Prowadzący zajęcia: dr hab. Robert Grzeszczak Katedra Prawa Europejskiego Instytut Prawa Międzynarodowego

Wydział Prawa i Administracji

Uniwersytet Warszawski

Podstawy prawa Unii Europejskiej

Autorskie materiały pomocnicze dla słuchaczy Studiów Podyplomowych Egzekucji Administracyjnej w roku akademickim 2012/2013 Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego

Plan zajęć:

Wprowadzenie

I. Podział kompetencji w Unii Europejskiej – zarys problematyki

II. Wprowadzenie do systemu instytucyjnego Unii Europejskiej

III. Źródła prawa Unii Europejskiej

1. Prawo pierwotne

2. Prawo pochodne

3. Zasady ogólne prawa

IV. Wykaz literatury i przydatnych stron internetowych

Uwaga:

Zajęcia są z prezentacją w Power Point. Na zajęciach przydatne będą teksty Traktatu o Unii Europejskiej oraz Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

WPROWADZENIE

Prawo jest jednym ze składników kultury i w tym sensie można mówić o europejskiej

kulturze prawnej. Prawo towarzyszyło procesom integracji od ich początków. Unia powstała

na podstawie prawa (międzynarodowego), funkcjonuje w oparciu o prawo (zasada

praworządności), kształtując odrębny system prawny (zasada autonomii). Prawo, w Unii

Europejskiej, stanowi obok płaszczyzny politycznej, gospodarczej i kulturowej, kolejną

płaszczyznę integracji. Integracja państw zmierza do harmonizacji i ujednolicenia systemów

prawnych w ramach Unii Europejskiej, która poprzez wydawane akty prawne wpływa

integrująco na krajowe systemy prawne.

Źródła prawa Unii Europejskiej są podzielone na prawo pierwotne i prawo pochodne

(wtórne). Używane są zamiennie nazwy takie jak prawo unijne, prawo Unii Europejskiej,

prawo europejskie i prawo wspólnotowe. Powody tych terminologicznych rozbieżności leżą

w znacznym skomplikowaniu regulacji traktatowych i struktury wewnętrznej Unii

Europejskiej. Jednak na potrzeby zajęć przyjmiemy nazwę „prawo unijne”.

System prawa Unii Europejskiej, jak każdy system prawny, to całkowita i uporządkowana

struktura norm prawnych. Uporządkowanie polega na tym, że prawny zbiór tworzący system

norm prawnych jest zróżnicowany hierarchicznie oraz spójny wewnętrznie, tj. wolny od

niezgodności norm go tworzących1. Jest to oczywiście założenie modelowe. Ani systemy

prawne państw członkowskich, ani tym bardziej system prawa UE nie są systemami

kompletnymi. Zgodnie z tym - źródła prawa Unii Europejskiej tworzą hierarchiczny

porządek prawny, chociaż wzajemne relacje poszczególnych aktów prawa Unii Europejskiej

nie są wskazane bezpośrednio w traktatach stanowiących Unię. Hierarchię tę odczytujemy z

traktatów oraz z logiki systemu traktatowego.

W UE istnieje wspólny system prawny opierający się na traktatach ją stanowiących oraz

prawie pochodnym. Akty tworzące prawo pochodne Unii Europejskiej (wiążące prawnie

rozporządzenia, dyrektywy i decyzje, oraz niewiążące zalecenia i opinie) tworzone są na pod-

stawie Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 288 TFUE), przez instytucje,

organy i jednostki organizacyjne UE, którym państwa członkowskie przyznały kompetencje

do stanowienia prawa w granicach i na zasadach określonych w prawie pierwotnym. Akty

te wypełniają ramy TFUE i realizują cele i zadania traktatowe Unii. Zalecenia i opinie

oraz niewiążące akty nienazwane tworzą tzw. unijne prawo miękkie (ang. soft law). Całość

dorobku prawnego Unii Europejskiej, łącznie z orzecznictwem TSUE, nosi nazwę acquis.

System instytucjonalny UE, tworzą organy pełniące funkcje ustawodawcze, wykonawcze i

sądownicze. Organy te realizują przysługujące im kompetencje i zadania, np. w zakresie

1 Por. W. Gromski, Autonomia i instrumentalny charakter prawa, Wrocław 2001, s. 116; T. Stawecki, P.

Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2003, s. 29 i n.; S. Korycki, J. Kuciński, Z. Trzciński, J.

Zaborowski, Zarys prawa, Warszawa 2007, s. 48 i n.

programowania legislacji, wyboru i wdrażania polityk, zarządzania nimi, wykonywania

budżetu, a nawet projektowania i wykonywania wspólnej polityki zagranicznej.

Unia Europejska opiera się o traktaty ją stanowiące. Są one poddawana rewizjom. Ostatnia z

nich to Traktat z Lizbony z 2009 roku. Tytułem wprowadzenia, należy podkreślić, że do

polskiej wersji językowej TL dołączony został protokół prostujący wiele terminów tam

użytych. Na mocy tego aktu w miejsce terminów „władza prawodawcza”, „akt prawodawczy”

czy „procedura prawodawcza” postanowiono wprowadzić terminy nawiązujące do polskiej

tradycji, czyli, odpowiednio, „władza ustawodawcza”, „akt ustawodawczy” i „procedura

ustawodawcza”2.

Źródła prawa Unii Europejskiej są kategorią złożoną według kilku kryteriów. Podstawowy

podział jest związany z podmiotem tworzącym prawo. Są to państwa członkowskie oraz

instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii Europejskiej. Odpowiednio do

wymienionych podmiotów – powstaje prawo pierwotne i prawo pochodne (nazywane także

wtórnym) Unii Europejskiej.

Kryterium mocy wiążącej pozwala na wyodrębnienie źródeł prawa o charakterze wiążącym i

niewiążącym jego adresatów. Dodatkowo w prawie Unii Europejskim wyróżnia się źródła

prawa pisanego i niepisanego.

Unijny porządek prawny w szczególności charakteryzuje się autonomicznością oraz

jednolitością jego stosowania we wszystkich państwach członkowskich1 Unii Europejskiej.

Prawo unijne odróżnia od prawa międzynarodowego między innymi to, że organy

prawodawcze UE (przede wszystkim Komisja Europejska oraz Parlament Europejski i Rada

(UE)) uzyskały, na mocy traktatów ją stanowiących, kompetencję stanowienia prawa, które

nie wymaga transformacji, lecz obowiązuje wprost, jeżeli tylko spełnia wymogi formalne

wynikające z prawa pierwotnego.

Prawo unijne stanowi podstawę systemu instytucjonalnego Unii Europejskiej, reguluje

stosunki między instytucjami unijnymi, reguluje zasady procesów decyzyjnych, określa

związek pomiędzy Unią a jej obywatelami oraz między Unią a państwami członkowskimi.

Wszystkie normy prawa unijnego tworzą tzw. acquis3, obowiązują we wszystkich państwach

członkowskich, a ich przyjęcie jest warunkiem przystąpienia do UE. Na system prawny Unii

składają się różne akty prawne, które ogólnie można podzielić na akty pierwotne i pochodne.

2 Protokół o sprostowaniu do Traktatu z Lizbony zmieniającego Traktat o Unii Europejskiej i Traktat

ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisanego w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dz. Urz. UE C 290 z 30

listopada 2009 r., s. 1. 3 Do 2009 roku nazywane acquis communautaire, tłumaczone jako „dorobek wspólnotowy”, w związku ze

zmianami wniesionymi przez Traktat z Lizbony i zastąpieniem Wspólnoty Europejskiej przez Unię, przyjęto

mówić o dorobku unijnym (acquis unijnym).

W efekcie polski porządek prawny od wejścia do UE, tj. od 1 maja 2004 r., składa się, biorąc

pod uwagę aspekt podmiotowy, tj. prawodawcę, z podsystemu prawa unijnego, stanowionego

przez specyficznego prawodawcę unijnego oraz podsystemu prawa polskiego, stanowionego

przez krajowego prawodawcę. Z punktu widzenia przedmiotowego, polski porządek prawny

jest porządkiem prawnym monistycznym, bowiem prawo unijne stanowi część krajowego

porządku prawnego. Wzajemne relacje między prawem UE a prawem krajowym są jednak

bardzo złożone i regulowane zasadami ogólnymi, takimi jak zasada bezpośredniego skutku

prawa UE, zasada pierwszeństwa tego prawa oraz zasada efektywności. Zasady te określają

charakter prawny relacji między systemem prawa UE a systemem prawa krajowego, określają

pozycję i zadania sądów państw członkowskich w procesie wykładni i stosowania prawa

należącego do obu tych systemów. W sytuacji, gdy przepisy prawa UE nie określają wprost

charakteru prawnego relacji między prawem unijnym a prawem krajowym oraz kompetencji

sądów państw członkowskich w zakresie rozpoznawania i rozstrzygania spraw unijnych, lukę

tę wypełniają powyższe zasady w kształcie nadanym im przez orzecznictwo Trybunału

Sprawiedliwości Unii Europejskiego (Trybunału Sprawiedliwości i Sądu, d. Sądu Pierwszej

Instancji).

I. Podział kompetencji w Unii Europejskiej – zarys

problematyki

Już od zainaugurowania procesów integracyjnych postanowienia traktatów założycielskich

dotyczące podziału kompetencji miały charakter ogólny i nieprecyzyjny. Raczej ogólnikowo

charakteryzowały one relację i zależności kompetencji przyznanych w danej dziedzinie

Wspólnotom (Unii) i kompetencji, które pozostały w gestii państw lub też były przez nie

dzielone. Dlatego podział kompetencji na szczeblu unijnym, aż do wejścia w życie TL,

charakteryzował się pewną płynnością1. Uznanie danego obszaru za kompetencję

Wspólnot/Unii częstokroć wynikało bardziej z podjęcia przez instytucje inicjatyw i działań,

niż z expressis verbis wyrażonej w traktatach podstawy prawnej. Podejmowane w takich

wypadkach działania można było kwestionować czy to w ramach procesów politycznych czy

też ostatecznie przed TSUE.

Co ciekawe, Trybunał Sprawiedliwości interweniował jednak raczej okazjonalnie, co tylko po

części można wytłumaczyć tym, że okazji do tych interwencji nie było zbyt wiele4. Trybunał,

jak stwierdza G. de Burca i B. de Witte, nigdy nie zmierzał do określenia kompletnej

doktryny rozdziału uprawnień między Wspólnotami (UE) a państwami członkowskimi.

Zdarzało się jednak, że sąd luksemburski wyrażał zdecydowane i złożone poglądy

doktrynalne związane z prawem konstytucyjnym UE, dotyczące na przykład roli i

obowiązków sądów krajowych w egzekwowaniu przestrzegania prawa unijnego lub ochrony

praw podstawowych5. Rzeczywiście, gdy spojrzeć na statystyki, to na przełomie stuleci

TSUE wydał zaledwie kilka wyroków odnoszących się do rozdziału kompetencji.

Systemy złożone, federalne, do których należy również Unia Europejska, charakteryzują się

podziałem kompetencji na różnych poziomach. Konkretny już podział kompetencji jest

miarodajny dla podziału władz. Po prawnym uregulowaniu tej kwestii, problemów dotyczące

kompetencji nie rozstrzyga się na zasadzie uznania, lecz w literze prawa6.

Zasada kompetencji powierzonych (art. 5 TUE, art. 3 TUE)

Państwa powierzyły UE określone kompetencje. UE działa tylko w ramach uprawnień

przyznanych Traktatem.

Doktryna kompetencji domniemanych:

nową kompetencję można domniemać tylko wtedy, gdy wynika ona z przyznanej już

kompetencji w Traktacie

domniemywa się ja tylko wówczas, gdy jest ona niezbędna do realizacji celów

organizacji Kompetencje wyłączne UE – są to obszary, w których UE może działać i

regulować (czyli państwa członkowskie już nie mogą stanowić prawa w tej

dziedzinie).

4 W ostatnich latach najgłośniej było o wyroku dotyczącym reklamy wyrobów tytoniowych: sprawa C-376/98,

Niemcy p. Parlament Europejski i Rada UE, ECR 2000, 1-8419. 5 G. de Burca, B. de Witte, The Delimitation of powers between the European Union and its Member States (w:)

A. Arnull, D. Wincott (eds.), Accountability and Legitimacy in the European Union, Oxford 2007, s. 192. 6 D. Merten, Subsidiarität als Verfassungsprinzip (w:) D. Merten. (red.), Die Subsidiarität Europas, Baden-

Baden 1993, s. 77 i n.

Strefa kompetencji wyłącznych to (art. 3 TFUE):

a) unia celna;

b) ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego;

c) polityka pieniężna w odniesieniu do Państw Członkowskich, których walutą jest euro;

d) zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa;

e) wspólna polityka handlowa

Kompetencje dzielone – gdy kompetencja została przyznana wspólnotom, ale tak długo jak

Unia nie korzysta z tych kompetencji, kompetencje te przysługują nadal państwom

członkowskim. Z chwila, gdy UE wyda określony akt prawny, państwo już nie może w tej

dziedzinie tworzyć regulacji (to pole zastrzeżone „occupied field”), jednakże, gdy UE odstąpi

od ich wykonywania, to wracają do państw członkowskich (nowość z TL).

Kompetencje dzielone między Unią a Państwami Członkowskimi stosują się do

następujących głównych dziedzin:

a) rynek wewnętrzny;

b) polityka społeczna w odniesieniu do aspektów określonych w niniejszym Traktacie;

c) spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna;

d) rolnictwo i rybołówstwo, z wyłączeniem zachowania morskich zasobów biologicznych;

e) środowisko naturalne;

f) ochrona konsumentów;

g) transport;

h) sieci transeuropejskie;

i) energia;

j) przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości;

k) wspólne problemy bezpieczeństwa w zakresie zdrowia publicznego w odniesieniu do

aspektów określonych w niniejszym Traktacie.

Dodatkowo Unia posiada kompetencje do prowadzenia działań mających na celu wspieranie,

koordynowanie lub uzupełnianie działań Państw Członkowskich (art. 6 TFUE). Do dziedzin

takich działań o wymiarze europejskim należą:

a) ochrona i poprawa zdrowia ludzkiego;

b) przemysł;

c) kultura;

d) turystyka;

e) edukacja, kształcenie zawodowe, młodzież i sport;

f) ochrona ludności;

g) współpraca administracyjna.

System instytucjonalny Unii Europejskiej

Unia Europejska wykształciła specyficzny dla siebie system instytucjonalny, który jest

dynamiczny Opiera się na wykształceniu odrębnej od władz krajowych administracji

wykonawczej szczebla unijnego na czele z Komisją Europejską. Funkcje prawodawcze pełni

Parlament Europejski i Rada. Podziału funkcji, odpowiadających przyjętemu na poziomie

państw – trójpodziałowi władzy – dopełnia Trybunał Sprawiedliwości UE, pełniącym funkcje

sądu konstytucyjnego, cywilnego, administracyjnego, arbitrażowego. Trybunał bada zgodność

przepisów prawa pochodnego z Traktatami oraz poprawne wykonywanie prawa UE w

państwach członkowskich, co zbliża go z KE, będącą strażniczką traktatów.

TUE formułuje jednolity katalog „instytucji Unii”, są to:

• Parlament Europejski

• Rada Europejska

• Rada

• Komisja Europejska

• Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej

• Europejski Bank Centralny

• Trybunał Obrachunkowy

Zasady ustrojowe systemu instytucjonalnego UE:

1. zasada jednolitych ram instytucjonalnych: została rozwinięta; w art. 13 ust. 1 TUE

stwierdza się, że zasada ta ma na celu propagowanie wartości Unii, realizację jej celów,

służenie interesom jej i jej obywateli oraz interesom państw członkowskich, jak również

zapewnienie spójności, skuteczności i ciągłości polityk Unii oraz jej działań,

2. zasada równowagi instytucjonalnej: w myśl której każda z instytucji działa w granicach

uprawnień przyznanych jej na mocy Traktatów, zgodnie z procedurami, na warunkach i w

celach w nich określonych; art. 13 ust. 2 TUE. Instytucje działają w granicach również

„warunków i celów” określonych w traktatach

3. zasada lojalnej współpracy między instytucjami: wywodzona pierwotnie z orzecznictwa

Trybunału Sprawiedliwości z traktatowej zasady lojalności odnoszącej się do państw

członkowskich, została wyraźnie sformułowana w art. 13 ust. 2 TUE w zdaniu ostatnim –

„Instytucje lojalnie ze sobą współpracują”

RÓWNOWAGA INSTYTUCJONALNA w oparciu o orzecznictwo TSUE

– Każda instytucja wymieniona w TUE działa w zakresie uprawnień w nich przewidzianych

– zachowanie równowagi instytucjonalnej oparte na podziale uprawnień → TSUE przyczynił

się do doprecyzowania tego pojęcia – charakterystyczne elementy to:

GENERALNY ZAKAZ PRZEKAZYWANIA WŁASNYCH UPRAWNIEŃ INNEJ INSTYTUCJI →

TS w sprawie 9/56, Meroni&Co., ZB. Orz. 1958 → w tym wyroku po raz pierwszy przyjął

regułę zakazu przekazywania własnych uprawnień innej instytucji;

KONIECZNOŚĆ BRANIA POD UWAGĘ UPRAWNIEŃ INNYCH INSTYTUCJI W PROCESIE

PODEJMOWANIA WŁASNYCH ZADAŃ → działania jednej instytucji nie mogą być zagrożeniem

dla uprawnień innej, szczególnie dot. to roli PE w kształtowaniu prawa;

→ sprawa 138/79, SA Roquette Freres v. KE, Zb. Orz. 1980, s. 3333 → fakty: Rada

przedstawiła projekt rozporządzenia PE do opinii, ale opinii do końca kadencji nie było i

Rada przyjęła rozporządzenie z klauzulą, że konsultacje były. Trybunał uznał, że konsultacje

to ważny czynnik dla równowagi instytucjonalnej zamierzonej przez d. TWE i stanowią

środek dla PE do uczestnictwa w procesie prawotwórczym (odwoływał się też do zasady

demokratycznej, że społeczeństwa powinny mieć udział w sprawowaniu władzy za

pośrednictwem zgromadzeń przedstawicielskich). Uznał, że pominięcie tych konsultacji

powoduje nieważność aktu oraz że wymóg nie został spełniony tylko poprzez zwrócenie się

po opinii, jeśli żadna opinia przez PE nie została wydana;

→ sprawa C-70/88, PE vs KE (tzw. sprawa Chernobyl), Zb. Orz. 1990, s. 2042 → fakty:

przed Maastricht nie było przepisów uwzględniających PE w procedurze o unieważnienie

aktu, a PE wystąpił z takim powództwem o unieważnienie rozporządzenia Rady wydanego w

związku z katastrofą w elektrowni w Czarnobylu (ustalenie dopuszczalnej dawki

napromieniowania żywności i paszy) → ETS znów powołał się na pojęcie równowagi

instytucjonalnej, które oznacza, że każda instytucja musi wykonywać swoje prawa z

należytym uwzględnieniem praw innych instytucji, co wiąże się z możliwością penalizowania

ew. naruszeń. ETS uznał, że choć T nie dają PE tego środka prawnego, to dopuścił taką

możliwość w przypadku naruszenia kompetencji PE ze względu na wymóg interesu W

polegający na utrzymaniu równowagi instytucjonalnej;

– nad zachowaniem tej równowagi czuwa system ochrony prawa, głównie TSUE (zadanie

zapewnienie poszanowania prawa w interpretacji prawa unijnego i stosowaniu jego

postanowień w praktyce).

Szczegółowe omówienie systemu instytucjonalnego zobacz w M.M. Kenig-Witkowska (red.),

Prawo Instytucjonalne Unii Europejskiej, Wyd. Beck, 5. wydanie, Warszawa 2012 r. lub J.

Barcz (red.), System instytucjonalny Unii Europejskiej, t. III, Warszawa EuroPrawo 2011 lub

J. Barcz, M. Górka, A. Wyrozumska, Instytucje i prawo Unii Europejskiej, wyd. 2, Warszawa

2010.

Źródła prawa Unii Europejskiej

1. Prawo pierwotne i pochodne UE - uwagi ogólne

Prawo pierwotne jest nazywane prawem statutowym Unii Europejskiej, która jest

organizacją międzynarodową, a traktaty ją stanowiące pełnią funkcję jej statutów. W

efekcie prawo pierwotne ma podwójną naturę, tj. w wymiarze zewnętrznym jest to prawo

wywodzące się z prawa międzynarodowego publicznego (umów międzynarodowych), a w

wymiarze wewnętrznym są to akty o charakterze konstytucyjnym (statutowym), które

regulują zasady funkcjonowania Unii Europejskiej. Takie rozumienie prawa pierwotnego

zapoczątkował Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE), a doktryna prawa UE

zgodnie przyjmuje współcześnie to stanowisko. W opinii 1/91 z dnia 14 grudnia 1991 r.

dotyczącej projektu umowy o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego TSUE

nazwał Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską7

„kartą konstytucyjną Wspólnot”8.

Przedstawiciele doktryny rozszerzyli to określenie na całe prawo pierwotne.

Wśród źródeł prawa pierwotnego odnajdujemy pisane normy prawa oraz normy niepisane.

Pierwszą grupę stanowią traktaty założycielskie (traktaty stanowiące), traktaty zmieniające

traktaty założycielskie (tzw. traktaty rewizyjne), umowy o przystąpieniu (traktaty akcesyjne)

oraz inne akty prawne, których ranga jest równa przywołanym traktatom.

Do grupy drugiej, tj. do prawa niepisanego, zaliczamy natomiast zasady ogólne prawa oraz

normy prawa zwyczajowego9.

Zasady ogólne prawa Unii Europejskiej - nazwa „ogólne zasady prawa” podkreśla generalny

i abstrakcyjny charakter, nie oznacza natomiast ich ogólnego, uniwersalnego zakresu

zastosowania. Zasady ogólne prawa mają podstawowe znaczenie dla systemu, do którego

należą. Z reguły są to obowiązujące normy prawne, w pewnych przypadkach są to postulaty

ustrojowe i polityczne, postulaty doktryny oraz przede wszystkim – zasady wypracowane

przez orzecznictwo sądowe (np. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, a w państwach

członkowskich m.in. trybunały konstytucyjne). Zasady ogólne prawa zapewniają jednolitą

interpretację prawa, wypełniają bowiem luki w systemie prawa, do którego należą.

Ogólne zasady prawa Unii Europejskiej w większości zostały ustanowione i rozwinięte w

orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE (np. zasada pierwszeństwa prawa UE, zasada

bezpośredniej stosowalności i skutku bezpośredniego prawa UE czy skutku pośredniego).

Kolejna część z nich została wpisana do tekstów traktatów stanowiących Unię Europejską, jak

np. zasada lojalności (art. 4 ust. 3 TUE), zasady pomocniczości (subsydiarności),

proporcjonalności i przyznania (art. 5 TUE).

Prawo pochodne UE, nazywane także prawem wtórnym, znajduje swoje umocowanie w art.

288 TFUE, który stanowi, że „W celu wykonania kompetencji Unii instytucje przyjmują

rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. Rozporządzenie ma zasięg ogólny.

Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich.

Dyrektywa wiąże każde Państwo Członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do

rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru

formy i środków. Decyzja wiąże w całości. Decyzja, która wskazuje adresatów, wiąże tylko

tych adresatów. Zalecenia i opinie nie mają mocy wiążącej”.

System źródeł prawa pochodnego został przebudowany w Traktacie z Lizbony. Zmiany

związane były z procesem przekształcenia Unii Europejskiej w jednolitą organizację

międzynarodową oraz z likwidacją jej, funkcjonującej od 1992 do 2009 roku,

trójfilarowej struktury. W 2009 roku Unia zastąpiła Wspólnotę Europejską i całą jej

strukturę objęto jednolitymi źródłami prawa pochodnego, tj. rozporządzeniami, dyrektywami

i decyzjami. Zachowano jednak specyfikę Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa,

która (art. 24 ust. 1 TUE) podlega szczególnym zasadom i procedurom i posiada swoiste,

niewiążące bezpośrednio, źródła prawa.

7 Dawny TWE od 1.12.2009 roku jest to Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

8 Zob. opinię TSUE nr 1/91, ECR 1991/10, s. I-6102.

9 Szerzej zob. R. Grzeszczak, Prawo pierwotne Unii Europejskiej (w:) J. Barcz (red.), Źródła prawa UE, t. IV,

Warszawa 2012, s. 12 i n.

Akty prawne wymienione w art. 288 dzieli się na różne kategorie. Wyróżnia się w

szczególności akty prawnie wiążące i akty prawnie niewiążące (ang. binding and non-

binding acts) oraz akty normatywne i inne akty. Do aktów prawnie wiążących należy zaliczyć

rozporządzenia, dyrektywy i decyzje, natomiast do aktów prawnie niewiążących zalecenia i

opinie10

. Stanowienie aktów prawnych przewidzianych w art. 288 TFUE służy zatem

wykonywaniu traktatowych zadań UE. Kompetencje UE, wymienione w przepisach

dotyczących podziału kompetencji (art. 2–6 TFUE), wykonywane są przez instytucje Unii (a

także organy i jednostki organizacyjne), co jest doprecyzowane w przepisach szczegółowych,

(np. dla KE będzie to art. 15 TUE oraz art. 244–250 TFUE). Sam art. 288 TFUE nie daje

jeszcze podstaw do przeprowadzenia ścisłego podziału aktów prawnych w nim

wymienionych na akty normatywne i akty indywidualne, odpowiednio na akty stanowienia i

akty stosowania prawa, ponieważ już sama decyzja może mieć w niektórych wypadkach

charakter „hybrydalny”, tzn. może posiadać cechy aktu normatywnego i zarazem cechy aktu

indywidualnego.

Traktat z Lizbony wprowadził hierarchię aktów unijnego prawa pochodnego, dzieląc je na

dwie, hierarchicznie zróżnicowane kategorie (art. 289 TFUE), akty ustawodawcze i akty

nieustawodawcze. Na szczycie hierarchii, w prawie pochodnym, znajdują się akty

ustawodawcze, a niższy szczebel to akty nieustawodawcze, obejmujące akty delegowane (art.

290 TFUE) oraz akty wykonawcze (art. 291 TFUE). W praktyce integracyjnej rozróżnienie

obu tych kategorii źródeł prawa pochodnego (aktów wykonawczych i delegowanych) stało się

jednym z najistotniejszych problemów implementacji TL, zarówno z prawnego, jak i z

politycznego, punktu widzenia11

. Formami aktów prawnych wydawanych przez instytucje,

organy i jednostki organizacyjne UE są rozporządzenia, dyrektywy, decyzje i niewiążące

zalecenia i opinie (art. 288 TFUE).

Źródła prawa Unii Europejskiej: prawo pierwotne i prawo pochodne UE, są zróżnicowane i

tworzą układ hierarchiczny. Prawo pierwotne (ang. primary law) ma w systemie źródeł

prawa rangę najwyższą i zawiera przepisy regulujące podstawowe zasady funkcjonowania

Unii. Prawu pierwotnemu podporządkowane są umowy międzynarodowe zawierane przez

Wspólnoty, a stanowiące drugi poziom w strukturze prawa Unii Europejskiej, a także prawo

pochodne, tj. akty prawne stanowione przez instytucje Unii

10

A. Wróbel, Komentarz do art. 249 TWE (w:) A. Wróbel (red.), Traktat …op. cit., s. 567 i n. 11

J. Barcz, Akty delegowane i akty wykonawcze – pojęcie i kryteria rozróżnienia (w:) Europejski Przegląd

Sądowy, marzec 2012, s. 6 i n.

Konspekt zajęć:

I. Wprowadzenie do systemu instytucjonalnego Unii

Europejskiej

II. Zasady i kategorie podziału kompetencji między

państwami i UE – zarys problematyki

III. System źródeł prawa UE

Prawo pierwotne, prawo pochodne (wtórne)

Pozostałe akty prawa UE

o akty prawa międzynarodowego,

o zwyczaj międzynarodowy,

o zasady ogólne

1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej pisane:

Prawo to ma charakter statutowy, konstytucyjny (opinia ETS z 1991 roku). Są to:

– art. 311 TWE (np. Statut ETS)

niektórych wspólnych instytucjach, Traktat Fuzyjny, Akt

dotyczący wyborów do PE, traktaty budżetowe)

2. Prawo pierwotne niepisane

Pojęcie i klasyfikacja zasad ogólnych prawa

o Zasady ogólne prawa Unii Europejskiej

o Rola Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w konstruowaniu zasad

ogólnych

o Funkcje zasad ogólnych prawa

Prawa podstawowe jednostek

o Prawa podstawowe jednostek w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości

Unii Europejskiej

o Karta praw podstawowych – katalog praw podstawowych Unii Europejskiej

Normy prawa zwyczajowego

Rola orzecznictwa ETS, wg. którego traktaty stworzyły nowy porządek prawny.

3. Zasady ogólne jako źródło prawa pierwotnego

zasady wynikające z kanonów praworządnych i demokratycznych państw

(wspólne tradycjom wszystkich państw członkowskich)

zasady wywiedzione z prawa międzynarodowego

zasady sformułowane przez TSUE, wywiedzione z Traktatów stanowiących UE

prawa podstawowe i wolności jednostek

4. Tworzenie prawa pierwotnego - zarys problemu

Zawieranie traktatów założycielskich

Procedury zmiany traktatów

Rewizje traktatów

Zawieranie traktatów akcesyjnych

Legitymacja demokratyczna zawierania i zmiany traktatów

5. Zakres obowiązywania prawa UE ratione materiae , personae , temporis, loci.

6. Źródła prawa pochodnego Unii Europejskiej

1. Formy aktów prawa pochodnego UE

akty ustawodawcze: rozporządzenia, dyrektywy i decyzje

o przyjmowane przez Parlament i Radę w ramach (art. 289 TFUE) zwykłej

procedury ustawodawczej: akt przyjmowany jest wspólnie przez PE i Radę

na wniosek KE (procedura zbliżona do obecnej procedury

współdecydowania)

o przyjmowane w ramach jednej ze specjalnych procedur ustawodawczych:

akt przyjmowany jest przez PE z udziałem Rady lub przez Radę z udziałem

PE; w toku tej procedury w szczególnych przypadkach inicjatywa legislacyjna

może pochodzić od grupy państw członkowskich, PE, EBC, Trybunału

Sprawiedliwości lub EBI; możliwe jest również zastosowanie tzw. procedury

kładki, tj. Rada Europejska może podjąć decyzję o zmianie „specjalnych

procedur prawodawczych” na „zwykłą procedurę prawodawczą”

akty delegowane - art. 290 TFUE:

Akt ustawodawczy może przekazywać Komisji uprawnienia do przyjęcia aktów o

charakterze nieustawodawczym o zasięgu ogólnym, które uzupełniają lub zmieniają

niektóre, inne niż istotne, elementy aktu ustawodawczego.

Akty ustawodawcze wyraźnie określają cele, treść, zakres oraz czas obowiązywania

przekazanych uprawnień. Przekazanie uprawnień nie może dotyczyć istotnych

elementów danej dziedziny, ponieważ są one zastrzeżone dla aktu ustawodawczego.

Warunki, którym podlega przekazanie uprawnień, są wyraźnie określone w aktach

ustawod. i mogą być następujące:

o PE lub Rada może zadecydować o odwołaniu przekazanych uprawnień;

o akt delegowany może wejść w życie tylko wtedy, gdy PE lub Rada nie wyrażą

sprzeciwu w terminie przewidzianym przez akt ustawodawczy (jest to tzw.

dwuwariantowa procedura typu call-back).

o Do celów litery a) i b) PE stanowi większością głosów wchodzących w jego

skład członków, a Rada większ. kwal.

W nagłówku aktów delegowanych dodaje się przymiotnik „delegowane” albo „delegowana”.

Akty wykonawcze art. 291 TFUE:

Państwa Członkowskie przyjmują wszelkie środki prawa krajowego niezbędne do

wprowadzenia w życie prawnie wiążących aktów Unii.

Jeżeli konieczne są jednolite warunki wykonywania prawnie wiążących aktów

Unii, akty te powierzają uprawnienia wykonawcze Komisji lub, w należycie

uzasadnionych przypadkach oraz w przypadkach określonych w artykułach 24 i 26

Traktatu o Unii Europejskiej, Radzie.

Do celów ustępu 2 PE i Rada, stanowiąc w drodze rozporządzeń zgodnie ze zwykłą

procedurą ustawodawczą, ustanawiają z wyprzedzeniem przepisy i zasady ogólne

dotyczące trybu kontroli przez Państwa Członkowskie. wykonywania uprawnień

wykonawczych przez Komisję

W nagłówku aktów wykonawczych dodaje się przymiotnik „wykonawcze” albo

„wykonawcza”.

Dodatkowo wyróżnia się:

- wewnętrzne prawo organizacyjne UE – regulamin Parlamentu i Radu (akty pro foro

interno)

- umowy międzynarodowe

- ogólne zasady prawa wspólnotowego – art. 288 TWE, art. 6 TUE

- zasady uznane w porządkach wew. państw członkowskich

7. Prawo sędziowskie – TSUE uprawniony jest do formułowania ostatecznie obowiązującej

wykładni prawa pierwotnego i wtórnego (pytania prejudycjalne)

8. Procedury prawodawcze w Unii Europejskiej – zarys problemu

8.1. Zwykła procedura ustawodawcza, art. 294 TFUE 8.2.Specjalne procedury ustawodawcze

Rada stanowi po konsultacji z PE (por. np. art. 194 TFUE, 203 TFUE, 262 TFUE, 308 TFUE,

311 TFUE) albo za jego zgodą (np. art. 311 TFUE)

8.3.Specyfika w dziedzinie PWBiS i WPZiB - art. 31 TUE i art. 82 TFUE

9. Okresy przejściowe (Protokół 36)

10. Charakterystyka form źródeł prawa pochodnego

10.1. Rozporządzenia

10.1.1. Charakterystyka ogólna

10.1.2. Rozporządzenie jako część prawa krajowego

10.2. Dyrektywy

10.2.1. Charakterystyka ogólna

10.2.2. Transpozycja dyrektyw

10.3. Decyzje

10.4. Zalecenia i opinie

10.5. Akty nienazwane

11. Obowiązek implementacji prawa UE Polega na obowiązku odmowy zastosowania przez organy krajowe (sądy, administrację –

sprawa Costanzo p. Comune di Milano) normy krajowej sprzecznej z unijną

Norma krajowa obowiązuje jednak nadal i może być stosowana w sprawach, gdzie nie

wchodzi w grę prawo UE

Przepisy UE mają pierwszeństwo niezależnie od tego czy są wcześniejsze czy późniejsze

niż niezgodne z nimi normy krajowe (sprawa Simmenthal II 106/77)

Rozbudowane orzecznictwo: 6/64 Costa v. ENEL; 11/70 Internationale Handelgesellschaft v.

Einfuhr, 106/77 Simmenthal II i inne

12. Cechy prawa Unii Europejskiej

12.1. Autonomia autonomiczny porządek prawny - ponadnarodowy (odrębny od krajowego i

międzynarodowego – brak scentralizowanego twórcy, brak hierarchii źródeł prawa, brak

zorganizowanego aparatu przymusu/ brak obligatoryjnego systemu rozstrzygania sporów)

Por. orzeczenie ETS: Costa v. ENEL 1964:

„w odróżnieniu od zwykłych traktatów międzynarodowych, Traktat EWG ustanowił

własny porządek prawny, zintegrowany z systemami prawnymi Państw Członkowskich”.

12.2. Prymat

Zasada prymatu prawa UE przed (nad) prawem krajowym Stanowisko ETS – Costa v. ENEL (1964) i Internationale Handelsgesellschaft C- 11/70

[1970]

Stanowisko trybunałów konstytucyjnych państw członkowskich – orzeczenia Solange I

(1974), Solange II (1986), sprawa Simmenthal II (106/77), Maastricht (1993), etc.

Orzeczenie w sprawie C-285/98, T. Kreil v RFN z 11.01.2000

Orzeczenie spr. Filipiak 19.11.2009 r.

12.3. Bezpośrednie obowiązywanie

Zasada bezpośredniego obowiązywania, stosowania i skutku bezpośredniego

prawa wspólnotowego w prawie krajowym Bezpośrednie obowiązywanie; bezpośrednie stosowanie; bezpośredni skutek

Bezpośredni skutek – stanowisko ETS (sprawa Van Gend en Loos)

Warunki bezpośredniej skuteczności dyrektyw (sprawa Becker)

12.4. Bezpośrednia stosowalność prawa UE

12.5. Obowiązek PRO-unijnej wykładni prawa krajowego tzw. ZASADA

SKUTKU POŚREDNIEGO PRAWA UE

Wykaz literatury podstawowej:

J. Barcz (red.) Ustrój Unii Europejskiej, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2012,

www.iwep.pl

J. Barcz i M. Górka, System instytucjonalny UE, t. III, Warszawa 2012

J. Barcz (red.) Źródła prawa Unii Europejskiej, tom IV; Warszawa 2012

M. Kenig-Witkowska (red.), Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, Warszawa 2011

A. Wróbel (red), Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Komentarz, Tomy I- III,

Warszawa 2012.

Strony internetowe:

www.libr.sejm.gov.pl/oide

www.europa.eu

www.curia.europa.eu

www.eur-lex.europa.eu

http://eur-law.eu/PL/