Tajemnice Gdańskich Uliczek. Ścieżki ŚwięTych — Główne miasTo

Podwale Przedmiejskie

Podwale Przedmiejskie

ul. Chłodna

ul. Sempołowskiej

ul. Dolna

ul. Królikarnia

Podwale Przedmiejskie

ul. Łąkowa

ul. Ł

ąkow

a

ul. Łąkowa

ul.

Szo

py

ul. Szafarn

ia

ul. Św

. Barb

ary

ul. Jaskółcza

ul. Jamłu

żnicza

ul. Wróbla

ul. Radna

ul. Reduta Miś

ul. Reduta

Dzik

ul. Reduta Wyskok

ul. Reduta Wilk

ul. Śluza

ul. Kieturakisa

ul. Szczygła

ul. Zielona

ul. Fundacyjna

ul. Kamienna G

robla

ul. Kamienna G

robla

ul. Dobra

ul. Tr

akt ś

w. W

ojcie

cha

ul. Długa

ul. Bogusławskiego

ul. Szeroka

ul. P

ańsk

a

ul. Szeroka

ul. Szeroka

ul. Garncarska

ul. Elżbietańska

ul. K

owalska

ul. T

kack

a

ul. G

arba

ry

ul. św. Ducha

ul. Mariacka

ul. Podkramarskaul. Plebania

ul. Chlebnicka

ul. św. Ducha

Wał

y Ja

giel

loń

skie

TAR

GW

ĘGLO

WY

TARGDRZEWNY

GDAŃSKGŁÓWNY

DWORZEC PKS

PLACWAŁOWY

Ołowianka

Hucisko

ul. Ogarna

ul. Ogarna

ul. Toruńska

ul. Toruńska

ul. Jaglana

ul. Wspornikowa

ul. Owsiana

ul. Toruńska

ul. Świętej Trójcy

ul. Piwna

ul. K

alet

nicz

aul

. Ław

nicz

a

ul. P

oczt

owa

ul. K

lesz

a

ul. L

ekty

kars

kaul

. Koz

ia

Długi Targ

ul. Świętojańska

ul. Świętojańska

ul. Straganiarska

ul. Lawendowaul. Tobiasza

ul.

Law

end

ow

a

ul. Katarzynki ul. Katarzynki

ul. Zamkowa

ul. Grodzka

ul. Czopowa

ul. Wartka

ul. Dylinki

ul. Osiek

Plac ObrońcówPoczty Polskiej

ul. Profesorska

ul.

Ole

jarn

a

ul. Na Piaskach

ul. Stolarska

ul. Tartaczn

aul. Sieroca

ul. Sukiennicza

ul. Brow

arna

ul. Mniszki

ul. Rajska

ul. Rajska

ul. Rajska

ul. Korzenna

ul. Łagiewniki

ul. Łagiewniki

ul. Heweliusza

zaułek św. Bartłomieja

ul.

Po

dw

ale

Gro

dzk

ie

ul. Gnilna

ul.

3 M

aja

ul. Aksamitna

ul. Wałowa

ul. Wałowa

ul. Wałowa

ul. Krosna

ul. Karpia

ul. Stara Stocznia

ul. Rycerska

ul. Heweliusza

ul. Rybaki D

olne

ul. Rybaki G

órne

ul. G

robl

a I

ul.

Zło

tnik

ów ul

. Gro

bla

II

ul.

Gro

bla

IV

ul.

Gro

bla

III

ul.

Toka

rska

ul.

Min

ogi

ul.

Tan

det

a

ul. Podwale Staromiejskie

ul. Podwale Staromiejskie

Podwale Staromiejskie

ul. Stągiewnaul. Długie Ogrody

ul. Angielska Grobla

ul. elbląska

Mot

ław

a

Mot

ław

a

Motława

NOWA M

OTŁAWA

NO

WA

MO

TŁA

WA

ul. D

ługi

e P

obrz

eże

ul.

Dłu

gie

Po

brz

eże

Targ

Ryb

ny

ul. P

owro

źnic

za

ul. C

hmie

lna

ul. C

hmie

lna

ul. Chmielna

ul. Ż

abi K

ruk

ul. L

asta

dia

ul. R

zeźn

icka

ul.

Oko

po

wa

ul. Na stoku

ul. Na stoku

ul. Biskupia

ul. Z

aroś

lak

❶

❹

❺

❷

❸

❶

❸ ❺❷❶ ❹owocnych poszukiwań życzą:

patroni medialni:Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

z partnerami:

2

QUiz1. Kogo przedstawia rzeźba umieszczona obok okien drugiego piętra na kamienicy przy ulicy

Mariackiej1?a. Marięb. św.Józefac. rycerza

2. Na szczycie (najwyższym punkcie) kamienicy przy ulicy św. Ducha 111, w której urodziła sięJoannaSchopenhauer,znajdujesięrzeźba.Jakiezwierzęukazuje?

a. żółwiab. lwac. orła

3. Kościółśw.Janaotoczonyjestceglanymogrodzeniemzbramami.Najednejznichwidaćpostaćświętego.Którego?

a. św.JanaChrzcicielatrzymającegokrzyżb. św.JózefazmałymJezusemnarękachc. św.Jerzegozabijającegosmoka

4. Szpital św. Ducha stoi na obrzeżach Głównego Miasta, przylega do jego starych fortyfikacji.Jakietofortyfikacje?

a. wałyziemneb. ceglanemuryc. baszta,czylibudowlaprzypominającawieżę

5. ObokHaliTargowejstoistarabaszta.JesttonajwyższategorodzajubudowlawGdańsku–liczy36metrów.Jaksięnazywa?

a. Jacekb. Marekc. Darek

WtrakciepaździernikowegospaceruzseriiGdańskichMiniaturodwiedzimynajcenniejsząpodwzględemza-bytkówdzielnicęGdańska.GłówneMiasto,boonimmowa,jestcorokuodwiedzaneprzeztysiąceturystówiturystekzcałegoświata.Granicetegoobszaruwyznaczająruchliweulice–odpołudniaPodwalePrzedmiej-skie,odzachoduWałyJagiellońskieiulicaOkopowa,odpółnocyPodwaleStaromiejskie–orazrzekaMotławaodwschodu.Zauważcie,żewszystkienazwyulicnawiązujądowałówlubichkopania.Tonieprzypadek,po-nieważprzezwielewiekówGłówneMiastootoczonebyłoliniąmurówiwałów,którechroniłymieszkańcówimieszkankiprzednajazdamiwrogichwojsk.DopierowwiekuXIXinapoczątkuXXzaczętorozbieraćstarefortyfikacje,anaichmiejscuwytyczonoszerokieulice,któreznamyobecnie.Wokresie,gdymiastobyłookrą-żoneumocnieniami,jegosercembyłaMotława.Tuznajdowałsięport,dziękiktóremumieszkańcyimieszkankiGdańskasiębogacili.DomiastaspływałyzcałejPolskitowary,główniezboże,którezapośrednictwemgdań-skich kupców było sprzedawane i trafiało do państw w Europie Zachodniej. Mieszkańcy Głównego Miastakorzystalifinansowonatychtransakcjach,oczymświadcząwspaniałeikosztowneobiekty,którezbudowaliodXVdoXVIIwieku.Ajakożewtymokresiewierzono,żepomyślnośćzwiązanajestzprzychylnościąboską,zwdzięcznościwznoszonookazałeświątynie,którychwnętrzazdobiływykonanezcennychmateriałówołta-rze,chrzcielniceczyżyrandole.Todlategowwielustarycheuropejskichmiastach,takichjakGdańsk,możemyoglądaćlicznezabytkowekościoły.Odpatronówipatronekkościołówbrałynazwyulice.PodczasdzisiejszegoMiniaturowegospotkaniaruszymyszlakiemulicświętych.

Ul. Mariacka 27UlicaMariackajestuważanazajednąznajpiękniej-szych w Gdańsku. Wysokie i smukłe kamieniczkiozdobionesąrzeźbamizwierząt,baśniowychstwo-rzeńimitologicznychbóstw.Doichwnętrzwcho-dzisięzprzedprożyzmisterniewykonanymiporę-czami, kratami i płytami. Nie ma tu dwóch takichsamychdomów.NaulicyMariackiejczas jakbysięzatrzymał…

KilkawiekówtemutakżeinnemiejscawGdańskuwyglądałypodobnie.WXIXstuleciumiastoznacz-niesięzmieniło,powstawałynoweulice,astarebyłyprzebudowywane. Wiązało się to ze zwiększonymruchemdrogowym.Abycorazliczniejszewozymo-głysprawnieprzejeżdżać, likwidowanoprzedprożaprzedkamienicamiiwtensposóbposzerzanojezd-nie.JednaknaulicyMariackiej–zewzględunajejpołożenie – nie było potrzeby rozbierania przed-proży.Usuniętotylkokilkaprzykamienicachonu-merach9,10,12,18,28,32.Odtworzonojewlatach1938–1940.W 1945 roku, w trakcie II wojny świa-towej, wszystkie kamienice przy ulicy Mariackiejzostałyzniszczone.Ocalałyjedynieichprzedproża.Podczasodbudowypostanowionozachowaćcha-

Ścieżki ŚwięTych — Główne miasTo

klaudiusz grabowski

Ul. Mariacka

❶

4

rakterulicy.Domyzostałyodbudowane,auszkodzoneprzedproża–naprawione.Ulicanabrałaturystycznegocharakteru,stającsięjednązatrakcjimiasta.Ulokowanotulicznesklepyoferującewyrobyibiżuterięzbursz-tynuorazkawiarnieirestauracje.

Wartoprzyjrzećsięuważnieposzczególnymkamienicomiprzedprożom.BramaMariackaorazkamienicenumer25i26sąobecniesiedzibąMuzeumArcheologicznego.Bramanależydonajstarszychbudowliwtejczęścimiasta.Jestjednązbramwodnych,czylitych,którestrzegłymiastaodstronyMotławy.Zostałazbudo-wanawXVwieku.Odstronyulicyzdobijąherbmiastapodtrzymywanyprzezlwy,odstronyrzekiwidzimyażtrzyherby.ŚrodkowytoherbPolski,poprawejwidzimypowtórzonyherbmiasta,polewejnatomiastumiesz-czonyzostałczarnyorzełzkoronąnaszyiitrzymającymiecz.ToherbPrusKrólewskich,czyliprowincji(kiedyśPolskapodzielonabyłanaprowincje),wktórejznajdowałsięGdańsk.Dobramyprzylegakamienicanumer26,nazywanaDomemPrzyrodników(alboDomemTowarzystwaPrzyrodniczego).Budynekwyróżniasięrozmia-rami–jestjednymznajwiększychdomównaGłównymMieście.Manawetwłasną, liczącą36metrówwie-życzkę.DompowstałpodkoniecXVIwieku.W1845rokuwszedłwposiadanieTowarzystwaPrzyrodniczego,założonegow1743rokuzinicjatywyburmistrzaDanielaGralatha.

Gralathpochodziłzbogatejkupieckiejrodzinyioprócztego,żepełniłprzezwielelatważnąfunkcjęwsa-morządzie,byłtakżenaukowcem.Szczególnieinteresowałsięelektrycznością.TowarzystwoPrzyrodniczeniebyło jedynym przedsięwzięciem, za które możemy być wdzięczni Gralathowi.Wraz z żoną Dorotą Juliannąprzekazałondużąsumępieniędzy,którąwykorzystanonaobsadzenielipamidrogizGdańskadoWrzeszcza.TakpowstałaWielkaAleja,znanaobecniejakoAlejaZwycięstwa,będącadodziśjednąznajważniejszychulicwGdańsku.TowarzystwoPrzyrodniczepoczątkowomiałosiedzibęwZielonejBramie.Zajmowałosięorgani-zacjąwykładówipokazów,wtrakciektórychjegoczłonkowieprzedstawialiwynikiswoichbadań.Gromadzo-noeksponaty iksiążki, tworzącbibliotekęnaukową.Towarzystwoutrzymywałosiędziękidatkombogatychmieszczanimieszczanekorazskładkomczłonków.OrganizacjęwspierałatakżeRadaMiasta,anawetkrólSta-nisławAugustPoniatowski, który interesował siędziałalnościąTowarzystwa.Historięprzypominająpłytynaprzedprożuprzykamienicynumer26.Wyrzeźbiononanichpersonifikacje,czylisymboliczneprzedstawienianauk, którymi zajmowali się członkowie stowarzyszenia.Widzimy zatem: Geografię z globusem trzymającąlunetę,Medycynę,któradzierżywdłoniachczaszkę,aspoglądananiązdrzewawążEskulapa(symbolmedy-cyny).NaramieniuZoologiispoczywapapuga,oboksiedziantylopa.Ostatniawrzędzie,Astronomia,trzymacyrkiel,spoglądającnaznakizodiaku:Ryby,Barana,Byka,Bliźnięta,powyżejmożemydostrzecSaturna–jednązplanetwUkładzieSłonecznym.

IdącdalejwkierunkukościołaMariackiego,mijamykamienicępodnumerem35.Takżetuwartoprzyjrzećsiępłytomnaprzedprożu.NalewejwidzimyDianę,boginiępolowańiksiężyca.Płytazostałaodkutajużpowojnie,dlategonaksiężycu,umieszczonymnadpostaciąbogini,widzimy…statekkosmiczny.W latach50.i60.ubiegłegowieku,kiedyodbudowywanoulicęMariacką,trwał„podbójkosmosu”.Naukowcomudałosięwysłaćwprzestrzeńpozaziemskąpierwszestatkikosmiczne.JednymzwiększychosiągnięćbyłowysłanienaKsiężycprzeznaukowcówradzieckichŁunochodu,czylipojazdu,któryumożliwiłzbadaniejegopowierzchni.Artysta,któryodkuwałpłytę,uwieczniłtenwyczyniumieściłnapłyciezwyobrażeniemDianymalutkiwizeru-nekpojazdukosmicznego.

UlicaMariackaprowadzidonajwiększegonaświeciegotyckiegokościołazbudowanegozcegły.Kościoło-wipodwezwaniemWniebowzięciaNajświętszejMariiPannyulicazawdzięczaswojąnazwę.Budowlajestnie-zwykła,oczymświadczykilkaliczb.Madługość105metrów(wGdańskudłuższajesttylkokatedrawOliwie).Głównawieżama82metry(toponad30pięter),anajejszczytprowadziponad400schodów.Wewnętrzumożezmieścićsięblisko25000osób(gdybudowanoświątynię,wcałymGdańskuniebyłotylumieszkańcówimieszkanek!).Opróczwieżygłównejdachzdobidziewięćwieżyczek,dodającychogromnejbrylesmukłości.Wewnątrzznajdujesiętrzydzieścikapliciwielewspaniałychzabytków:ołtarze,rzeźby,obrazy,epitafia(pomni-ki,któreupamiętniajązmarłeosoby),chrzcielnica,organyczyambona.Dośrodkaprowadziażsiedemwejść,którezewzględunarozmiaryokreślasięmianembram.Nazwyzawdzięczająswojej lokalizacji,mamywięcbramy:PodWieżą,Szewską,NaGroblę,Mariacką,Wysoką(Radnych),DoKruchtyiKaletniczą.Przedgłównymwejściem,PodWieżą,umieszczonomodelkościoładlaosóbniewidomychiniedowidzących.

5

Ul. Świętego Ducha 47Z ulicy Mariackiej przez uliczkę Plebania – jednąz najwęższych w Gdańsku, biegnącą pomiędzykościołem a zabudowaniami starej plebanii, czylimiejsca,gdziemieszkająduchowni–wychodzimynaulicęŚwiętegoDucha.Pierwszawzmiankaouli-cypochodziz1336 roku.Była jednąznajważniej-szychnaGłównymMieście.Nazwęwzięłaodszpi-talaśw.Ducha,którysięprzyniejznajdował.Szpitaljużw1357rokuzostałprzeniesionydalej,wokoliceulicyTobiasza,alenazwapozostała.Wiele latpóź-niejprzyulicyzbudowanoświątynię.

W1677rokudoGdańskazawitałkrólJanIIISo-bieskiwrazzżoną,dziećmiilicznymdworem.Król,jakprzeważającaczęść jegopoddanych,byłkato-likiem,natomiastwGdańskuwiększośćmieszkań-ców imieszkanekstanowili luteranie.Luteranizmto odłam chrześcijaństwa, który wykształcił sięz Kościoła katolickiego w 1517 roku. Jego mianopochodziodnazwiskaMarcinaLutra,któryuważał,że Kościół potrzebuje zmian, gdyż duchowni do-puszczali się różnych nadużyć. Luter zyskał wielusympatyków, zwłaszcza na północy Europy, takżewGdańsku.Większośćgdańszczanigdańszczanekprzyjęłojegonauki.

Kościół Mariacki – największa i najważniejszaświątynia w mieście – pozostawał oficjalnie kato-licki.Jednaknaprawdęodbywałysięwnimnabo-żeństwa luterańskie. Rada Miasta nie zgodziła sięoddaćobiektukatolikompomimonaciskupolskichwładców.Sobieskichciał,abywGdańskubyłomiej-sce,gdziemogłybysięodbywaćnabożeństwakatolickie.Dlategow1678rokuzaczętobudowaćwobrębieplebaniikościołaMariackiegoświątynię.PieniądzepotrzebnedojejwzniesieniapochodziłyodprymasaPolskiAndrzejaOlszowskiego.Prymaszapisałna tenceldużąsumę–80000złotych–wswoimtestamencie.Takwotaokazałasięjednakniewystarczającaidodatkowe20000ofiarowałkról.Świątyniaotrzymałapotrójnewezwanie:św.Ducha,św.Andrzejaiśw.JanaChrzciciela,jednakprzylgnęładoniejinnanazwa,upamiętnia-jąca Sobieskiego: Kaplica Królewska. Jest jedyną na terenie śródmieścia barokową świątynią. Barok to stylwarchitekturze i sztuce,którypanowałwwiekuXVII.WiększośćkościołówwGdańsku jest starsza i zostałazbudowanawstylugotyckim.Kaplicawyróżniasiękopułą,czyliprzykryciemdachuprzypominającymkształ-temkloszlubmisę.Pośródlicznychrzeźbwidzimyherbkrólestwapodtrzymywanyprzezanioły,naherbiezaśorłasymbolizującegoPolskęorazPogoń–godłoLitwy,którąwtymczasie łączyłazPolskąunia.NaśrodkuumieszczonoJaninę–herbroduSobieskich.Samakaplicaznajdujesięnapiętrze.Dużedrzwi,którewydająsięwejściemgłównym,totaknaprawdębramaumożliwiającawjazdnadziedziniecplebanii.Dokaplicywchodzisięprzezmniejszedrzwipoprawejstronie.Budynekzewzględunaurodęokreślanyjestjakoperłaarchitekturygdańskiej.

Przed 1945 roku świątynia była zasłonięta ze wszystkich stron ciasną zabudową kamienic.W czasie od-budowymiastapostanowionowyeksponowaćpięknyzabytek.WąskąuliczkęGroblaposzerzonotak,żeodulicy Szerokiej odsłonięto widok na barokową kaplicę, usytuowaną przed olbrzymim gotyckim kościołemMariackim.

Ul. Świętego Ducha

❷

6

Przy ulicy świętego Ducha oprócz Kaplicy Królewskiej stoi wiele kamienic, między innymi te, w którychmieszkaliDanielChodowieckiczyJoannaSchopenhauerijejsynArtur.

ArturSchopenhauerurodziłsięw1788rokuwkamienicypodnumerem114(obecnie47).Dziękitemu,żejegorodzinabyłazamożna,otrzymałstarannewykształcenieipodróżowałpoEuropie.Studiowałwkilkumiastachniemieckich iostateczniezamieszkałweFrankfurcienadMenem. Interesowałsięfilozofią,w1813rokuzacząłpisać.Jegotwórczośćpoczątkowoniezyskaławielkiegouznania.Jednakzczasemjegopoglądydoceniono i obecnie Schopenhauera uważa się za jednego z najważniejszych filozofów w dziejach. MatkaArturatakżeprzeszładohistorii.JoannaSchopenhauerurodziłasięw1766rokuwbogatejkupieckiejrodzi-nie.Zadbano,abydziewczynkaodebrałastarannąiwszechstronnąedukację.W1785rokuwyszłazamążzaHenrykaSchopenhauera.W1793rokuPrusyzajęłyGdańsk,wskutekczegomiastobardzopodupadło.HenrykiJoannaniemoglipogodzićsięzpanowaniemPrusiwyprowadzilisiędoHamburga.W1806roku,pośmiercimęża,JoannaprzeniosłasiędoWeimaru.Prowadziłasalonliteracki,wktórymdwarazywtygodniuspotykalisięidyskutowalitwórcy.Miałajednakwiększeambicjeniżbyciedobrągospodynią.Samapisałaitworzyła.Jejpierwszymdziełembyłabiografiajejprzyjaciela,filozofaibibliotekarza–CarlaLudwigaFernowa.Joannana-pisałatakżekilkapoczytnychpowieści,aoprócztegotworzyłapoezje.PrzezcałypobytwNiemczechtęskniłazarodzinnymmiastem.Wroku1829zamieszkaławBonnizaczęłapisaćwspomnieniazmłodzieńczych latspędzonychwGdańsku.Zmarław1838roku,apojejśmierciniedokończonedziełozostałowydaneprzezjejcórkęAdelę.WjęzykupolskimGdańskie wspomnienia młodościJoannySchopenhaueropublikowanow1959rokuiponowniew2010.

DanielChodowieckiurodziłsięw1726rokuwkamienicyprzyulicyśw.Ducha(chociażczęśćbadaczyuważa, żedomrodzinyChodowieckich stałniecodalej,przyulicyGrobla).Był synemkupca i abynauczyćsięzawodu,jakosiedemnastolatekprzeprowadziłsięzGdańskadoBerlina.Jeszczebędącmałymchłopcem,Daniellubiłrysować.PierwszychlekcjirysunkuudzielałmuojciecGotfrydorazciotkaJustyna.WBerlinieCho-dowieckipracowałjakokupiec,alejegoprawdziwąpasjąokazałasięsztuka.Postanowił,żebędziezarabiałnażycietworząc,choćnieukończyłżadnejszkołyartystycznej.DziękiswejpracowitościiwrodzonemutalentowiDanielodniósłsukces.Otrzymywałlicznezlecenia,malował,rysowałirytował.W1797rokuzostałdyrektoremKrólewskiejAkademiiSztuk.ChodowieckizwiązałsięnastałezBerlinem,tuzamieszkał,założyłrodzinę,zrobiłkarierę. Jednak rodzinne miasto pozostało w jego pamięci.W 1773 roku wyruszył w podróż, by odwiedzićmieszkające w Gdańsku matkę i siostry.W czasie wędrówki artysta prowadził dziennik, w którym opisywałnapotkanesytuacjeiosoby,atakżerysował.Dzienniktenpokazujenam,jakwyglądałożyciewXVIII-wiecznymGdańskuinaPomorzu.Podróżując,Chodowieckipracowałizarabiał,jegosławabyłanatyleduża,żeotrzymy-wałwielezamówieńnaportrety,zaktóregdańszczaniehojniemupłacili.

Ulica świętegoDucha tonie tylkopięknakaplica i sławni ludzie.Mieszkali tu takżezwykligdańszczanieigdańszczanki.W tymmiejscumożna teżbyłokupićchleb imięso.Przezcałewiekinaszemiastoprzypo-minałotargowisko–wwielupunktachhandlowanoróżnymipotrzebnyminacodzieńartykułami.Pamiątkątegosąnazwy:TargRybny,Węglowy,SiennyczyMaślany.Częśćnazwnieprzetrwała,naprzykładTargProsiąt,WąchanyczyPoziomkowy.Należydonich takżeTargChlebowy,któryznajdował sięwłaśnieprzyulicyśw.DuchanawysokościkościołaMariackiego,bliskokamienicy,gdzieurodziłsięArturSchopenhauer.Wsobotyhandlowanotuchlebem.Sprzedawaćmoglitakżepiekarzespozamiasta,niezrzeszeniwcechu.Cechtorodzajstowarzyszenia,któretworzyłyosobywykonującetensamzawód.Miałnaceludbaćojakośćusługitowaróworazpilnowaćprawiprzywilejówjegoczłonków.

PodrugiejstronieKaplicyKrólewskiejznajdowałysięławymięsne.Ławy–inaczejjatki–ciągnęłysiępomię-dzyulicąśw.DuchaaMariacką.Składałysięzczterechrzędówstraganówprzedzielonychwąskimiuliczkami.Wkażdymtakimciągubyło20stoisk,każdyciągmiałteżswojąnazwę.PatrzącodstronyMotławy,mijaliśmystragany:Wodne, Dominikańskie, Żebracze i Plebańskie. Każde stoisko zamykane było na noc drewnianymblatem,którypootwarciusłużył jako ladadosprzedawaniamięsa.Nadjakością icenamitowarówczuwałyosobywyznaczoneprzezcechrzeźników.PierwszainformacjaoławachpochodzizXIVwieku.HandlowanotuażdowiekuXIX.Odjatekwzięłanazwęsąsiedniauliczka,łączącauliceśw.DuchaiMariacką.Od1633rokunosionamianoKrowiej.

7

Ul. Świętojańska 50Przy położonej nieco dalej ulicy Świętojańskiejznajdująsięażdwakościoły.Starszyjestkościółśw.Mikołaja,natomiastbliżejMotławystoidrugi,młod-szy,któremuulicazawdzięczaswąnazwę.Świąty-nia ta nosi podwójne wezwanie: św. Jana Chrzci-ciela oraz św. Jana Ewangelisty. Teren, na którymją wzniesiono, był podmokły z powodu bliskościrzeki.Podpotężnykościół,któryzaczętobudowaćw XIV wieku, a rozbudowywano w XV, położonozbytsłabefundamentyiobiektzacząłsięprzechy-laćwkierunkuwschodnim,czyliwstronęMotławy.JużodXVIwiekuprzeprowadzanoliczneremonty,aby świątynia się nie zawaliła. Do dziś jednak wi-doczne jestodchyleniewschodniej ścianyometr,wystarczy spojrzeć na kościół od strony ZaułkaZachariaszaZappio.Pokazujetorównieżzamonto-wany na ścianie wskaźnik. Nie trzeba się obawiaćoprzyszłośćbudynku,kilka lattemuwzmocnionofundamentybetonem.

Kościół św. Jana jestniezwykły takżezewzglę-du na swoją bardzo ciekawą historię. Świątynię,podobniejakkościółMariacki,wXVIwiekuprzejęliluteranie. Jednym z pastorów, czyli luterańskichduchownych, w kościele św. Jana był Paul Świe-tlicki.ŚwietlickistudiowałwNiemczech:wLubece,RostokuiWittenberdze,anastępnieuzupełniłwy-kształcenie w Holandii. Odbył podróże do FrancjiiAnglii,gdziewLondynieprzyjąłświęceniakapłań-skie. Po powrocie do Gdańska został kaznodziejąprzykaplicyśw.AnnynaStarymPrzedmieściuiuczyłjęzykapolskiegowznajdującymsięobokGimnazjumAkademickim.ByłwspółzałożycielemTowarzystwaPrzyrodniczego,któregohistorięjużpoznaliście,gdyspa-cerowaliśmyulicąMariacką.Pastoremkościołaśw.Janazostałw1750roku ipełnił tę funkcjęażdośmierciw1756roku.Bardziejznanąosobązwiązanązkościołemjest jednakpatronzaułka,któryobiegaświątynię.ZachariaszZappio,boonimmowa,zasłużyłsobiewpełninato,abymiećwGdańskuwłasnąuliczkę.Urodziłsięokoło1620roku,nieznamydokładnejdatyanimiejsca.PrzybyłdoGdańskajużjakozamożnykupiec,tuosiadłizałożyłrodzinę.PrzykościeleświętegoJanapełniłfunkcjęprzewodniczącegorady.Byłodpowiedzialnyzafinanseisprawybudowlane.WrazzżonąKatarzynąufundowaliwielesprzętówdoświątyni(obrazy,dzwon,żyrandol, chrzcielnicę, lichtarze). Powołał też fundację, która miała wspierać ubogich. Rocznie wydawała aż300zapomóg.Zachariaszzmarłw1680rokuizostałpochowanywrazzżonąiichjedynącóreczkąAdelgundą.Wizerunki całej rodziny możemy podziwiać na epitafium umieszczonym nad kryptą, w której spoczęły ichciała.WkościeleświętegoJanaznajdująsięjeszczeinnebezcennezabytki,awśródnichwspaniałydwunasto-metrowyołtarzautorstwaznanegorzeźbiarza–AbrahamavandenBlocke.Ołtarzwykonanyjestzkamienia:piaskowca imarmuru.Pokrywajągo rzeźby ipłaskorzeźbyopowiadająceożyciu JanaChrzciciela, jednegozpatronówołtarza.WnajważniejszymmiejscuwidzimyscenęchrztuJezusawrzeceJordan,powyżejkazanieJananapustyni,atakżeSalomezgłowąświętegonatacy.Pobokachustawionorzeźbyprzedstawiająceświę-tych:JanaChrzciciela,Pawła,Piotra,JanaEwangelistę,prorokówHenochaiEliaszaorazMojżeszatrzymającegotablicezDekalogiem(zbioremdziesięciuprzykazańBożych).Nasamymszczycieznajdujesiępelikankarmiącywłasnąkrwiąpisklęta,cosymbolizujeofiaręChrystusa.

❸

Ul. Świętojańska

8

Naprzeciwkoołtarzaumieszczonajestscena,ponieważkościółświętegoJanałączydwiefunkcje–nacodzieńodbywająsiętukoncerty,konferencje,odczyty,przedstawienia,awniedzieleo12.00odprawianajestmszadlaśrodowiskartystycznych.

UtworzenieCentrumśw.Janawiążesię,takjakwieleinnychhistoriiwGdańsku,zostatniąwojnąświatową.ZkościołaświętegoJanawywiezionowówczascennewyposażenie,abyjeukryćiuchronićprzedzniszcze-niem.Namiejscupozostały tylko–odpowiedniozabezpieczone–ołtarz iniemal równieduży,mierzący9metrów,nagrobekNatanielaSchrodera.Kościółspłonąłw1945rokuiprzezdługielatapowojniepozostawałw ruinie. Zastanawiano się nawet nad jego rozbiórką. Następnie powstała idea, aby ulokować tu muzeumarchitekturyGdańskaalbomuzeumscenografii.Jednymzpomysłówbyłotakżeodstąpieniebudynkufilhar-monii.OstateczniebudowlęprzekazanoKościołowikatolickiemuiówczesnybiskupTadeuszGocłowskizawarłporozumieniezNadbałtyckimCentrumKultury,któreotrzymałozadanieodbudowyświątyniiprzeznaczeniejejnacelekulturalne.

Ul. Grobla IV 8NaroguulicyTobiasza iGrobli IVznajdujesięnie-zwykła placówka – Szkoła Podstawowa numer50 imienia Emilii Plater. Niezwykły nie jest numeranipatronkaszkoły, lecz sambudynek.Mieścił sięwnimkościół,októrymbyłajużdziśmowa.Kościółświętego Ducha pierwotnie był niedużą kaplicą,zbudowaną przy szpitalu dla osób starych i ubo-gich.Ten najstarszy tego rodzaju obiekt w Gdań-skuznajdowałsięprzyulicyśw.Ducha,pomiędzyuliczkamiKozią iKołodziejską.W1357rokuszpitalprzeniesiono dalej, na ulicę Tobiasza. Szpital i ka-plicabyłypołączone.WXVwiekubudynkizostałytakrozbudowane,żeskromnakaplicastałasięko-ściołem,natomiastszpital–zpowoduzłegostanutechnicznego–postanowionowXVIIwieku roze-brać i zbudować nowy. Budynek postawiono jed-naknieprzysamymkościele, leczpodrugiejstro-nieulicy.

Szpitale w tym okresie bardziej przypominałyprzytułki,zapewniałyopiekęosobomstarymiubo-gim.Niewypłacanowtedy rentaniemerytur i je-śli starsza osoba nie miała rodziny, to schronieniaszukaławłaśniewszpitalach.Prawopobytutrzebabyło sobie jednak wykupić, a ponadto kandydatmusiałsięcieszyćdobrąopinią.W1545rokuszpitalzapewniałopiekę28osobom,aw1681wnowymjużbudynkumieszkało62pensjonariuszy.W1797rokuszpitalśw.Duchapołączonozeszpitalemśw.Elżbiety.W1928budynekmógłprzyjąć52osoby.W 1945 uległ poważnym zniszczeniom i zostałodbudowany jako dom mieszkalny. Ocalał pięknyportal,ozdobionyrzeźbamidwóchstaruszków,którzyzgodnieztradycjąnosząimionaJakubiAnna.Widzimytakżełacińskinapis:S.SPIRITVSHOSPITALE–szpitalśw.Ducha.Równieżsamkościółspłonąłdoszczętnie.Powojnieodbudowanoświątynię,leczzmienionojejfunkcję.WczasieodbudowyGłównegoMiastastwierdzo-

Ul. Grobla IV

❹

9

no,żedlawygodymieszkańcówimieszkanekpowinnyznaleźćsię tuszkoły,przedszkola iżłobki.ArchitektLechKadłubowski(zaprojektowałtakżeTeatrWybrzeżeipocztęprzyulicyDługiej)uznał,żedobrymmiejscemdlaszkołypodstawowejbędziewłaśnieobszarpomiędzyulicąTobiaszaaStraganiarską.Odbudowanykościółśw.Duchawłączonowkompleksszkoły,urządzającwnimsalęgimnastyczną.

Plac Dominikański 1Nazwaplacupochodziodzakonudominikanów.Za10latbędziemyobchodzić800rocznicęprzybyciabracidomiasta.Początkowozamieszkaliwgrodzie,przysiedzibieksięciaPomorza.GródznajdowałsięnaterenieobecnegoZamczyskaimówiliśmyonimwpoprzednimcykluGdańskichMiniatur.

Jużrokpoprzybyciuzakonników,w1227,ksią-żę Świętopełk ofiarował im kościół św. Mikołaja.Wcześniej,w1226roku,świątyniazostałazniszczo-na w czasie najazdu Prusów, wrogiego plemieniazamieszkującego lesiste obszary na drugim brze-gu Wisły. Mnisi odbudowali kościół, który jednakzostałponowniezniszczonyw1308roku,kiedytoGdańskpodbiliKrzyżacy.Dominikanierazjeszczeodbudowalikościół,alewniecoinnymmiejscu,bliżejulicyŚwiętojańskiej,gdzieświątyniaznajdujesiędodziś.Dokościołaprzylegałbudynekklasztoru.Niestetyw1813roku–wokresie,gdyGdańskwwynikuwojenbyłdwukrotnieoblegany–wjednązkaplickościołauderzyłabomba,powodującpoważnypożarklasztoru.MnisischronilisięwkamienicachprzyulicyŚwiętojańskiej.Pod-upadającyklasztorprzejęłopaństwoinakazałorozbiórkęzniszczonegoobiektu.Napowstałymplacućwiczyłowojsko.Pojawiłsięnawetpomysł,abyzbudowaćtukoszary,alenaszczęścieniezostałzrealizowany.NaplacuDominikańskimstanąłbudynekpotrzebnywszystkimmieszkańcomimieszkankomGdańska.

Jakjużwspominaliśmy,przezdługiewiekicałemiastoprzypominałowielkietargowisko.Handelwtakichwarunkachniebyłzbythigieniczny,asprzedawanetowarymogłymiećzływpływnazdrowieklientów.WXIXwiekuwładzeGdańskapostanowiłyuporządkowaćprzestrzeńhandlową,takjaktoczynionowcałejEuropie.Wlatach1894–1896naplacupodawnymklasztorzedominikanów,przykościeleśw.Mikołaja,wzniesionono-woczesnybudynekhalitargowej.Powstałoczyste,przestronnemiejsce,wktórymkliencimoglinabyćświeżytowar.Zamkniętopozostałetargowiska,wtymławymięsneprzyulicyśw.Ducha.PozostawionojedynieTargRybny.

Halamieściła188stoiskhandlowych(wtym16rybnych),atakżelokalebiurowe,posterunekpolicjioraztoalety.Nazewnątrzznalazłysięstoiskadohandluwarzywamiiowocami,takzwanyzielonyrynek.Halabyłaczynnaprzezsześćdniwtygodniu.Otwieranojąo5.00ranolatem,ao6.00zimą.Zamykanoo20.00,zprzerwąobiadowąpomiędzy13.00a17.00.Downętrzahaliprowadziłyczterydużewejścia(zewzględunawielkośćmożemynazywaćjebramami)–odpółnocy,południa,wschoduizachodu.NadbramamiumieszczonoherbGdańska.Całybudynekzostałozdobionywieżyczkamizwieńczonymikopulastymihełmami.Wartowejśćdośrodka,żebyzobaczyćciekawąkonstrukcjępodtrzymującądach.Spoczywaonnadwóchrzędachpotężnychsłupówwykonanychzżeliwa,czylimetaluskładającegosięzżelazazdodatkiemwęgla.

BudyneknieuległzniszczeniuwtrakcieIIwojnyświatowejinadalsłużyłjakogłównemiejskietargowisko.W latach 60. ubiegłego wieku zastanawiano się nad wyburzeniem obiektu i zbudowaniem dużego sklepusamoobsługowego.WtymczasieXIX-wiecznaarchitekturaniecieszyłasię jeszczeuznaniem,ponieważniebyłauważanazazabytkową.Wojewódzkikonserwatoruratowałobiekt,wpisującgodorejestruzabytków.Halaprzeszłagruntownyremontwlatach2001–2005.Odkrytowówczaspodbudynkiempozostałościpierwszegokościołaśw.Mikołaja,którezostaływyeksponowaneiudostępnionezwiedzającym.WHaliTargowejjestobec-nie107stoisk,czynnychodponiedziałkudopiątkuwgodzinach9.00–18.00,awsoboty9.00–15.00.

❺

Plac Dominikański

10

Czy wiesz, że:• NaskwerzepomiędzyulicąŚwiętojańskąaSzerokąstoirzeźbaprzedstawiającaksięciaŚwiętopełka,który

sprowadziłdominikanówdoGdańska.• Kościółśw.JananiejestjedynąkrzywąbudowląprzyulicyŚwiętojańskiej.NaroguzulicąLawendowąstoi

krzywakamieniczka.Zbudowanojąokoło1620rokuiszczęśliwieniezostałazniszczonaw1945roku,jestwięc jednym z najstarszych domów na terenie Głównego Miasta. Mocno odchylona od pionu, przeszławlatach1960–1961remont,którywzmocniłjejkonstrukcję.OdstronyulicyŚwiętojańskiejmapięknyka-miennyportal,czyliozdobnąoprawędrzwi.ZostałtuprzeniesionyzkamienicyprzyDługimTargu11.

• OpróczGdańskakrzywymizabytkamiwPolscemogąsiępochwalićToruńiZąbkowiceŚląskie.Najsłynniej-szymtegotypuobiektemjestjednakbezwątpieniawieżawPizieweWłoszech,odchylonaodpionuażo5metrów.WieżawZąbkowicachwychylonajesto2metry,tawToruniuzaśo1,5metra.

Zdjęcia:KlaudiuszGrabowskiRedakcja,korekta:AnnaMackiewiczOpracowaniegraficzne:TomaszPawluczukPomysłodawczyniprojektu:MałgorzataKmicińskaKoordynacjaprojektu:AnnaUrbańczyk

Bibliografia:Encyklopedia Gdańska,red.B.Śliwiński,Gdańsk2012.Gdańskie Miniatury. Szlakiem kościołów, szpitali i przytułków dawnego Gdańska,Gdańsk2015.Katalog zabytków sztuki – Gdańsk Główne Miasto,red.B.Roll,I.Strzelecka,Warszawa2006.SampJ.,Miasto magicznych przestrzeni,Gdańsk2003.

Publikacja udostępniana jest na licencji CreativeCommons:UznanieAutorstwa,NaTychSamychWarunkach3.0Polska.

Zezwala się na dowolne wykorzystanie treści pod warunkiem wskazania autorów/ek Klaudiusz Grabowski, Instytut Kultury Miejskiej, jako autorów/ek oraz zachowania niniejszej informacji licencyjnej tak długo, jak tylko na utwory zależne będzie udzielana taka sama licencja.

Tekst licencji dostępny jest na stronie http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/