PODR PRZEZ HIST

ORI Ziem Zachodnic

h 1939-2007

P R Z E W O D N I K

W p r o w a d z e n i e

PAMI I PRZYSZO.

W Polityce i sztuce Stefan Kisielewski widzia polsk szans w syntezie romantyzmu z waciw pozytywizmowi trosk o systematyczno i trwa form instytucjonaln. Uwag t odnie mona z powodzeniem do kadej dziedziny polskiego ycia publicznego. Zbyt czsto marzenia i wielkie aspiracje nie znajduj urzeczywistnienia z powodu braku staoci w naszych poczynaniach.

Bywa, e zapominamy o wanych dokonaniach i wanych momentach polskiego dowiadczenia historycznego, gubic tym samym okazj do zaprezentowania wartoci istotnych w dziejach Europy. Przypominamy sobie o nich poniewczasie, gdy racje innych bior gr nad naszymi, nie zawsze w zgodzie z poszano-waniem prawdy historycznej i sprawiedliwoci. Cho w ostatnich latach udao nam si nadrobi wiele zalegoci w tej sferze czego dowodem jest Muzeum Powstania Warszawskiego oraz powstajce Muzeum Historii Polski i Europejskie Centrum Solidarnoci w Gdasku to wci na licie zaniedba pozostaje kilka wanych pozycji. Z pewnoci figuruje na niej ukazanie wartoci historycznych i kulturowych, dziki ktrym polskie ziemie zachodnie s wanym miej-scem nie tylko dla naszego kraju, lecz i dla caej Europy.

Jedn z najwaniejszych konsekwencji II wojny wiatowej okazaa si zmiana granic pastwa polskiego. Wskutek niemieckiej i sowieckiej okupacji, a nastpnie jataskiej decyzji trjki wielkich mocarstw, nastpio przymusowe przesiedlenie pozbawionej wasnych maych ojczyzn ludnoci dawnych Kresw Wschodnich na tereny przyczone do Polski w 1945 roku. Czy moemy sobie pozwoli na zapomnienie o nadzwyczajnym fenomenie kulturowego i cywilizacyjnego trudu Polakw, dokonanym na ziemiach zachodnich po okresie zniszcze wojennych?

A przecie mamy tu do czynienia z procesem, ktrego znaczenie wykracza poza histori narodow. Nowi mieszkacy tych ziem przez ponad p wieku two-rzyli ich histori, podejmujc w tym czasie wielki wysiek cywilizacyjny. Jego efektem sta si nie tylko dorobek materialny, lecz i duchowy. Wielkie znaczenie mia Koci, ktry w ogromnym stopniu przyczyni si do definitywnego zintegrowania tych ziem w ramach polskiego organizmu pastwowego. Trzeba take wymieni dziea kultury i nauki, ktre stay si wan czci polskiego dziedzictwa narodowego. Uniwersytet Wrocawski i Politechnika Wrocawska kon-tynuoway znakomite tradycje nauki lwowskiej, a jednoczenie stolica Dolnego lska staa si po wojnie orodkiem awangardowym w dziedzinie teatru (Jerzy Grotowski, Henryk Tomaszewski), plastyki i wanym miejscem kultury muzycznej (Wratislavia Cantans).

Dokonania mieszkacw Wrocawia, Szczecina i innych miast ciany zachodniej wiadcz o ich ogromnym dorobku oraz sile polskiego ducha. Trzeba to podkreli, gdy pozytywne zdolnoci cywilizacyjne osiedlajcych si tam Polakw poddawano w wtpliwo. Tymczasem w Szczecinie znakomicie wykwa-lifikowana polska inteligencja techniczna nie tylko odbudowaa ze zniszcze port i stoczni, ale stworzya si polskiej eglugi morskiej. Mamy zatem prawo by dumni z polskich osigni na ziemiach zachodnich, tym bardziej, e towarzyszy im szacunek dla wielokulturowego dziedzictwa tych obszarw.

Prezentacja dorobku cywilizacyjnego nowych Kresw powinna by z samego zaoenia afirmatywna. Punktem odniesienia moe by tu wizja historii Wrocawia, zawarta w ksice Normana Daviesa Mikrokosmos. Szacunek dla wielowtkowej spucizny kulturalnej stolicy Dolnego lska jest znan w wiecie cech spoecznoci tego miasta. Niemcy odwiedzajcy Wrocaw s czsto zaskoczeni nie tylko dynamik gospodarcz miasta, ale rwnie towa-rzyszc jej si pozytywnego patriotyzmu, wspistniejcego z szacunkiem dla spucizny kulturowej czeskiej, austriackiej i niemieckiej.

2

63

Wielowiekowa obecno rnych narodowoci i rnych kultur stanowi istotn cech ziem zachodnich. Podobnie jak w przypadku dawnych Kresw Wschodnich, mozaika ta to prawdziwy skarb tych terenw. Dodatkowym, lecz jake istotnym wkadem byych mieszkacw Lwowa, Wilna i innych miast nalecych do Polski przed rokiem 1945, okazao si dziedzictwo kulturowe, ktre wraz z nimi przywdrowao na zachd. Ossolineum, pozostajce depozy-tariuszem wielkich zbiorw polskiej literatury romantycznej, jest najwspanialszym kulturowym wyrazem obecnoci tego dziedzictwa na zachodzie Polski.

Wypada take zwrci szczegln uwag na rol ziemi zachodnich w dziejach polskiej wolnoci. Szczecin to miejsce dramatycznych wydarze grudnia 1970 oraz porozumie Sierpnia 1980. Z kolei Wrocaw by najsilniejszym orodkiem solidarnociowego oporu w latach 80., animowano w nim wspprac niezale-nych rodowisk z Polski i Czech. Podkrelmy, e Solidarno, pomimo wiadomoci zbrodni popenionych na Polakach w II wojnie wiatowej, miaa istotny udzia w budowaniu zrozumienia dla idei pojednania z Niemcami i dla zjednoczenia Niemiec. Polska opozycja demokratyczna odrzucaa lini propagandow wadz komunistycznych, przedstawiajc naszego zachodniego ssiada jako historycznego wroga i cige zagroenie dla pokoju.

W tym miejscu nie moemy nie wspomnie o kardynale Bolesawie Kominku. Skromny pomnik metropolity wrocawskiego stojcy u wejcia na Ostrw Tumski przypomina o wielkim akcie historycznym, ktry zdarzy si na tych ziemiach 15 lat przed powstaniem Solidarnoci. Chodzi o Ordzie biskupw polskich do biskupw niemieckich prekursorki akt jednoci europejskiej i polsko-niemieckiego pojednania.

Warto wraca do dokumentu, w ktrym manifestowano wol i przekonanie o urzeczywistnieniu pojednania bez atwych i szkodliwych operacji dokonywa-nych kosztem prawdy historycznej. Dokument nazywa okupacj niemieck okresem totalnego i cakowitego zniszczenia, a zarazem apelowa o pojednanie. Jeli po obu stronach czytamy w nim znajdzie si dobra wola a w to nie trzeba chyba wtpi to powany dialog musi si uda i z czasem wyda dobre owoce, mimo wszystko, mimo gorcego elaza.

Polski sukces na ziemiach zachodnich powinien by jedn z naszych wizytwek w wiecie. Podjta przeze mnie decyzja o powoaniu we Wrocawiu Orodka Pami i Przyszo oznacza stworzenie instytucjonalnych warunkw dla prezentacji stworzonego po wojnie polskiego dorobku cywilizacyjnego i kulturo-wego na tych terenach, w formie wystaw narracyjnych, dziaa edukacyjnych i systematycznych prac dokumentacyjnych. W ten sposb wypeniona zostanie luka, jak wida na tle innych regionw kraju, w ktrych dziaaj pastwowe instytucje o podobnym profilu zwizanym ze specyfik lokalnego dowiadcze-nia historycznego. Dowiadczenia krakowskiego Midzynarodowego Centrum Kultury dowodz sukcesu takich przedsiwzi.

Przed dwoma laty w dyskusji na ten temat formuowano postulat stworzenia Muzeum Ziem Zachodnich. Orodek Pami i Przyszo wypeni t funkcj w poszerzonej, wielowymiarowej i wspczesnej formule. Chodzi bowiem o pokazanie trwaoci i wartoci polskiego dorobku historycznego i jego wci aktualnego znaczenia. W ten sposb bdziemy mogli pokazywa cisy zwizek naszej historii z histori Starego Kontynentu. Moe to by nasz istotny wkad w realizacj idei solidarnej Europy.

Kazimierz M. Ujazdowski Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Kazimierz M. Ujazdowski, Rzeczpospolita, 10.03.2007 r.

Szanowni Pastwo.

Serdecznie Pastwa zapraszam do podry Pocigiem do historii. Moe to by niezwyka przygoda odkrywania przeszoci nie tak odlegej, ale ju coraz czciej zapominanej.

Podr rozpoczyna si od opowieci o II wojnie wiatowej wielkiej tragedii XX wieku. To skutkiem wywoanej przez hitlerowskie Niemcy wojny, a potem w wyniku decyzji wielkich mocarstw granice w Europie rodkowej ulegy zmianie, a na dzisiejszych Ziemiach Zachodnich dokonaa si niemal cakowita wymiana ludnoci.

Tragedia wojny jest zatem punktem wyjcia do opowieci o powojennych dziejach Ziem Zachodnich, ktre s szczeglnym miejscem nie tylko Polski, ale i Europy. Dlaczego? Mam nadziej, e symboliczna podr da odpowied na to pytanie. Bdzie ona wioda przez trudne lata powojenne, naznaczone terrorem wadz komunistycznych oraz prb wyzyskania gospodarczego Ziem Zachodnich oraz cikimi skutkami psychologicznymi wojennych przey i przesiedle. Lata te stanowi etap oswajania si z zastanym wielokulturowym dziedzictwem Ziem Zachodnich, uzgadniania wsplnego jzyka ludzi przybyych z rnych stron II RP.

Nastpnie Pocig do historii bdzie nas wiz przez lata szedziesite i siedemdziesite, abymy mogli przypomnie sobie stopniowe zagospodarowy-wanie otoczenia materialnego i spoecznego, formowanie si tosamoci dzisiejszych mieszkacw Ziem Zachodnich, przeamywanie niechci pomidzy podzielonymi wojn narodami. Dostrzeemy olbrzymi rol w tym procesie Kocioa katolickiego, przyjrzymy si genialnemu rozwojowi kultury w tym okresie na Dolnym lsku.

4

2Sowo wstpu Dyrektora Orodka Pami i Przyszo, Marka Mutora.

5

W ten sposb przejdziemy do kolejnego etapu podry, jakim bdzie czas ksztatowania si i dziaalnoci opozycji demokratycznej. To Ziemie Zachodnie byy miejscem intensywnego dziaania Solidarnoci, a Wrocaw sta si najsilniejszym w Polsce orodkiem dziaalnoci rozmaitych ruchw antykomuni-stycznych (SW, SPCZS, PA) o rnych programach, ale wsplnym celu, jakim byo obalenie komunizmu.

W kocu Pocig dowiezie nas do czasw wspczesnych, w ktrych potrafilimy wykorzysta historyczne dowiadczenia i warto Ziem Zachodnich dla rozwoju i sukcesu. Wspczesno to czas dostrzegania wasnej, niepowtarzalnej tosamoci, dla ktrej ostatecznego uformowania miay olbrzymie znaczenie dwa wydarzenia z roku 1997 Kongres Eucharystyczny i dowiadczenie powodzi.

W caej podry towarzyszy nam bd wiadkowie historii zwykli ludzie, ktrych osobiste dowiadczenie zbiego si z wielk histori. To oni bd bohaterami przedstawianych podczas wystawy krtkich filmw, ktre koniecznie trzeba zobaczy, aby dowiadczy fenomenu historii Ziem Zachodnich. Ale wiadkiem historii jest take kady z nas. Kady ma swoj osobist histori, ktra wpisuje si w histori pastw i narodw. Dlatego bdziemy zachca, aby dzieli si wspomnieniami, moe starymi zdjciami lub pamitkami sowem, swoim osobistym dowiadczeniem. Punkt zbierania relacji i pamitek znajduje si w wagonie szstym, zachcam, aby go odwiedzi.

Owocem naszej podry moe by indywidualny wkad do Skarbnicy pamici, ktra take znajduje si w szstym wagonie. Ma ona by miejscem prze-chowywania i czerpania wspomnie o osobach, ktre miay pozytywny wpyw na nasze ycie. Zachcam do umieszczenia w Skarbnicy pamici swojego wspomnienia o takiej osobie. Wicej informacji na ten temat znajdziecie Pastwo na specjalnej wkadce w niniejszej publikacji.

A zatem ycz udanej podry niekoniecznie atwej, ale owocnej. Pocig do historii zaprasza Pastwa na swj pokad.

Marek Mutor Dyrektor Orodka Pami i Przyszo

Rozkad jazdy wany w 2007 r.Pocig zatrzymuje si na jednej stacji przez 5 dni.

stacje (padziernik-listopad):Wrocaw Gwny, peron 5 tor 9Malczyce, peron 1 tor 7Jelcz Laskowice, peron 3 tor 6Wabrzych Gwny, peron 3 tor 6

godziny otwarcia:

sobota 15-21 niedziela 9-21 poniedziaek 9-21 wtorek 9-21 roda 9-18

KINO POCIG

w kinie gramy:Nikt nie woa

Sami swoi Nie ma mocnych

Powdwstp wolny

6

wicej informacji na

w w w.pamiecipr z ys

zosc.pl

8PODR PRZEZ HIST

ORI

Ziem Zachodnich 193

9-2007

7

Pocig do historii to pierwszy projekt wystawienniczy Orodka Pami i Przyszo. Wystawa zosta-a zainaugurowana w padzierniku 2007 r. Celem projektu jest prezentacja w nowoczesnej formie podr-ujcej wystawy historycznego i kulturowego dorobku Ziem Zachodnich po II wojnie wiatowej. Wystawa pokazuje kamienie milowe (albo najwaniejsze stacje) w powojennej historii tych ziem. Nowatorska forma zwizana jest z pomysem ulokowania ekspozycji w specjalnym pocigu, ktrego wagony posu multimedialnym prezentacjom.

Specjalnie dostosowany pocig przyjeda do poszczeglnych miejscowoci i zatrzymuje si tam na niespena tydzie. W tym czasie mona nie tylko zwiedza wystaw, ale i uczestniczy w towarzyszcym jej programie edukacyjnym i kulturalnym. W pocigu bdzie rwnie miejsce, do ktrego okoliczni miesz-kacy mog przynosi pamitki, zdjcia, dokumenty i skanowa je na miejscu. W ten sposb mog sta si uczestnikami historii i wsptwrcami wystawy.

Taka forma ekspozycji ma na celu dotarcie do jak najwikszej liczby osb, a poprzez towarzyszcy program edukacyjny wzbudzenie zainteresowania tematyk historyczn. Chcemy wsppracowa z najaktywniejszy-mi przedstawicielami spoecznoci lokalnej i z ich pomoc zainicjowa i wdroy w ycie projekty lokalne, ktre zostan po odjedzie pocigu.

Jednym z fundamentw wystawy s relacje ludzi, zwykych obywateli, ktrzy byli wiadkami bd wsp-uczestniczyli w wanych wydarzeniach, majcych miejsce na terenach zachodniej Polski w ostatnich dziesicioleciach. Dlatego wanym elementem dziaalnoci Orodka jest program zbierania wiadectw, polegajcy na dotarciu do osb, ktre mog podzieli si swoj histori, i spisaniu ich relacji.

1 wrzenia 1939 roku agresja hitlerowskich Niemiec na Polsk wywoaa II wojn wiatow wydarzenie bdce jedn z najwikszych tragedii ludzkoci w XX wieku.

W cigu 6 lat swego trwania przyniosa ona ogromne straty materialne biorcym w niej udzia pastwom, a narodom ktrych losy sploty si z dziaaniami wojennymi bezmiar cierpienia. Oprcz tysicy ofiar i wielkich zniszcze znaczcym skutkiem II wojny wiatowej byy zatwierdzone przez ZSRR, USA i Wielk Brytani zmiany terytorialne oraz wice si z tym migracje i przesiedlenia.

W A G O N 1

II WOJNA WIATOWA

Dojcie do wadzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera w 1933 r. pogorszyo sytuacj midzynarodow w Europie. Rozpoczta przez niego polityka kolejnych agresji miaa na celu likwidacj terytorialnych strat poniesionych przez Niemcy w wyniku postanowie Traktatu Wersalskiego, koczcego I wojn wiatow.

PAKT RIBBENTROP-MOOTOW

WYBUCH II WOJNY WIATOWEJ

23 VIII 1939 r. minister Joachim von Ribbentrop podpisuje Pakt o Nieagresji midzy III Rzesz a ZSRR, w tle Jzef Stalin i Wiaczesaw Mootow. ADM Warszawa

Minister Jzef Beck podczas przemwienia w sejmie z 5 V 1939 r. ADM Warszawa

Od jesieni 1938 r. kolejnym celem agresyw-nej polityki hitlerowskich Niemiec, nazywanych III Rzesz, staa si Polska. Po likwidacji pa-stwa czechosowackiego, w marcu 1939 r., Hitler wysun dania przyczenia Wolnego Miasta Gdaska do pastwa niemieckiego, budowy eks-terytorialnych drg do Prus Wschodnich przez polskie Pomorze Gdaskie oraz przystpienia

Polski do paktu antykominternowskiego, skie-rowanego przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu. Po odrzuceniu tych da przez polski rzd, Hitler wykona niespodziewany zwrot polityczny, podpi-sujc 23 VIII 1939 r. ukad o nieagresji z ZSRR, zwany paktem Ribbentrop-Mootow.

W 1933 r. Adolf Hitler zosta Kanclerzem Niemiec. ADM Warszawa

10

1255

Pakt Ribbentrop-Mootow, zapewniajc neutral-no ZSRR, otworzy Hitlerowi drog do kolejnej agresji. 1 wrzenia 1939 r. hitlerowskie Niemcy rozpoczy wojn przeciwko Polsce.

Hitler liczy, e ukad z ZSRR zapewni izola-cj i szybki podbj pastwa polskiego w woj-nie byskawicznej. Wbrew tym rachubom Wielka Brytania i Francja, wypeniajc swoje zobowizania sojusznicze wobec Warszawy, wypowiedziay 3 wrzenia 1939 r. wojn hitle- rowskim Niemcom. Tym samym, agresja na Polsk staa si pocztkiem nowego wielkiego midzynarodowego zbrojnego konfliktu, II wojny wiatowej (1939-1945).

Sojusznicy Polski nie byli jednak przygotowa-ni do wojny i nie prowadzili wikszych dziaa militarnych na Zachodzie. Polska armia samot-nie walczya zatem z przewaajcymi liczeb-nie i technicznie wojskami hitlerowskimi. Plany dalszej obrony pokrzyowaa agresja radziecka na wschodnie tereny Polski, dokonana 17 wrze-nia 1939 r.

11

1 IX 1939 r. Schleswig-Holstein ostrzeliwuje Westerplatte. ADM Warszawa

Spotkanie onierzy niemieckich i rosyjskich w Polsce we IX 1939 r. ADM Warszawa

Faksymile mapy z Archiwum Politycznego MSZ Republiki Federalnej Niemiec, na ktrej 28 IX 1939 r. Stalin i Ribbentrop zaznaczyli podzia Polski. Mapa zostaa udostpniona dyrektorowi Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu latem 2005 roku w zwizku ze ledztwem w sprawie zbrodni katyskiej. Archiwum Gazety Wyborczej

17 IX 1939 r. agresja na Polsk ZSRR i wkroczenie Armii Czerwonej. ADM Warszawa

Istot ukadu byy tajne protokoy, w ktrych Niemcy i ZSRR ustaliy strefy wpyww, dzielc terytoria Polski i innych krajw rodkowej Europy midzy siebie.

Okupanci niemieccy podzielili ziemie polskie na dwie czci. Grny lsk, Pomorze, Wielkopolska oraz cz wojewdztwa dzkiego i warszawskiego w padzierniku 1939 r. zostay wczone bezporednio do III Rzeszy jako Wartheland (Kraj Warty). Pozostaa cz Polski, z prawie 12-milionow ludnoci, tworzya Generalne Gubernatorstwo, ktrego gubernatorem zosta Hans Frank.

OKUPACJA NIEMIECKA

Polska pod okupacj niemieck i radzieck

12

147

Od pocztku okupacji hitlerowcy stosowali terror wobec ludnoci polskiej. Dziaania wy-mierzone w ludno polsk prowadziy ju we wrzeniu 1939 r. jednostki armii niemieckiej, Wehrmachtu, ktre rozstrzelay ponad 16 tys. osb. Za nimi poday oddziay SS, wyszukuj-ce dziaaczy walczcych w powstaniach przeciw-ko Niemcom na lsku i w Wielkopolsce w latach 1918-1921 i dokonujce egzekucji osb uznanych za niepodane. Do koca 1939 r. wymordo-wano ok. 30 tys. Polakw na Pomorzu i 10 tys. w Wielkopolsce.

713

Na przeomie 1939 i 1940 r. Niemcy wysiedlili z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa prawie 0,5 mln Polakw. Proces ten by pro-wadzony z du brutalnoci, w czasie mrozu. Transport ludnoci polskiej w takich warunkach spowodowa mier tysicy osb. Kolejne p miliona Polakw w Kraju Warty podlegao we-wntrznym przesiedleniom. Ludno polska, usuwana z wasnych gospodarstw i domw, moga zabra tylko najpotrzebniejsze rzeczy i niewielk gotwk. Ich wasno przejli Niemcy przybyli z krajw batyckich oraz terenw wschodniej Polski zaanektowanych przez ZSRR i Rumuni. Pozostaych Polakw w Kraju Warty poddano germanizacji, nie wolno im byo uy-wa polskiego jzyka, a wszelkie znaki polskiego ycia spoecznego i kulturalnego likwidowano. Zamknito teatry, biblioteki, muzea i ksigarnie. Rozpoczto grabie polskich zabytkw i dzie sztuki.

W Generalnym Gubernatorstwie okupant nie- miecki rozpocz eliminacj elit polskiego narodu. Na pocztku listopada 1939 r. aresztowano ponad 180 profesorw Uniwersytetu Jagielloskiego i innych instytucji szkolnictwa wyszego, kt-rych osadzono w obozie w Sachsenhausen. Podobn akcj przeprowadzono na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Zlikwidowano polskie instytucje naukowe, kulturalne i spoeczne.

Ulotka satyryczna Gott mit uns. Ossolineum Wrocaw

Ignacy Chrzanowski (3 z lewej) podczas uroczystoci nadania mu doktoratu honoris causa Uniwersytetu Poznaskiego. Aresztowany podczas Sonderaktion-Krakau, zgin w 1940 r. w Sachsenhausen. ADM Warszawa

Egzekucja chopw na Zamojszczynie podczas okupacji. ADM Warszawa

W planach niemieckich nard polski mia sta si niewolnikiem o podstawowym wykszta-ceniu, pracujcym dla Niemcw. Do 1944 r. po-nad 2,5 mln Polakw deportowano do III Rzeszy na roboty przymusowe. Ziemie polskie wyko-rzystywano gospodarczo, wprowadzajc rekwi-zycj ywnoci. Ograniczano dzienne wyywie-nie ludnoci polskiej i ydowskiej. W Warszawie Polakom przysugiwao 670 kalorii, ludnoci

ydowskiej tylko 250 kalorii, a Niemcom ponad 2,6 tys. kalorii na osob. Jedynym ratunkiem pozo-stawa czarny rynek, ktrego okupanci niemieccy nie zdoali zlikwidowa. Prbowano ograniczy przyrost naturalny ludnoci polskiej poprzez pod-niesienie wieku zawierania maestw. Osoby, ktre Niemcy uznali za niepodane, wysyane byy do obozw pracy lub koncentracyjnych, gdzie wy-korzystywano ich jako niewolnicz si robocz.

Auschwitz brama wjazdowa. ADM Warszawa

Gryps z Pawiaka. Muzeum Niepodlegoci

14

169915

Auschwitz. Holokaust ludnoci ydowskiej

Od czerwca 1940 r. Niemcy rozpoczli organizacj obozu koncentracyjnego w Owicimiu. Przez ponad rok trafiali do niego przede wszystkim Polacy z Generalnego Gubernatorstwa. Miejsce to zyskao ponur saw dopiero po utworze-niu tam w marcu 1942 r. obozu zagady ydw z caej Europy. W ramach ostatecznego roz-wizania kwestii ydowskiej, czyli fizycznej li-

kwidacji tej ludnoci, hitlerowcy wymordowali w komorach gazowych obozu w Auschwitz co najmniej 1 mln ludzi. W innych obozach zaga-dy w tym najwikszych w Chemnie, Treblince, Becu i Sobiborze, rozmieszczonych na okupo-wanych terytoriach Polski Niemcy wymordo- wali ok. 3 mln polskich ydw oraz podobn liczb obywateli ydowskich z innych krajw europejskich.

Auschwitz winiowie i naszywka z numerem obozowym. ADM Warszawa

OKUPACJA RADZIECKA

Polacy w ZSRR podczas pracy. ADM Warszawa

Od wrzenia 1939 r. ZSRR okupowa wiksz cz obszaru Polski ni Niemcy, z ludnoci liczc 13 mln (w tym 5 mln Polakw, 4,5 mln Ukraicw, 1,5 mln Biaorusinw i 1,5 mln ydw). W padzierniku 1939 r. ziemie polskie zostay wczone do Zwizku Radzieckiego, a ich mieszkacy stali si przymusowo obywatelami radzieckimi. Wprowadzono sowiecki system polityczny, gospodarczy i spoeczny. Zoty polski zastpiono rublem, zamroono i skonfiskowano oszczdnoci ludnoci polskiej. Dokonano nacjonalizacji duych zakadw przemysowych, bankw i kopalni. Zlikwidowano wolny rynek, wprowadzajc sklepy pastwowe i spdzielcze. Rozpoczto take kolektywizacj rolnictwa.

16

1811

Zofia Matuszewska przy grobie synka Andrzeja Jzefa na cmentarzu w Buzuuku, obw. czkaowski, 1941 r. Muzeum Niepodlegoci

1117

Okupacji radzieckiej towarzyszy proces likwi-dacji polskiej kultury, zamykanie ksigar i wy-dawnictw oraz tytuw prasowych i zastpienie ich przez polskojzyczne wydawnictwa radziec-kie oraz usuwanie polskich nazw ulic. Do szk i uczelni wprowadzono jzyk ukraiski i biaoru-

ski oraz nauk rosyjskiego. Histori Polski zast-piono zasadami marksizmu-leninizmu, zakazano take nauki religii w szkoach i manifestacji religij-nych poza wityniami. Na Koci katolicki nao-ono wysokie podatki, a wiele wity zamknito.

Czerwony Sztandar gazeta wydawana przez Wydzia Polityczny Frontu Ukraiskiego. Ossolineum Wrocaw

Niemiecka ulotka Churchill mwi o bolszewimie. Ossolineum Wrocaw

18

Okupanci radzieccy rozpoczli akcj terroru wo-bec polskiego spoeczestwa. Aresztowano wszystkich uznanych za wrogw socjalizmu. Dziesitki tysicy osb trafio do wizie, a stam-td do obozw pracy przymusowej Guagu na Syberii i w azjatyckiej czci ZSRR.

Wadze radzieckie dyy do depolonizacji zaj-tych terytoriw. Suya temu deportacja polskiej ludnoci. W lutym, kwietniu i czerwcu 1940 r., w trzech fazach wywzek wysiedlono okoo 325 tys. obywateli polskich, w tym 210 tys. Polakw. Wiele starszych osb i dzieci nie przey-o gehenny transportu w towarowych, zakratowa-nych wagonach, trwajcego zwykle 2-3 tygodnie. Deportowanych wysyano do azjatyckiej czci ZSRR, osiedlajc na Syberii w tajdze, gdzie praco-wali przy wyrbie lasw oraz w Kazachstanie.

20

Zdjcie lotnicze grobw z rozoonymi wok zwokami. Przedmioty wydobyte podczas prac ekshumacyjnych w Katyniu. Ks. S. Jasiski modli si nad zwokami, 15 IV 1943 r. Mu-zeum Katyskie

1313

Karta z Ostaszkowa, XII 1939 r., Muzeum Katyskie, Warszawa

19

W czasie agresji na Polsk wojska radzieckie wziy do niewoli ok. 200 tys. polskich onierzy. W marcu 1940 r. radziecki dyktator Jzef Stalin zadecydowa o wymordowaniu 14 700 jecw wojennych polskich oficerw, funkcjonariu-szy Korpusu Ochrony Pogranicza i policjantw, przetrzymywanych dotd w obozach w Koziel-sku, Starobielsku i Ostaszkowie. Zbrodni do-konyway oddziay NKWD w kwietniu 1940 r. w Katyniu, Charkowie i Miednoje. W innych obozach i wizieniach, w tym samym czasie, wy-mordowano 7305 osb.

Rzd Polski na Emigracji

Agresja ZSRR na Polsk, 17 IX 1939 r., zmusi-a wadze II Rzeczypospolitej do opuszczenia kraju. Prezydent Ignacy Mocicki wyznaczy swo-jego nastpc, Wadysawa Raczkiewicza, ktry ju 30 IX 1939 r. utworzy w Paryu legalne przed-stawicielstwo pastwa polskiego Rzd Polski na Emigracji, z gen. Wadysawem Sikorskim na czele.

Po upadku Francji nowym miejscem pobytu sta si Londyn.

Nowa sytuacja polityczna, powstaa w czerw-cu 1941 r. po napaci hitlerowskich Niemiec na ZSRR i zawarciu sojuszu tego kraju z Wielk Brytani, umoliwia gen. Sikorskiemu poro-zumienie ze Stalinem. Na jego mocy wszyscy obywatele polscy (ok. 300 tys. osb) mieli by wypuszczeni z radzieckich wizie i obozw pracy. Stalin zezwoli na tworzenie na terytorium ZSRR armii polskiej, pod dowdztwem gen. Wadysawa Andersa. Po ewakuacji w 1942 r. i odysei na Bliskim Wschodzie, jej onierze w 1944 r. walczyli we Woszech, m.in. pod Monte Cassino, jako 2 Korpus Polski.

SPRAWA POLSKA PODCZAS II WOJNY WIATOWEJ

Gen. Wadysaw Sikorski Gen. Wadysaw Anders

Pocztwki z Syberii20

221516

Zamiary Stalina wobec Polski

W ukadzie zawartym z Sikorskim, Stalin nie zgodzi si jednak na powrt do przedwojennej granicy polsko-radzieckiej, gdy chcia zacho-wa tereny II Rzeczypospolitej zajte w 1939 r. Takie warunki wysuwa w rozmowach z sojuszni-kiem brytyjskim ju od grudnia 1941 r.

Po zwycistwie nad wojskami niemieckimi pod Stalingradem w lutym 1943 r., Stalin rozpocz dziaania majce na celu uzalenienie Polski poprzez stworzenie wadz komunistycznych, konkurencyjnych wobec Rzdu Polskiego na Emigracji.

W kwietniu 1943 r. zerwa stosunki dyplomatycz-ne z legalnymi wadzami polskimi w Londynie, wykorzystujc do tego odkrycie przez Niemcw grobw polskich oficerw w Katyniu. Gdy rzd polski, podobnie jak wadze hitlerowskie, zwr-ci si do Midzynarodowego Czerwonego Krzya o wyjanienie tej sprawy, Stalin oskary Polakw o wspprac z Hitlerem.

Rzdy Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych nie zaryzykoway zerwania sojuszu z ZSRR, ktry bra na siebie gwny ciar wojny z Niemcami, dla popierania polskich intere-sw, stopniowo godzc si na uznanie interesw radzieckich w Europie rodkowej.

21

Odkopywanie grobw w Katyniu w 1943 r., przy udziale komisji Midzynarodowego Czerwonego Krzya

Posiedzenie rzdu na obczynie. Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego

Katy. Midzynarodowa Komisja Ekspertw, stoy sekcyjne. Z prawej strony, w dole protokolantka niemiecka. 28-30 IV 1943 r.

Telegram Rady Jednoci Narodowej do premiera Mikoajczyka. Rzeczpospolita Polska Ossolineum Wrocaw

Od 1940 r. dziaaa administracja cywilna dla ziem okupowanych Delegatura Rzdu, podlegajc polskiemu rzdowi na emigracji oraz reprezenta-cja gwnych stronnictw politycznych Polityczny Komitet Porozumiewawczy.

W latach 1939-1941 polski ruch oporu skupia si na sabotau dostaw pyncych z ZSRR dla Niemiec. Po wybuchu wojny midzy III Rzesz a Zwizkiem Radzieckim, latem 1941 r. utworzo-no organizacj Wachlarz, prowadzc dziaa-nia dywersyjne przeciwko Niemcom na zapleczu frontu wschodniego. Polski ruch oporu drukowa take gazety, ulotki i plakaty. Istotne miejsce zaj-mowao zdobywanie informacji wywiadowczych. Najwikszym sukcesem byo przejcie wanych czci niemieckiej rakiety V-2, ktre mostem po-wietrznym trafiy do Wielkiej Brytanii.

POWSTANIE POLSKIEGO PASTWA PODZIEMNEGO.

RUCH OPORU 1939-1944

Gen. Stefan Grot-Rowecki Gen. Tadeusz Br-Komorowski Gen. Leopold Okulicki Niedwiadek. ADM Warszawa

Opr spoeczestwa polskiego przeciwko okupantom rozpocz si ju we wrzeniu 1939 r. Pierwsz organizacj zbrojn, podporzdkowan rzdowi polskiemu na emigracji, bya Suba Zwycistwu Polski, przeksztacona na pocztku 1940 r. w Zwizek Walki Zbrojnej. W lutym 1942 r. wikszo oddziaw scalono w Armi Krajow (AK), jedn z najwikszych organizacji ruchu oporu w okupowanej Europie.

Jan Jankowski delegat rzdu na kraj i wicepre-mier w latach 1943-1945. ADM Warszawa

22

2417

Komenda Gwna AK, biorc pod uwag ryzyko odwetu niemieckiego wobec ludnoci cywilnej, latem 1943 r. przyja, e generalne powstanie przeciwko Niemcom wybuchnie dopiero w decy-dujcej fazie wojny.

Jednak wobec rozpoczcia przez SS, w ramach generalnego Planu Wschd, masowego wy-siedlania Polakw z Zamojszczyzny, ju pod koniec 1942 r. AK rozpocza dziaania zbroj-ne, ktre zmusiy Niemcw do wstrzymania akcji w lutym 1943 r.

Now sytuacj polityczn przynioso utworzenie w styczniu 1942 r. przez Jzefa Stalina Polskiej Partii Robotniczej, czyli przedstawicielstwa komunistw w okupowanej Polsce. W obliczu zwycistw wojsk radzieckich nad hitlerowcami, a take zerwania przez Stalina stosunkw z pol-skim rzdem na emigracji, komunici przeszli do ofensywy, tworzc na przeomie 1943 i 1944 r. Krajow Rad Narodow i przyznajc sobie pra-wo do reprezentowania caego narodu polskiego. W odpowiedzi Delegatura Rzdu na Kraj powoa-a w styczniu 1944 r. Rad Jednoci Narodowej, podziemny parlament, ktry w marcu wyda deklaracj, zapowiadajc m.in. reformy spoeczne i gospodarcze w powojennej Polsce, powikszenie terytorium pastwa polskiego na pnoc i zachd kosztem pokonanych Niemiec, przy zachowaniu przedwojennej polskiej granicy wschodniej.

23

Informacja o akcji pod Arsenaem opublikowana w biuletynie rzdo-wym Rzeczpospolita Polska. Ossolineum Wrocaw

Gwardia Ludowa czasopismo wydawane przez PPS Wolno Rwno i Niepodlego. Ossolineum Wrocaw

Elewi szkoy podchorych Batalionw Chopskich na wiczeniach. Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego

Rakieta V-2 pocisk balistyczny o napdzie rakietowym skonstruowany przez Niemcw w 1942 r. ADM Warszawa

PLAN BURZA I POWSTANIE WARSZAWSKIE

Powstacy ze Starwki po wyjciu z kanaw na ul. Nowy wiat, rg Wareckiej. 1 wrzenia 1944 , fot. Joachim Joachimczyk. MPW Warszawa

24

2619

Marian Niedziela Kabek i Wadysaw Gobek Boryna przed akcj w Cieplowie. Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego.

11Operacja Burza Na pocztku stycznia 1944 r. wojska radzieckie przekroczyy przedwojenn granic z Polsk. W tym momencie oddziay AK rozpoczy plan Burza, podejmujc wsplnie z Armi Czerwon zbrojne dziaania przeciwko Niemcom.

Miao to umoliwi podziemnym wadzom polskim wystpowanie w roli gospodarza na tere-nach nalecych przed wybuchem wojny do pa-stwa polskiego. Do pierwszej takiej akcji doszo na Woyniu w marcu 1944 r., gdzie 27 Woyska Dywizja AK, jako oddzia polskiej armii wraz z wojskami radzieckimi walczya przeciwko Niemcom i ukraiskim nacjonalistom.

Po oczyszczeniu terenu, radzieckie suby bezpieczestwa, NKWD zamay jednak porozu-mienie i rozbroiy 27 Dywizj, z ktrej wikszo onierzy trafia do polskiej armii gen. Berlinga, podporzdkowanej komunistom. W lipcu 1944 r. AK prowadzia walki na Wileszczynie, wspl-nie z Armi Czerwon wypierajc Niemcw z Wilna. Po zdobyciu miasta powtrzya si sytuacja z Woynia. Dowdc polskich oddzia-w, pukownika Aleksandra Krzyanowskiego podstpnie aresztowao NKWD, a prawie 6 tys. onierzy AK rozbrojono i internowano. Podobnie wygldaa sytuacja przy wyzwalaniu Lwowa z rk niemieckich.

Dziaania AK na wschodnich terenach Polski zakoczyy si polityczn porak, gdy nie zdo-ano przekona Stalina do uznania w ten sposb polskiego rzdu na emigracji i wzmocni pozycji Polski u aliantw zachodnich.

Przysiga 2 kompanii VII batalionu 77 puku piechoty Okrg Nowogrdzki Armii Krajowej. ADM Warszawa

Pocig wysadzony w ramach akcji Burza. Muzeum Niepodlegoci

25

Powstanie Warszawskie. Stanowisko ogniowo-obserwacyjne na opanowany przez Niemcw gmach BGK w Alejach Jerozolimskich rg Brackiej. 25 sierpnia 1944r., fot. Joachim Joachimczyk. MPW Warszawa

Powstanie Warszawskie. Powstacy na barykadzie na ul. Zielnej obserwuj przedpole PAST-y, 20 sierpnia 1944 r., fot. Eugeniusz Lokajski. MPW Warszawa

1 sierpnia 1944 r. wybucho powstanie w Warszawie, ktre miao doprowadzi do zbroj-nego przejcia miasta z rk okupanta niemie-ckiego. Pod wzgldem politycznym byo ostatni prb zmuszenia Stalina do ustpstw wobec rzdu polskiego na emigracji i uznania przez niego powojennej suwerennoci Polski. Decyzj o rozpoczciu powstania podjto w momencie, gdy wojska radzieckie zbliay si do stolicy i wydawao si, e wkrtce rozpoczn szturm na miasto.

Okoo 38 tys. polskich powstacw, niedosta-tecznie uzbrojonych, pocztkowo przejo duy obszar, nie zdoao jednak zdoby strategicznych punktw w Warszawie.

Silne zgrupowanie niemieckie, z udziaem kryminalnych jednostek, dopuszczajcych si zbrodni wobec walczcych i ludnoci cywilnej, szybko stumio opr na Pradze, Woli i Ochocie, mordujc okoo 40 tys. osb. Pomimo pomo-cy z Zachodu w postaci zrzutw posikw przez alianckie bombowce, ktre ponosiy ogromne straty, sytuacja powstacw od poowy sierp-nia bya coraz bardziej dramatyczna. Stalin wro-go odnis si do Powstania Warszawskiego, zatrzyma ofensyw swoich wojsk, nie zezwoli take na ldowania samolotw nioscych pomoc z Zachodu w bazach radzieckich.

Pomimo ogromnego bohaterstwa powsta-cw, dysponujcy czogami i lotnictwem Niemcy stopniowo zajmowali kolejne dzielnice. W kocu wrzenia w rkach onierzy AK pozostaa tyl-ko cz rdmiecia. Ze wzgldu na ogromne straty wrd walczcych (ok. 15 tys. zabitych) i ludnoci cywilnej (100-150 tys. ofiar), 1 padzier-nika 1944 r., po 63 dniach walki, dowdztwo AK podpisao kapitulacj. Niemcy uznali powsta-cw za kombatantw, ale nakazali ewakuacj ludnoci Warszawy, dokonujc cakowitego znisz-czenia miasta.

26

2821Stumienie powstania przez Niemcw uatwi-o Stalinowi opanowanie Polski przez podpo-rzdkowany mu rzd komunistyczny, utworzony w lipcu 1944 r. w Lublinie.

Klska zbrojnego zrywu w Warszawie wpyn-a na osabienie idei czynnego oporu polskiego spoeczestwa. Rwnoczenie jednak bohater-stwo powstacw stao si na dugie lata wanym skadnikiem legendy Polski podziemnej i dziaal-noci AK, umacniajcym spoeczestwo polskie w trudnych chwilach rzdw komunistycznych po 1945 r.

15 II

I 194

4 R

ada

Jedn

oci

Nar

odow

ej w

yda

a de

klar

acj

O

co

wal

czy

Nar

d P

olsk

i. O

ssol

ineu

m W

roc

aw

Armia Radziecka i 1AWP w Lublinie. ADM Warszawa

27

Powstanie Warszawskie. Budowanie barykady przy ulicy Zgoda 1. poowa sierpnia 1944 r., fot. Eugeniusz Lokajski. MPW Warszawa

TEHERANJATAPOCZDAM

Mapa odnaleziona w Rosyjskim Archiwum Pastwowym w Moskwie przez Bogdana Musiaa. W lecie 1944 r. Jzef Stalin zaznaczy na niej niebiesk kredk propozycj powojennej granicy Polski. Wynika z niej, e zachodnia granica miaa biec wzdu Odry, a Wrocaw, jako miasto graniczne, byby podzielony. Zbiory prywatne Bogdana Musiaa

Zasadnicze decyzje dotyczce przyszoci pastwa polskiego Wielka Trjka podja na kon-ferencji w Jacie w lutym 1945 r.

Mocarstwa zachodnie potwierdziy oddanie ZSRR wschodnich terenw Polski, wraz ze Lwo- wem i Wilnem centrami polskiej kultury. Polska miaa uzyska znaczny przyrost terytorialny na zachodzie i pnocy. Na konferencji w Jacie podjto take decyzj o utworzeniu w Polsce wadz zoonych zarwno z przedstawicieli marionetkowych wadz komunistycznych, jak i Rzdu Polskiego na Emigracji. Utworzony w czerwcu 1945 r. Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej by jednak zdominowany przez komunistw.

Zosta jednak uznany przez USA i Wielk Brytani, ktre cofny uznanie dla Rzdu Polskiego na Emigracji. Tym samym Stalin podporzdko-wa sobie Polsk.

Decyzje podjte na przeomie lipca i sierpnia 1945 r., w czasie konferencji w Poczdamie, przesdziy o zachodniej granicy Polski i losach czci jej ludnoci. Przywdcy ZSRR, Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych ustalili, e bye tereny niemieckie na wschd od Odry i Nysy uyckiej znajd si pod zarzdem pastwa pol-skiego, do czasu zawarcia ukadu z Niemcami na konferencji pokojowej, ktra jednak nigdy si nie odbya. W Poczdamie zadecydowano rw-noczenie o wysiedleniu ludnoci niemieckiej z terenw wczonych do pastwa polskiego.

Powojenne losy Polski rozstrzygny trzy konferencje Wielkiej Trjki, czyli spotkania przywdcw Wielkiej Brytanii, Stanw Zjednoczonych i Zwizku Radzieckiego. W czasie pierwszego spotkania w Teheranie, jesieni 1943 r. mocarstwa zachodnie zaakceptoway dania Stalina o przyczenie do ZSRR terenw zajtych w czasie agresji we wrzeniu 1939 r. Oznaczao to utrat przez Polsk Kresw Wschodnich, kulturowo od wiekw zwizanych z jej dziejami. W zamian za utrat tych ziem Stalin, Roosevelt i Churchill zadecydowali, e pastwo polskie po wojnie otrzyma tereny niemieckie a do Odry, chocia jeszcze bez szczegowego okrelenia tych nabytkw terytorialnych.

Wielka Trjka (Winston Churchill, Franklin Delano Roosevelt, Jzef Stalin) w Jacie w II 1945 r., ADM Warszawa

Wielka Trjka: Winston Churchill (w trakcie konferencji zosta zast-piony przez nowego premiera Clementa Attlee), Harry Truman, Jzef Stalin podczas konferencji w Poczdamie w VII 1945 r., ADM Warszawa

28

3023

Bilans wojny

Polska bya pierwszym krajem, ktry stawi czoo agresji hitlerowskiej 1 IX 1939 r. Przez ponad pi lat Polacy walczyli na wszystkich frontach wojny z Niemcami, wnoszc duy wkad zbrojny w pokonanie III Rzeszy. 8 maja 1945 r. dla wikszoci narodu nie by jednak dniem zwycistwa. Polska przestaa by pastwem suwerennym, staa si krajem komunistycznym, kontrolowanym przez ZSRR. Stracia poow swego terytorium, a mieszkajc tam ludno czeka przymusowy transfer na ziemie przejte po II wojnie wiatowej od Niemiec.

W latach 1939-1945 zgino ok. 2 mln Polakw i ok. 3 mln polskich ydw. W wyniku okupa-cji i dziaa wojennych czciowemu zniszcze-niu ulego wiele przedwojennych orodkw politycznych, kulturalnych i uniwersyteckich. Najwiksze zniszczenia poniosa Warszawa (75%) i Pozna (45%). Ponad 60% przemysu polskie-go przestao istnie. Wojna dotkna take rolnictwo, wiele zagrd zostao zdewastowanych, o poow zmniejszya si liczba koni, byda i trzo-dy chlewnej.

Polska poniosa take ogromne straty w kul-turze, ponad 40% dbr nie przetrwao wojny. Zniszczone zostao 66% zbiorw bibliotek i archi-ww. Straty ponioso rwnie szkolnictwo podsta-wowe, rednie i wysze.

Rzd Tomasza Arciszewskiego, powoany na miejsce rzdu Mikoajczyka, zgosi wyrany protest przeciwko postanowieniom Wielkiej Trjki w Jacie, ADM Warszawa

29

Manifestacja poparcia dla komunistycznego Rzdu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej w I 1945 r., ADM Warszawa

Zniszczenia wojenne na wsi, Ossolineum Wrocaw

Polska w 1939 r. Polska w 1945 r.

powierzchnia 389 720 312 688 (km2)

ludno 34 500 000 23 900 000

gsto 89,8 76,4 zaludnienia (osb na km2)

dugo 5529 3511 granic (km) (po korekcie z 1951 r.)

suwerenno pastwo uzalenienie pastwa w peni od ZSRR suwerenne

Transporty z t ludnoci kierowano przede wszystkim na bye tereny niemieckie na wschd od Odry i Nysy uyckiej, przyczone do Polski w 1945 r. Do koca nastpnego roku przybyo tutaj prawie 1,25 mln osb (ok. 790 tys. osb pochodzio z terenw radzieckiej Ukrainy, prawie 275 tys. z Biaorusi i 197 tys. z Litwy).

Cz Polakw nie chciaa porzuca swo-ich dotychczasowych siedzib i nie zgodzia si na przesiedlenie. Take miejscowe wadze radzieckie nie zezwalay na wyjazd ludnoci. Na Biaorusi pozostao ok. 600 tys., a na Wileszczynie prawie 200 tys. Polakw.

PRZESIEDLENIA LUDNOCI POLSKIEJ Z TERENW WCZONYCH DO ZSRR

Komunistyczne wadze polskie, zainstalowane w Polsce przez Stalina, ju we wrzeniu 1944 r., podpisay umow z republikami radzieckimi o wymianie ludnoci, znajdujcej si na terenach wczonych do ZSRR. Przesiedleniu do Polski mieli podlega Polacy i ydzi, ktrzy we wrzeniu 1939 r. posiadali obywatelstwo polskie.

Transporty z przesiedlecami ze Wschodu, Ossolineum Wrocaw

List z Londynu dr Alicji Piotrowskiej, byej winiarki KL Auschwitz, do wspwiniarki Zofii Lutomskiej, 6 XII 1945 r. Zbiory prywatne Wodzimierza Kucharskiego

30

322531

Wieczr wigilijny (pierwsza z prawej Jadwiga Jurszwna). Archangielsk, 1955, Muzeum Niepodlegoci

Zawiadczenie Pastwowego Urzdu Repatriacyjnego o uzyskaniu ulgi na przejazdy z dnia 25 VI 1946 r. Zbiory prywatne Witolda Mikosa

Do Polski przesiedlano take ludno polsk, ktra w momencie zakoczenia wojny znaj-dowaa si w gbi Zwizku Radzieckiego. W wyniku umowy z lipca 1945 r., w cigu czte-rech lat repatriowano ok. 266 tys. osb. Jednak do poowy lat 50. w tragicznej sytuacji pozostaa w ZSRR jeszcze ponad milionowa rzesza Polakw. Okoo 250 tys. osb mogo wrci do Polski dopiero w latach 1955-1959, w ramach kolejnej repatriacji. Take i oni osiedlani byli w wikszoci na ziemiach zachodnich.

Na tereny przejte od Niemcw po II wojnie wia-towej przesiedlano take Polakw z wojewdztw centralnych. Do 1950 r. znalazo si tutaj ponad 2,8 mln osb, przede wszystkim pochodzcych z wojewdztw warszawskiego, krakowskiego, dzkiego, kieleckiego i rzeszowskiego.

Ci, ktrzy nie mogli wrci...

Cz Polakw, walczcych na froncie zachodnim w czasie II wojny wiatowej, nie widziaa moli-woci powrotu do Ojczyzny rzdzonej przez ko-munistw. Prawie 90% onierzy 2 Korpusu Polskiego, walczcego we Woszech, swoje ro-dzinne strony miao na terenach przejtych przez Zwizek Radziecki. Ponad poowa z liczcych 230 tys. osb Polskich Si Zbrojnych zdecydowa-a si nie wraca do kraju. W Londynie pozostay take wadze na emigracji prezydent, rzd, przywdcy stronnictw politycznych, od czerw-ca 1945 r. nie uznawane przez wikszo pastw oraz elity intelektualne. Ogem, w Wielkiej Brytanii pozostao ok. 150 tys. Polakw, w za-chodnich strefach okupacyjnych Niemiec ok. 100 tys. osb. Silne skupiska emigracyjne Polacy stworzyli take w Stanach Zjednoczonych i Kana-dzie oraz we Francji.

Wysiedlenie ludnoci niemieckiej z miast Dolnego lska, 1946 r., Oddzia Historyczny Muzeum Miejskiego Wrocawia

WYSIEDLENIE NIEMCW

Jedn z konsekwencji II wojny wiatowej dla ludnoci niemieckiej byo przymusowe opuszczenie zamieszkanych dotd przez ni terenw, ktre po 1945 r. znalazy si w granicach Polski.

Wojenny exodus

Ewakuacja ludnoci niemieckiej z Prus Wschod-nich, Pomorza i lska rozpocza si ju w cza-sie dziaa wojennych, na przeomie 1944 i 1945 r. Kilka milionw Niemcw ucieko przed nadci-gajcymi wojskami radzieckimi, ktre dopuszcza-y si okrutnych morderstw, gwatw na ludno-ci cywilnej i rabunku ich mienia. W maju 1945 r. na ziemiach na wschd od Odry i Nysy uyckiej pozostao zapewne ok. 3,6 mln Niemcw. Po za-

jciu tych terytoriw przez Armi Czerwon, ty-sice mieszkacw zostao wywiezionych do ZSRR, inni znaleli si w wizieniach i obozach, przejtych potem przez komunistyczny Urzd Bezpieczestwa. W wielu miejscach odosobnie-nia, bezporednio po wojnie, Niemcy padali ofia-r zbiorowego odwetu za zbrodnie popeniane w Polsce w latach 1939-1945.

32

34

Dzikie wysiedlenia

Na przeomie czerwca i lipca 1945 r. polskie wa-dze wojskowe na wasn rk przesiedliy ok. p miliona Niemcw z powiatw na wschd od Nysy uyckiej i Odry, przygotowujc tereny dla osad-nictwa wojskowego. Dziaania te prowadzono jednak w sposb niehumanitarny, nie liczc si z losem tej ludnoci.

Wysiedlenia w latach 1946-1947

W myl decyzji podjtej przez Wielk Trjk na konferencji w Poczdamie, Niemcy mieszkajcy na terenach na wschd od Odry i Nysy uyckiej, musieli opuci swe siedziby. Zezwolono im na zabranie tylko osobistego ekwipunku i ywnoci.

Proces planowego transferu Niemcw rozpo-czto w lutym 1946 r. od najwikszych orod-kw miejskich na tych terenach. Do koca 1947 r. do brytyjskiej i radzieckiej strefy oku-pacyjnej Niemiec wysiedlono wikszo, czyli ok. 3 mln osb, a w latach nastpnych dalszych kilkaset tysicy Niemcw.

W wyniku przymusowego opuszczenia swoich miejsc zamieszkania przez ludno niemieck, dominujc narodowociowo grup spoeczn na terenach na wschd od Odry i Nysy uyckiej stali si Polacy.

Usuwanie niemieckich napisw we Wrocawiu, 1945 r., Ossolineum Wrocaw 33

Ogoszenie o wysiedleniu ludnoci niemieckiej do angielskiej strefy okupacyjnej, Ossolineum Wrocaw

Pomnik Wilhelma I wysadzony w powietrze 21 X 1945r., Oddzia Historyczny Muzeum Miejskiego Wrocawia

36

W A G O N 2

Trzy konferencje wielkich mocarstw majce ustali powojenny ad na wiecie zadecydoway o utracie przez nasz kraj tzw. Kresw Wschodnich na rzecz ZSRR i o przyznaniu Polsce rekompensaty terytorialnej (kosztem Niemiec) w postaci Ziem Zachodnich.

Przesiedlona na (jak gosia propaganda komunistyczna) Ziemie Odzyskane, ludno polska musiaa odnale si na nowo przyczonych terenach. Przywoc z rnych stron wasne tradycje i kultur, stworzya swoisty tygiel. Za przyzwoleniem pastw zachodnich Polska dostaa si take do strefy wpyww Zwizku Radzieckiego, ktry wprowadzi w naszym kraju bezwzgldne rzdy komunistw, tpicych gwnie dziaaczy niepodlegociowych.

Trudne ycie

na nowych terenach

29

SYTUACJA NA ZIEMIACH ZACHODNICH I PNOCNYCH PO ZAKOCZENIU WOJNY

Tereny na wschd od Odry i Nysy uyckiej, przejte przez Polsk po II wojnie wiato-wej, nie byy zniszczone w jednakowym stopniu. Najwiksze straty poniosy te rejony, gdzie toczyy si zacite walki, i miasta, zwaszcza Wrocaw i Gogw, ogoszone przez Hitlera twierdzami. Do ich dewastacji przyczyniay si zarwno dziaania wojsk niemieckich, niszczce cae dzielnice miasta, np. we Wrocawiu, w celach obronnych, jak i rabunki oraz podpalenia dokonywane przez Armi Czerwon, traktujc te ziemie jako zdobyczne. Dotkliwie zniszczone byy szlaki, urzdzenia i tabor kolejowy. Zburzona zostaa take wikszo mostw rzecznych i wiaduktw drogowych.

Ratusz wrocawski, fot. H. Makarewicz, maj 1945, Oddzia Historyczny Muzeum Miejskiego Wrocawia

Nawet tak zniszczone tereny stanowiy powa-ny majtek pod wzgldem gospodarczym. Znajdowaa si tu 1/3 wszystkich zakadw w Polsce, surowce naturalne, przede wszystkim wgiel kamienny (zagbie wabrzyskie) i brunat-ny (w okolicy Turoszowa) oraz rudy miedzi (w oko-licach Legnicy). Znaczenie miay take liczne gospodarstwa wiejskie i majtki ziemskie, gwa-rantujce rozwj rolnictwa.

Samowola wadz radzieckich

Czowki polskiej administracji zaczy docie-ra do miast i wsi na tych terenach bezpored-nio po zakoczeniu wojny. W wielu wypadkach nie mogy przej pieczy nad miastami i wsiami. Rzeczywist wadz we wszystkich miastach, powiatach i gminach, a do sierpnia 1945 r. sprawoway komendantury wojenne Armii Czerwonej. Ich dowdcy nie zawsze chcieli uzna polskie wadze, traktujc Dolny lsk, Pomorze Zachodnie i Ziemi Lubusk jako cz Niemiec. Niektrzy komendanci radzieccy faworyzowa-li kontrolowan przez siebie ludno niemieck, ktra organizowaa wasne wadze miejskie, po-wiatowe i gminne, tworzya organizacje spoecz-ne, opiekucze czy sub zdrowia.

Wadze radzieckie do lata 1945 r. traktoway te tereny jako zdobycz wojenn. Nie zwaajc na polskie protesty, dokonyway demontau caych zakadw przemysowych, elektrowni, maszyn i urzdze oraz majtku ruchomego. Nie zawsze te zdobycze trafiay do ZSRR, czciej byy nisz-czone i porzucane po drodze. W rkach radziec-kich pozostaway take porty, stocznie i eglu-ga na Odrze, ktr udostpniono stronie polskiej dopiero w 1947 r. Jednostki radzieckie, skupione w Pnocnej Grupie Wojsk Radzieckich, ktrej do-wdztwo a do 1989 r. znajdowao si w Legnicy, jeszcze pod koniec lat 40. uytkoway kilka-set obiektw przemysowych i due majtki ziemskie, w ktrych zatrudniano ponad 100 tys. Niemcw.

36

38301137

Pl. Powstacw Warszawy we Wrocawiu. Na pierwszym planie widoczny fragment mostu Lessinga (ob. Most Pokoju), dalej panorama zniszczonego Ostrowa Tumskiego z sylwetk katedry, fot. H. Makarewicz, maj 1945 r., Oddzia Historyczny Muzeum Miejskiego Wrocawia

Fabryka Linke-Hofmann Werke (pniej PaFaWAG) we Wrocawiu, 1945 r., Oddzia Historyczny Muzeum Miejskiego Wrocawia

Pomnik Walka i Zwycistwo na Knigsplatz we Wrocawiu (obecnie pl. Jana Pawa II), maj 1945 r., H. Makarewicz, Oddzia Historyczny Muzeum Miejskiego Wrocawia

Ogoszenie o defiladzie, Ossolineum Wrocaw

AKCJA WISA 1947 r. PRZESIEDLENIE LUDNOCI UKRAISKIEJ

Nie tylko Polakw i Niemcw wysiedlano z dotychczasowych miejsc zamieszkania po zakoczeniu II wojny wiatowej. Ten sam los spotka take inne grupy narodowociowe na terytorium Polski.

Przesiedlenia w ramach akcji Wisa

38

40321139

W wyniku umowy z 1944 r. Biaorusini, Litwini i Ukraicy mieli wyjecha z terytorium pastwa polskiego do odpowiednich republik radziec-kich. Przymus wysiedlenia zastosowano przede wszystkim wobec ludnoci ukraiskiej. Do poo-wy 1946 r. na radzieckiej Ukrainie znalazo si okoo 480 tys. osb, pomimo wysikw narodo-wego podziemia ukraiskiego zorganizowanego, aby utrudni t akcj. Po zakoczeniu tej fazy prze-siedle, w wojewdztwach poudniowo-wschod-nich Polski pozostao ok. 200 tys. Ukraicw i emkw.

Oddziay zbrojne Ukraiskiej Powstaczej Armii (UPA), pozostae na tych terenach, prboway jed-nak przenika na terytorium radzieckiej Ukrainy, walczyy take z polskimi jednostkami. Na po-cztku 1947 r. komunistyczne wadze radzieckie i polskie zadecydoway o przesiedleniu ludno-ci ukraiskiej na tereny przejte przez Polsk po II wojnie wiatowej na zachodzie, chcc zlikwidowa naturalne oparcie dla oddziaw zbrojnego podziemia wrd czci miejscowego spoeczestwa.

Od koca kwietnia do wrzenia 1947 r. w ra-mach akcji Wisa prawie 140 tys. Ukraicw i emkw bezprawnie przesiedlono do orodkw wiejskich, przede wszystkim w wojewdztwach olsztyskim (prawie 55 tys. osb), szczeciskim (prawie 48 tys. osb) oraz wrocawskim (21 tys. osb).

Zniszczona przez UPA linia kolejowa na trasie Werchta-Czstrzyn (woj. rzeszowskie), II -Muzeum Niepodlegoci

Pocig pancerny po powrocie z akcji przeciwko UPA, Muzeum Niepodlegoci

Walka z bandami UPA, ADM Warszawa

Zasadniczym celem wadz komuni-stycznych w Warszawie staa si szybka polonizacja poniemieckich terenw. Polacy zaczli napywa tutaj w wikszej liczbie ju latem 1945 r.

LUDNO POLSKA NA ZIEMIACH ZACHODNICH I PNOCNYCH

Pla

kat

Na

l

sk,

Oss

olin

eum

Wro

caw

40

4234

Polscy reemigranci powracajcy z Francji do Polski w 1946 r. Drugi transport z miasta Lens do Supca na Dolnym lsku V 1946 r., Ossolineum Wrocaw

W wielu przypadkach byli jednak kierowani przez polskich urzdnikw z Pastwowego Urzdu Repatriacyjnego do miejsc, gdzie jeszcze znajdo-wali si Niemcy. Pocztkowo wsplne bytowanie nie byo atwe, zwaszcza dla tych Polakw, kt-rzy przeyli koszmar okupacji hitlerowskiej.

Obie strony spoglday na siebie z wrogoci. Wsplnota losu, konieczno przeycia w trud-nych warunkach aprowizacyjnych po wojnie, wreszcie zagroenie ze strony onierzy ra-dzieckich, dopuszczajcych si rozbojw, ra-bunkw i gwatw, wymusiy jednak wsp-prac, a wzajemna nieufno powoli wygasaa. W wielu wypadkach, mieszkajcy pod jednym da-chem Polacy i Niemcy, a do momentu wysiedle wsplnie remontowali swoje domostwa, uprawia-li rol czy uruchamiali zakady przemysowe, roz-poczynajc tym samym powoln odbudow tych terenw.

Polacy stali si dominujc grup na ziemiach zachodnich w 1947 r., po zakoczeniu gwnej fazy wysiedlania Niemcw. Spoeczestwo pol-skie na tych terenach nie byo jednak jednolite kulturowo. Pierwsz grup tworzya ludno ro-dzima, czyli autochtoni, yjcy tutaj przed 1945 r., deklarujcy si jako Polacy lub wiadomi swej odrbnoci. W wikszoci pozostali po wojnie w Polsce. Ich najwiksze skupisko znajdowao si na lsku Opolskim. Nastpn du grup two-rzyli przesiedlecy z Polski centralnej, przede wszystkim z Wielkopolski oraz wojewdztw war-szawskiego, kieleckiego i dzkiego. Trzeci, naj-liczniejsz grup, byli tzw. repatrianci, czyli ludno przybya ze wschodu, czwart za re-emigranci z Europy zachodniej i poudniowo -wschodniej, zwaszcza z Francji i Jugosawii.

Kada z tych grup posiadaa swoje tradycje, okrelony poziom cywilizacyjny i zwyczaje. Zrnicowanie kulturowe sprawio, e na zie-miach zachodnich rozpocz si powolny proces tworzenia nowej spoecznoci lokalnej.

1141

Repatriacja Polakw z Zachodu, 1945 r., ADM Warszawa/CAF

Pla

kat

Na

l

sk,

Oss

olin

eum

Wro

caw

Rola Kocioa katolickiego i jego kapanw

W zwizku z now sytuacj graniczn pastwa polskiego, kard. August Hlond w czerwcu 1945 r. wyjedna zgod papiea Piusa XII na mianowanie polskich administratorw apostolskich w piciu diecezjach niemieckich, ktre znalazy si w gra-nicach Polski. W ten sposb utworzono nowe okrgi kocielne, dostosowane do nowej struk-tury administracyjnej, tworzc fundament pod organizacj Kocioa katolickiego na zachodzie i pnocy Polski.

Administratorami apostolskimi zostali: ks. Karol Milik we Wrocawiu, ks. Bolesaw Kominek w Opolu, ks. Edmund Nowicki w Gorzowie Wielkopolskim, ks. Andrzej Wronka w diecezji gdaskiej i ks. Teodor Bensch w Olsztynie

Duchowni katoliccy odgrywali ogromn rol w stabilizacji ycia ludnoci polskiej, osiedlajcej si na ziemiach zachodnich i pnocnych. W trud-nych warunkach powojennych stanowili czsto jedyny czynnik sprzyjajcy integracji spoecznej. Obecno duchownych, ktrzy czsto przesiedlali si wraz z ca swoj parafi zza Buga, pozwa-laa na utrzymanie wizw z dawnym miejscem pobytu. Przyspieszaa rwnoczenie akceptacj

nowych warunkw i chronia przed dezintegracj osobowoci. Ksia, obejmujc poniemieckie pa-rafie, wzmacniali przekonanie o trwaoci granic, stanowic wsparcie nie tylko w sprawach ducho-wych, ale take yciowych. Swoim autorytetem wpywali take na likwidowanie rnic i konflik-tw midzy poszczeglnymi grupami ludnoci.

Prymas August Hlond podczas wmurowania kamienia wgielnego pod katedr w. Jana w Warszawie, 1947 r., ADM Warszawa/CAF

Administrator apostolski we Wrocawiu ks. dr Karol Milik podczas powicenia sztandarw harcerskich, 20 czerwca 1947 r., Ossolineum Wrocaw

Dzieci w oktawie Boego Ciaa, Oporw, 6 czerwca 1947 r., Ossolineum Wrocaw

wiadectwo chrztu Marii Sobkw, Muchobr Wielki 1947 r., Ossolineum Wrocaw

42

443643

LWOWSKIE TRADYCJE

Wraz z przesiedleniem ludnoci zza Buga, na tere-ny zachodnie i pnocne przenis si take duch Kresw II Rzeczypospolitej. Poniemieckie mia-sta i wsie zaczy rozbrzmiewa akcentem cha-rakterystycznym dla Polakw z miasteczek i wsi wojewdztw wschodnich, ktrzy starali si kul-tywowa swoje zwyczaje i tradycje. Szczeglnie ten wschodni genius loci duch miejsca wi-doczny by we Wrocawiu, gdzie osiedliy si ty-sice lwowian. Szybko zaczto mwi o drugim Lwowie, nad Odr. Takie postrzeganie spoecz-noci wrocawskiej wynikao niewtpliwie z fak-tu, i do Wrocawia przeniosa si wikszo elity naukowej Uniwersytetu Jana Kazimierza i Politechniki we Lwowie, ktra tworzya zr-by nowego Uniwersytetu i Politechniki we Wrocawiu. Nadawaa ona ton caej fali osadni-czej, ktra przybya do stolicy Dolnego lska i bya jednym z najwaniejszych czynnikw two-rzcych cigo tradycji lwowskiej.

Inauguracja roku akademickiego wyszych uczelni w Auli Leopoldyskiej, przemawia rektor prof. Stanisaw Kulczyski, 9 czerwca 1946 r., fot. K. Gorazdowska, Oddzia Historyczny Muzeum Miejskiego we Wrocawiu

Prof. Hugo Steinhaus wybitny polski matematyk, nalea do tzw. lwowskiej szkoy matematycznej. Po wojnie nalea do organizatorw wroclawskiego rodowiska naukowego. Archiwum Uniwersytetu Wrocawskiego

Prof. Wodzimierz Trzebiatowski polski chemik, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. W 1945 r. przyby do Wrocawia, gdzie zosta kierownikiem katedry chemii nieorganicz-nej Uniwersytetu i Politechniki. Archiwum Uniwersytetu Wrocawskiego

Prof. Edward Sucharda polski chemik, profesor Politechniki we Lwowie, jej rektor w latach 1938-1939. Po wojnie uczestniczy w organizowaniu Politechniki Wrocawskiej i Politechniki lskiej. Archiwum Uniwersytetu Wrocawskiego

Wspczesne zdjcie gmach Ossolineum

Innym istotnym elementem przyczyniajcym si do kultywowania lwowskiej tradycji byo prze-niesienie do Wrocawia w 1946 r. czci zbiorw Zakadu Narodowego im. Ossoliskich. Chocia zbiory rkopisw, starych drukw, atlasw, map i dzie sztuki, nalecych do polskiego dziedzic-twa kulturowego, zostay przez wadze radzieckie barbarzysko rozdzielone, to jednak obecno we Wrocawiu skarbw historii miaa ogromny wpyw na stworzenie tutaj silnego orodka myli huma-nistycznej. Zakad Narodowy im. Ossoliskich jest jedn z czoowych instytucji kultury polskiej do chwili obecnej.

Do najcenniejszych zbiorw Ossolineum na-le m.in. rkopis Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, manuskrypty Juliusza Sowackiego, Aleksandra Fredry, Henryka Sienkiewicza, Stefana eromskiego czy Stanisawa Ignacego Witkiewicza, a take zbiory wielu znanych pol-skich pisarzy powojennych. Wrd starych dru-kw znale mona zesp ksig w jzyku pol-skim z XVI w. czy atlasy geograficzne z XV-XVII w., a w kolekcji grafiki rysunki Rembrandta, Drera czy Piranesiego.

Due znaczenie dla kultywowania kresowej tra-dycji miao take przybycie do Polski ptna Panoramy Racawickiej, wystawianej przed woj-n we Lwowie. Publiczne jej wystawienie byo moliwe dopiero na fali Solidarnoci w poowie lat 80., ale wiadomo istnienia obrazu o lwow-skim rodowodzie, ukrytego przez wadze komu-nistyczne przed polskim spoeczestwem, bya ywa wrd Dolnolzakw. Podobn rol spe-nia przez dugie lata pomnik Aleksandra hr. Fredry, take przewieziony ze Lwowa po wojnie i dopiero w 1956 r. ustawiony na wrocawskim rynku.

Zajcia dydaktyczne w pomieszczeniach dawnego Muzeum Zoolo-gicznego Uniwersytetu Wrocawskiego, XII 1955 r., fot. S. Arczyski, Ossolineum Wrocaw

Porzdkowanie zbiorw bibliotecznych Uniwersytetu Wrocawskie-go, 1945-1946, Archiwum Uniwersytetu Wrocawskiego

44

46

Faksymile partytury Fryderyka Chopina Wiosna z pieni sielskich, 1844 r., Ossolineum Wrocaw

Matka Boska Mariampolska obecnie koci w. Karola Boromeusza we Wrocawiu.

faksymile rkopisu Adama Mickiewicza, Pan Tadeusz, 1832-1834 r. [strona z inwokacj], Ossolineum Wrocaw

45

Istotne miejsce w podtrzymywaniu zwizkw z dawnymi ziemiami odgryway take przedmio-ty kultu religijnego. Do Wrocawia i innych miej-scowoci na terenach przyczonych do Polski trafiy obrazy sakralne ze Lwowa i z Kresw Wschodnich, o znacznej wartoci artystycznej i historycznej, m.in. 140 cennych obrazw ma-ryjnych z archidiecezji lwowskiej oraz diecezji przemyskiej i uckiej, wizerunki witych i rze-by sakralne.

Wspczesne zdjcie gmach Ossolineum Madonny Kresowe: Matka Boska Podkamieniecka obecnie koci w. Wojciecha we Wrocawiu,

46

y c i e c o d z i e n n e

484047

Dziedziniec Wystawy Ziem Odzyskanych z trzema ukami i Iglic, 21 VII 1948 r.

Poniemieckie tereny przejte przez Polsk w 1945 r. odgryway wan rol w polityce wadz komunistycznych. Rzd narzucony przez Stalina wykorzystywa problem terenw wczonych do pastwa polskiego dla doranych i dugofalowych celw politycznych, zwaszcza przekonania spoeczestwa polskiego do nowej wadzy narzuconej przez Kreml i do sojuszu z ZSRR, jako jedynej siy, ktra bya zdolna do przejcia i utrzymania tych ziem.

WADZE KOMUNISTYCZNE WOBEC ZIEM ZACHODNICH

Ju od 1945 r. prowadzono ogromn propagand zwizan z tymi terenami, zwanymi wwczas Ziemiami Odzyskanymi. Momentem kulmi-nacyjnym bya monumentalna Wystawa Ziem Odzyskanych, zorganizowana we Wrocawiu la-tem 1948 r., stanowica zamknicie pierwszego etapu dziaa prowadzonych przez komunistw.

Kongres Intelektualistw, Pablo Picasso, przed gmachem Politechniki Wrocawskiej, 25-28 VIII 1948 r.

Sprawa Ziem Odzyskanych bya take wykorzy-stywana do walki z opozycj polityczn, przede wszystkim z Polskim Stronnictwem Ludowym (PSL). Bya to legalna partia opozycyjna, powsta-a w 1945 r. z inicjatywy byego premiera Rzdu Polskiego na Emigracji, Stanisawa Mikoajczyka, ktry powrci do kraju. Komunici starali si po-kaza, e stronnictwo to, popierane przez mocar-stwa zachodnie, jest przeciwko granicy na Odrze i Nysie uyckiej. W czerwcu 1946 r. w referendum

ludowym zorganizowanym przez wadze, zna-nym take jako 3 x tak, jedno z pyta dotyczy-o utrwalenia granicy na Odrze i Nysie uyckiej. Od jesieni 1946 r., po zmianie podejcia Stanw Zjednoczonych do ustale poczdamskich w spra-wie polskiej granicy zachodniej, komunici zaata-kowali PSL, oskarajc to stronnictwo o zdrad polskiej racji stanu, co nie byo prawd.

Ref

eren

dum

Lud

owe

w 1

946

r. m

iao

pok

aza

, e

spo

ecze

stw

o w

pe

ni a

kcep

tuje

zm

iany

, kt

re z

asz

y w

Pol

sce

po 1

944

r., d

late

go k

omun

ici

agi

tow

ali d

o g

osow

ania

3 x

TA

K,

Muz

eum

Nie

podl

ego

ci

48

5042Opr spoeczny wobec wadz komunistycznych

Tereny przejte po II wojnie wiatowej stanowiy schronienie dla osb zwizanych z Armi Krajow, a potem Zrzeszeniem Wolno i Niezawiso oraz innymi organizacjami niepodlegociowy-mi. Na Dolnym lsku w latach 1945-1948 dziaa-o duo grup konspiracyjnych, tworzonych przez przybywajcych z terenw wschodnich AK-owcw. Do najwikszych naleay m.in. Okrgi AK-WiN: Lwowski, Tarnopolski i Wileski. Grupy te znala-zy poparcie wrd czci ludnoci, zwaszcza przybyej z byych Kresw Wschodnich, ktra nie chciaa si pogodzi z opuszczeniem swojej ma-ej ojczyzny i otwarcie manifestowaa niech do wadz komunistycznych. W 1946 r. w rocznic Konstytucji 3 Maja we Wrocawiu i Kodzku doszo do manifestacji, a nastpnie strajku studentw i modziey szk rednich. W czasie referendum ludowego przybyli zza Buga masowo gosowali 3 x nie, dajc wyraz swojej niechci do komu-nistw, za na kartach wyborczych pojawiay si napisy Lww, Oddajcie Wilno, Sprzedalicie Stryj.

49

Mjr Ludwik Marszaek Zbroja, podczas wojny komendant Obwodu AK Dbica, po wojnie czonek komendy WiN na Dolnym lsku, zbiory prywatne Tomasza Balbusa

Stanisaw Mikoajczyk w Poznaniu, 5 VII 1945 r., Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego

Ziemie przejte przez pastwo polskie w 1945 r., pomimo zniszcze, byy powszechnie postrzegane jako tereny gospodarczo zasobne, majce stanowi rekompensat za tereny utracone na wschodzie i straty okupacyjne w Polsce centralnej. Wadze komunistyczne nie zamierzay zatem inwestowa w rozwj terenw poniemieckich, ale szybko wykorzysta ich potencja do likwidacji rnic midzy poszczeglnymi regionami Polski.

ODBUDOWA I ROZBIRKA

W momencie przejcia wikszoci zakadw z rk radzieckich latem 1945 r. ograniczano si zatem do uruchamiania najmniej zniszczonych fa-bryk i zabezpieczenia istniejcej infrastruktury miast i miasteczek. W latach 1947-1949, w okre-sie tzw. Planu 3-letniego wadze komunistycz-ne przeznaczay rodki na odbudow przede wszystkim przemysu cikiego we Wrocawiu (np. fabryki Pafawag, Archimedes), lekcewac niezniszczone obiekty przemysowe znajdujce si w mniejszych miastach, co doprowadzio do ich dewastacji, a jednoczenie hamowao rozwj orodkw prowincjonalnych.

Niewiele rodkw powicano take na odbu-dow substancji mieszkaniowej. Nie zostaa ona zniszczona w jednakowym stopniu, niekt-re mniejsze miasta i wsie, zwaszcza lece poza terenem gwnych walk, wyszy z wojny prawie nietknite. Do 1948 r. remonty obejmoway jedynie obiekty uszkodzone do 40%, co powodo-wao dalsz dewastacj budynkw, ktre byy zniszczone w wikszym stopniu.

Studenci Uniwersytetu Wrocawskiego odzyskuj ceg, Ossolineum Wrocaw

50

5242

Decyzja wadz centralnych o integracji Ziem Odzyskanych z Macierz, ogoszona w 1948 r., sprawia, e nie przeznaczano rodkw finanso-wych na ich rozwj. Inwestowano tylko w wielkie, sztandarowe projekty Planu 6-letniego, wzoro-wanego na sowieckich piciolatkach. W Jeleniej Grze i Wizowie zbudowano ogromne kombina-ty chemiczne, ktre szybko okazay si trucicie-lami okolicznej natury i Karkonoszy. W zwiz-ku ze zwikszeniem eksportu wgla ze lska, rozbudowano take port szczeciski. Przymusowe tworzenie kolektywnych gospodarstw w pierw-szej poowie lat 50. spowodowao regres w rol-nictwie tych terenw oraz zniszczenie sadw, ogrodw i winnic. Stagnacja gospodarcza w mia-stach i na wsiach oraz pogorszenie si warunkw ycia spowodoway odpyw czci ludnoci.

Pocztek lat 50. pogbi zniszczenia wielu miejsc na terenach przyczonych po II wojnie wiatowej do Polski. Na skutek decyzji wadz centralnych w Warszawie, rozpoczto tzw. odzysk cegy, czyli rozbirk kamienic, zabytkowych budyn-kw, paacw i zamkw, z ktrych budulec prze-kazywano na odbudow Warszawy. Przyczynio si to do zagady wielu cennych budowli, ktre przetrway II wojn wiatow i pogbienia zniszcze.

51

Gmach Wojewdzkiej Rady Narodowej w Szczecinie, ADM Warszawa

Delegacja czechosowacka w Szczecinie, w tle panorama miasta, VI 1948, fot. Adam Czelny, Oddzia Historyczny Muzeum Miejskiego Wrocawia

Niesiemy pomoc wyrastajcej z gruzw Warszawie, Ossolineum Wrocaw

Zakad produkcji prefabrykatw, transport cegy, Wrocaw, fot. Adam Czelny, Oddzia Historyczny Muzeum Miejskiego Wrocawia

Od 1949 r. wadze komunistyczne dyy do cakowitego podporzdkowania i kontroli polskiego spoeczestwa. Obok eliminacji jakiejkolwiek opozycji politycznej, walczono take z wpywami Kocioa katolickiego. Do osignicia tych celw uywano wszystkich rodkw, w tym wszechobecnego aparatu terroru, w postaci osawionych Urzdw Bezpieczestwa.

STALINOWSKI TERROR

Wadze komunistyczne poprzez indoktrynacj staray si take wpoi przekonanie o susznoci nowego systemu i nieodwracalnoci wadzy ko-munistycznej, a take zmusi do lepego posu-szestwa i mobilizowa do wykonywania zada i wytycznych. Codziennoci staa si bezustan-na walka propagandowa z prawdziwymi czy urojonymi wrogami oraz wiecka obrzdowo, kalendarz oficjalnych wit pastwowych, z ktrych najwaniejsz rol odgryway 1 maja i 22 lipca.

Kontrol nad spoeczestwem zapewniay wadzom aparat bezpieczestwa i zaleny od nie-go system sdownictwa. Urzdy Bezpieczestwa sprawdzay obywateli take przy pomocy agen-tw i informatorw. Tylko na Dolnym lsku ich siatka liczya od 4 do 7 tys. osb. Wadza aparatu bezpieczestwa bya ogromna. Funkcjonariusze UB stali si panami ycia i mierci, czsto niewin-nych ofiar aresztowa, stosujc brutalne meto-dy i tortury, majce doprowadzi do psychicznego i fizycznego zamania oskaronego oraz przyzna-nia si do winy.

Terror i represje miay zasia strach i zwtpie-nie w spoeczestwie. Nawet jednak i w tym trudnym okresie istniay grupy niepodlegocio-we, tworzone przez byych dziaaczy podziemia i modzie. W latach 1950-1955 na Dolnym lsku byo co najmniej 100 nielegalnych organizacji. Jedn z najwikszych bya Rzeczypospolita Polska Walczca, korzystajca z pomocy chop-stwa, dziaajca w latach 1949-1951. Wikszo niewielkich grup zostaa jednak rozbita przez UB, a ich uczestnikw czekay surowe kary wizienia, a nawet wyroki mierci.

Gru

pa u

czes

tnik

w p

ocho

du n

a pl

. Gru

nwal

dzki

m, 1

V 1

950,

Odd

zia

H

isto

rycz

ny M

uzeu

m M

iejs

kieg

o W

roc

awia

Ulotki, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego

52

5453

Nadanie Uniwersytetowi Wrocawskiemu im. Bolesawa Bieruta, 1952 r., Ossolineum Wrocaw

Delegacja czechosowacka w Szczecinie w tle panorama miasta VI 1948, fot. Adam Czelny, Oddzia Historyczny Muzeum Miejskiego Wrocawia

Walka z Kocioem katolickim na ziemiach zachodnich

Od pocztku lat 50. wadze rozpoczy take antykocieln ofensyw, dajc m.in. ustano- wienia staej administracji kocielnej na zie- miach zachodnich i pnocnych, czyli mianowa-nia biskupw ordynariuszy. Poniewa Watykan nie chcia si na to zgodzi, komunici w 1951 r. usunli wszystkich administratorw apostol-skich z diecezji na tych terenach, zmuszajc

kapituy do wyboru wskazanych kandydatw, ulegych pastwu, na wikariuszy kapitulnych. A do padziernika 1956 r. wadze podejmoway dalsze wrogie kroki przeciwko Kocioowi, m.in. aresztujc kilkunastu ksiy, oskaranych o dziaalno antypastwow i likwidujc w 1954 r. cz eskich klasztorw na Dolnym lsku.

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 VII 1952 r., tzw. stalinowska, z odrcznymi poprawkami Jzefa Stalina, Archiwum Akt Nowych

Ks. Karol Milik, administrator apostolski we Wrocawiu podczas Mszy z okazji Dnia Zwycistwa, 9 V 1946, Ossolineum Wrocaw

Gru

pa u

czes

tnik

w p

ocho

du n

a pl

. Gru

nwal

dzki

m, 1

V 1

950,

Odd

zia

H

isto

rycz

ny M

uzeu

m M

iejs

kieg

o W

roc

awia

56

Po mierci Stalina represje wadz komunistycznych pocztkowo osaby, jednak nadzieje na wiksz odwil okazay si ponne.

W Polsce jest to wic okres rosncego buntu spoeczestwa przeciw wadzom, ktre nierzadko brutalnie reagoway na te wystpienia. Due wsparcie opierajcemu si spoeczestwu dawa Koci. Lata te zapisay si jednak w historii Ziem Zachodnich rwnie jako owocny czas odbudowy ze zniszcze wojennych oraz rozwoju gospodarczego, kulturalnego i naukowego, a organizowane na tych terenach imprezy, takie jak Wratislavia Cantans czy Festiwal Chopinowski, zyskay wiatow renom.

W A G O N 3

Odbudowa

44

POWOLNA ODBUDOWA.

ZIEMIE ZACHODNIE W LATACH 1956-1976

Zmiany polityczne w padzierniku 1956 r. miay wpyw take na sytuacj ziem zachodnich. Dojcie Wadysawa Gomuki do wadzy ozna-czao bardziej aktywn polityk pastwa ko-munistycznego wobec terenw wczonych do Polski w 1945 r. Przyjty nowy plan gospodar-czy czciowo uwzgldnia rekompensat zanie-dba z poprzedniej dekady. Obok instytucji rzdu (Komisja dla Rozwoju Ziem Zachodnich) i sejmu

(Nadzwyczajna Komisja Ziem Zachodnich) po-wstaa take organizacja spoeczno-polityczna Towarzystwo Rozwoju Ziem Zachodnich, dzia-ajca na rzecz zainteresowa spoeczestwa polskiego tymi terenami. Ich odbudowa miaa stanowi odpowied na oskarenia formuowane przez niemieck opini publiczn o zaniedbaniu przez Polakw tego obszaru.

Manifestacja przed zamkiem w Poznaniu w 1956 r., ADM Wrocaw

Budowa KDM, lata 50-te, fot. Adam Czelny, Oddzia Historyczny Muzeum Historycznego we Wrocawiu

56

5846

Pocztki rozwoju gospodarczego

Druga poowa lat 50. i lata 60. przyniosy szereg inwestycji na tych terenach, chocia nadal naka-dy na rozwj ziem zachodnich i pnocnych byy mniejsze ni w centralnej Polsce. Nadal uprzy-wilejowane byy gazie przemysu cikiego, zwizane z hutnictwem i energetyk oraz wy-dobyciem surowcw, przede wszystkim wgla i miedzi, przemys elektromaszynowy, chemiczny oraz stoczniowy.

Do najwikszych inwestycji lat 60. na Dolnym lsku naleay niewtpliwie budowa kombinatu paliwowo-energetycznego w Turoszowie i leg-nicko-gogowskiego zagbia miedziowego oraz budowa huty miedzi w Gogowie. Uruchomiono kilkaset mniejszych i kilka wikszych poniemie-ckich zakadw przemysowych.

W wielu miejscowociach przystpiono wresz-cie do likwidowania szkd wojennych, a take strat wywoanych odzyskiem cegy w latach 50. Okazj do rozpoczcia tych porzdkw byy uroczystoci XV rocznicy przejcia tych terenw przez Polsk w 1960 r. Pitnacie lat po wojnie doprowadzono do cakowitego odgruzowania wie-lu miejscowoci, tworzc na miejscu usunitej zabudowy tereny zielone. Prace porzdkowe dotyczyy jednak przede wszystkim miast i mia-steczek, w mniejszym stopniu interesowano si losem obszarw wiejskich.

57

Osiedle PKWN we Wrocawiu, 1961 r., fot. Adam Czelny, Oddzia Historyczny Muzeum Miejskiego Wrocawia

Otwarcie szybw gwnych kopalni w Polkowicach (19 VII 1968 r.), Ossolineum Wrocaw

Bolesawiec po odbudowie, 1982 r., Ossolineum Wrocaw

Poemat dla dorosych Adama Wayka, opublikowany w Nowej Kulturze, by prb rozrachunku z okresem stalinowskim. Dawa nadziej na odwil i zagodzenie reimu komunistycznego, Ossolineum Wrocaw

Od 1956 r. polscy komunici starali si przekona pastwa zachodnie, przede wszystkim Stany Zjednoczone i Wielk Brytani, do uznania granicy na Odrze i Nysie uyckiej. Oba mocarstwa zachodnie wstrzymyway si przed tym krokiem, odwoujc si do ukadu poczdamskiego. Uwaay, e najpierw powinny to uczyni wadze Republiki Federalnej Niemiec. Te jednak nie chciay uzna zmian granicznych dokonanych w 1945 r., poniewa do koca lat 60. wszystkie waniejsze ugrupowania polityczne w RFN byy przeciwne takiemu rozwizaniu. Take wikszo niemieckiej opinii publicznej bya przekonana, e tereny na wschodzie s tylko czasowo pod polsk administracj.

POLITYKA I PROPAGANDA

Wadze komunistyczne wykorzystyway takie nastawienie do przekonania spoeczestwa na ziemiach zachodnich i pnocnych do polityki prowadzonej od koca wojny. Pokazanie zagroe-nia ze strony niemieckiej, przede wszystkim da tzw. wypdzonych, tworzcych wasne ziomko-stwa w RFN, miao umocni w Polakach prze-konanie, e tylko komunici i ich sojusz z ZSRR s gwarancj przynalenoci ziem zachodnich i pnocnych do Polski i obecnoci tutaj Polakw.

Ukad polsko-niemiecki 1970 r.

Dopiero zwrot w polityce niemieckiej, dokona-ny przez rzd socjaldemokratyczny Willyego Brandta, doprowadzi do zmiany sytuacji. 7 grudnia 1970 r. podpisano ukad midzy Polsk a RFN, w ktrym stwierdzano, e linia wytyczona na konferencji poczdamskiej stanowi zachod-ni granic pastwa polskiego. Niestety, trzy lata pniej, niemiecki Trybuna Konstytucyjny uzna, e podpisane porozumienie nie jest zobo-wizujce dla przyszych zjednoczonych Niemiec. Sprawa polskiej granicy zachodniej pod wzgl-dem prawnym pozostawaa w zawieszeniu a do 1990 r.

Podczas wizyty Kanclerz Niemiec Willy Brandt zoy hod ydom pomordowanym w getcie warszawskim, 1970 r. ADM Warszawa

Podpisanie ukadu o normalizacji stosunkw midzy PRL i RFN, 1 XII 1970, ADM Warszawa

58

604859

Manifestacja 1-majowa w 1968 r. Studenci Politechniki Wrocawskiej przypominali wadzy zajcia z marca 1968 r. i dali rozliczenia, zbiory prywatne Henryka Juniewicza

Protesty robotnikw w Szczecinie w XII 1970 r. Archiwum Redakcji pisma Jedno, Zarzd Regionu Pomorza Zachodniego NSZZ Solidarno

Marzec 68 i Grudzie 70

Wadze komunistyczne szybko zaczy wycofy-wa si z przejciowych politycznych ustpstw po 1956 r. Do koca lat 60. wzmocniono kontro-l nad wszelkimi przejawami ycia spoecznego i kulturalnego. Rozczarowanie polityk Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej doprowadzio do pierwszego masowego protestu studenckiego we wszystkich wikszych orodkach akademi-ckich w Polsce, w marcu 1968 r. We Wrocawiu w piciu uczelniach doszo do trzydniowego straj-ku studenckiego (12-14 marca).

dania dotyczyy umocnienia autonomii uczel-ni, demokratyzacji ycia w kraju, ogranicze-nia cenzury. W Legnicy doszo 15 marca 1968 r. do demonstracji, zakoczonej walkami z mili-cj, w ktrych uczestniczyli nie tylko studen-ci, ale take cz mieszkacw. Kocowym akcentem protestw studenckich bya manifesta-cja modziey z Politechniki Wrocawskiej, w cza-sie pochodu 1-majowego. Ponad 50 studentw relegowano z uczelni w odwecie za ten przejaw nieposuszestwa.

Dwa lata pniej, gdy na Wybrzeu wybuchy krwa-wo stumione protesty stoczniowcw z Gdaska i Szczecina, pracownicy kilku wrocawskich za-kadw zorganizowali strajki, solidaryzujc si z walczcymi robotnikami i dajc ukarania winnych za rozlew krwi w miastach na Pomorzu.

ROZWJ KULTURALNY I NAUKOWY

Jerzy Grotowski 1973 r., uroczystoci zwizane z 25. rocznic Kongresu Intelektualistw, Ossolineum Wrocaw

Podczas krcenia Stawki wikszej ni ycie, Ossolineum Wrocaw

Tadeusz Strugaa w czasie koncertu na Festiwalu Chopinowskim, VIII 1970, Ossolineum Wrocaw

Rok 1956 oznacza rwnie odwil w dziedzinie kultury na ziemiach zachodnich i pnocnych. Szczeglne miejsce w yciu artystycznym zajmowa Wrocaw, stajc si w latach 60. jednym z najsilniejszych orodkw w kraju.

Rozgos stolicy Dolnego lska naday przede wszystkim awangardowe: Teatr Pantomimy Henryka Tomaszewskiego i Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego. Ich dokonania artystycz-ne byy wysoko cenione za granic. Znacznie oy-wio si take ycie muzyczne. Midzynarodowe znaczenie zyska szybko Festiwal Muzyczny Wratislavia Cantans Renom cieszyy si tak-e Festiwal Chopinowski w Dusznikach-Zdroju i Festiwal Moniuszkowski w Kudowie-Zdroju. Lata 60. przyniosy take rozwj muzyki rozrywko-wej. We Wrocawiu organizowano take od 1964 r. ceniony festiwal Jazz nad Odr.

Oglnopolsk popularno szybko zyskaa radio-wa audycja rozrywkowa Studio 202, stworzona m.in. przez Andrzeja Waligrskiego.

Na rozwj kulturalny Dolnego lska wpywaa dziaalno Wytwrni Filmw Fabularnych.

Akcj wielu filmw umieszczano we wrocaw-skich plenerach. Od lat 60. we Wrocawiu orga-nizowano cieszcy si dobr mark oglnopolski Festiwal Polskich Sztuk Wspczesnych.

60

625061

Jazz nad Odr 1970 r. big band Stodoa, Ossolineum Wrocaw

Zajcia na wydziale fizyki, lata 50-te, Archiwum Uniwersytetu Wrocawskiego

Stacja klimatologiczna im. Stanisawa Baranowskiego na Spitsbergenie, Archiwum Uniwersytetu Wrocawskiego

Zbigniew Cybulski i Aleksander Ford na planie, Ossolineum Wrocaw

Wrocaw pozostawa najsilniejszym orodkiem naukowym na ziemiach zachodnich i pnoc-nych. Osiem uczelni wyszych, w tym Uniwersytet oraz Politechnika, wspomaganych przez 19 pla-cwek Polskiej Akademii Nauk, stanowio pr-ne centrum szkolnictwa wyszego, zajmujc trzecie miejsce po Warszawie i Krakowie. W po-owie lat 60. rozpoczto wreszcie rozbudow obiektw w niektrych uczelniach wrocawskich, co poprawio trudn dotd sytuacj lokalow szk wyszych.

Przeom lat 50. i 60. dla wielu mieszkacw ozna-cza pocztek fascynacji tymi terenami. Du rol w krzewieniu wiedzy o tym obszarze odgrywa-o TRZZ, organizujce coroczne Tygodnie Ziem Zachodnich. Po 1956 r. nastpi take rozwj regionalnych towarzystw spoecznych i kul-turalnych (m.in. Towarzystwo Mionikw Wrocawia, Towarzystwo Przyjaci Szczecina, Lubuskie Towarzystwo Kulturalne), sucych ksztatowaniu tosamoci mieszkacw i two-rzeniu wizi lokalnych, chocia nadal bya to pa-mi wybircza, nastawiona tylko na odkrywanie wizerunku polskoci tych ziem, z pomijaniem nie-mieckiej przeszoci.

Po przejciowej odwily i zgodzie na przywr-cenie biskupw ustanowionych przez Watykan w Polsce zachodniej i pnocnej w 1956 r., wadze komunistyczne szybko powrciy do tradycyjnej polityki wobec Kocioa katolickiego. W 1962 r. usunito nauczanie religii ze wszystkich placwek owiatowych. Protesty rodzicw, do ktrych do-szo w niektrych szkoach na ziemiach zachod-nich i pnocnych, nie na wiele si zday i odtd re-ligia obecna bya tylko w salach katechetycznych.

Szczegln reakcj wadz wywoao synne or-dzie biskupw polskich do niemieckich, wysane z aw soboru powszechnego w Rzymie 18 listopa-da 1965 r.

Przypominajc o gorzkich owocach wojny dla Niemcw w postaci milionw wysiedlonych, polscy biskupi zwracali uwag, e tereny na wschd od Odry i Nysy uyckiej s dla Polakw kwesti egzystencji. List, przygotowany pod kie-rownictwem kard. Bolesawa Kominka, koczyo wezwanie do dialogu i synne stwierdzenie prze-baczamy i prosimy o przebaczenie. Przesanie to, podjte bez zgody i wiedzy wadz komunistycz-nych, wywoao kolejn fal propagandy antyko-cielnej i konflikt midzy Kocioem katolickim w Polsce a wadzami, ktre na organizowanych maswkach i wiecach potpiay biskupw.

Ordzie miao jednak przeomowe znaczenie dla postrzegania dotychczasowych stosunkw pol-sko-niemieckich i stanowio wyom w jednolitej propagandzie antyniemieckiej prowadzonej przez komunistw.

Kardyna Bolesaw Kominek od grudnia 1956 r. a do mierci w 1974 r. by arcybiskupem wroc-awskim. Jedna z najwikszych indywidualno-ci Kocioa katolickiego obok prymasa Stefana Wyszyskiego i kardynaa Karola Wojtyy w latach 60. Faktyczny twrca listu biskupw polskich do biskupw niemieckich. W czasie II wojny wiatowej organizowa akcj charytatywn na rzecz winiw w obozach koncentracyjnych i jenieckich.

PRZEBACZAMY I PROSIMY O PRZEBACZENIE. ORDZIE BISKUPW POLSKICH DO ICH NIEMIECKICH BRACI W CHRYSTUSOWYM URZDZIE PASTERSKIM

Pogrzeb kardynaa Bolesawa Kominka we Wrocawiu 14 III 1974 r., Ossolineum Wrocaw Kardyna Bolesaw Kominek

62

6450

Obchody Millenium

Komunici, w ramach walki z Kocioem katolic-kim, prbowali zakci przygotowania do obcho-dw Millenium, czyli tysicznej rocznicy przy- jcia chrztu przez Polsk, ktra przypada-a w 1966 r. Pomimo wysikw wadz i lokalnych administracji, aby spoeczestwo dolnolskie nie uczestniczyo w uroczystociach kocielnych, kilka tysicy wiernych brao udzia w mszach, z udziaem Prymasa Stefana Wyszyskiego, we Wrocawiu i Trzebnicy (15-16 X 1966 r.).

Ustanowienie polskich diecezji

W czerwcu 1972 r. papie Pawe VI zdecydowa si na historyczny krok. Uznajc trwao zmian granicznych dokonanych w wyniku II wojny wia-towej, ustanowi na ziemiach zachodnich i p-nocnych stae polskie diecezje, w tym metro-poli wrocawsk. Nowym jej biskupem zosta w 1974 r. Henryk Gulbinowicz.

63Pla

kat p

rzec

iwko

or

dziu

bis

kup

w, M

uzeu

m N

iepo

dleg

oc

i

Ingres Bolesawa Kominka jako metropolity do Katedry Wrocaw-skiej, ADM Warszawa/CAF, fot. Hawaej

PO GRUDNIU 70

Po krwawych wydarzeniach grudniowych w miastach Wybrzea, nowa ekipa komunistycz-na, pod wodz Edwarda Gierka, podja dziaa-nia zmierzajce do uspokojenia spoeczestwa poprzez popraw sytuacji materialnej ludno-ci. Nie byo to atwe zadanie, poniewa w caym kraju i na Dolnym lsku nadal dochodzio do strajkw. W lutym 1971 r. zaprotestowali pra-cownicy Zakadw Naprawy Taboru Kolejowego w Olenicy, a na caym Dolnym lsku doszo do 20 antyrzdowych wystpie robotniczych, doma-gajcych si poprawy warunkw ekonomicznych.

Wadzom komunistycznym w latach 1971-1975, w oparciu o poyczki kredytowe z Zachodu, udao si jednak przejciowo poprawi sytu-acj materialn w Polsce. Wzrosy zarobki, a w sklepach pojawiy si niedostpne dotd to-wary. Poprawia si ochrona zdrowia, zwasz-cza na wsi, gdzie wprowadzono bezpatn opiek zdrowotn. Rozpoczto wznoszenie charaktery-stycznych, ogromnych osiedli mieszkaniowych, majcych zaspokoi potrzeby mieszkaniowe, zmodernizowano cz drg i infrastruktury w miastach. Rozbudowano i znacznie unowo-czeniono legnicko-gogowski okrg miedziowy, szereg zakadw we Wrocawiu i innych miastach Dolnego lska. Pozytywne zmiany nastpiy take w rolnictwie, gdy wadze zmieniy polityk wobec chopw, znoszc dostawy obowizkowe i wspierajc produkcj roln.

P roku po wydarzeniach Grudnia 1970, podczas manifestacji 1-majowej robotnicy Szczecina przypominali wadzy o odpowiedzialnoci za mier robotnikw. Archiwum redakcji pisma Jedno, Zarzd Regionu Pomorza Zachodniego NSZZ Solidarno

Placwki handlowe we Wrocawiu, 1970 r., Ossolineum Wrocaw

64

6665Protest w Radomiu,1976 r., ADM Warszawa

Czerwiec 76

Te pozytywne zmiany szybko jednak zostay zahamowane. Brak zasadniczych reform, cen-tralne planowanie i podporzdkowanie wadzom wszystkich decyzji ekonomicznych, spowodowa-y narastajcy kryzys gospodarczy. W czerwcu 1976 r. doszo take do protestw spoecznych w zwizku z ogoszeniem podwyki cen na towa-ry misne i cukier. Najwiksze z nich miay miej-sce w Radomiu i Ursusie, ale strajki odnotowano take na Dolnym lsku. Gwnym orodkiem protestu byy wiebodzice, gdzie stany cztery przedsibiorstwa. Do zatrzymania produkcji do-szo take w fabrykach w widnicy, Guszycach oraz w zakadach odzieowych w Legnicy. W czte-rech duych przedsibiorstwach wrocawskich strajkowaa cz zaogi. Protesty zmusiy wadze do wycofania si z zapowiadanej podwyki.

68

W caym kraju roso niezadowolenie z panujcego systemu komunistycznego. Nasilay si dziaania opozycyjne, ktre szczeglnie silny wyraz przybieray na terenach Ziem Zachodnich.

W A G O N 4

Ziemie niepokorne

50

Pocztki opozycji demokratycznej

Pogarszajca si sytuacja gospodarcza w Polsce w drugiej poowie lat 70., pomimo oficjalnej pro-pagandy sukcesu, spowodowaa wzrost nastro-jw opozycyjnych wrd spoeczestwa.

Sytuacja w kraju zaostrzya si zwaszcza po protestach robotniczych w Radomiu i Ursusie w 1976 r., brutalnie spacyfikowanych przez wadze. W odpowiedzi powsta Komitet Obrony Robotnikw KOR, majcy pomc represjonowa-nym osobom.

Nasilenie postaw opozycyjnych na ziemiach zachodnich i pnocnych, zwaszcza wrd mo-dziey, miao miejsce po zabjstwie krakowskiego studenta, Stanisawa Pyjasa, wsppracownika KOR-u.

W grudniu 1977 r. powstaa pierwsza organizacja opozycyjna na Dolnym lsku Studencki Komitet Solidarnoci we Wrocawiu. Na przeo-mie 1977 i 1978 r. powstaa take grupa Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela (ROPCiO). W marcu 1978 r. SB rozbio zebranie jego uczest-nikw. W maju 1979 r. we Wrocawiu rozpocz dziaalno Komitet Samoobrony Spoecznej Ziemi Dolnolskiej, zwizany z KSS KOR.

ZIEMIE NIEPOKORNE (1976-1989)

Jacek Kuro jeden z zaoycieli KOR-u, Ossolineum Wrocaw

Kolejki po miso, 1977 r., Ossolineum Wrocaw

68

Zasadnicz zmian sytuacji politycznej w Polsce i powstanie Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego Solidarno przynis protest stoczniowcw Wybrzea w sierpniu 1980 r. Take na Dolnym lsku od 26 sierpnia doszo do strajkw solidarnociowych we Wrocawiu. Centrum protestu staa si zajezdnia Miejskiego Przedsibiorstwa Komunikacyjnego przy ul. Grabiszyskiej, gdzie powsta Midzyzakadowy Komitet Strajkowy, na czele ktrego stan Jerzy Pirkowski. Strajk szybko rozla si na cay re-gion, obejmujc kopalnie w Wabrzychu i kilkana-cie zakadw w wojewdztwie legnickim.

Midzyzakadowe komitety strajkowe, w wyniku porozumie sierpniowych, podpisanych w Gda-sku i Szczecinie, przeksztacone zostay w komi-tety i komisje zaoycielskie NSZZ Solidarno. Rozpocz si rok polskiego karnawau.

30 VIII 1981 r., uroczystoci z okazji rocznicy Sierpnia w Zajezdni Tramwajowej przy ul. Grabiszyskiej, Ossolineum Wrocaw

705069

30 VIII 1980 r., podpisanie porozumie w Szczecinie. Kazimierz Barcikowski przekroczy udzielone mu przez Biuro Polityczne penomocnictwa i podpisa porozumienie z przedstawicielem MKS w Szczecinie Marianem Jurczykiem, fot. Jerzy Undro, ADM Warszawa/CAF

Podpisanie porozumie sierpniowych pozwolio na tworzenie innych, obok NSZZ Solidarno, organizacji niezalenych od wadz komuni-stycznych. W padzierniku 1980 r. na wszyst-kich uczelniach wyszych rozpoczto tworzenie Niezalenego Zrzeszenia Studentw (NZS), za wrd modziey szk rednich we Wrocawiu powsta UKOS Uczniowski Komitet Odnowy Spoecznej.

Sia Solidarnoci manifestowaa si w straj-kach, ktre obejmoway najwiksze zakady regio-nu. Pocztkowo miay one charakter zwizkowy, ale na pocztku 1981 r. doszo do szeregu prote-stw, w ktrych dano np. uwolnienia z aresz-tu winiw politycznych. Pod koniec czerwca po-wsta Region Dolny lsk NSZZ Solidarno, na czele ktrego stan kierowca z wrocawskie-go MPK Wadysaw Frasyniuk, a jego zastpc zosta Piotr Bednarz.

Du rol w pozyskiwaniu spoeczestwa do dziaa zwizku odgryway przede wszystkim druki rozpowszechniane masowo wrd Dolno- lzakw. Symbolem skutecznoci dziaa Regionu stao si pismo Solidarno Dolnolska, a potem penica rol serwisu informacyjnego gazeta Z dnia na dzie. Du rol w ksztato-waniu wiadomoci czonkw zwizkw odgry-waa wszechnica, na ktrej pracownicy wyszych uczelni przedstawiali zafaszowane lub nieobec-ne w oficjalnym obiegu zagadnienia spoeczne, polityczne czy historyczne.

W listopadzie rozpocz si strajk studentw wrocawskich uczelni, ktry trwa a do 13 XII 1981 r.

POLSKI KARNAWA

Ulotka NZS-u, Ossolineum Wrocaw

17 XII 1981 r., dziedziniec fabryczny Archimedesa we Wrocawiu, Ossolineum Wrocaw

70

725071

Ks. bp Henryk Gulbinowicz podczas uroczystoci powicenia siedziby zarzdu Regionu Dolny lsk NSZZ Solidarno, 19 XI 1981 r., Ossolineum Wrocaw

Grudniowa noc

13 grudnia 1981 r. wadze komunistyczne z gen. Wojciechem Jaruzelskim zdecydoway si na wal-k z autentycznym ruchem spoecznym, wprowa-dzajc w Polsce stan wojenny. Na Dolnym lsku tylko w pierwszych dniach internowano ok. 700 osb.

Do grudnia 1982 r. w aresztach znalazo si pra-wie 2 tys. dziaaczy Solidarnoci. W cigu kil-ku dni siowo stumiono spontaniczne protesty w zakadach pracy we Wrocawiu, Jeleniej Grze, Legnicko-Gogowskim Okrgu Miedziowym, wreszcie w kopalniach w Wabrzychu oraz innych orodkach na ziemiach zachodnich i pnocnych.

Dziki unikniciu aresztowania przez wadze Regionu Dolnolskiego Wadysawa Frasyniuka, Piotra Bednarza i Jzefa Piniora, ju 13 grudnia proklamowano powstanie Regionalnego Komi-tetu Strajkowego NSZZ Solidarno Regionu

Dolny lsk, ktry sta si najpotniejsz struktur podziemn w kraju. Jej istnienie nie byoby moliwe bez zaangaowania setek dzia-aczy solidarnociowych na szczeblach zaka-dowych, wsppracy pracownikw wyszych uczelni oraz funduszy, ktre udao si uratowa przed konfiskat przez wadze komu-nistyczne. Przechowywane przez arcybisku-pa Henryka Gulbinowicza umoliwiay nie tylko dziaanie zwizku na Dolnym lsku, ale rwnie wspieranie finansowe innych regionw. RKS roz-pocz take druk podziemnego organu Z dnia na dzie, wydawanego co dwa dni w kilkudziesicio-tysicznym nakadzie. Inn form podziemnego oporu p