57Chodynicki S. Otolaryngolodzy – uczestnicy tajnego nauczania

Otolaryngolodzy – uczestnicy tajnego nauczaniaOtolaryngologists – participants of clandestine teaching

Stanisław Chodynicki

em. kierownik Kliniki Otolaryngologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

W Polsce w latach 1939-1944 prowadzono tajne nauczanie medycyny i farmacji w czternastu ośrodkach. Największym z nich była Warszawa. Działały tu tajny Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Ziem Zachodnich, Szkoła Zawodowa doc. Jana Zaorskiego, a w getcie odpowiednikiem była szkoła doc. Juliana Zweibauma. Ponadto prof. Ludwik Hirszfeld organizował tutaj kursy dla lekarzy. Wszystkie placówki realizowały program uniwersytecki i ściśle ze sobą współpracowały.Metodą pracy była kwerenda w archiwach UW, Żydowskiego Instytutu Historycznego IPN. Materiał stanowiły dokumenty i wspomnienia uczestników tajnego nauczania. Wykłady i ćwi-czenia z otolaryngologii prowadzone były głównie w Szpitalu Dzieciątka Jezus - w dawnej Klinice Otolaryngologicznej i Szpi-talu Ujazdowskim. W dydaktyce brało udział kilkunastu otola-ryngologów. Nauczający wykazali się dużymi umiejętnościami zawodowymi, naukowymi, odwagą i poświęceniem, nieśli pomoc chorym i rannym podczas powstania. Dwóch lekarzy zginęło w 1944 r. Pozostali uczestnicy tajnego nauczania otolaryngologii po wojnie zostali kierownikami klinik, oddziałów otolaryngo-logicznych, odbudowali zrujnowane szpitale.Celem pracy jest przypomnienie i upamiętnienie otolaryngo-logów uczestniczących w tajnym nauczaniu w czasie II wojny światowej.

Słowa kluczowe: tajne nauczanie otolaryngologii

Between 1939 and 1944 there were 14 centres of clandestine teaching in medicine and pharmacology in Poland. The main one was in Warsaw where underground schools of higher education operated: Warsaw University, University of Western Lands, Jan Zaorski’s Vocational Public School for Assistant Sanitary Staff. In doc. Julian Zweibaum’s school in ghetto, prof. Ludwik Hirszfeld organized courses for physicians. All of the institutions complied with university program and cooperated closely with one another.The research method was analysis of documents and memoires from archives of Warsaw University, Jewish Historial Institute and Institute of National Rememberence. Collected materials consisted of documents and memories of clandestine teaching participants. Lectures and practical classes in otolaryngology were taking place in Infant Jesus Hospital – former Otolaryn-gology Clinic and Ujazdowski Hospital. There were several oto-laryngologists participating in teaching. They were highly skilled with great scientific achievements. They were committed and brave, helped the ill and wounded in the Warsaw Uprising. Two of the doctors were killed in 1944. Other clandestine lecturers in otolaryngology became heads of clinics, otolaryngology wards, and helped to rebuild devastated hospitals.The aim of this paper is to commemorate otolaryngologists who participated in clandestine teaching.

Key words: clandestine teaching in otolaryngology

Adres do korespondencji / Address for correspondenceProf. dr hab. n. med. Stanisław Chodynickiul. Parkowa 14 m. 70, 15-224 Białystoktel. +48 501 064 370, e-mail: stanchod@wp.pl

© Otorynolaryngologia 2018, 17(2): 57-64

www.mediton.pl/orl

Druga wojna światowa spowodowała wielkie straty wśród lekarzy, lekarzy dentystów i farma-ceutów. Okupanci wprowadzili zakaz nauczania na poziomie średnim i wyższym. Profesorowie Uni-wersytetu Warszawskiego i Poznańskiego w warun-kach pełnej konspiracji podjęli uchwałę organizacji tajnego nauczania. W 1940 r. powołano Studium Lekarskie, którego kierownikiem został prof. Ma-rian Grzybowski. Studium zostało przekształcone w 1943 r. w Wydział Lekarski, dziekanem wybrano

wówczas prof. Witolda Gądzikiewicza. Pod koniec okupacji tajną Radą Wydziału kierował bardzo sprawnie triumwirat – profesorowie Marian Grzy-bowski, Witold Orłowski, Ludwik Paszkiewicz [1, 2]. W tym samym czasie powstał też Uniwersytet Ziem Zachodnich reprezentujący Uniwersytet Poznański. Dziekanem Wydziału Lekarskiego został świetny organizator, prof. Adam Wrzosek [3]. Największym ośrodkiem takiego nauczania stała się Warszawa. Na warunkach jawnych działała tu Prywatna Szkoła dla

Otorynolaryngologia 2018, 17(2): 57-64

58 Otorynolaryngologia 2018, 17(2): 57-64

placówki współpracowały ze sobą, wykładowcy często mieli zajęcia w różnych szkołach.

Kształcenia Pomocniczego Personelu Medycznego doc. Jana Zaorskiego (ryc.  1,  2) [4-6]. Odpowied-nikiem tej szkoły w warszawskim getcie był Kurs Przysposobienia Sanitarnego do Walki z Epidemia-mi zorganizowany przez prof. Juliusza Zweibauma (ryc. 3, 4) [7-10] . Obie szkoły realizowały uniwer-sytecki program nauczania medycyny. Prof. Ludwik Hirszfeld, z pomocą dr Izraela Milejkowskiego, przewodniczącego Komisji Zdrowia Judenratu, zor-ganizował kursy kliniczne dla studentów ostatnich lat medycyny i lekarzy (ryc. 5) [11]. Wykładowcami byli prof. L. Hirszfeld oraz docenci Henryk Brokaman i Henryk Lewenfisz-Wojnarowski [9-12]. Wszystkie

Ryc. 1. Prof. J. Zaorski

Ryc. 2. Budynek Szkoły Zaorskiego

Ryc. 3. Prof. J. Zweibaum

Ryc. 4. Szkoła J. Zweibauma (V piętro)

59Chodynicki S. Otolaryngolodzy – uczestnicy tajnego nauczania

Nauczanie otolaryngologii prowadzone było głównie w Szpitalu Dzieciątka Jezus i Ujazdowskim (ryc. 6, 7). Dawną Kliniką Otolaryngologiczną kiero-wał od 1939 r. dr med. Jan Duklan Szymański, a od roku 1942 prof. Antoni Dobrzański, wybrany przed wojną na to stanowisko. Po wojnie prof. A. Do-brzański napisał „Sprawozdanie z tajnego nauczania i pracy naukowej profesora i asystentów Kliniki Otolaryngologicznej Uniwersytetu Warszawskiego w czasie okupacji niemieckiej” [13]. W latach 1939 i 1940 zdawali egzamin z otolaryngologii absolwen-ci medycyny i studenci V roku, po odbyciu krótkiej praktyki w klinice. Ogółem zdało w tym czasie około 180 studentów medycyny oraz około 30 studentów stomatologii. W następnym okresie, do stycznia 1942 r. odbywali praktykę w klinice przeważnie studenci medycyny przydzieleni na pewien okres jako pielęgniarze lub laboranci. W tym czasie zaczęli zgłaszać się studenci, którzy ukończyli trzy pierwsze lata studiów na tajnych kursach lub w Szkole doc. Jana Zaorskiego. Wówczas przyjmowano do kliniki i ambulatorium studentów IV i V roku w grupach 15-20 osobowych na okres 6 tygodni. Wykłady prowadzili, poza profesorem, doktorzy Eugeniusz Błeszyński, Jan Duklan Szymański i Aleksander Zakrzewski [13]. W Szpitalu Ujazdowskim w tajnym nauczaniu otolaryngologii brali udział: płk dr Stanisław An-kudowicz, dr Wacław Kuśnierczyk oraz prof. Jan Szmurło. Zajęcia kliniczne odbywali tu przeważnie

studenci WL Uniwersytetu Ziem Zachodnich [14]. Poniżej przedstawiono sylwetki lekarzy w porządku alfabetycznym. Stanisław Ankudowicz (1860-1960) urodził się w Żmerynce na Podolu. Dyplom lekarza otrzymał na uniwersytecie w Kijowie w 1919 r. Od 1920 r. służył w Wojsku Polskim, od 1925 r. był otola-ryngologiem w Szpitalu Ujazdowskim. Kolejno pracował jako ordynator w szpitalach okręgowych w Przemyślu, Chełmie Lubelskim, Łodzi, następnie w Szpitalu Szkolnym Centrum Wyszkolenia Sani-tarnego w Warszawie. W 1939 r. był komendantem Szpitala Polowego, w stopniu pułkownika. Podczas okupacji pełnił obowiązki kierownika oddziału oto-laryngologicznego w Szpitalu Ujazdowskim. Podczas powstania pracował w punkcie opatrunkowym przy ul. Hożej 24. Po upadku powstania został wywie-ziony ze szpitalem PCK do Krakowa. Od 1945 r. był ordynatorem oddziału otolaryngologicznego w szpitalu Centralnym MON [15]. Eugeniusz Błeszyński (1903-?) urodził się w Warszawie. Dyplom lekarza otrzymał w 1933 r. na Uniwersytecie Warszawskim. Był asystentem w Klinice Otolaryngologicznej UW (ryc. 8) [15, 16].

Ryc. 5. Prof. L. Hirszfeld

Ryc. 6. Szpital Dzieciątka Jezus

Ryc. 7. Jeden z pawilonów Szpitala Ujazdowskiego

60 Otorynolaryngologia 2018, 17(2): 57-64

Irena Cichocka-Szumilin (1910-2011) urodziła się w Warszawie. Dyplom lekarza otrzymała na UW w roku 1935. W 1937 r. rozpoczęła pracę w Klini-ce Laryngo-Otiatrycznej UW. Habilitację uzyskała w 1952 r. Staże kliniczne odbyła w Wielkiej Brytanii i Francji. Zajmowała się onkologią. Zorganizowała Ośrodek Kliniczny w Ciechocinku Zdroju. W latach 1952-1966 została powołana na stanowisko kon-sultanta krajowego ds. otolaryngologii [15]. Antoni Dobrzański (1893-1953) urodził się w Łozówce na Podolu, studiował na Wydziale Le-karskim UJK we Lwowie oraz w Wiedniu. Dyplom otrzymał w 1919 r. W latach 1921-1936 był star-szym asystentem Kliniki Otolaryngologicznej UJK. W roku 1929 habilitował się, a w 1938 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego. W 1939 r. Rada WL UW powołała go na stanowisko kierownika Kliniki Warszawskiej. Z powodu wybuchu wojny kierownictwo kliniki objął dopiero w grudniu 1941 r. i rozpoczął tajne nauczanie. W klinice od-bywały się posiedzenia naukowe, przygotowywano prace habilitacyjne oraz podręcznik otolaryngologii. Podczas powstania, profesor był aresztowany przez Niemców. Po uwolnieniu, w Milanówku utworzył oddział otolaryngologiczny i kontynuował szkole-nie, przyjmował egzaminy. W 1946 r. powrócił do kliniki w Szpitalu Dzieciątka Jezus. Był prezesem Polskiego Towarzystwa Otolaryngologicznego, redaktorem naczelnym Otolaryngologii Polskiej (ryc. 9) [13, 15, 17]. Tadeusz Gerwel (1904-1986) urodził się w Piń-sku, studiował na Uniwersytecie Poznańskim. W  1929 r. uzyskał dyplom lekarza, a następnie specjalizację z otolaryngologii. Był organizatorem i  pierwszym ordynatorem oddziału otolaryngolo-gicznego Sióstr Miłosierdzia w Gdyni. Podczas woj-ny i okupacji pracował w szpitalach warszawskich. Uczestniczył w konspiracji. Brał udział w tajnym nauczaniu w Szpitalu Św. Ducha, w ramach Uni-wersytetu Ziem Zachodnich. Po wojnie powrócił do Gdyni. Habilitował się w AM w Poznaniu w 1964 r. Był muzykiem, melomanem, kapitanem jachtowym żeglugi wielkiej [15]. Wacław Kafliński (1904-1985) dyplom lekarza uzyskał w 1932 r. na UW. Od 1934 r. służył w Woj-sku Polskim. Brał udział w wojnie 1939 r. jako dowódca plutonu sanitarnego. Podczas okupacji pracował na oddziale otolaryngologicznym w Szpi-talu Ujazdowskim. Brał czynny udział w konspiracji pod pseudonimem „Jur”. Był więźniem Pawiaka. Podczas powstania pełnił obowiązki lekarza na-czelnego obwodu Śródmieście Południe. Organizo-wał szpitalne zespoły do leczenia ciężko rannych. Po kapitulacji został naczelnym lekarzem szpitala ewakuacyjnego PCK. W latach 1949-1950 pracował

Ryc. 8. E. Błeszyński

Ryc. 9. A. Dobrzański

61Chodynicki S. Otolaryngolodzy – uczestnicy tajnego nauczania

jako starszy asystent Kliniki Otolaryngologicznej UW. Od roku 1953 został ordynatorem oddziału otolaryngologicznego w Szpitalu Miejskim, a od 1957 r. w Szpitalu Czerniakowskim jego dyrekto-rem przez 20 lat (był rozpracowywany przez urząd bezpieczeństwa) [15, 19]. Stanisław Kmita (1909-1966) dyplom lekarza UW otrzymał w 1935 r. Był asystentem w Klinice Otolaryngologii UW. Brał udział w bitwie nad Wartą oraz w obronie Warszawy. W czasie okupacji uczest-niczył w tajnym nauczaniu w Szpitalu Dzieciątka Jezus. Podczas powstania pracował w szpitalu polo-wym przy ul. Wspólnej. Od 1945 r. był adiunktem w Klinice Otolaryngologicznej Uniwersytetu Łódz-kiego, a od stycznia 1951 r. ordynatorem oddziału otolaryngologicznego w Wojskowym Szpitalu Kli-nicznym w Łodzi. Od 1953 r. pracował w Szpitalu Dziecięcym im. Janusza Korczaka w tym mieście. W 1955 r. uzyskał stopień docenta. W 1958 r. został kierownikiem Kliniki Otolaryn-gologii Dziecięcej Instytutu Pediatrii AM w Łodzi. Napisał podręcznik laryngologii dziecięcej [15]. Zbigniew Kostuch (1911-1944) urodził się w Kielcach. Dyplom lekarski z wyróżnieniem otrzy-mał na UW w roku 1935. Następnie odbył służbę wojskową. Od 1936 r. pracował w Państwowym Zakładzie Higieny pod kierunkiem prof. Ludwika Hirszfelda. Wybitnie uzdolniony. Stopień doktora medycyny uzyskał w 1938 r. Został asystentem w Klinice Otolaryngologicznej UW. Zginął w czasie powstania (ryc. 10) [15, 16]. Kazimierz Królikiewicz (1900-?) otrzymał dyplom lekarza w 1926 r. na UJK we Lwowie. Pracował w szpitalu powszechnym w tym mieście. W latach 1935 do 1939 był zatrudniony na oddzia-le otolaryngologicznym kierowanym przez prof. A. Dobrzańskiego. Od stycznia 1940 r. do grudnia 1941 r. pracował w Klinice Otolaryngologicznej, następnie w szpitalu św. Ducha do 1.11.1944 r. Od września1946 r. został asystentem w Klinice Otola-ryngologicznej UW. Później był ordynatorem oddzia-łu otolaryngologii w Szpitalu Wolskim w Warszawie. Leczył prezydenta RP Bolesława Bieruta. Którejś nocy usłyszał pukanie do swojego mieszkania, był przygotowany na najgorsze. Otworzył drzwi i wi-dzi dwóch żołnierzy KBW dźwigających skrzynię. „Doktor Królikiewicz?” spytali. „My nie po pana, a do PANA. Pan Prezydent prosił aby wręczyć tę skrzynię papierosów Belweder w podzięce za lecze-nie” (ryc. 11) [15, 18, 20]. Wacław Kuśnierczyk (1908-1997) urodzony w Śniatyniu. Dyplom lekarza otrzymał w 1932 r. na UJK we Lwowie. W latach 1932-1938 był asystentem w Klinice Otolaryngologicznej UJK.

Ryc. 10. Z. Kostuch

Ryc. 11. K. Królikiewicz

62 Otorynolaryngologia 2018, 17(2): 57-64

Od 1938  r. pracował w Szpitalu Ujazdowskim. W 1939 r. uczestniczył w obronie Warszawy. W la-tach 1939-1944 brał udział w tajnym nauczaniu. Podczas powstania pracował w Szpitalu Maltań-skim, później w szpitalach polowych. Od 1951 r. był adiunktem w Klinice Otolaryngologicznej ŚAM w Zabrzu. W  1960 r. objął ordynaturę Oddziału Otolaryngologicznego w Szpitalu Miejskim nr 4 w Katowicach. W latach 1968-1974 był kierowni-kiem Oddziału Otolaryngologicznego PSK. W latach 1974-1979 kierował Kliniką Otolaryngologiczną w Katowicach [15]. Wacław Jastrzębski (1905-?), wymieniany wśród asystentów warszawskiej Kliniki Otolaryn-gologicznej. Henryk Lewenfisz-Wojnarowski (1894-1956) urodził się w Łodzi. Medycynę studiował w Mon-tpellier, studia ukończył w 1922 r. w Warszawie. Pracę rozpoczął w Klinice Laryngo-Otiatrycznej UW. Habilitował się w roku 1934. Po wybuchu wojny przebywał we Lwowie. W 1942 r. powrócił do Warszawy i pracował w szpitalach na terenie getta. Tutaj prowadził wykłady na kursach zorga-nizowanych przez prof. L. Hirszfelda. Opuścił getto

przed jego likwidacją. Po zakończeniu wojny był organizatorem i pierwszym kierownikiem Kliniki Otolaryngologicznej UŁ. W roku 1953 został kie-rownikiem Kliniki Warszawskiej, którą przebudował i unowocześnił (ryc. 12) [9, 15]. Edmund Mroczek (1906-1992) urodził się w Na-kle. Dyplom lekarski na UW otrzymał w 1933 r. Od 1934 do 1944 r. był asystentem w Klinice Otolaryn-gologicznej UW. Brał czynny udział w konspiracji. Podczas powstania pracował w szpitalu polowym przy ul. Śniadeckich 17. Po kapitulacji znalazł się w szpitalu PCK. Od 1951 do 1971 r. był ordyna-torem oddziału otolaryngologicznego Miejskiego Szpitala Dziecięcego w Warszawie przy ul. Koper-nika 3 [15]. Jan Posmykiewicz (1904-1988) urodził się w  Radomiu. Dyplom lekarza uzyskał na UW. Od 1934 do 1944 r. odbył wolontariat w Klinice Otola-ryngologicznej i asystenturę w poradni przeciwgruź-liczej UW. Brał czynny udział w wojnie w 1939 r. Podczas powstania pracował w punktach opatrun-kowych. Po upadku powstania, pełnił obowiązki ordynatora oddziału laryngologicznego dla chorych i rannych ewakuowanych do Pruszkowa. Od 1946 r. był ordynatorem oddziału otolaryngologicznego Szpitala Wojewódzkiego w Słupsku [15]. Jan Szmurło (1867-1952) studia lekarskie od-bywał na UW. Dyplom z odznaczeniem otrzymał w 1893 r. Pracował w Szpitalu Św. Ducha w War-szawie. W 1894 r. był aresztowany za działalność polityczno-społeczną i osadzony w Cytadeli War-szawskiej. Został skazany na 15 lat zesłania. Praco-wał jako kierownik oddziału chorób wewnętrznych, uszu i górnych dróg oddechowych w Szpitalu Guber-nialnym w Samarze. Celem pogłębienia wiedzy wy-jeżdżał do klinik otolaryngologicznych w Berlinie, Paryżu i Wiedniu. W 1911 r. wrócił do Warszawy i pracował w ambulatorium laryngologicznym i kli-nice chirurgicznej Szpitala Św. Ducha. Od 1923 r. był kierownikiem Kliniki Otolaryngologicznej w USB w  Wilnie. Utworzył przy klinice poradnię wad głosu i mowy. Od 1936 r. przeszedł na emeryturę, mieszkał w Warszawie, gdzie prowadził działalność lekarską, społeczną i naukową. W 1939 r. udzielał pomocy rannym. Następnie w Szpitalu Ujazdow-skim uczestniczył w  tajnym nauczaniu. Podczas powstania pracował w szpitalach polowych bata-lionu „Gozdawa” przy ul. Chopina i SS Urszulanek przy ul. Mokotowskiej. Po kapitulacji pozostawał z rannymi, aż do wywiezienia ich do Piastowa. W grudniu 1946 r. został powołany na kierownika Zakładu Historii Medycyny i Przysposobienia Le-karskiego, a od 1952 r. był dyrektorem Biblioteki Lekarskiej AM w Łodzi. Znał 7 języków. Był auto-rem czterotomowego podręcznika otolaryngologii

Ryc. 12. H. Lewenfisz-Wojnarowski

63Chodynicki S. Otolaryngolodzy – uczestnicy tajnego nauczania

oraz podręcznika historii medycyny starożytnej. Był także współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Otolaryngologicznego [15]. Jan Duklan Szymański (1903-1984) rozpoczął naukę medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim, następnie studiował na UW. Dyplom lekarza otrzy-mał w 1930 r. Pracował w Szpitalu Św. Ducha, pełniąc stały dyżur laryngologiczny. Przed wojną otrzymał asystenturę w Klinice Otolaryngologicznej UW. W czasie oblężenia Warszawy kierował kliniką, ratował chorych i mienie kliniki. Został odznaczony Krzyżem Walecznych. Prowadził klinikę do 1942 r., do czasu przyjazdu prof. A. Dobrzańskiego. Uczest-niczył w tajnym nauczaniu. Podczas Powstania Warszawskiego ponownie ratował wyposażenie kliniki. W roku 1949 uzyskał habilitację. W latach 1953-1957 zorganizował i prowadził Klinikę Otola-ryngologiczną Instytutu Doskonalenia i Specjalizacji Kadr Lekarskich w Bydgoszczy. W 1957 r. objął kierownictwo warszawskiej Kliniki Otolaryngolo-gicznej i na tym stanowisku pracował do 1969 r. Jest autorem podręcznika dla studentów medycyny. Był znany z elegancji i wysokiej kultury. Podczas głosowań o nadanie stopni naukowych, na Radzie Wydziału, głosował zawsze na „nie”. Zapytany o przyczynę powiedział: „naukowcy to byli przed wojną” (ryc. 13) [15, 21]. Aleksander Zakrzewski (1909-1985) urodził się w Oleksieńcu Podleśnym. Studia lekarskie odbył na Uniwersytecie Poznańskim. Dyplom lekarza otrzy-mał w 1932 r., następnie był asystentem w Klinice Otolaryngologicznej UP. Kursy kliniczne zaliczył w Bordeaux i Paryżu. Od 1941 r. pracował jako asystent w Klinice Otolaryngologii UW. Był uczest-nikiem nauczania otolaryngologii na tajnym UW. Podczas powstania pracował jako chirurg szpitala polowego Grupy „Kampinos”. Przebywał w niewoli niemieckiej. W 1945 r. został powołany na stanowisko kierownika Kliniki Otolaryngologicz-nej UP. W tym roku uzyskał habilitację. W 1948 r. został profesorem nadzwyczajnym, a w 1977 r. zwyczajnym. W latach 1955-1962 pełnił obowiązki prorektora, a w latach 1961-1962 rektora AM. Był członkiem honorowym Towarzystwa Otolaryn-gologicznego i jego prezesem w latach 1955-1958 i  1977-1980. Był także redaktorem naczelnym Oto-laryngologii Polskiej. W latach powojennych, u prof. Aleksandra Zakrzewskiego ukrywał się przywódca NSZ St. Kasznica. Profesor był inwigilowany przez MO (ryc. 14) [15, 19*]. Reasumując, wszyscy uczestnicy tajnego naucza-nia sprostali niezwykle wysokim wyzwaniom w wa-runkach terroru niemieckiego okupanta i działań wojennych. Otolaryngolodzy stanowili około 4%

Ryc. 13. J. Szymański

Ryc. 14. A. Zakrzewski

64 Otorynolaryngologia 2018, 17(2): 57-64

1. Bolechowski F. Tajne nauczanie medycyny w Warszawie. (w) Z dziejów tajnego nauczania medycyny i farmacji w  latach 1939-1945. Dawidowicz A. (red.). PZWL, Warszawa, 1977: 18-73.

2. Bruce-Chwatt LJ, Bankowski Z. An unknown page in the history of medicine clandestine medical schools in Poland during 1940 to 1945. JAMA 1967, 201(12): 126-8.

3. Chróścielewski E. Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich. (w) Z dziejów tajnego nauczania medycyny i farmacji w latach 1939-1945. Dawidowicz A. (red.). PZWL, Warszawa, 1977: 135-54.

4. Czubalski F. Przemówienie na zjeździe byłych studentów medycyny w czasie okupacji w 1941-1944, w dniu 14.VI.1958 r. Arch Hist Med 1959, XXII(3-4): 350-3.

5. Ćwiertnia-Sitowska I. Dziennik z lat 1942-1945. (w) Tajne studia medyczne w Warszawie 1940-1944. Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego. Zaorski A. (red.). supl. do t. CXXXIX 7/2003, cz. III. Rok 2004.

6. Zaorski A. Profesor Jan Zaorski (1887-1956). (w) Tajne studia medyczne w Warszawie 1940-1944. Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego. Zaorski A. (red.). supl. do t. CXXXIX, 7/2003, cz. I, II, III. Rok 2004.

7. Zweibaum J. Kurs przysposobienia sanitarnego do walki z epidemiami w getcie warszawskim w latach 1940-1942. Arch Hist Med 1958: 3-4.

8. Getto warszawskie, t. 33, cz. I. Epstein T, Person K. (red.) (w) Archiwum Ringelbluma. Konspiracyje. Archiwum Getta Warszawy. WUW, Warszawa 2016: 200-17.

9. Balicka-Kozłowska H. Tajne studia w Getcie warszawskim (w). Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1939-1945. Dawidowicz A. (red.). PZWL, Warszawa 1977: 243-54.

Piśmiennictwo 10. Roland ChG. Courage Under Siege. Oxford University Press,

New York 1972: 193-5. 11. Sakowska R. Ludzie z dzielnicy zamkniętej. PWN,

Warszawa, 1993: 118-121. 12. Hirszfeld L. Historia jednego życia. PZWL, Warszawa 1976:

257-69. 13. Dobrzański A. Sprawozdanie z tajnego nauczania

i pracy naukowej profesora i asystentów kliniki otolaryngologicznej Uniwersytetu Warszawskiego w czasie okupacji niemieckiej. Otolaryg Pol 1947, 1(2): 148-9.

14. Marcinkowski T. Szpital Ujazdowski – Alma Mater. (w) Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1935-1945. Dawidowicz A. (red.). PZWL, Warszawa 1977: 236-42.

15. Zabłocki S. Otolaryngolodzy polscy – uczestnicy powstania warszawskiego. Magazyn Otorynolaryngologiczny, supl. VI, 2004: 14-25.

16. Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, syg. WL 17770, syg. WL 30538.

17. Janczewski G. Antoni Dobrzańsk i . Magazyn Otorynolaryngol 2003; 4(8): 90-1.

18. Borowicz J. Alfabet wspomnień, Puls, 2006: 1. 19. Instytut Pamięci Narodowej, syg. BU 0423/2038, BU

1518/2; syg*. „C” KW MO Poznań, II-7597. 20. Archiwum Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego,

syg.154/1/8. 21. Janczewski G. Jan Szymański. Magazyn Otorynolaryngol

2004; 3(11): 68-9.

nauczających. Pełnili ważne funkcje szkoleniowe i organizacyjne w konspiracyjnej służbie zdro-wia. Podczas działań wojennych ratowali rannych i mienie szpitalne. Ich czyny są często zapomniane, chociaż odnieśli wielki sukces jako nauczyciele aka-demiccy. Zasługują na pamięć, mogą być wzorem lekarza i obywatela. W latach sześćdziesiątych przyjazd do Białego-stoku prof. Jana Szymańskiego z zespołem asysten-tów i wspólne zebranie naukowe z asystentami kliniki białostockiej, pod kierunkiem prof. Wiktora Hassmana zapoczątkowało działalność Oddziału Białostockiego Polskiego Towarzystwa Otolaryngo-logicznego. Na zakończenie trzeba zaznaczyć, że piszący o tajnym nauczaniu napotyka na zasadniczą prze-szkodę – brak dokumentów. W latach okupacji

istniał bowiem zakaz sporządzania dokumentacji odnoszącej się zarówno do nauczających, jak i stu-dentów. Ocalały również tylko nieliczne źródła, np. zachował się zielony notes prof. L. Paszkiewicza z ocenami. Prywatne archiwa spłonęły podczas powstania. Nauczanie w szkołach średnich i wyż-szych było zagrożone najwyższą karą. Niestety były ofiary. Ocalało trochę dokumentów ze Szkoły prof. Jana Zaorskiego ale ta działała jawnie, tajny był tylko realizowany pogram. Kwerendy w archiwach pozwoliły na znalezienie dokumentów kilku osób, jednak tylko z czasów przedwojennych. Kwerenda w archiwum UM w Poznaniu jest w trakcie realizacji. Stąd piszący o tajnym nauczaniu muszą opierać się głównie na wspomnieniach uczestników i spra-wozdaniach wykładowców opublikowanych już po wojnie oraz pamiętnikach.