Pobierz darmowy fragment

Autorzy: Część I Katarzyna Bilińska-Reformat Wstęp, rozdział 3 – 1, 3 – 3 Joanna Wiechoczek Rozdział 1 – 1 Aleksandra Burgiel Rozdział 1 – 2 Izabela Sowa Rozdział 1 – 3 Jolanta Zrałek Rozdział 1 – 3 Mirosław Rajzer Rozdział 2 – 1 Katarzyna Rupik Rozdział 2 – 2, 2 – 3 Sławomir Smyczek Rozdział 2 – 4 Beata Reformat Rozdział 3 – 2 Justyna Matysiewicz Rozdział 3 – 3

Część II Katarzyna Bilińska-Reformat Rozdział 4 – 1, 6 – 1, 8 – 1 Katarzyna Rupik Rozdział 4 – 2, 6 – 2, 8 – 2 Justyna Matysiewicz Rozdział 4 – 3, 6 – 3, 8 – 3 Sławomir Smyczek Rozdział 4 – 4, 6 – 4 Joanna Wiechoczek Rozdział 4 – 5, 5 – 3, 6 – 5, 7 – 2, 8 – 5 Aleksandra Burgiel Rozdział 5 – 1; 5 – 2, 7 – 1, 8 – 4 Witold Hantke Rozdział 5 – 1, 5 – 2, 7 – 1 Jolanta Zrałek Rozdział 6 – 4 Izabela Sowa Rozdział 8 – 4 Beata Reformat Rozdział 8 – 1 Recenzent: prof. dr hab. Jan W. Wiktor Projekt okładki: Aleksandra Olszewska Redakcja: Leszek Plak © Copyright by Wydawnictwo PLACET, 2009 Publikacja dofinansowana z grantu nr 1 H02D 016 29, nr umowy 0286/H02/2005/29. WYDANIEebook Wszelkie prawa zastrzeżone. Publikacja ani jej części nie mogą być w żadnej formie i za pomocą jakichkolwiek środków technicznych reprodukowane bez zgody właściciela copyright. Wydawca Wydawnictwo PLACET 01-517 Warszawa ul. Mickiewicza 18a/1 tel. (22) 8393626 fax. (22) 8396761 http://www.placet.pl [email protected] ISBN 978-83-7488-049-7

Skład i łamanie: Wydawnictwo PLACET

Spis treści Wstęp (K. Bilińska-Reformat) ................................................................................................... 6 Część I. Teoretyczne podstawy relacji rynkowych ........................................................... 8 Rozdział 1. Uczestnicy rynku jako podmioty relacji ........................................................ 9 1. Przedsiębiorstwa jako podmioty rynkowe (J. Wiechoczek) ................................................10 1.1. Pojęcie przedsiębiorstwa w różnych dyscyplinach naukowych ....................................10 1.2. Rodzaje przedsiębiorstw i kryteria ich podziału ............................................................14 1.3. Cele przedsiębiorstwa....................................................................................................18 1.4. Powiązania przedsiębiorstwa z otoczeniem ..................................................................20 2. Indywidualne podmioty konsumpcji (A. Burgiel) ..............................................................24 2.1. Pojęcia konsumenta i gospodarstwa domowego ...........................................................24 2.2. Zachowania konsumentów i gospodarstw domowych ..................................................25 2.3. Typy, struktura i cechy gospodarstw domowych ..........................................................29 3. Instytucje rynkowe i regulacyjne (I. Sowa, J. Zrałek) .........................................................35 3.1. Pojęcie i cechy instytucji rynkowych i regulacyjnych ..................................................35 3.2. Rodzaje i zadania instytucji rynkowych ........................................................................37 Rozdział 2. Relacje podmiotów rynkowych w teorii marketingu ..........................................45 1. Relacje w paradygmatach marketingu (M. Rajzer) ............................................................46 1.1. Istota relacji rynkowych ................................................................................................46 1.2. Podstawowe paradygmaty marketingu ..........................................................................47 1.3. Cele przedsiębiorstwa a paradygmaty marketingu ........................................................50 1.4. Cele przedsiębiorstwa w marketingu relacji ..................................................................52 2. Istota i zakres relacji (K. Rupik) .........................................................................................56 3. Klasyfikacja relacji i ich elementy (K. Rupik) ...................................................................66 4. Relacje w teorii konsumpcji (S. Smyczek) ..........................................................................71 Rozdział 3. Uwarunkowania kształtowania relacji podmiotów rynkowych ......................81 1. Charakterystyka współczesnego otoczenia przedsiębiorstw (K. Bilińska-Reformat) ...........82 2. Zewnętrzne uwarunkowania relacji (B. Reformat) .............................................................84 2.1. Uwarunkowania ekonomiczne ......................................................................................85 2.2. Uwarunkowania techniczno-technologiczne .................................................................88 2.3. Uwarunkowania społeczno-kulturowe ..........................................................................90 2.4. Uwarunkowania polityczno-prawne ..............................................................................93 3. Wewnętrzne uwarunkowania budowy relacji (K. Bilińska-Reformat, J. Matysiewicz) ..........95 3.1. Zasoby przedsiębiorstwa jako uwarunkowania wewnętrzne budowy relacji

pomiędzy podmiotami rynkowymi ..................................................................................96 3.2. Wpływ zasobów przedsiębiorstwa na kreowanie długoterminowych relacji

z partnerami rynkowymi ................................................................................................100

Relacje podmiotów rynkowych w warunkach zmian 4

Część II. Wyniki badań empirycznych ...........................................................................107 Rozdział 4. Charakterystyka badanych rynków ..........................................................108 1. Charakterystyka rynku FMCG (K. Bilińska-Reformat) .....................................................109 2. Charakterystyka rynku odzieżowego (K. Rupik) ..............................................................113 3. Charakterystyka rynku usług medycznych – wybrane aspekty (J. Matysiewicz) ..............117 4. Charakterystyka rynku usług bankowych (S. Smyczek) ...................................................120 5. Charakterystyka rynku dóbr trwałych (J. Wiechoczek) .....................................................125 Rozdział 5. Metodyka badań empirycznych sektora przedsiębiorstw .........................137 1. Ogólne założenia badań bezpośrednich (A. Burgiel, W. Hantke) .......................................131 2. Metodyka badań bezpośrednich przedsiębiorstw (A. Burgiel, W. Hantke) ........................133 3. Charakterystyka próby badanych przedsiębiorstw (J. Wiechoczek) .................................137 Rozdział 6. Wyniki badań bezpośrednich przedsiębiorstw w sferze budowy

relacji ............................................................................................................................141 1. Relacje przedsiębiorstw działających na rynku FMCG z wybranymi podmiotami

rynkowymi i ich determinanty – wyniki badań (K. Bilińska-Reformat) ...........................141 2. Relacje przedsiębiorstw odzieżowych z wybranymi podmiotami rynkowymi

i ich determinanty – wyniki badań (K. Rupik) .................................................................151 3. Relacje jednostek usług medycznych z podmiotami na rynku i ich determinanty

– wyniki badań (J. Matysiewicz) ......................................................................................162 4. Relacje banków z wybranymi podmiotami i ich determinanty – wyniki badań

(S. Smyczek, J. Zrałek) .......................................................................................................172 5. Relacje przedsiębiorstw działających na rynku dóbr trwałych

z wybranymi podmiotami i ich determinanty – wyniki badań (J. Wiechoczek) ..............182 Rozdział 7. Metodyka badań empirycznych klientów indywidualnych .......................196 1. Metodyka badań bezpośrednich klientów indywidualnych

(A. Burgiel, W. Hantke) .....................................................................................................196 2. Charakterystyka próby klientów indywidualnych (J. Wiechoczek) ..................................201 Rozdział 8. Wyniki badań prowadzonych wśród klientów indywidualnych ...............206 1. Wyniki badań uzyskane wśród klientów placówek handlowych FMCG

(K. Bilińska-Reformat, B. Reformat) ...................................................................................206 1.1. Relacje klientów z placówkami handlowymi i ich determinanty – wyniki badań .......206 1.2. Identyfikacja determinant relacji placówka handlowa – klient na podstawie

analizy czynnikowej ......................................................................................................217 2. Wyniki badań uzyskane wśród klientów indywidualnych kupujących odzież

(K. Rupik) ........................................................................................................................227 2.1. Relacje klientów z dostawcami odzieży i ich determinanty – wyniki badań ...............227 2.2. Identyfikacja determinant relacji dostawca odzieży–klient na podstawie analizy

czynnikowej ...................................................................................................................240 3. Wyniki badań uzyskane wśród pacjentów korzystających z usług

placówek medycznych (J. Matysiewicz) ..........................................................................250

Spis treści 5

3.1. Relacje pacjentów z jednostkami medycznymi i ich determinanty – wyniki badań ...............................................................................................................250

3.2. Identyfikacja determinant relacji jednostka medyczna–pacjent na podstawie analizy czynnikowej ......................................................................................................266

4. Wyniki badań uzyskane wśród klientów indywidualnych banków (A. Burgiel, I. Sowa)..........................................................................................................269

4.1. Relacje klientów z bankami i ich determinanty – wyniki badań .................................269 4.2. Identyfikacja determinant relacji bank–klient na podstawie

analizy czynnikowej ......................................................................................................280 5. Wyniki badań uzyskane wśród klientów indywidualnych nabywających

dobra trwałe (J. Wiechoczek) ............................................................................................289 5.1. Relacje nabywców mebli ze sprzedawcami i ich determinanty – wyniki badań ........289 5.2. Identyfikacja determinant relacji sprzedawca mebli–klient na podstawie analizy

czynnikowej ...................................................................................................................302 5.3. Relacje nabywców AGD ze sprzedawcami i ich determinanty – wyniki badań

bezpośrednich ................................................................................................................314 5.4. Identyfikacja determinant relacji sprzedawca AGD–klient na podstawie analizy

czynnikowej ...................................................................................................................329 5.5. Relacje nabywców samochodów osobowych ze sprzedawcami oraz markami

samochodów i ich determinanty – wyniki badań ...........................................................341 5.6. Identyfikacja determinant relacji sprzedawca samochodów osobowych – klient

oraz marka producenta – klient na podstawie analizy czynnikowej ..............................362 Zakończenie .......................................................................................................................387 Bibliografia ........................................................................................................................391 Spis rysunków ....................................................................................................................396 Spis tabel ............................................................................................................................399 Spis wykresów ...................................................................................................................405

Wstęp

Wśród badaczy z zakresu marketingu trwa dyskusja na temat marketingowej koncepcji (orientacji działania) na różnych rynkach. W literaturze zarysowuje się dość wyraźny podział na trzy fazy rozwoju koncepcji marketingu: od koncepcji marketingu transakcyjnego, poprzez marketing strategiczny aż do marketingu part-nerskiego (zwanego też marketingiem wzajemnych relacji).

Ta ostatnia koncepcja zdobywa coraz więcej zwolenników, zarówno w środowi-sku naukowym, jak i w praktyce gospodarczej. Jest ona przydatna szczególnie w warunkach rosnącej zmienności otoczenia gospodarczego, która wymusza bu-dowanie więzi pomiędzy podmiotami rynkowymi, co umożliwia osiąganie przewagi konkurencyjnej. Zastosowanie koncepcji marketingu partnerskiego pozwala w per-spektywie strategicznej osiągać efekty synergiczne oraz zwiększać szybkość reak-cji podmiotów wykorzystujących te relacje na zmiany zachodzące w otoczeniu.

Zdaniem wielu autorów wielowymiarowe relacje między sprzedawcą i nabywcą powinny zastąpić transakcję jako podstawową, a zarazem bardziej złożoną zmien-ną analityczną. Na wielu rynkach transakcje nie są postrzegane przez strony wy-miany w ujęciu statycznym, ale z perspektywy całego szeregu kontaktów. Transak-cje oprócz wymiaru ekonomicznego posiadają również istotną płaszczyznę niema-terialną (np. społeczną, symboliczną, emocjonalną) oraz są związane z przepły-wem między podmiotami coraz większej liczby strumieni transakcyjnych (obok strumieni zasileniowych).

W polskiej praktyce gospodarczej obserwuje się dynamiczny rozwój różnego typu więzi (relacji) pomiędzy podmiotami rynku. W związku z rosnącą zmiennością otoczenia kształtowanie więzi między podmiotami nabiera nowej jakości.

Opisany stan rzeczy skłonił do podjęcia badań, które stworzyłyby empiryczną bazę dla weryfikacji hipotez odnoszących się do charakteru i możliwości kształto-wania relacji pomiędzy różnymi podmiotami rynku. Celem niniejszego opracowania była identyfikacja, ocena i dokonanie typologii relacji zachodzących pomiędzy podmiotami na wybranych rynkach w Polsce w kontekście zmiennych uwarunko-wań poszczególnych rynków.

Ponadto ważnym celem było przeprowadzenie badań bezpośrednich pozwala-jących na empiryczne zweryfikowanie założonych hipotez badawczych. Badaniami objęto następujące rynki: dóbr szybkozbywalnych, wybranych dóbr trwałych (tj. odzieżowy, meblowy, dużych AGD oraz samochodów osobowych), usług medycz-nych oraz usług bankowych.

7

W pracy przyjęto następujące główne hipotezy badawcze: • Między podmiotami rynku są kształtowane specyficzne dla danego rynku rela-

cje, wśród których przeważają relacje typu transakcyjnego. • Opisane relacje w dużym stopniu zdeterminowane są zmiennością otoczenia.

Podjęta problematyka badawcza i cel postawiony w pracy wymagały wykorzy-stania wtórnych i pierwotnych źródeł informacji. W warstwie teoretyczno-me-todycznej pracy wykorzystano informacje ze źródeł wtórnych, w tym głównie litera-turę przedmiotu (krajową i zagraniczną), statystyki GUS oraz prasę ogólnogospo-darczą i specjalistyczną. Ponadto przeprowadzono badania pierwotne ilościowe, które posłużyły rozpoznaniu relacji (szczegółowa metodyka przeprowadzonych badań została przedstawiona w części drugiej opracowania).

Przedmiotem badań w pracy były relacje pomiędzy podmiotami reprezentują-cymi wszystkie rynki oddziaływania przedsiębiorstwa (na gruncie koncepcji marke-tingu wzajemnych relacji), a więc zarówno relacje B2B, B2C, jak i C2B.

Podmiotem badań o zasięgu ogólnopolskim były przedsiębiorstwa oraz konsu-menci indywidualni.

Niniejsza praca składa się z dwóch części, tj. teoretycznej oraz empirycznej. Cześć pierwsza jest zbudowana z trzech rozdziałów. W pierwszym dokonano cha-rakterystyki podmiotów rynkowych będących obiektami przeprowadzonych badań (przedsiębiorstwa, konsumenci i gospodarstwa domowe oraz instytucje rynkowe i regulacyjne). Drugi rozdział przedstawia zagadnienia związane bezpośrednio z pojęciem relacji. Scharakteryzowano w nim relacje w świetle paradygmatów mar-ketingowych, przedstawiono istotę i zakres relacji, wskazano podstawowe klasyfi-kacje relacji i ich elementy oraz omówiono relacje na tle teorii konsumpcji. W roz-dziale trzecim zaprezentowano uwarunkowania środowiskowe kształtowania rela-cji, zaznaczono tu również istotny wpływ zmienności otoczenia na ich tworzenie.

Druga część pracy zawiera założenia oraz wyniki badań bezpośrednich. Doko-nano w niej charakterystyki badanych rynków, opisano metodykę prowadzonych badań bezpośrednich w odniesieniu do przedsiębiorstw i klientów indywidualnych oraz przedstawiono wyniki badań i analiz dla poszczególnych rynków oraz wnioski z nich płynące. Wyniki badań empirycznych powinny szczególnie zainteresować menedżerów zatrudnionych zarówno w przedsiębiorstwach produkcyjnych, jak i handlowych oraz innych usługowych (np. usług finansowych, bankowych), które już budują lub dopiero zamierzają kształtować świadomie w przyszłości relacje z różnymi podmiotami ze swojego otoczenia. Wnioski z badań mogą też zainspiro-wać ich do dalszych poszukiwań w sferze możliwości kształtowania i utrwalania korzystnych relacji z różnymi podmiotami.

Część I

Teoretyczne podstawy relacji rynkowych

Uczestnicy rynku jako podmioty relacji

W niniejszym rozdziale dokonuje się analizy głównych podmiotów rynkowych

funkcjonujących w gospodarce rynkowej. Skoncentrowano przy tym uwagę na trzech rodzajach podmiotów stanowiących główne obiekty badań marketingowych. Są to przedsiębiorstwa, konsumenci, gospodarstwa domowe oraz instytucje ryn-kowe, które wspomagają ich działanie takie jak: banki, ubezpieczyciele oraz inne rodzaje instytucji finansowych wraz z brokerami, agencjami reklamowymi i instytu-cjami zapewniającymi dostęp do informacji. Instytucje te mają różny wpływ na efek-tywność i skuteczność działań wymienionych podmiotów rynkowych.

Całość problematyki rozdziału I została podzielona na trzy podrozdziały. Pierw-szy z nich zawiera zarys funkcjonowania przedsiębiorstwa, wynikający z jego istoty oraz czynników go kształtujących. Prezentuje się w nim definicje przedsiębiorstw w różnych dyscyplinach naukowych, poszczególne rodzaje przedsiębiorstw, ich cele oraz kryteria podziału, a także ich powiązania z otoczeniem.

Podrozdział drugi zawiera ogólną charakterystykę indywidualnych podmiotów kon-sumpcji, które tworzą konsumenci i gospodarstwa rynkowe. Analizie poddano ich za-chowania rynkowe. Definiując kategorie konsumenta i gospodarstwa domowego, ich strukturę, pokazuje się jednocześnie ich związek z otoczeniem rynkowym.

Podrozdział trzeci zawiera analizę instytucji rynkowych, wspomagających funk-cjonowanie podmiotów rynkowych. Szczególną uwagę poświęca się rodzajom instytucji rynkowych, ich cechom, które to wyznaczają im kluczowe role i zadania w dziedzinie obsługi rynku.

Rozdział ten jest wprowadzeniem do dalszych rozważań, a jednocześnie do ba-dań nad kształtowaniem relacji podmiotów rynkowych.

1


1. Przedsiębiorstwa jako podmioty rynkowe

1.1. Pojęcie przedsiębiorstwa w różnych dyscyplinach naukowych

Przedsiębiorstwa są podstawowymi podmiotami systemu gospodarczego każ-dego kraju. Wypracowują one największą cześć dochodu narodowego, a stopień ich efektywności ekonomicznej wpływa na poziom życia danego społeczeństwa.

W literaturze przedmiotu pojęcie przedsiębiorstwa jest różnorodnie definiowane, co wynika zarówno z odmiennych podejść do przedsiębiorstwa różnych dyscyplin naukowych, jak i wielu innych czynników o rozmaitym charakterze. Już w samej teorii ekonomii występują istotne różnice w rozumieniu pojęcia przedsiębiorstwa. Przykładowo w ekonomii neoklasycznej pojawia się marginalistyczna koncepcja przedsiębiorstwa. Zakłada ona, że przedsiębiorstwo działając w doskonale konku-rencyjnym otoczeniu rynkowym podejmuje racjonalne decyzje, kierując się moty-wem maksymalizacji zysku.1 Natomiast wg podejścia ewolucyjnego w ekonomii racjonalność decyzji przedsiębiorstwa jest ograniczona, co wynika z jednej strony z niemożności pozyskania kompleksowych informacji o kierunkach zmian uwarun-kowań w otoczeniu w przyszłości, a z drugiej występujących wewnątrz samego przedsiębiorstwa sprzeczności między jego właścicielami, akcjonariuszami, mene-dżerami oraz innymi grupami pracowników.2

Nauki o zarządzaniu postrzegają przedsiębiorstwo głównie jako kategorię orga-nizacyjną. Według nich przedsiębiorstwo stanowi jednostkę zorganizowaną, do

1 Racjonalność decyzji opiera się tu na porównywaniu krańcowych kosztów pozyskania

czynników produkcji z krańcowymi przychodami uzyskiwanymi z tych czynników. Więcej na temat neoklasycznej teorii przedsiębiorstwa zob.: Gruszecki T., Współczesne teorie przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2002, s. 56–59, Gorynia M., Zachowania przedsię-biorstw w okresie transformacji. Mikroekonomia przejścia, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 1998, s. 13–22.

2 Celem przedsiębiorstwa wg teorii ewolucyjnej jest jak najszybsze wejście na rynek, by osiągnąć wysoką rentowność kapitału, a następnie utrzymanie się na nim jak najdłużej przy coraz niższej rentowności kapitału, przy której konkurenci nie mogą się już utrzymać. Noga A., Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009, s. 179–181. Zob. też: Gołębiow-ski T. (red.), Przedsiębiorstwo na rynku międzynarodowym. Analiza strategiczna, PWN, Warszawa 1994, s. 11.

Uczestnicy rynku jako podmioty relacji 11

której odnoszą się sformułowane zasady racjonalnej organizacji.3 Z kolei w ujęciu nauk prawnych przedsiębiorstwo jest utożsamiane z podmiotem posiadającym zdolność do wykonywania określonych czynności prawnych. W tym ujęciu przed-siębiorstwo należy rozumieć jako „zorganizowany zespół składników niematerial-nych i materialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej”, który obejmuje w szczególności: oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa), własność nieruchomości lub ruchomości (w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów) oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości, prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieru-chomości lub ruchomości, wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne, koncesje, licencje oraz zezwolenia, patenty i inne prawa własności przemysłowej, majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne, tajemnice przedsiębiorstwa, księgi oraz dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.4

Inaczej pojęcie przedsiębiorstwa jest definiowane w socjologii (m.in. socjologii organizacji i socjologii pracy). Przedsiębiorstwo jest tu traktowane jako kategoria społeczna. Dlatego też w jej centrum zainteresowania są pracownicy tworzący określone grupy społeczne funkcjonujące w przedsiębiorstwie, stosunki zachodzą-ce między nimi, ich motywacje, jak również funkcje pełnione przez przedsiębior-stwo w systemie społecznym. Podobnie pojęcie przedsiębiorstwa traktuje psycho-logia, dla której przedmiotem zainteresowania są zachowania ludzi w przedsiębior-stwie oraz relacje zachodzące między różnymi grupami pracowniczymi.

Prawo (w szczególności handlowe, cywilne, pracy) reguluje sto-sunki zachodzące między przedsiębiorstwem a innymi osobami prawnymi oraz fizycznymi, jak również wewnątrz samego przedsiębiorstwa.

Z uwagi na problematykę niniejszego opracowania warto jeszcze przytoczyć in-teresującą, aczkolwiek dyskusyjną „teorię konfirmy: nowoczesnego przedsiębior-stwa i powrotu do korzeni przedsiębiorczości” zaproponowaną przez A. Nogę.5

3 Por. Sudoł S., Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Zarządzanie przed-

siębiorstwem, PWE, Warszawa 2006, s. 34.

Autor ten konfirmą (od połączenia słów: konsument i firma) nazywa to przedsię-biorstwo, które ma wiele konfirmacji, czyli silnych korzystnych związków z konsu-mentami (konfirmacje oznaczają najwyższe ontologiczne potwierdzenie przedsię-biorstw w gospodarce, czyli przez konsumentów). W myśl tej teorii konsumenci stają się częścią przedsiębiorstwa, a zarazem najważniejszym (symbolicznym lub faktycznym) jego szefem. W konfirmie występuje największa zbieżność interesów

4 Kodeks cywilny, Księga pierwsza, Część ogólna, Dział III „Przedsiębiorcy i ich oznacze-nia”, art. 55[1].

5 Zob. więcej: Noga A., Teorie …, op. cit., s. 208–316.


przedsiębiorców, właścicieli oraz konsumentów. Ponieważ konfirma jest najbardziej pożądanym miejscem pracy, przyciąga utalentowanych pracowników, innowacyjną wiedzę oraz kapitał podwyższonego ryzyka. Zgodnie z tą teorią konfirma staje się „najbardziej pełnokrwistym przedsiębiorstwem, zarówno w sensie ontologicznym, jak i pragmatycznym – docelowym w poszukiwaniach przez przedsiębiorców”.6 Na bazie teorii konfirmy A. Noga sformułował definicję przedsiębiorstwa, wg której jest ono „względnie trwałą organizacją i instytucją gospodarki […], która dzięki swoim licznym odkrytym i potencjalnym autonomicznym zdolnościom zapewnia gospo-darstwom domowym wyższą długookresową użyteczność z posiadanego przez nie kapitału (ludzkiego, rzeczowego, pieniężnego, intelektualnego, społecznego), niż mogłyby same osiągnąć przez własne gospodarowanie w gospodarce rynkowej, państwowej lub jakiejkolwiek ich mieszance”.7

Analizując odmienne definiowanie pojęcia przedsiębiorstwa przez różne dyscy-pliny naukowe można zauważyć, że zróżnicowanie to wynika głównie z przyjęcia za podstawę badań poszczególnych dyscyplin innych obszarów czy aspektów funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Trudności w sformułowaniu jednolitej, uniwersalnej definicji pojęcia „przedsię-biorstwo” wynikają ponadto z wielu innych czynników. Odmienności w definiowaniu wiążą się z różnym usytuowaniem przedsiębiorstwa w gospodarce narodowej, zróżnicowanym zakresem jego samodzielności decyzyjnej w zależności od ustroju polityczno-gospodarczego (co wpływa na zadania pełnione przez przedsiębiorstwo oraz warunki jego funkcjonowania), jak również dużą różnorodnością przedsię-biorstw pod względem wielkości, form własności i statusu prawnego, typu oraz rodzaju działalności. Ponadto pod wpływem rozwoju gospodarczego, postępują-cych procesów globalizacyjnych, postępu technicznego można zaobserwować duże przemiany zachodzące w przedsiębiorstwach, których efektem jest, m.in. rozpoczęcie działalności w nowych obszarach (np. opiece zdrowotnej, edukacji, kulturze) czy powierzanie zewnętrznym usługodawcom określonych zadań dotych-czas przez nie realizowanych (outsourcing), a także zanikanie pewnych form przedsiębiorstw i pojawianie się nowych, wcześniej nieznanych (np. przedsiębior-stwa wirtualne, fraktalne).

W ujęciu ekonomicznym, przyjętym na potrzeby niniejszego opracowania, przedsiębiorstwo będzie definiowane jako wyodrębniona prawnie, organizacyjnie i ekonomiczne jednostka prowadząca działalność gospodarczą w celu osiągnięcia zysku. Przedsiębiorstwo, poprzez prowadzoną działalność gospodarczą, dążący

6 Ibidem, s. 225. 7 Ibidem, s. 226.


do zaspokojenia potrzeb innych podmiotów życia społecznego (osób, instytucji) przez wytwarzanie produktów i/lub świadczenie usług, a działalność ta jest moty-wowana chęcią uzyskania korzyści majątkowych, przy czym jest ona prowadzona samodzielnie na ryzyko właściciela czy właścicieli.8

Przedsiębiorstwo od innych podmiotów gospodarczych odróżniają następujące atrybuty:

9

prowadzenie działalności gospodarczej w sposób ciągły w dłuższym okresie (a nie przypadkowo, incydentalnie)

10

wydzielenie, pochodzących od właściciela i służących realizacji określonych celów, zasobów kapitałowych, materialnych i ludzkich, wartości niematerialnych oraz prawnych (np. praw do wynalazków, patentów, licencji, wzorów użytko-wych i przemysłowych, itp.), w tym również nazwy, znaku towarowego (zareje-strowanej marki), reputacji – w obrębie tych zasobów, jak i między nimi zacho-dzą określone procesy,

,

samodzielność decyzyjna, która oznacza autonomię przedsiębiorstwa przy po-dejmowaniu decyzji o rodzaju, przedmiocie, charakterze i terytorium prowadzo-nej działalności, jego wewnętrznej organizacji, stosunkach z podmiotami w oto-czeniu, itp.11

dążenie do uzyskania ze swojej działalności określonych korzyści, w tym szczególnie maksymalizacji dochodowości zaangażowanych zasobów (zgodnie z zasadą gospodarności)

,

12

pozostawanie w stałych relacjach z różnorodnymi podmiotami otoczenia, w którym przedsiębiorstwo funkcjonuje (m.in. poprzez ciągłe zaspokajanie po-trzeb innych podmiotów gospodarczych, instytucji czy osób fizycznych, będą-cych jego klientami, za pomocą swoich produktów i usług, jak też wymianę dóbr z innymi jednostkami ze sfery zaopatrzeniowej oraz sprzedaży)

,

13

8 Por. Sudoł S., Przedsiębiorstwo…., op.cit., s. 34.

,

9 Por. Strużycki M. (red.), Zarządzanie przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa 2004, s. 102–103; Sudoł S., Przedsiębiorstwo…, op. cit., s. 37–38; Kortan J. (red.), Podstawy ekonomiki i za-rządzania przedsiębiorstwem, C.H. Beck, Warszawa 1997, s. 72–73.

10 W dłuższym czasie prowadzenia działalności gospodarczej przez przedsiębiorstwo mogą zmieniać się jego wielkość, forma organizacyjno-prawna, przedmiotowy i przestrzenny obszar działania, relacje z poszczególnymi podmiotami otoczenia. Oznacza to, że przedsię-biorstwo jest systemem dynamicznym, ulegającym przeobrażeniom w określonych warunkach.

11 Autonomia ta jest ograniczona jedynie przepisami prawa. 12 Przedsiębiorstwo powinno działać zgodnie z zasadą równowagi finansowej lub samofi-

nansowania, co oznacza, że koszty pokrywa z uzyskiwanych przychodów. 13 Ze względu na utrzymywanie związków z otoczeniem przedsiębiorstwo można uznać za

system otwarty.


realizacja działalności na swoje ryzyko, co oznacza, że przedsiębiorstwo odpo-wiada za swoje zobowiązania i musi liczyć się z możliwością poniesienia strat, czy nawet utraty kapitału,

ponoszenie odpowiedzialności karnej za przestępcze działania pracowników, nawet w przypadku, gdyby przyniosły one przedsiębiorstwu korzyści majątkowe.

W literaturze oraz praktyce gospodarczej przedsiębiorstwo określa się często mianem firmy, jednak pojęcie to ma inne znaczenie w sensie prawnym. Firma jest bowiem rozumiana jako instytucja prawna i oznacza nazwę (łącznie ze znakiem graficznym, czyli logo) pod jaką osoba fizyczna lub osoba prawna prowadzi przed-siębiorstwo albo działalność gospodarczą14

Czasem jako synonimu pojecia przedsiębiorstwa używa się określenia zakład. Nie są to jednak pojęcia tożsame, gdyż zakład stanowi jednostkę gospodarczą (wyodrębnioną pod względem techniczno-produkcyjnym oraz terytorialnym) wcho-dzącą w skład przedsiębiorstwa, przy czym poszczególne jednostki mogą mieć różny stopień odrębności (w tym zróżnicowany stopień samodzielności finanso-wej). Przedsiębiorstwo jest kategorią ekonomiczną i prawną, natomiast zakład, podobnie jak filia czy oddział, są kategoriami terytorialnymi i organizacyjnymi, a niekiedy produkcyjnymi (np. w przypadku zakładu–fabryki).

, przy czym nazwa ta może być prawnie chroniona. Wiele przedsiębiorstw może działać pod jedną nazwą, czyli w ramach jednej firmy, jednak każde z nich musi mieć w nazwie i/lub logo element, który umożliwi odróżnienie poszczególnych podmiotów wchodzących w skład danej firmy.

1.2. Rodzaje przedsiębiorstw i kryteria ich podziału

W gospodarce funkcjonuje wiele różnych typów przedsiębiorstw. Ta mnogość przedsiębiorstw powoduje zatem potrzebę ich klasyfikacji i to ze względu na wiele kryteriów. Wiąże się to, m.in. z tym, że określone problemy w sferze zarządzania są rozwiązywane w zróżnicowany sposób właśnie w zależności od typu przedsię-biorstwa.

Przedsiębiorstwa można sklasyfikować według wielu różnych kryteriów, które prezentuje tabela 1.

14 Zob. Kodeks cywilny, Księga pierwsza, Część ogólna, Dział III „Przedsiębiorcy i ich ozna-

czenia”, art. 43 (1–10).


Tab. 1. Typologia przedsiębiorstw

Kryterium podziału Typy przedsiębiorstw

Forma prawna (organizacyjno-

prawna)

• regulowane przepisami prawa cywilnego – przedsiębiorstwa własności indywidualnej (jednoosobowe) – spółki cywilne

• regulowane przepisami prawa handlowego – spółki prawa handlowego

– osobowe (spółka jawna, spółka partnerska, spółka ko-mandytowa, komandytowo-akcyjna)

– kapitałowe (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna)

Forma własności

• państwowe – przedsiębiorstwa skarbu państwa (np. w Polsce działające

na podst. ustawy o przedsiębiorstwie państwowym oraz mające formę jednoosobowych spółek skarbu państwa, działające w oparciu o kodeks spółek handlowych)

– przedsiębiorstwa stanowiące własność państwowych osób prawnych

– przedsiębiorstwa z przewagą kapitału państwowego • prywatne (w formie różnych spółek, np. spółki menedżer-

skiej, pracowniczej) – z kapitałem krajowym – zagraniczne – z kapitałem mieszanym

• spółdzielnie • samorządu terytorialnego

– będące własnością gmin (przedsiębiorstwa komunalne) – będące własnością powiatów – będące własnością województw

• mieszane (państwowo-prywatne)

Rodzaj prowadzonej działalności

• produkcyjne (wytwórcze) – przedsiębiorstwa przemysłowe (wydobywcze i przetwórcze) – przedsiębiorstwa budowlane – przedsiębiorstwa rolne

• handlowe – przedsiębiorstwa handlu hurtowego – przedsiębiorstwa handlu detalicznego

• usługowe, np.: – przedsiębiorstwa finansowe (banki, firmy ubezpieczeniowe) – przedsiębiorstwa transportowo-spedycyjne – przedsiębiorstwa turystyczne – przedsiębiorstwa usług kulturalnych


– przedsiębiorstwa gastronomiczne – przedsiębiorstwa konsultingowe – przedsiębiorstwa audytorskie – inne przedsiębiorstwa świadczące usługi

• mieszane (np. produkcyjno-handlowe, produkcyjno-usługo-we, produkcyjno-handlowo-usługowe, itd.)15

Wielkość

• małe (w tym mikroprzedsiębiorstwo) • średnie • duże

Geograficzny zasięg działania

• lokalne • regionalne • krajowe • międzynarodowe • globalne

Terytorialne rozczłonkowanie

• jednozakładowe • wielozakładowe • sieciowe

Sposób zintegrowania zakładów

przedsiębiorstwa

• zintegrowane poziomo (podstawowe zakłady zajmują się tym samym rodzajem działalności)

• zintegrowane pionowo (podstawowe zakłady zajmują się realizacją jednej z faz cyklu produkcyjnego od surowca do gotowego produktu)

• konglomeraty (poszczególne zakłady wytwarzają produkty nie mające ze sobą związku technologicznego)

Obecność na giełdzie kapitałowej

• giełdowe16

– spółki akcyjne i komandytowo-akcyjne, których akcje choćby jednej emisji zostały dopuszczone do publicznego obrotu papierami wartościowymi i są notowane na giełdzie

• pozagiełdowe – spółki akcyjne, których akcje nie są dostępne na rynku – wszystkie pozostałe przedsiębiorstwa o innych formach

prawnych

15 W ostatnich latach można zaobserwować nasilający się proces integracji pionowej reali-

zowany przez przedsiębiorstwa przemysłowe, polegający na rozszerzaniu ich zakresu działalności o sprzedaż (uruchamianie własnych sieci sprzedaży), usługi gwarancyjne i pogwarancyjne. Ze względu na heterogeniczną działalność stają się one przedsiębior-stwami mieszanymi. Odmianą przedsiębiorstwa mieszanego może być konglomerat, czyli przedsiębiorstwo składające się z dwóch lub większej liczby firm o odmiennych profilach prowadzące mocno zdywersyfikowaną działalność produkcyjną i handlową.

16 W poszczególnych krajach (o systemie gospodarki rynkowej) giełdowe spółki akcyjne stano-wią zwykle czołówkę przedsiębiorstw, przez co istotnie wpływają na ich rozwój ekonomiczny.


Forma współdziałania gospodarczego (zgrupowania)

Przedsiębiorstwo o charakterze: • kooperacyjnym

– zrzeszenia przejściowe (konsorcjum, wspólnota wykonawcza) – kartel – syndykat – alians strategiczny

• koncentracyjnym – trust – koncern – holding – konglomerat

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Strużycki M. (red.), Zarządzanie przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa 2004, s. 112–130; Sudoł S., Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Zarządzanie przedsiębiorstwem, PWE, Warszawa 2006, s. 94–135; Lichtarski J. (red.), Podsta-wy nauki o przedsiębiorstwie, AE we Wrocławiu, Wrocław 1997, s. 67–77; Pomykało W. (red.), Encyklopedia biznesu, tom I, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, s. 695–696.

Wybór formy organizacyjno-prawnej należy do jednego z najważniejszych pro-blemów decyzyjnych podejmowanych przez przedsiębiorstwo, gdyż wpływa ona na odpowiednią realizację funkcji oraz osiąganie w przyszłości postawionych celów, a jej zmiana (przekształcenie) jest procesem skomplikowanym, wiążącym się czę-so z wysokimi kosztami. Formę organizacyjno-prawną można zdefiniować jako status podmiotu gospodarczego, określający zakres autonomii decyzyjnej (np. posiadanie osobowości prawnej, samodzielności finansowej, swobody powoływa-nia nowych jednostek organizacyjnych), formę własności, tryb tworzenia, prze-kształcania i likwidacji podmiotu (np. system jego powoływania przez organ założy-cielski, określenie nazwy, siedziby i przedmiotu działania oraz zasad i warunków powoływania filii, oddziałów, itp.) oraz sposób finansowania działalności i rozwoju przedsiębiorstwa (w tym również rodzaj i sposób wniesienia kapitału własnego, rodzaj i zakres odpowiedzialności dawców kapitału własnego oraz udziału w zysku, obciążenia podatkowe).17

Forma organizacyjno-prawna oznacza zatem prawne podstawy przedsiębiorstwa, do których powinna być dostosowana cała organizacja zarządzania, regulująca sto-sunki prawne i formy organizacyjne nadrzędności i podrzędności oraz wzajemne

17 Por.: Stabryła A., Podstawy zarządzania firmą, PWN, Warszawa–Kraków 1995, s. 151–152;

Kortan J., Podstawy ekonomiki i zarządzania przedsiębiorstwem, C.H. Beck, Warszawa 1997, s. 120, 130.


powiązania, zarówno wewnątrz firmy, jak i w jej stosunkach zewnętrznych z otocze-niem.18

Trzeba dodać, że poszczególne rodzaje przedsiębiorstw nie mogą być trakto-wane rozłącznie. Przykładowo w praktyce mogą funkcjonować małe, średnie lub duże spółki kapitałowe z kapitałem krajowym, zagranicznym lub mieszanym w formie przedsiębiorstwa wielozakładowego lub sieciowego prowadzącego dzia-łalność produkcyjną i/lub usługową w skali regionalnej, międzynarodowej czy glo-balnej.

Forma prawna jest zatem nierozerwalnie związana z formą i zakresem od-powiedzialności oraz organizacją i systemem zarządzania przedsiębiorstwa.

1.3. Cele przedsiębiorstwa

Każde przedsiębiorstwo, by racjonalnie funkcjonować, musi wytyczyć sobie ce-

le, które z jednej strony nadadzą jednolity kierunek jego działaniom oraz zmotywują pracowników do osiągania wyznaczonego stanu, a z drugiej umożliwią kontrolę oraz ocenę tej działalności. Cele te muszą stanowić system, czyli zbiór wzajemnie powiązanych dążeń, aspiracji oraz porządanych efektów.

Sens istnienia przedsiębiorstwa w otoczeniu powinna określać jego misja, która stanowi nadrzędny, unikalny cel. Misja powinna zawierać przede wszystkim okre-ślenie potrzeb, które przedsiębiorstwo zamierza zaspokajać za pomocą wytwarza-nych produktów czy świadczonych usług, rodzaj obsługiwanych grup konsumentów (indywidualnych i/lub instytucjonalnych) oraz sposób wyróżnienia się na rynku od innych przedsiębiorstw.

Stopień konkretności poszczególnych celów przedsiębiorstwa jest zróżnicowa-ny, co wynika z ich hierarchicznej struktury (cele niższego rzędu są środkami w procesie realizacji celów wyższego rzędu). Hierarchię celów organizacyjnych przedsiębiorstwa przedstawia rysunek 1.

18 Wöhe Q., Einführung in die Allgemeine Betriebswirtschaftslehre, Verlag Franz Vahlen,

München 1990, s. 174.


Rys. 1. Hierarchia celów przedsiębiorstwa Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Koźmiński A. K. (red.), W. Piotrowski, Zarządzanie. Teoria

i praktyka, PWN, Warszawa 1996, s. 50

Najbardziej ogólnym celem przedsiębiorstwa rozumianego w ujęciu prakseolo-gicznym jest przetrwanie w zmieniającym się otoczeniu.19

O ile cele główne dają się uogólnić praktycznie dla wszystkich przedsiębiorstw (można je bowiem traktować jako definicyjne cechy przedsiębiorstwa), to cele kon-kretne, mające również strukturę hierarchiczną, dotyczą konkretnego przedsiębior-stwa, działającego w danym czasie oraz w określonych uwarunkowaniach we-wnętrznych i zewnętrznych. Cele te, w zależności od ich horyzontu czasowego, stopnia konkretyzacji czy też kosztów realizacji, mogą przybrać postać celów:

Natomiast podstawowym warunkiem przetrwania przedsiębiorstwa, a tym bardziej jego rozwoju, jest gene-rowanie zysku w oparciu o zasoby, którymi dysponuje.

strategicznych, np. wybudowanie nowego zakładu produkcyjnego, zdoby-cie nowego rynku zagranicznego, zaprojektowanie innowacji procesowej i/lub produktowej,

taktycznych, np. opracowanie nowej strategii promocyjnej, zmniejszenie kosztów obsługi wybranego segmentu nabywców o 20% w ciągu 5 lat),

19 W tym ujęciu przedsiębiorstwo jest rozumiane jako organizacja, tj. system, który składa

się ze zbiorów elementów, wyodrębnionych z otoczenia oraz wewnętrznie uporządkowa-nych i wzajemnie powiązanych.


operacyjnych, np. zatrudnienie i przeszkolenie nowego menedżera produk-tu, skomputeryzowanie w danym roku procesu wystawiania faktur.20

W procesie formułowania celów konkretnych przedsiębiorstwa należy uwzględ-nić występujące ograniczenia. Ograniczenia te mają charakter wewnętrzny (np. rodzaj i wielkość zasobów materialnych i niematerialnych, którymi dysponuje przedsiębiorstwo) oraz zewnętrzny (np. obowiązujące przepisy i normy prawne, panujący klimat, dostępność surowców, itp.). Ponadto wytyczając te cele trzeba zwrócić uwagę na potrzeby podmiotów z otoczenia przedsiębiorstwa, w którym funkcjonuje (m.in. kooperantów, dostawców, obecnych i potencjalnych klientów, itp.), jak również właściwy wizerunek społeczny, który należy kreować.

1.4. Powiązania przedsiębiorstwa z otoczeniem

Z powyższych rozważań wynika, że przedsiębiorstwo funkcjonuje w określonym

otoczeniu i podlega jego wpływowi, m.in. czerpie z niego zasoby ludzkie i material-ne, informacje, środki finansowe, technologie produkcyjne, itd., które przekształca w określone dobra przeznaczone dla podmiotów w tym otoczeniu. Bez stałych interakcji z otoczeniem przedsiębiorstwo nie mogłoby istnieć i rozwijać się.21

Musi więc ono z jednej strony respektować wymagania otoczenia i dostosowywać się do jego zmieniających się potrzeb i oczekiwań, a z drugiej strony może wpływać na te potrzeby (w tym kreować nowe potrzeby). Model otoczenia przedsiębiorstwa pre-zentuje rysunek 2 (strzałki na rysunku obrazują kierunek oddziaływania).

20 Cele konkretne, a także sposoby ich realizacji, są ujmowane w postaci planów (strate-

gicznych, taktycznych, operacyjnych). Więcej na temat systemu celów przedsiębiorstwa oraz rodzajów planów zob. Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1996, s. 198–210; Niestrój R., Zarządzanie marketingiem. Aspekty strategicz-ne, PWN, Warszawa 1996, s. 128–137.

21 Każde przedsiębiorstwo jest bowiem tylko względnie wyodrębnione z otoczenia, co ozna-cza, że bez niego nie mogłoby w ogóle funkcjonować.


Rys. 2. Model otoczenia przedsiębiorstwa22

Źródło: Opracowanie na podstawie: Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warsza-wa 1996, s. 102–109; Gierszewska G., Romanowska R., Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1997, s. 33; Penc J., Innowacje i zmiany w firmie. Transformacja i sterowanie

rozwojem przedsiębiorstwa, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1999, s. 19.

Poszczególne elementy otoczenia są w zróżnicowany sposób powiązane z da-nym przedsiębiorstwem. Stopień wzajemnego powiązania przedsiębiorstwa z róż-nymi elementami otoczenia zadecydował o wyróżnieniu w nim dwóch warstw, tj. otoczenia makroekonomicznego (zwanego też dalszym, ogólnym lub pośrednim)

22 W makrootoczeniu wyodrębniono dodatkowo otoczenie ekologiczne z uwagi na jego

dużą niejednorodność. Obejmuje ono zarówno przepisy prawa związane z ochroną i od-nową środowiska (w tej sferze można go zaliczyć do otoczenia prawno-administra-cyjnego), jak i elementy związane ze środowiskiem naturalnym, np. jakość surowców natu-ralnych, klasa czystości wód, itp. (w tym obszarze może stanowić subotoczenie otoczenia naturalnego), a także różne ruchy ekologiczne (mogące być składnikiem otoczenia spo-łeczno-kulturowego). Ponadto z uwagi na zachodzące procesy globalizacyjne w skali ma-kro- i mikroekonomicznej wyszczególniono otoczenie międzynarodowe. Jest tu ono rozu-miane jako wpływ sytuacji politycznej, gospodarczej, prawnej, technologicznej, itp. zagra-nicy na pozostałe elementy otoczenia makroekonomicznego w kraju, gdzie funkcjonuje dane przedsiębiorstwo.


oraz mikroekonomicznego (określanego również mianem bliższego, konkurencyj-nego, bezpośredniego lub celowego).

Otoczenie makroekonomiczne obejmuje zespół warunków działania przedsiębior-stwa, wynikający z faktu, iż funkcjonuje ono w określonym kraju czy regionie, który charakteryzuje się danymi warunkami systemowymi, prawnymi, ekonomicznymi, naturalnymi, społeczno-kulturowymi, technicznymi, itp. Tworzy więc ono relatywnie jednolite uwarunkowania działalności dla wszystkich przedsiębiorstw funkcjonujących w jednym sektorze w danym kraju. Przedsiębiorstwo samodzielnie nie ma możliwo-ści oddziaływania na otoczenie makroekonomiczne, musi jednak przewidywać za-chodzące w nim zmiany i uwzględniać je w procesach decyzyjnych.23

Bezpośredni wpływ na działalność przedsiębiorstwa, a w szczególności na po-dejmowane przez jego kierownictwo decyzje, ma mikrootoczenie, które może mieć bardzo złożoną strukturę. Obejmuje ono wiele podmiotów, m.in. dostawców, na-bywców, konkurentów, innych stakeholders (interesariuszy), z którymi dane przed-siębiorstwo w procesie swego funkcjonowania wchodzi w bezpośrednie interakcje o zróżnicowanym charakterze, w tym może na nie w pewnym stopniu oddziały-wać.

24

Charakter otoczenia, jego złożoność oraz dynamika zachodzących w nim zmian wpływają w istotny sposób na zachowania rynkowe przedsiębiorstwa oraz jego wewnętrzne funkcjonowanie. Obecne otoczenie przedsiębiorstw charakteryzuje się dużą złożonością oraz zmiennością (turbulencją), m.in. postępują procesy globali-zacyjne w skali makro- i mikroekonomicznej, pod ich wpływem ewoluują potrzeby nabywców i rosną ich wymagania (np. w wyniku dyfuzji kulturowej czy podnoszenia się poziomu wykształcenia konsumentów), wzrasta liczba konkurentów (w tym

Otoczenie mikroekonomiczne jest jednak odmienne dla różnych przedsię-biorstw ze względu na zróżnicowany rodzaj czy też zasięg przestrzenny prowa-dzonej przez nie działalności. Dlatego też poszczególne elementy tego otoczenia mogą mieć mniejsze bądź większe znaczenie dla funkcjonowania danego przed-siębiorstwa.

23 Na niektóre sfery makrootoczenia, np. polityczną, prawną, technologiczną, mogą czasem

wpływać jedynie korporacje transnarodowe lub przedsiębiorstwa o strategicznym znacze-niu dla rozwoju gospodarki danego kraju.

24 Stakeholders to (czyli interesariusze) organizacje i grupy w otoczeniu przedsiębiorstwa (np. konkurenci bezpośredni i pośredni, klienci, kooperanci, lokalna społeczność, itp.) dys-ponujące określoną siłą nacisku, zainteresowane jego działaniem, których opinie należy uwzględniać w procesie decyzyjnym. W otoczeniu przedsiębiorstwa stale mogą pojawiać się nowi interesariusze, a znikać dotychczasowi. Uwaga przedsiębiorstwa powinna kon-centrować się przede wszystkim na tych interesariuszach, którzy mogą mieć największe znaczenie, zarówno dla jego teraźniejszych działań, jak i przeszłego rozwoju. Metoda identyfikacji stakeholders została opisana w: Koźmiński A. K. (red.), Piotrowski W., Zarzą-dzanie. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 1996, s. 189–191.


z krajów nowo uprzemysłowionych), co powoduje nasilenie się walki konkurencyj-nej na rynku krajowym oraz międzynarodowym, następuje przyspieszenie tempa innowacji produktowych i procesowych wywołanych szybkim transferem technolo-gii, które powodują większą presję na koszty, rośnie znaczenie wiedzy jako głów-nego zasobu przedsiębiorstwa, intensywnie rozwijają się systemy związane z przekazem informacji, itd.25 Oprócz zmian w otoczeniu, zachodzących z coraz większą dynamiką, wzrasta również liczba zmiennych wpływających na działalność przedsiębiorstwa i decydujących o jego powodzeniu na rynku. To wszystko powo-duje, że otoczenie jest coraz trudniejsze do badania. Ponadto w wyniku postępują-cych przeobrażeń granice otoczenia makro- i mikroekonomicznego przedsiębior-stwa ulegają zmianom w czasie, jak też coraz bardziej zacierają się, co stawia pod znakiem zapytania sens takiego podziału.26

Przedsiębiorstwa, które chcą zapewnić sobie warunki dla przyszłego rozwoju, muszą zatem wnikliwie monitorować i diagnozować przeobrażenia zachodzące w otoczeniu oraz prognozować kierunki tych zmian, a następnie uwzględniać wyni-ki tych badań zarówno w procesie projektowania długofalowej strategii działania, jak i podejmując bieżące decyzje dotyczące aktywności rynkowej.

Zmiana warunków w otoczeniu powoduje, że przedsiębiorstwa muszą przyjąć nowe strategie działania lub też zasadniczo zmodyfikować dotychczasowe. Można zaobserwować m.in. występowanie coraz silniejszych oraz bardziej wielostronnych interakcji między przedsiębiorstwem a otoczeniem, jak również między samymi przedsiębiorstwami. Dlatego też przedsiębiorstwa podejmują współpracę na coraz szerszą skalę chcąc w ten sposób poprawić skuteczność i efektywność realizowa-nych działań.

25 H. I. Ansoff w otoczeniu przedsiębiorstw w XX wieku zidentyfikował następujące tenden-

cje: wzrost nowości zmiany, wzrost intensywności otoczenia, wzrost szybkości zmian w otoczeniu oraz rosnącą złożoność otoczenia [Ansoff H. I., Zarządzanie strategiczne, PWN, Warszawa 1985, s. 58].

26 Por. Krzyżanowski L. J., O podstawach kierowania organizacjami inaczej: paradygmaty, modele, metafory, filozofia, metodologia, dylematy, trendy, PWN, Warszawa 1999, s. 46.


2. Indywidualne podmioty konsumpcji

2.1. Pojęcia konsumenta i gospodarstwa domowego

Podstawowymi elementami systemu społeczno-ekonomicznego, reprezentują-

cymi stronę popytową rynku, są konsumenci i gospodarstwa domowe – indywidu-alne podmioty konsumpcji.

Gospodarstwo domowe jest najbardziej trwałym podmiotem gospodarującym, a jednocześnie jest to podmiot, który podlega ciągłym zmianom, wynikającym, m.in. z ewolucji potrzeb, zmian w sposobach ich zaspokajania, a wreszcie z intensywnych przekształceń w otoczeniu gospodarstw. Z upływem czasu zmienia się charakter go-spodarstwa domowego, a szczególnie zakres i formy jego funkcjonowania.27

W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji gospodarstwa domowego i wciąż powstają kolejne.

28 Nadal jednak największą popularnością cieszy się kla-syczna definicja, którą zaproponował A. Hodoly. Zgodnie z nią gospodarstwo do-mowe to baza ekonomiczna jednostki lub grupy osób powiązanych więziami rodzin-nymi lub innego rodzaju. Członkowie gospodarstwa zamieszkują razem, łączą swoje przychody i zasoby dóbr materialnych oraz reprezentowaną przez siebie siłę roboczą w celu zaspokojenia potrzeb gospodarstwa jako całości oraz poszczególnych jego członków.29

Drugim charakterystycznym elementem systemu społeczno-ekonomicznego, zgłaszającym popyt na dobra i usługi, jest konsument. W rzeczywistości każdy konsument jest jednocześnie członkiem i reprezentantem pewnego (jedno- lub wieloosobowego) gospodarstwa domowego, a z kolei gospodarstwo domowe sta-nowi naturalne i najbliższe otoczenie konsumenta.

Podobieństwo gospodarstwa domowego do rodziny (szczególnie w aspekcie wspólnego zamieszkania) sprawia, że pojęcia te są w wielu pracach używane zamiennie. Tymczasem należy podkreślić, że gospodarstwo domowe jest jednostką ekonomiczną, podczas gdy rodzina to kategoria socjologiczna i jest powo-łana do realizacji odmiennych funkcji niż gospodarstwo domowe.

27 Kędzior Z., Karcz K., Modele zachowań gospodarstw domowych i przedsiębiorstw (lata

2000–2010), Wyd. AE Katowice i CBiE, Katowice 1998, s. 15. 28 Por. przykłady podane w pracy: Gutkowska K., Ozimek I., Laskowski W., Uwarunkowania

konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych, Wyd. SGGW, Warszawa 2001, s. 20–23. 29 Hodoly A., Gospodarstwo domowe i jego rola społeczno-ekonomiczna, KiW, Warszawa

1971, s. 20.


Konsument to podmiot ekonomiczny, który spożywa (zużywa) nabyte produkty (dobra materialne, usługi).30 Kategorię tę należy odróżnić od takich pojęć, jak: klient (każdy podmiot ekonomiczny, który może być efektywnie lub potencjalnie zainteresowany produktem lub usługą31), nabywca (podmiot, który dokonuje zaku-pu konkretnego produktu), czy użytkownik (związany zasadniczo z rynkiem produk-tów przemysłowych).32

Zarówno gospodarstwa domowe, jak i konsumenci prowadzą specyficzną dzia-łalność w sferze spożycia i dla celów spożycia, która wiąże się z pojęciem zacho-wań konsumpcyjnych (konsumentów i gospodarstw domowych), przedstawionym w kolejnej części opracowania.

2.2. Zachowania konsumentów i gospodarstw domowych

Zachowania konsumpcyjne to spójna całość reakcji związanych z dokonywa-

niem wyborów w procesie zaspokajania potrzeb indywidualnych w określonych warunkach społecznych, kulturowych i ekonomicznych. Obejmują one nabywanie środków zaspokojenia potrzeb, ich posiadanie oraz użytkowanie.33 Zachowania konsumpcyjne stanowią widzialny wyraz dążenia do lub realizacji aktu konsumpcji, czyli zaspokojenia potrzeby.34

Ta ostatnia kategoria (potrzeba) jest szczególnie ważna z punktu widzenia roz-ważań dotyczących funkcjonowania konsumentów i gospodarstw domowych, bo-wiem to potrzeby są źródłem, przyczyną wszelkiej działalności (w tym działalności gospodarczej) człowieka i – jak stwierdza J. Senyszyn – nie ma aktywności czło-wieka bez potrzeby, nie ma też potrzeb, które nie powodowałyby aktywności.

35

Potrzebę definiuje się jako pożądanie wartości użytkowych (dóbr i usług) wynikają-ce z osiągniętego stopnia rozwoju gospodarczego i kulturalnego społeczeństwa.

36

30 Kufel J., Mruk H., Konsument jako instytucja ekonomiczna i prawna, w: Kufel J. (red.),

Ochrona prawna konsumenta w uregulowaniach publicznoprawnych, Wyd. AE w Pozna-niu, Poznań 1998, s. 9.

31 Nowak L., Pozaekonomiczne determinanty zachowań nabywców, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 1995, s. 11.

32 Kufel J., Mruk H., Konsument ..., op.cit., s. 9. 33 Szczepański J., Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii kon-

sumpcji, PWE, Warszawa 1981, s. 165–166. 34 Altkorn J., Kramer T. (red.), Leksykon marketingu, PWE, Warszawa 1998, s. 270. 35 Senyszyn J., Potrzeby konsumpcyjne, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 1995, s. 15. 36 Krasiński Z., Piasny J., Szulce H., Ekonomika konsumpcji, PWE, Warszawa 1984, s. 30.


Innymi słowy potrzeba powstaje wtedy, gdy pojawia się jakiś brak, który zostaje w or-ganizmie mniej lub bardziej wyraźnie zdefiniowany, pobudzając tym samym mechani-zmy, które mają doprowadzić do rozładowania powstałego napięcia.37

Potrzeby konsumentów (i tworzonych przez nich gospodarstw domowych) są od-zwierciedleniem celów, do jakich dążą. Jeśli celem danej osoby jest osiągnięcie pew-nego standardu życia, to dążenie to znajduje wyraz w zgłaszaniu zapotrzebowania na produkty, które pomagają w realizacji (a nawet ją warunkują) wybranego stylu życia.

Potrzeba jest zatem czynnikiem uruchamiającym odpowiednią motywację i aktywizującym działania w kierunku jej zaspokojenia. Zgodnie z tym stwierdzeniem to właśnie rozpoznanie potrzeby rozpoczyna proces zakupu i w praktyce jest warunkiem jego dokonania. Zda-rzają się bowiem sytuacje, gdy konsument dokonuje zakupu nie odczuwając odpo-wiedniej potrzeby, jednak w większości wypadków procesy decyzyjne konsumentów są rezultatem odczuwania różnego rodzaju potrzeb i pragnienia ich zaspokojenia.

Potrzeby mogą być wywołane zarówno przez bodźce wewnętrzne (np. odczucie chłodu, zmęczenia), jak i zewnętrzne (np. widok osoby jedzącej ciastko może pobudzić głód i ochotę na słodycze). Potrzeby mają też zróżnicowany charakter, wynikający po części z faktu, że różne są ich źródła, miewają różną intensywność, mogą być również zaspokajane na różne sposoby.38

Zachowania konsumpcyjne przebiegają w dwóch układach instytucjonalnych: na rynku i w gospodarstwie domowym. Zachowania rynkowe (nabywcze) konsumentów wyrażają się w dokonywaniu wyborów, podejmowaniu decyzji zakupu wraz z postępo-waniem przygotowującym (poprzedzającym wybór) oraz skutkami podjętych decyzji.

To właśnie różnorodne sposoby zaspokajania po-trzeb są istotą i przedmiotem zachowań konsumentów i gospodarstw domowych.

39

Natomiast zachowania konsumpcyjne w gospodarstwie domowym obejmują głównie działania związane z użytkowaniem dóbr, tj.:

fizyczne przekształcenia wartości użytkowych, których dokonuje się dla uzyskania nowych jakości konsumpcyjnych (np. przygotowanie zakupionej żywności do spożycia),

powtarzające się akty jednorazowego zużycia dóbr i usług (żywność, leki), użytkowanie trwałych ruchomości domowych, wykorzystywanie przestrzeni mieszkania.40

37 Szczepański J., Konsumpcja …, op.cit., s. 145.

38 Szerzej na temat potrzeb, ich typów, hierarchii i źródeł oraz sposobów zaspokajania zob. m.in.: Kieżel E. (red.), Rynkowe zachowania konsumentów, Wyd. AE w Katowicach, Ka-towice 1999; Pohorille M., Potrzeby – podział – konsumpcja, PWE, Warszawa 1985; Se-nyszyn J., Potrzeby…, op.cit.

39 Kędzior Z. (red.), Konsument na rynku. Postawy wobec produktów, Wyd. AE Katowice i CBiE, Katowice 2003, s. 16.

40 Rynkowe zachowania …, op.cit., s. 61.


W ostatnich latach coraz częściej wskazuje się na fakt przeplatania się w go-spodarstwach domowych procesów produkcyjnych i konsumpcyjnych.41

Działalność gospodarstwa domowego (i konsumentów) w sferze spożycia opie-ra się na wykorzystaniu różnych środków jakie są lub stają się własnością człon-ków gospodarstwa. Do środków tych zaliczamy:

Choć w długich okresach maleje udział czynności produkcyjnych i dominuje konsumpcja, to można stwierdzić, że konsumenci i gospodarstwa domowe prowadzą własną działalność usługowo-produkcyjną, w której skład wchodzą, m.in.: przygotowanie posiłków, prace porządkowe, naprawy sprzętu, odzieży, uprawianie ogródka. W wyniku wielu tych prac często tworzone są środki konsumpcji.

zasoby pieniężne (dochody), dobra materialne (majątek), siłę roboczą i czas członków gospodarstwa, wiedzę i zdolności osób wchodzących skład gospodarstwa domowego.42

Jak wspomniano, zachowania rynkowe konsumentów wyrażają się w podejmowa-niu decyzji dotyczących zakupu. Jednak podjęcie takiej decyzji przez konsumenta (występującego indywidualnie oraz reprezentującego gospodarstwo domowe) nie jest natychmiastowym aktem zakupu, lecz najczęściej przebiega w kilku fazach, które ra-zem tworzą proces decyzyjny. Oczywiście nie wszystkie procesy podejmowania decy-zji przebiegają tak samo, jednak w większości procesów realizowanych przez konsu-mentów można zaobserwować charakterystyczne momenty.

43

Odczucie potrzeby jest etapem, który uruchamia postępowanie decyzyjne konsu-menta. W tej fazie potrzeba rodzi stan napięcia, wynikający z uświadomienia sobie przez konsumenta różnicy pomiędzy rzeczywistością a stanem pożądanym oraz wy-wołuje w nim pragnienie uzyskania równowagi (pojawia się zatem wystarczająco silna motywacja, aby kontynuować proces). Poszukiwanie alternatyw to kolejna faza, w której dochodzi do rozpoznania możliwych sposobów i wariantów zaspokojenia po-trzeby. Konsument szukając możliwości zmniejszenia odczuwanego napięcia, groma-dzi informacje na temat alternatywnych rozwiązań danego problemu (czyli środków zaspokojenia potrzeby), a następnie na temat różnych marek i typów produktów (czyli

41 Ibid., s. 19. 42 Zielińska Z., Gospodarstwo domowe – szanse i zagrożenia w warunkach gospodarki

rynkowe, „Handel Wewnętrzny” 1996, nr 1; Gutkowska K., Ozimek I., Laskowski W., Uwarunkowania …, op.cit., s. 21.

43 W różnych pracach przyjęta liczba i określenia etapów procesu decyzyjnego konsumen-tów są różne, jednak w rzeczywistości opis przebiegu poszczególnych faz jest zbliżony. Szerszą charakterystykę kolejnych etapów procesu prezentuje, m.in. praca: Smyczek S., Lojalność konsumentów na rynku. Wybrane zagadnienia, Wyd. AE w Katowicach, Kato-wice 2001, s. 27–32.


wariantów zaspokojenia potrzeb). Zbiera on informacje zarówno w sposób uporządko-wany i celowy, jak i przypadkowy.44 Faza oceny wariantów wyboru polega na rozpo-znaniu konkretnych cech różnych sposobów zaspokojenia potrzeby, porównaniu ich ze sobą oraz dokonaniu ostatecznej oceny. Etap ten zakończony jest wyborem jednego z ocenianych wariantów, co prowadzi do kolejnej fazy, czyli do rzeczywistego nabycia produktu. Konsument nie poprzestaje na zakupie, lecz dokonuje oceny rezultatów swojej decyzji, czyli ocenia produkt podczas jego normalnego użytkowania. Efektem tej oceny mogą być odczucia pozytywne, czyli zadowolenie. Jednak częstym rezultatem zakupu są też odczucia negatywne, czyli pozakupowy dysonans poznawczy.45

Z podejmowaniem decyzji konsumpcyjnych wiąże się problem ról pełnionych przez poszczególnych członków gospodarstwa domowego w procesie zakupu (zob. tab. 2).

Tab. 2. Role pełnione przez członków gospodarstwa domowego w procesie podejmowania decyzji zakupu

I wariant II wariant

Doradca (influencer) – dostarcza informacji o produkcie i przez to wpływa na jego wybór

Inicjator zakupu (pomysłodawca)

Bramkarz (gatekeeper) – kontroluje dopływ informacji o produkcie do rodziny

Doradca

Decydent (decider) – podejmuje decyzje, rozstrzyga kon-flikty, dysponuje zasobami finansowymi

Decydent

Nabywca (buyer, zaopatrzeniowiec) – rzeczywiście dokonuje zakupu

Zaopatrzeniowiec

Przygotowujący (preparer) – przekształca produkt i doprowadza go do stanu zdatności do spożycia

Użytkownik

Użytkownik (user) – używa lub konsumuje produkt

Serwisant (maintainer) – obsługuje i naprawia produkt tak, aby był ciągle sprawny i gotowy do użytkowania

Pozbywający się (disposer) – określa, kiedy należy za-przestać użytkowania produktu i co z nim zrobić

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Mowen J., Consumer Behavior, Macmillan Publ. Co., NY 1987, s. 412; Garbarski L., Zrozumieć nabywcę, PWE, Warszawa 1994, s. 69; Gajewski S., Zachowanie się konsumenta a współczesny marketing, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1994, s. 143–144.

44 Zob. szerzej w: Rynkowe zachowania …, op.cit., s. 81–82; Foxall G. R., Goldsmith R. E.,

Psychologia konsumenta dla menedżera marketingu, WN PWN, Warszawa 1998, s. 42–43. 45 Szerzej na ten temat zob. w: Smyczek S., Dysonans pozakupowy – porażka czy obszar

działania firmy?, „Marketing i Rynek” 2002, nr 3; Falkowski A., Tyszka T., Psychologia za-chowań konsumenckich, GWP, Gdańsk 2003, s. 237–260.


Jak wynika z tabeli 2, istnieją dwie klasyfikacje tego typu ról, przy czym wariant drugi jest popularniejszy, wydaje się też bardziej użyteczny. Liczba i tożsamość członków gospodarstwa domowego, którzy pełnią poszczególne role różni się po-między gospodarstwami i w zależności od typu produktu. W niektórych sytuacjach jedna osoba pełni jednocześnie kilka ról, w innych przypadkach jedna rola może być realizowana przez kilku członków rodziny, a wreszcie każda rola może być pełniona przez inną jednostkę, nawet osobę spoza gospodarstwa domowego.

2.3. Typy, struktura i cechy gospodarstw domowych

W obrębie całego zbioru gospodarstw domowych wyróżnia się wiele ich rodza-

jów, które klasyfikuje się na podstawie różnorodnych kryteriów. Do najczęściej wykorzystywanych należą kryteria:

demograficzne – ze względu na nie wyróżnia się gospodarstwa jednooso-bowe, dwu-, trzy-, czteroosobowe, itd.;

ekonomiczne – zgodnie z którym gospodarstwa domowe różnicuje wiel-kość uzyskiwanego przez nie dochodu przypadającego na jednego człon-ka lub na całe gospodarstwo;

klasy miejscowości, w której znajduje się gospodarstwo (lokalizacji) – na jego podstawie wyróżnia się np. gospodarstwa miejskie i wiejskie.46

Często stosowana w literaturze klasyfikacja gospodarstw, która bazuje na kry-terium charakteru związków między członkami gospodarstwa, wyodrębnia go-spodarstwa:

jednoosobowe, typu rodzinnego, rodzinne uzupełnione o osobę niespokrewnioną, grupowe (zespołowe), których członkowie nie są spokrewnieni.

Jedną z podstawowych klasyfikacji gospodarstw domowych stosuje GUS, a opiera się ona na kryterium źródeł pozyskiwania dochodów.47

pracowników,

W klasyfikacji tej wyróżnia się gospodarstwa:

pracowników użytkujących gospodarstwo rolne,

46 Inne typy i kryteria podziału gospodarstw domowych prezentuje, np.: Gutkowska K., Ozi-

mek I., Laskowski W., Uwarunkowania …, op.cit., s. 26–27. 47 Ibid.


rolników, pracujących na własny rachunek (przedsiębiorców), emerytów, rencistów oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (wolne zawody).

Analizując strukturę gospodarstwa domowego zauważamy, że bywa ono określane jako system społeczno-ekonomiczny złożony z trzech elementów: 1. czynnika ludzkiego (czyli osób, które tworzą gospodarstwo), 2. czynnika materialnego (czyli dóbr materialnych oraz środków finansowych

niezbędnych do zaspokajania potrzeb członków gospodarstwa domowego), 3. czynnika działalności społeczno-ekonomicznej (czyli ogółu działań podejmo-

wanych przez członków gospodarstwa zarówno wewnątrz tego gospodarstwa, jak i w jego otoczeniu).48

W związku z tak określoną strukturą gospodarstwa domowego wyróżnia się je-go trzy wymiary: podmiotowy, przedmiotowy i funkcjonalny (por. rys. 3).

Rys. 3. Struktura gospodarstwa domowego i jego otoczenie

Źródło: Kędzior Z., Gospodarstwo domowe jako obiekt badań, w: Kędzior Z. i in. (red.), Konsument – Przedsiębiorstwo – Przestrzeń, Wyd. AE Katowice i CBiE, Katowice 1998, s. 73.

48 Gutkowska K., Ozimek I., Laskowski W., Uwarunkowania …, op.cit., s. 21.


Wymiar podmiotowy odnosi się do faktu, iż gospodarstwo domowe tworzą je-go członkowie o określonych cechach społeczno-demograficznych i ekonomicz-nych, które z kolei przesądzają o charakterze całego gospodarstwa. W wymiarze przedmiotowym gospodarstwo stanowi bazę ekonomiczną, która umożliwia członkom gospodarstwa zaspokajanie potrzeb i warunkuje realizację podstawo-wych funkcji gospodarstwa. Na tę bazę składają się wymienione wcześniej środki pieniężne oraz zasoby dóbr materialnych (tzw. domowa infrastruktura konsumpcyj-na). Wreszcie wymiar funkcjonalny wiąże się z faktem, iż każde gospodarstwo realizuje zespół czynności składających się na funkcje tego podmiotu, a te z kolei są odpowiedzią na potrzeby, jakie zgłaszają w stosunku do gospodarstwa jego członkowie oraz system społeczno-gospodarczy.49

Gospodarstwo domowe jako podmiot gospodarczy ma kilka specyficznych cech. Głównym wyróżnikiem tej kategorii jest wykonywanie przez członków gospo-darstwa pewnych czynności dla siebie wzajemnie oraz łączenie zasobów i wspólne nimi gospodarowanie w celu zaspokojenia potrzeb zarówno całego gospodarstwa, jak i poszczególnych jego członków. Jest to zatem z pewnością podmiot gospoda-rujący, bowiem prowadzi on działalność gospodarczą zarządzając dostępnymi zasobami, w tym siłą roboczą swoich członków. Jednak podmiot ten działa w sfe-rze spożycia i dla celów spożycia i to właśnie orientacja działalności gospodarstwa domowego na zaspokojenie potrzeb odróżnia je od innych jednostek gospodarują-cych, których zasadniczym celem jest najczęściej osiąganie zysku. Tak określony główny cel gospodarowania w ramach gospodarstwa domowego stanowi punkt wyjścia do kalkulacji, wyborów i decyzji ekonomiczno-organizacyjnych podejmo-wanych przez członków gospodarstwa zarówno w jego obrębie, jak i poza nim.

50

Inną szczególną cechą gospodarstw domowych (i tworzących je konsumentów) jest fakt, że ich działalność opiera się na specyficznym rachunku, którego nie moż-na określić jako stricte ekonomiczny. Ponieważ podmioty te dążą do zaspokojenia potrzeb, a nie tylko do maksymalizowania użyteczności w sensie ekonomicznym, nie są one tak ściśle związane wymogami efektywności i rachunku ekonomiczne-go, jak inne jednostki gospodarujące. Rachunek, na którym opiera się działalność gospodarstw domowych ma kilka szczególnych cech:

w rachunku tym łączą się zarówno przesłanki ekonomiczne, jak i pozaeko-nomiczne, w tym także subiektywne;

działalność gospodarstw domowych ma w wysokim stopniu charakter tra-dycyjno-zwyczajowy, co przejawia się, m.in. w tym, że dobór metod i środ-ków zaspokajania potrzeb dokonuje się najczęściej w sposób zgodny

49 Kędzior Z., Gospodarstwo domowe – podmiot gospodarujący, IRWiK, Warszawa 1992. 50 Gutkowska K., Ozimek I., Laskowski W., Uwarunkowania …, op.cit., s. 27.


z tradycją lub jest oparty na zwyczajach i przyzwyczajeniach danego kon-sumenta;

nakłady związane z działalnością konsumpcyjną są trudne do zmierzenia ze względu na ich zróżnicowany charakter (praca własna, zużycie środków materialnych);

szczególnie niewymierne są efekty działalności konsumpcyjnej, a zatem stopień zaspokojenia potrzeb (konkretnych i w ogóle);

wyjątkowo istotnym przejawem specyfiki rachunku ekonomicznego konsu-mentów i gospodarstw domowych jest fakt, że restrykcje tego rachunku rozluźniają się w miarę wzrostu dochodów gospodarstwa domowego. Im więcej środków ma do dyspozycji gospodarstwo, tym więcej kupuje dóbr wyższego rzędu, a właśnie w odniesieniu do zakupu tych dóbr oddziały-wanie czynników pozaekonomicznych jest silniejsze.51

Biorąc pod uwagę powyższą charakterystykę rachunku ekonomicznego konsu-mentów i gospodarstw domowych nasuwa się pytanie, czy ich postępowanie moż-na nazwać racjonalnym. Ekonomiści próbują wyjaśnić tę wątpliwość już od wielu lat, wysuwając różne koncepcje rozwiązania tego problemu. Jedna z teorii (propo-zycja G. Katony) zakłada, że konsumenci działają z ograniczoną racjonalnością, ponieważ czasem zachowują się w sposób racjonalny, ale najczęściej nie – gdyż większość ich wyborów opiera się na zwyczaju lub impulsie. Cechy racjonalności mają zazwyczaj następujące zakupy:

ważne i rzadkie wydatki, dokonywane po raz pierwszy, dóbr nowych, popyt restytucyjny, gdy poprzednie doświadczenia były negatywne, związane z obawą przed złamaniem normy społecznej, wywołane nagłymi, ważnymi okolicznościami lub silnymi, nowymi bodźcami.52

Ostatnio pisze się o narastającej irracjonalności (wywołanej snobizmem, naśladow-nictwem), wskazując, że głębsza racjonalność dotyczy raczej społeczeństw mniej za-możnych, natomiast w krajach bogatszych decyzje konsumentów podlegają silniej-szemu wpływowi czynników psychologicznych. Podkreśla się jednak, że występuje wiele kryteriów racjonalności (ekonomiczne, społeczne, indywidualne, biologiczne), a zatem to, co irracjonalne z ekonomicznego punktu widzenia, może być racjonalne, na przykład z punktu widzenia kryteriów psychologicznych.

53

51 Kieżel E. (red.), Zachowania konsumentów – determinanty, racjonalność, Wyd. AE

w Katowicach, Katowice 2003, s. 25–26.

52 Ibid., s. 28. 53 Szerzej zob.: Kieżel E. (red.), Racjonalność konsumpcji i zachowań konsumentów, PWE,

Warszawa 2004.


Ważną cechą odróżniającą gospodarstwo domowe od innych jednostek gospo-darujących jest fakt, że środki na działalność gospodarstwa są przekazywane do wspólnego budżetu dobrowolnie, bez jakiejkolwiek umowy prawnej. Warto też za-uważyć, że gospodarstwa domowe nie podlegają zewnętrznym ośrodkom dyspo-zycyjnym i są podmiotami autonomicznymi w systemie gospodarki narodowej. Nie oznacza to jednak, że nie ma żadnych więzi pomiędzy gospodarstwami i innymi podmiotami oraz gospodarką jako całością. Wręcz przeciwnie, obserwujemy liczne powiązania wynikające z pełnionych przez gospodarstwa domowe funkcji ekono-micznych, a ich współuczestnictwo w procesach gospodarczych polega na tym, że gospodarstwa domowe są:

odbiorcami (nabywcami) dóbr i usług dostarczanych przez przedsiębior-stwa i instytucje, co urealnia się w procesie konsumpcji,

dostarczycielami czynników wytwórczych (głównie pracy, ale także kapita-łu) dla tychże przedsiębiorstw i instytucji.54

Ta ostatnia działalność wiąże się z funkcją produkcyjną gospodarstw domo-wych, która zaczęła zwracać większą uwagę badaczy w latach 70. XX w. Podkre-ślają oni, że konieczność pozyskania dochodu pozwalającego na zakup produktów zaspokajających potrzeby wymusza na członkach gospodarstw domowych zaofe-rowanie indywidualnej podaży pracy, a jednocześnie dokonywanie wyboru pomię-dzy czasem pracy i czasem wolnym. Podaż pracy jest kształtowana nie tylko przez wysokość płacy, ale także przez różnorodne czynniki pozapłacowe, w tym wyso-kość podatków, czy oprocentowania kredytów konsumpcyjnych.

55

Z pełnieniem opisanych wyżej funkcji wiąże się konieczność podejmowania przez gospodarstwo określonych decyzji, dotyczących, m.in. podziału dochodów pieniężnych na zakupy i na oszczędności, struktury rzeczowej zakupów, zatrudnie-nia członków gospodarstwa i wymiaru ich pracy, sposobów lokowania posiadanego kapitału. Jednocześnie realizacja tych funkcji prowadzi do przepływu strumieni dóbr i usług oraz strumieni pieniężnych pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami, a także instytucjami, z uwzględnieniem udziału państwa w tych przepływach. Przepływy te, odzwierciedlające powiązania między poszcze-gólnymi sektorami gospodarki, obrazuje rysunek 4.

Większość więzi pomiędzy gospodarką rynkową a gospodarstwami domowymi ma charakter materialny. Jednak współcześnie każde gospodarstwo jest też po-wiązane z gospodarką więziami o charakterze informacyjnym. Z jednej strony go-

54 Gutkowska K., Ozimek I., Laskowski W., Uwarunkowania …, op.cit., s. 31. 55 Siekierski J., Konsument w gospodarce rynkowej, w: Łaguna M., Radzewicz A. (red.), Kon-

sument i marketing, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2004, s. 11, 14.


spodarstwa czerpią z otoczenia niezbędne informacje, z drugiej strony same do-starczają informacji (m.in. w postaci własnych decyzji i oczekiwań).56

Rys. 4. Powiązania gospodarstw domowych z innymi sektorami gospodarki

Źródło: www.stat.gov.pl/opracowania_zbiorcze/maly_rocznik_stat/2004/dzial19/obrazy19/rys11.htm; dn. 20.07.2006.

Zarówno wcześniejsze rozważania, jak i rysunek 4 wskazują na to, że pomiędzy

sektorem gospodarstw domowych a podmiotami należącymi do pozostałych sektorów dokonuje się obustronna wymiana działań i strumieni, a zatem gospodarstwa domowe pełnią w gospodarce rynkowej niezwykle istotną rolę jako podmioty ekonomiczne. Ich

56 Kędzior Z., Gospodarstwo domowe jako obiekt badań, w: Konsument – Przedsiębiorstwo

– Przestrzeń, Kędzior Z. (red.) i in., Wyd. AE Katowice i CBiE, Katowice 1998, s. 7.


powiązania z gospodarką społeczną są szczególnie ważne, bowiem warunkują całość procesów gospodarowania, w tym normalne funkcjonowanie samych gospodarstw.57

3.Instytucje rynkowe i regulacyjne

3.1. Pojęcie i cechy instytucji rynkowych i regulacyjnych

Podmioty procesów gospodarowania stają się podmiotami rynku, jeżeli repre-

zentują podaż i/lub popyt, a więc w sytuacji, gdy występują w roli sprzedawców i/lub nabywców.58 Przyjmując takie założenie jako podmioty rynkowe wskazać należy przede wszystkim przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa domowe i reprezen-tujących je indywidualnych konsumentów. Równie ważną rolę odgrywają na rynku pośredniczące między tymi podmiotami instytucje, określane często mianem regu-lacyjnych. Można je definiować w dwóch ujęciach: prakseologicznym i podmioto-wym. W ujęciu prakseologicznym instytucją rynkową jest zorganizowany zespół działań formalnych i nieformalnych, mających na celu ścisłe regulowanie działań uczestników wymiany.59 Podobnie, choć jeszcze szerzej, traktuje instytucje rynko-we G. Kołodko, określając je jako reguły gry rynkowej, na które składa się prawo oraz organizacje, które wymuszają stosowanie się wszystkich podmiotów gospo-darczych do tych reguł. Podmiotami podporządkowującymi się instytucjom są za-tem i przedsiębiorstwa, i konsumenci, a także rząd, organizacje pozarządowe, agendy wewnętrzne i zewnętrzne funkcjonujące w otwartej gospodarce rynkowej, firmy pośrednictwa finansowego i rynku kapitałowego60

57 Ibid., s. 76–77; Antonides G., van Raaij W. F., Zachowanie konsumenta. Podręcznik aka-

demicki, WN PWN, Warszawa 2003.

. Zadaniem instytucji jest organizacja, kształtowanie i sterowanie procesami gospodarczymi (w tym rynko-wymi) tak, aby zachodziły płynnie i przy poszanowaniu interesów wszystkich part-nerów społecznego procesu reprodukcji. G. Kołodko podkreśla, że instytucją w tym

58 Zob. Wrzosek W., Funkcjonowanie rynku, PWE, Warszawa 2002, s. 20. 59 Zob. Altkorn J., Kramer T. (red.), Leksykon marketingu, PWE, Warszawa 1998, hasło

„instytucja rynkowa”. 60 Kołodko G. W., Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy,

http://www.tiger.edu.pl/kolodko/artykuly/ekonomista4.2004.pdf, 21.03.2007, s 11.


rozumieniu jest zarówno kontrakt zawarty między przedsiębiorcami, jak i cena pro-duktu, ale także postępowanie arbitrażowe i sądowe, prawo reklamacji wadliwego towaru oraz organizacje ochrony konsumentów.61

W szerszym ujęciu do instytucji rynkowych można zaliczyć:

1. legalne i zwyczajowo akceptowane w praktyce procedury i zasady postępo-wania;

2. obowiązujące prawo i przepisy, które zostały stworzone w celu ochrony intere-sów podmiotów funkcjonujących na rynku;

3. organizacje oraz struktury administracyjne i polityczne obsługujące różnorakie podmioty działające na rynku – od rządu i banku centralnego poprzez agendy rynku kapitałowego czy polityki antymonopolowej, które mają obligować pod-mioty gospodarcze do określonych zachowań zdefiniowanych w obowiązują-cym prawie w interesie całego układu społeczno-gospodarczego, po banki ko-mercyjne i giełdy towarowe;

4. przyjmując szerszą definicję, do instytucji rynkowych można zaliczyć nawet kulturę i mentalność rynkową.62

Takie rozumienie instytucji rynkowych jest zgodne z koncepcją traktującą rynek jako podsystem sfery regulacji. Zgodnie z nią sferę realną działalności gospodar-czej tworzą procesy materialne (produkcja, konsumpcja, magazynowanie, trans-port, itp.). Natomiast sferę regulacji tworzy zespół procesów myślowych, decyzji, za pomocą których następuje sterowanie procesami materialnymi.

63

Ujęcie podmiotowe jest węższe. W jego rozumieniu jako instytucję rynkową określa się każdą wyspecjalizowaną jednostkę społeczną lub gospodarczą tworzą-cą zorganizowaną całość, realizującą określony zakres działań w procesie kupna-sprzedaży towarów i usług zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa lub przyję-tymi normami obyczajowymi.

Sprzedaż i zakup należą więc do sfery realnej, ale procesy te są sterowane za pomocą poprzedzają-cych je i współistniejących z nimi procesów regulacyjnych. Procesy regulacyjne determinowane są istniejącymi, zasadami (regułami, regulacjami), które traktuje się jako instytucje rynkowe w ujęciu prakseologicznym.

64

61 Ibidem, s. 12.

Tak rozumiane instytucje pośredniczą w zachodzą-cych pomiędzy innymi podmiotami rynku procesach przepływu strumieni realnych – finansowych i rzeczowych (przepływ środków finansowych i produktów) oraz regu-lacyjnych (przepływ informacji). Ujęcie podmiotowe zostanie przyjęte jako podsta-wa dalszych rozważań.

62 Ibidem, s. 12. 63 Wrzosek W., Badanie i kształtowanie rynku, PWE, Warszawa 1989, s. 20–21. 64 Zob. Leksykon marketingu, op. cit., hasło „instytucja rynkowa”.


3.2. Rodzaje i zadania instytucji rynkowych

W literaturze przedmiotu istnieje wiele różnych klasyfikacji instytucji rynkowych, co jest konsekwencją zróżnicowania stanowiących ich podstawę kryteriów. Instytu-cje można dzielić według ich funkcji, zakresu terytorialnego, formy organizacyjno – własnościowej oraz rodzaju strumieni, w których przepływie uczestniczą.65

Do pierwszej z wymienionych grup, a więc pośredników handlowych, zalicza-ne są te instytucje rynkowe, które pośredniczą w wymianie produktów. Prowadzą one niezależną działalność świadcząc usługi związane z transakcjami kupna lub sprzedaży mającymi miejsce pomiędzy producentami i ostatecznymi odbiorcami produktów – konsumentami lub klientami instytucjonalnymi. Istota działalności po-średników handlowych sprowadza się do ich decydującej roli w procesie negocjacji związanych ze sprzedażą.

Najbar-dziej przydatne dla niniejszego opracowania jest przyjęcie ostatniego z wymienio-nych kryteriów. Zgodnie z nim wśród instytucji rynkowych można wyróżnić pośred-ników handlowych, instytucje finansowe oraz organizacje doradcze o charakterze instytucji rządowych lub organizacji społecznych. W schematyczny sposób struktu-rę rynku z uwzględnieniem instytucji pośredniczących przedstawiono na rysunku 4. zamieszczonym w poprzednim podrozdziale.

66

Najogólniej rzecz biorąc aukcją nazywa się zorganizowaną sprzedaż określo-nego towaru, przechodzącego na własność nabywcy, który w toku kolejnych pro-pozycji cenowych zaoferował najwyższą cenę.

Do grupy tej zalicza się przede wszystkim detal i hurt w tym aukcje, giełdy towarowe oraz targi.

67 Ze względu na sposób prowadze-nia licytacji aukcje dzielą się na angielskie, na których licytacja odbywa się w sys-temie zwyżkowym, oraz holenderskie, na których stosowany jest zniżkowy system licytacji.68

65 Zob. Ibidem.

Przedmiotem obrotu są na aukcji takie towary masowe, których nie da się w pełni ujednolicić pod względem jakości (towary niestandardowe) lub cenne towary jednostkowe (np. dzieła sztuki, antyki). Jeżeli zaoferowane do sprzedaży produkty mają charakter masowy, można je z łatwością ujednolicić pod względem wybranych cech (np. jakości, gatunku, itp.) i sprzedawać w dużych ilościach za pośrednictwem giełdy towarowej. Instytucję tę określa się jako formalny rynek, na którym handel ujednoliconymi towarami odbywa się w określonym czasie, według

66 Zob. Kramer T., Podstawy marketingu, PWE, Warszawa 2000, s. 45. 67 Leksykon finansowo-bankowy, PWE, Warszawa 1991, hasło „aukcja”.


precyzyjnie określonych reguł, zgodnie z którymi wszyscy uczestnicy giełdy mają prawo do równego dostępu do publicznie ogłaszanych ofert.69 Pośrednictwo giełdy ułatwia dokonywanie obrotu samochodami, produktami rolnymi, surowcami ener-getycznymi czy nieruchomościami.70

Targi są instytucjami pozwalającymi usprawnić przepływ towarów na rynku. De-finiuje się je jako miejsca regularnie organizowanych i mających ograniczony czas trwania spotkań handlowych. Uczestnicy targów mają możliwość spotkania dużej liczby kontrahentów oraz przedstawienia lub poznania ofert na podstawie wysta-wionych publicznie towarów lub ich próbek.

71 Targi mają zazwyczaj specjalistyczny charakter i gromadzą uczestników szczególnie zainteresowanych daną branżą lub tematyką, co odróżnia je od innych rodzajów działalności wystawienniczej.72

Do drugiej grupy instytucji rynkowych zaliczono instytucje finansowe, których funkcjonowanie związane jest z generowaniem i regulowaniem przepływu pienią-dza. Mianem instytucji finansowej można określić każdy podmiot ekonomiczny, którego głównym przedmiotem działalności (a tym samym podstawowym źródłem dochodów) jest utrzymywanie instrumentów finansowych i dokonywanie nimi transakcji. W efekcie dominującym składnikiem majątku takich instytucji (ich akty-wów) są zazwyczaj, tzw. instrumenty finansowe.

73

Wśród instytucji spełniających wskazane w definicji warunki wymienić należy przede wszystkim banki, giełdę papierów wartościowych oraz instytucje ubez-pieczeniowe. Kluczową rolę w systemie finansowym spełniają banki. Dostarczają one środków do prowadzenia działalności gospodarczej, są obserwatorami przebie-gu procesów gospodarczych, miejscem przechowywania środków pieniężnych i uzyskiwania z tego tytułu dodatkowych dochodów oraz regulatorem procesów fi-nansowych w skali całej gospodarki.

74 W szczególności banki komercyjne (handlo-we) spełniają trzy podstawowe funkcje: kredytową, pieniężną i lokacyjną.75

68 Zob. Urban S., Olszańska A., Zorganizowane rynki towarowe, Wyd. AE Wrocław, 1998,

s. 85–86.

Funkcja

69 Zob. Ibidem, s. 38. 70 Zob. Tajer S., Zorganizowane rynki hurtowe w polskim systemie dystrybucji – na przykła-

dzie giełd, w: Rynek i konsumpcja, Raporty z badań – rok 1997, Instytut Rynku We-wnętrznego i Konsumpcji, Warszawa 1998, s. 100.

71 Zob. Urban S., Olszańska A., Zorganizowane …, op. cit., s. 116. 72 Zob. Siskind B., Marketing wystawienniczy, Oficyna Ekonomiczna Wolters Kluwer Polska,

Kraków 2006, s. 59–60. 73 Zob. Pietrzak B. (red.), Polański Z., System finansowy w Polsce. Lata dziewięćdziesiąte,

WN PWN, Warszawa 2001, s. 16–17. 74 Zob. Brzozowska K., Banki i ich działalność. Akademia Rolnicza w Szczecinie, Szczecin

2001, s. 17. 75 Zob. Leksykon finansowo-bankowy, PWE, Warszawa 1991, hasło „banki handlowe”.


kredytowa związana jest z faktem udzielania przez banki kredytów inwestycyjnych i konsumpcyjnych. Funkcję pieniężną banki realizują poprzez tworzenie zdecentrali-zowanego pieniądza bankowego. Lokacyjna funkcja banków polega natomiast na przyjmowaniu i lokowaniu pieniądza rezerwowego i oszczędnościowego.

Banki można podzielić według różnych kryteriów, tworzących jednocześnie określony system bankowy, czyli strukturę organizacyjną jednostek realizujących funkcje bankowe. Generalnie rozróżnia się dwa rodzaje systemów bankowych. Gdy bank centralny jest jednocześnie bankiem operacyjnym, można mówić o sys-temie jednostopniowym. W sytuacji, w której bank centralny pełni rolę nadzorczą nad bankami komercyjnymi i udziela im kredytów mamy do czynienia z systemem dwustopniowym.76

Istotnym elementem systemu finansowego danego kraju jest obrót papierami wartościowymi. Są to szczególnego rodzaju dokumenty potwierdzające upraw-nienia do współwłasności zarejestrowanego przedsiębiorstwa (akcja), kwoty wie-rzytelności (obligacja) lub pozyskania w przyszłości pewnej wartości materialnej w postaci towarów, papierów wartościowych, pieniądza lub walut (forwards, opcje, futures).

77 Obrót tak rozumianymi papierami wartościowymi odbywa najczęściej się na specjalnej giełdzie, będącej na rynku ważną instytucją pośredniczącą. Giełdę papierów wartościowych definiuje się jako specjalny system handlu papierami war-tościowymi, określający zarówno wymagania w stosunku do ich emitenta i emisji oraz warunki i uprawnienia osób dokonujących obrotu, jak i zbiór dopuszczalnych operacji tymi papierami.78 Giełda taka ułatwia oszczędzanie i inwestycje przez umożliwienie inwestorom szybkiego pozbycia się papierów wartościowych, przed-siębiorstwom, rządom i innym organizacjom ułatwiają zgromadzenie nowego kapi-tału na rynku pierwotnym.79

Ważnymi instytucjami spełniającymi na rynku rolę pośredników finansowych są też instytucje ubezpieczeniowe. Oferowane przez nie usługi ubezpieczeniowe polegają na zbieraniu składek ubezpieczeniowych oraz ich redystrybucji w celu kompensacji szkód powstałych w wyniku wypadków ubezpieczeniowych, zdarzeń losowych objętych ochroną ubezpieczeniową.

80

76 Zob. Międzynarodowy słownik finansów, Wyd. Andrzej Bojarski, Warszawa 1992, hasło

„bankowość”.

Podmiotami rynku ubezpieczenio-wego są zatem wszystkie jednostki (osoby fizyczne, gospodarstwa domowe, insty-

77 Zob. Sopoćko A., Giełda papierów wartościowych, AWiM Mediabank S.A., Warszawa 1993, s. 8.

78 Sopoćko A., Giełda …, op. cit., s. 9. 79 Międzynarodowy słownik finansów, op. cit., hasło „giełda papierów wartościowych”. 80 Nowotarska-Romaniak B., Marketingowa orientacja firm ubezpieczeniowych w Polsce,

Wyd. AE Katowice, 2005, s. 25–26.


tucje i ich grupy) występujące w charakterze sprzedającego lub kupującego usługi ubezpieczeniowe. Przedmiotami tego rynku są natomiast różne produkty ubezpie-czeniowe adekwatne do ryzyk występujących w życiu lub działalności zawodowej osób oraz do ryzyk występujących w funkcjonowaniu różnorodnych organizacji.81

Istotną rolę na rynku odgrywają też organizacje doradcze o charakterze insty-tucji rządowych lub organizacji społecznych. Ich funkcjonowanie związane jest ściśle z faktem, że nieodłączną częścią składową wszelkich procesów rynkowych jest przepływ informacji. Spośród należących do tej grupy instytucji rządowych szczególną rolę odgrywa w Polsce Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Kon-sumentów. Jako organ administracji rządowej jest on ustawowo odpowiedzialny za realizację zadań z zakresu ochrony podstawowych podmiotów rynkowych. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów powstał w 1990 roku i początkowo nosił nazwę Urzędu Antymonopolowego. Wówczas jego głównym zadaniem było przeciwdziałanie zawieraniu antykonkurencyjnych porozumień i nadużywaniu po-zycji dominującej na rynku oraz kontrola koncentracji przedsiębiorców. Obecną nazwę nadano Urzędowi w 1996 roku i wiązało się to z rozszerzeniem zakresu działań tej instytucji o ochronę interesów konsumenta.

82 Ochrona ta ma charakter publicznoprawny, gdyż jej przedmiotem nie jest indywidualny interes konsumenta, ale jego pozycja rynkowa. Podkreślić należy, że Prezes UOKiK jest centralnym organem administracji rządowej podległym Radzie Ministrów i nadzoruje on działa-nia innych instytucji powołanych do pełnienia funkcji kontrolnych. Należą do nich Inspekcja Handlowa oraz powiatowi (miejscy) rzecznicy konsumentów 83

Inspekcja Handlowa jest drugim ważnym organem administracji rządowej, uzu-pełniającym działania i kompetencje Prezesa UOKiK w zakresie polityki konsumenc-kiej. Jej zadaniem jest kontrola legalności i rzetelności działania przedsiębiorców, prowadzących działalność gospodarczą w zakresie produkcji, handlu i usług, kontro-la jakości i bezpieczeństwa towarów i usług, podejmowanie mediacji i innych działań interwencyjnych, prowadzenie poradnictwa konsumenckiego a także organizowanie i prowadzenie polubownego sądownictwa konsumenckiego. Prowadzone przez IH Stałe Polubowne Sądy Konsumenckie zapewniają szybkie i tanie rozwiązywanie sporów wynikających z powszechnie zawieranych transakcji w życiu codziennym.

.

81 Sułkowska W. (red.), Bariery rozwoju polskiego rynku ubezpieczeniowego, Kantor Wy-

dawniczy Zakamycze, Kraków 2000, s. 74. 82 Zob. http://www.uokik.gov.pl/pl/o_urzedzie/informacje_ogolne/historia_urzedu/,

dn. 29.06.2006. 83 Zob. Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Ozimek I., Ochrona i edukacja konsumentów we

współczesnej gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa 2005, s. 62 i dalsze.

Pobierz darmowy fragment

Documents

Transcript of Pobierz darmowy fragment