takiego jak osłabienie ogólnych więzi komunikacji i innych społecznych związków pomiędzy krewnymi jeśli rozpraszają się geograficznie.Drugi kontekst dotyczy rodziny rozszerzonej. Jest w zasadzie przeciwieństwem tego pierwszego. Podkreślana jest siła więzów krewniaczych nie zaś ich słabość. Podkreśla się przetrwanie rodziny rozszerzonej w społeczeństwie industrialnym i funkcje jakie pełni. Termin rodzina rozszerzona zawsze kusi, kiedy chce się opisać relacje krewniacze wykraczające poza rodzinę elementarną. Ale istnieje kilka powodów dla których stosuje się to

5

dr A. Stanisz. Wykład monograficzny: Współczesna antropologia pokrewieństwa. Zajęcia nr 2. 03/03/2011, 13.30-15.00, s. Bursztypojęcie. Rodzina rozszerzona jest rozumiana jako założona z osób spokrewnionych, nie zaś jako powiększenie rodziny elementarnej o przyjaciół. Ale rodzina elementarna (rodzice i dzieci) tworzą grupę. Czy zatem rodzina rozszerzona może być rozważana jako grupa? Jeśli tak, to w jakim sensie?Według prostej definicji grupa to pewna liczba osób, które stoją blisko siebie, są zaklasyfikowani razem lub należą razem do czegoś. W socjologicznym użyciu pojęcie razem implikuje coś więcej niż fizyczne pokrewieństwo. Odnosi się do społecznego pokrewieństwa, bliskości interesów, wraz dzielonymi wspólnie celami i wspólnie organizowanymi działaniami. W społ zachodnim rodzina jest grupą podstawową. Stosowanie pojęć prosta, elementarna, bezpośrednia rodzina wskazuje na jej podstawowy charakter strukturalny, podczas gdy pojęcia podstawowa, nuklearna, ognikowa rodzina wskazuje na to, że jej podstawową funkcją jest jakiś proces społeczny. Terminy konjugalna, małżeńska rodzina wskazują na to, że jest zakorzeniona w związku prokreacyjnym pary małżeńskiej, podczas gdy rodzina natalna lub rodzina pochodzenia wskazują na to, że są to związki zw których pojawiają się nowe generacje. Rodzina prokreacji podkreśla aspekt kreatywny, rodzina orientacji normatywny. W takim razie rodzina rozszerzona powinna oznaczać grupę krewnych, w której podstawowe więzy i mechanizmy są replikowanie przez nowe pokolenie rodziców i dzieci połączonych z innymi w taki sam sposób, z podobnymi rolami i związkami.Zakładając, że koncepcja rodziny rozszerzonej powinna składać się z układu krewnych pewnego typu, z relacjami i związkami analogicznymi do tych w rodzinie elementarnej, należy odpowiedzieć na pytanie jakie są kryteria takich związków i relacji?- 1 kryterium to społeczny efekt grupy na zachowania jej członków/ członkostwo w rodzinie oznacza znalezienie się pod wpływem wielkiej różnorodności intymnych społecznych sposobów. Ich jakość powinna być identyfikowana w związkach między członkami rodziny rozszerzonej. Mieszkanie w tym samym domu i tworzenie jednego gospodarstwa domowego z innymi krewnymi wydają sie mieć taki efekt, ale mieszkanie blisko, widywanie się każdego dnia nie musi mieć tego efektu. Jak wiemy to na przykładzie rodziny elementarnej rodzice i dzieci mogą mieszkać razem i podtrzymywać intymność i silny wzajemny wpływ na swoje zachowania, kiedy mieszkają obok siebie może się tak nie dziać. Definicje rodziny rozszerzonej stawiają znak równości pomiędzy zasięgiem krewnych zarówno ze strony matki jak i ojca, lub z takim samym układem krewnych mieszkających blisko siebie. To chyb nie jest zbyt słuszne, ponieważ mamy do czynienia z inną jakością wzajemnych relacji.- 2 kryterium to natura więzi krewniaczej; jeśli układ jakiś ludzi zwany rodziną rozszerzoną, można oczekiwać replikacji relacji i związków charakterystycznych dla rodziny elementarnej. Na bazie rodziny elementarnej członkowie rodziny rozszerzonej powinni być bezpośrednio

6

dr A. Stanisz. Wykład monograficzny: Współczesna antropologia pokrewieństwa. Zajęcia nr 2. 03/03/2011, 13.30-15.00, s. Bursztypowiązanie trzema typami więzów charakterystycznych dla rodziny elementarnej: więź małżeńska, rodzicielka/filiacyjna więź oraz więź między rodzeństwem. W takim znaczeniu rodzina rozszerzona jest trzypokoleniowym związkiem, z rodzicami, dziećmi i wnukami. Ale pojawiają się modyfikacje, kiedy rodzice nie żyją, wówczas termin ten odnosi się do grupy rodzeństwa, ich małżonków i ich dzieci. Do tego jeszcze dochodzić mogą inni krewni: wdowa po bracie matki, ożeniony siostrzeniec, drugi kuzynsieć krewnychPonieważ rodzina elementarna jest grupą, to rodzina rozszerzona powinna mieć taki sam charakter korporacyjny. Ale wiele opisywanych układów krewnych intymnych wydaje się nie mieć takiego charakteru. Są one ego-oriented, co oznacza że układ tworzony jest w odniesieniu do jednej osoby. Ci których spotyka się z okazji świat czy na urodzinowym przyjęciu w cale nie muszą znajdować się w operacyjnej grupie z jej korporacyjnym i kolektywnym charakterem. Często zdarza się, że antropolodzy opisują okazjonalne grupy krewniacze. Istnieje inna możliwość konceptualizacji relacji pomiędzy krewnymi intymnymi. Zamiast formowania grup w celu kolektywnego działania o charakterze bardziej permanentnym lub w sytuacjach kryzysowych, członkowie układu krewnych mogą działać w obrębie serii diadycznych relacji i powiązań (dwuosobowe powiązania). Takie relacje mogą być skonceptualizowane jako sieć społeczna. Struktura powiązań może być następująca: A jest w relacji z B, C i D, ale nie z E, F i G itd. Ale B jest w relacji z A, D i E, ale nie z C, F i G itd. liczba i charakter powiązań będzie tu bardzo zróżnicowana (nieregularnośc, heksagonalność, oktagonalność – sieć jednym słowem).Idea sieci krewnych jest prosta i unika założeń dotyczących zachowań grupowych. Jest to użyteczna koncepcja o ile stosuje się ją metaforycznie. Jedną z korzyści pojęcia sieci jest to, że nie implikuje istnienie granic a jest to pomocne przy rozważeniu systemów pokrewieństwa bez jasnego sformułowania i wyznaczenia grup lineaży czy analogicznych porządków. Sieć jako wizualny opisowy termin jest atrakcyjna, ale jako element analizy pokrewieństwa koncentruje się bardziej na formie niż zawartości rozważanych związków i relacji. Kiedy rdzeń sieci jest ujmowany jako rodziny, wówczas pojawia się tendencja do zakładania, że rodzina jest niepodzielnym związkiem oraz do ignorowania faktu, że każdy członek rodziny nie jest w identycznej relacji do każdego innego członka tejże rodziny. Nawet wtedy, gdy rdzeniem sieci jest jednostek, analogia do sieci pada w sensie takim, że więzi krewniacze pomiędzy jednostkami połączonymi pokrewieństwem mogą mieć bardzo różny porządek lub mieć zupełnie odmienną jakość. Koncepcja sieci ma tendencję do podkreślania formalnych i statycznych aspektów pokrewieństwa.

7