Podręcznik

SZKOŁYPONADGIMNAZJALNE

zakres podstawowy

WOSWiedza o społeczeństwie

Po prostuW

iedza o społeczeństwie. Po prostu

ZGODNYZ WYMAGANIAMI

od2015

Autorzy: Marek Grondas, Janusz Żmijski

Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania wiedzy o społeczeństwie, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr. Karola Łopateckiego, dr. Romana Smolskiego, dr Gabrieli Olszowskiej.

Zakres kształcenia: podstawowy.Etap edukacyjny: IV.Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne.Rok dopuszczenia: 2012/2014.________________________________________________________________________________________________

Numer ewidencyjny w wykazie wspólny dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika: 531/2012/2014

Podręcznik wpisany do wykazu podręczników MEN dopuszczonych do użytku szkolnego, przeznaczonychdo kształcenia ogólnego, dostosowanych do wieloletniego użytku (na podstawie art. 22ao ustawy z dn. 7 września 1991 r. o systemie oświaty)

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o. Warszawa 2013

Wydanie II zmienione (2015)

ISBN 978-83-02-15116-3

Rysunki: Anna Pyrzyńska-PiłatOpracowanie merytoryczne i redakcyjne: Elżbieta ZarzyckaOpracowanie kartograficzne: Adrian BergielRedakcja językowa: Anna Kapuścińska, Mirella Hess-RemuszkoRedakcja techniczna: Jolanta DąbrowskaProjekt okładki: Paweł RafaProjekt graficzny: Katarzyna Trzeszczkowska, Artur HancStrony działowe i infografiki: Joanna PlakiewiczFotoedycja: Natalia Marszałek, Ignacy SkładowskiSkład i łamanie: Rafał Wójtowicz

Zalecane wymagania systemowe i sprzętowePodręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play).

Pomoc techniczna: epomoc@wsip.com.pl

Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96Tel.: 22 576 25 00Infolinia: 801 220 555www.wsip.pl

Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo.Więcej na www.legalnakultura.pl

Polska Izba Książki

I . M Ł O D Y O B Y W A T E L W U R Z Ę D Z I E

1 Obywatelstwo polskie i unijne. Udział w wyborach2 Załatwianie spraw w urzędach – dowód osobisty, paszport, prawo jazdy, rejestrowanie pojazdu3 Prawo do informacji publicznej i jego realizacja4 Kiedy nie zgadzasz się z decyzją urzędu

Lekcja podsumowująca: Młody obywatel w urzędzie

I I . P R A W O I S Ą D Y

5 Normy prawne i inne normy postępowania 6 Prawo. Podstawowe zasady prawa. Zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów7 Gałęzie prawa. Kodeksy8 Źródła prawa. Budowa normy prawnej. Wyszukiwanie i interpretowanie aktów prawnych9 Proces karny 10 Proces cywilny. Mediacje sądowe

Lekcja podsumowująca: Prawo i sądy

I I I . B E Z P I E C Z E Ń S T W O

11 Zadania prokuratury i policji. Uprawnienia policjantów i innych służb porządkowych12 Przestępczość. Zasady unikania zagrożeń i bezpiecznego zachowania się w sytuacji zagrożenia13 Odpowiedzialność nieletnich za popełnienie przestępstwa. Przepisy dotyczące dostępności

alkoholu, papierosów oraz narkotyków Lekcja podsumowująca: Bezpieczeństwo

I V . P R A W A C Z Ł O W I E K A

14 Czym są prawa człowieka?15 Historia praw człowieka16 Katalog praw i wolności człowieka17 Najważniejsze dokumenty praw człowieka18 Prawa i wolności człowieka w Konstytucji RP19 Prawa dziecka

Lekcja podsumowująca: Prawa człowieka

V. O C H RO N A P R AW I W O L N O Ś C I C Z Ł OW I E K A

20 Ochrona praw i wolności człowieka w Polsce21 Konstytucyjni rzecznicy praw człowieka22 Międzynarodowa ochrona praw człowieka23 Gdzie i dlaczego prawa człowieka są wciąż naruszane?

Lekcja podsumowująca: Ochrona praw i wolności człowieka

V I . U C Z Ę S I Ę , P R A C U J Ę , P O D R Ó Ż U J Ę

24 Prawa i obowiązki ucznia 25 Młodzi Polacy podróżują oraz uczą się w kraju i za granicą 26 Młodzi ludzie pracują w Polsce i krajach UE

Lekcja podsumowująca: Uczę się, pracuję, podróżuję

SPIS TREŚCI 3

816223040

44526068788696

100110118

128

132138146152158162168

172180186196204

208216228238

44

PODRĘCZNIK SKŁADA SIĘ z sześciu dużych bloków tematycznych – działów. Każdy z działów podzielony jest na rozdziały odpowiadające jednostce lekcyjnej. Rozdział zawiera: tytuł i numer lekcji, wprowadzenie, tekst autorski, tekst źródłowy, słowniczek (wyjaśnienie trudniejszych pojęć), ciekawostki (Czy wiesz, że...), treści poszerzające ważniejsze zagadnienia (Dowiedz się więcej), treści nawiązujące do wiedzy z gimnazjum (To już wiesz), ilustracje z podpisami i poleceniami, schematy, diagramy, mapy, infografiki przybliżające wybrane zagadnienia, blok zestawiający najważniejsze treści (Zapamiętaj), zadania oraz literaturę dla ucznia (Sięgnij do źródła).

Jak korzystać z podręcznika

Wprowadzenie do tematu

Tytuł i numer lekcji

Ważne w tym akapicie

Wypowiedzi sławnych ludzi

Wyjaśnienie trudniejszych pojęć

Ilustracja z podpisem i poleceniem

5

Tekst źródłowy

Treści nawiązujące do wiedzy z gimnazjum

Zestawienie najważniejszych treści

ZadaniaW zadaniach, których treść wymaga uzupełnienia, znajdziesz zaciemnione miejsca – pamiętaj, by odpowiedzi pisemnych udzielać poza podręcznikiem.

Literatura dla ucznia

Infografika przybliżająca wybrane zagadnienia

Tekst autorski

Treści poszerzające ważniejsze zagadnienia

Ciekawostka

obywatelstwo polskie

Młody obywatelw urzędzie

obywatelstwo unijne

Konstytucja RP

naturalizacja

prawo ziemi

prawo krwi

repatriacja

Traktat o Unii

Europejskiej

Obywatelstwo

formy uzyskiwania

informacji publicznej

BIP

sąd administracyjny

wniosek o udzielenie

informacji publicznej

kontakty z urzędami

Załatwianie spraw w urzędach

wyrabianie dokumentów

dowód osobisty

(urząd gminy)

Udział w wyborach

wybory

parlamentarne

prawo wyborcze

uznanie

za obywatela

podwójne

obywatelstwo

prezydenckie

samorządowe

do Parlamentu

Europejskiego

czynne

bierne

paszport

(urząd wojewódzki)

prawo jazdy

(urząd starostwa

powiatowego)dowód rejestracyjny

pojazdu (urząd

starostwa powiatowego)

Kodeks postępowania

administracyjnegozasada

dwuinstancyjności

składanie skarg i wniosków

składanie odwołania

rzecznictwo

Prawo do publicznej informacji

utrata obywatelstwa

Ustawa o  informacji publicznej

I

Młody obywatelw urzędzie

dział I | młody obywatel w urzędzie

88

OBYWATEL, OBYWATELSTWOW Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej szeroko opisano, w których obsza-rach mają być chronione interesy każdego obywatela i jakie uprawnienia mu przysługują. Kilkadziesiąt artykułów określa prawa odnoszące się do różnych dziedzin życia. Są to: prawa i wolności osobiste, prawa polityczne, społeczne, ekonomiczne i kulturalne. Wiele z nich znasz już z lekcji wie-dzy o społeczeństwie w gimnazjum. Natomiast obowiązków obywatelskich jest niewiele. Zapisano je w pięciu zaledwie artykułach ustawy zasadniczej (art. 82–86). Są to:

 wierność Rzeczypospolitej Polskiej; przestrzeganie obowiązującego prawa; ponoszenie świadczeń i ciężarów na rzecz państwa, w tym płacenie podatków; obrona ojczyzny; dbałość o środowisko naturalne.

NABYWANIE OBYWATELSTWA PRZEZ URODZENIE Podstawowym, tzw. pierwotnym, sposobem nabywania obywatelstwa jest urodzenie. Stosuje się tutaj dwie odmienne zasady: prawo krwi i prawo ziemi.

1 Obywatelstwo polskie i unijne. Udział w wyborach

OBYWATELSTWO – przynależność państwowa jednostki, która jako obywatel danego państwa jest z nim związana określonymi prawami i obowiązkami.

Obywatel państwa polskiego jest również obywatelem Unii Europejskiej. Znaczy to, że podlega prawu obu tych wspólnot, a zarazem jest przez to prawo chroniony. Przysługują mu uprawnienia oraz ciążą na nim obowiązki określone w Konstytucji RP i innych państwowych aktach prawnych oraz w Traktacie o Unii Europejskiej i rozporządzeniach UE.

Sprawdź w Konstytucji

Rzeczypospolitej Polskiej (rozdz. II), jakie uprawnienia i świadczenia przysługują ci z tytułu posiadania obywatelstwa polskiego.

1. OBYWATELSTWO POLSKIE I UNIJNE. UDZIAŁ W WYBORACH 9

Prawo krwi polega na tym, że dziecko staje się obywatelem tego państwa, którego obywatelami są jego rodzice lub jedno z nich, bez względu na to, gdzie przyszło na świat. Natomiast prawo ziemi określa, że o obywatelstwie dziecka decyduje miejsce urodzenia. Oznacza to, że dziecko – niezależnie od obywatelstwa rodziców – nabywa obywatelstwo tego państwa, na którego terytorium się uro-dziło, przy czym za terytorium państwa uznaje się również pokład statku lub samolotu należących do tego państwa. W Polsce obowiązuje zasada prawa krwi, która została wyrażona w art. 34 Konstytucji RP:

Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących oby-watelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa ustawa.

Postanowienia Konstytucji RP rozwija Ustawa z  dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim, zgodnie z którą obywatelstwo może także uzyskać małoletni, gdy:

Art. 14 1) co najmniej jedno z rodziców jest obywatelem polskim; 2) urodził się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego rodzice są nieznani, nie posiadają żadnego obywatelstwa lub ich obywatelstwo jest nieokreślone.

Art. 15 Małoletni nabywa obywatelstwo polskie, gdy został znaleziony na teryto-rium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego rodzice są nieznani.

Art. 16 Małoletni cudzoziemiec, przysposobiony przez osobę lub osoby posiadające obywatelstwo polskie, nabywa obywatelstwo polskie, jeżeli przysposobienie pełne nastąpiło przed ukończeniem przez niego 16 lat. W tym przypadku przyjmuje się, że małoletni cudzoziemiec nabył obywatelstwo polskie z dniem urodzenia.

NATURALIZACJAOprócz nabywania obywatelstwa przez urodzenie istnieją też inne sposoby uzyskania przynależności państwowej – tzw. wtórne. W Polsce jest to moż-liwe przez naturalizację i repatriację.Na podstawie poprzednio obowiązującej Ustawy o obywatelstwie z 1962 r. (z późniejszymi zmianami) naturalizacja mogła w Polsce nastąpić przez nadanie obywatelstwa polskiego przez Prezydenta RP. Cudzoziemiec mu-siał przy tym spełnić liczne warunki, a ostateczna decyzja pozostawała do swobodnego uznania głowy państwa.

D O W I E D Z S I Ę W I Ę C E J

Tradycja prawa krwi i prawa ziemi wywodzi się z wieku XIX i wiąże z polityką demograficzną prowadzoną przez poszczególne państwa wobec występującego wówczas zjawiska masowych migracji. Państwa, z których wielu obywateli wyjeżdżało do innych krajów (np. Niemcy, Hiszpania, Austria, Włochy), dążyły do podtrzymywania więzi z emigrantami i ich potomkami poprzez stosowanie prawa krwi. Natomiast prawo ziemi przyjęto w państwach, którym zależało na przyciągnięciu jak największej liczby obywateli z innych krajów (np. USA, państwa Ameryki Południowej). Współcześnie występuje często system mieszany, np. prawo krwi jako zasada podstawowa nabywania obywatelstwa w połączeniu z prawem ziemi jako zasadą dodatkową dla niektórych przypadków, bądź też odwrotnie.

Urodzenie dziecka należy zgłosić w ciągu 14 dni od daty porodu w najbliższym urzędzie stanu cywilnego, gdzie rejestruje się narodziny dziecka i sporządza akt urodzenia.

Dowiedz się od rodziców albo poszukaj w internecie, jakie informacje zawiera akt urodzenia.

MAŁOLETNI – osoba, która nie ukończyła lat 18 i nie zawarła małżeństwa (przez co małoletni uzyskuje pełnoletność).

dział I | młody obywatel w urzędzie

1010

Nowa ustawa z 2009 r., utrzymując te prerogatywy Prezydenta RP, wprowa-dza możliwość uznania za obywatela polskiego przez wojewodę. Uznany za obywatela polskiego może zostać cudzoziemiec, który ma udokumento-waną znajomość języka polskiego, przebywa legalnie na terytorium Rze-czypospolitej Polskiej co najmniej od 10 lat, posiada stabilne i regularne źródło dochodu oraz tytuł prawny do zajmowania lokalu mieszkalnego. W pewnych sytuacjach wymagany przez ustawę okres legalnego pobytu cu-dzoziemca w Polsce może być krótszy. O uznanie za obywatela polskiego mogą ubiegać się cudzoziemcy przebywający w naszym kraju nawet tylko 2 lata, jeśli spełniają warunki takie, jak:

pozostają co najmniej od 3 lat w związku małżeńskim zawartym z oby-watelem polskim;

nie mają żadnego obywatelstwa;uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, czyli prawo do po-

bytu na terenie naszego państwa z  powodu udokumentowanej obawy przed prześladowaniami w swoim kraju ojczystym.Posiadacze tzw. Karty Polaka, czyli osoby, które uzyskały dokument po-twierdzający przynależność do narodu polskiego ze względu na polskie po-chodzenie ich przodków, mogą ubiegać się o uznanie za obywatela polskie-go już po roku pobytu w naszym kraju.Wojewoda może odmówić uznania kogoś za obywatela polskiego, jeśli sta-nowi on zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo bez-pieczeństwa i porządku publicznego. Odmowną decyzję wojewody można zaskarżyć do sądu administracyjnego.Nowa ustawa przewiduje też możliwość przywrócenia obywatelstwa polskie-go, co może mieć ogromne znaczenie dla osób, które w okresie PRL utraciły obywatelstwo polskie z przyczyn politycznych i chcą dzisiaj je odzyskać.Nadanie obywatelstwa polskiego rodzicom lub uznanie ich za obywateli polskich obejmuje także dzieci pozostające pod ich władzą rodzicielską, jednakże małoletni po ukończeniu 16 roku życia ma w takiej sytuacji prawo decydować, jakie obywatelstwo wybiera.

REPATRIACJAPotomkowie Polaków przesiedlonych w XIX i XX w. na Wschód często pra-gną powrócić na stałe do Polski. Z myślą o nich Sejm RP uchwalił Ustawę o repatriacji obowiązującą od 1 stycznia 2001 r. Ustawa określa zasady naby-cia obywatelstwa polskiego w drodze repatriacji, prawa repatrianta, a także zasady i tryb udzielania pomocy repatriantom oraz ich rodzinom. Zgodnie

NATURALIZACJA – nadanie cudzoziemcowi na jego prośbę obywatelstwa państwa, w którym osiedlił się na stałe. Dodatkowymi warunkami uzyskania obywatelstwa przez naturalizację mogą być: legalne przebywanie na terenie kraju przez określony czas oraz znajomość jego języka, kultury, historii.

REPATRIACJA – powrót do ojczyzny osób, które z różnych przyczyn znalazły się poza jej granicami. Repatriantami są np. osoby przesiedlone z terenów, które znalazły się w granicach innego państwa, lub osoby wracające z przymusowego zesłania albo ich potomkowie.

Naturalizowany w Polsce piłkarz pochodzenia brazylijskiego Roger Guerreiro. W porównaniu z innymi państwami europejskimi w Polsce żyje niewielka liczba mieszkańców obcego pochodzenia (1,8% ludności Polski, najmniej wśród krajów Unii Europejskiej). Na razie dyskusje w sprawie nadawania cudzoziemcom polskiego obywatelstwa dotyczą u nas jedynie stosunku do naturalizacji sportowców obcego pochodzenia, przeprowadzanej (często pośpiesznie) w celu umożliwienia im reprezentowania barw naszego kraju. Przeciwnicy takich praktyk podkreślają, że kwestia obywatelstwa polskiego podlega tu swoistej dewaluacji (obniżeniu wartości), bo przecież wszyscy wiedzą, że związki większości tych sportowców z Polską są raczej pozorne.

1. OBYWATELSTWO POLSKIE I UNIJNE. UDZIAŁ W WYBORACH 11

z nią uznaje się polskie pochodzenie osoby, której co najmniej jedno z ro-dziców lub dziadków (albo dwoje pra-dziadków) było Polakami i która zacho-wała kontakt z  językiem, zwyczajami i  tradycjami polskimi. Repatriant po-winien przedstawić dowód potwierdza-jący posiadanie warunków do osiedle-nia się w  Polsce (mieszkanie, źródło utrzymania, możliwości pracy), np. za-proszenie wystosowane przez gminę lub przez osobę fizyczną, jeśli ta jest z repatriantem blisko spokrewniona.

PODWÓJNE OBYWATELSTWO Niektórzy obywatele Polski z różnych powodów posiadają również obywatel-stwo innych państw. Prawo polskie tego nie zabrania, ale w takich przypad-kach stosuje zasadę wyłączności obywatelstwa polskiego. Oznacza to, że wła-dze polskie traktują taką osobę wyłącznie jako obywatela polskiego – nie może ona domagać się takiego traktowania, jakby była cudzoziemcem.

UTRATA OBYWATELSTWAW niektórych państwach obowiązują rozmaite przepisy dotyczące utraty obywatelstwa, np. z powodu zdrady państwa, ucieczki za granicę przed od-bywaniem służby wojskowej itp. Takie przepisy obowiązywały też w na-szym państwie w okresie PRL. Aktualnie obowiązująca Konstytucja Rzeczy-pospolitej Polskiej jednoznacznie określa, że państwo samo nie może odebrać nikomu obywatelstwa. Jedynym sposobem utraty polskiego oby-watelstwa jest zrzeczenie się go przez jednostkę.

OBYWATELSTWO UNII EUROPEJSKIEJObywatelstwo Unii lub obywatelstwo europejskie zostało wprowadzone przez Traktat o  Unii Europejskiej (Maastricht, 1992). Obywatelem Unii Europejskiej jest każdy obywatel państwa członkowskiego. Obywatelstwo

Unii nie zastępuje obywa-telstwa krajowego, lecz je uzupełnia. Obywatelstwa UE nie można się zrzec samoistnie. Zrzeczenie się obywatelstwa krajo-wego lub jego odebranie według krajowych ure-gulowań pozbawia rów-nocześnie obywatelstwa UE.

Gmach Parlamentu Europejskiego w Strasburgu.

Czy obywatelstwo unijne zmniejsza znaczenie obywatelstwa państwowego?

Repatrianci z Kazachstanu z kluczami do własnego domu, który otrzymali dzięki pomocy gminy w osiedlu Borek we wsi Turka koło Lublina, 1999 r.

Co sądzisz o specjalnych ułatwieniach, oferowanych repatriantom przy uzyskaniu obywatelstwa? Jakie idee i wartości przyświecają w naszym kraju szczególnej opiece nad repatriantami?

Ut