współpraca: Muzeum Zamek w Oświęcimiu (w organizacji)

tekst: Krzysztof Magnowskiopieka merytoryczna: Karolina Pachla-Wojciechowskakoncepcja graficzna projektu Twarze Małopolski. XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego: Agnieszka Buława-Orłowskaopracowanie graficzne: Sabina Francuz

© by MIK, Kraków 2011

Projekt Twarze Małopolski. XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego realizowany przez Małopolski Instytut Kultury jest współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007–2013 oraz ze środków Województwa Małopolskiego.

ZAMEKW OŚWIĘCIMIU

dnidziedzictwa.pl

Jako siedziba książąt oświęcimskich, a od 1457 r. królewskich starostów, zamek był często odwiedzany przez królów i możnowładców. Wielokrotnie były tutaj witane przez polskich dostojników zdążające do Krakowa oblubienice królewskie: na przełomie stycznia i lutego 1454 r. przyszła żona Kazimierza Jagiellończyka, Elżbieta Rakuszanka; 11 i 12 kwietnia 1518 r. Bona Sforza, małżonka Zygmunta Starego; pod koniec kwietnia 1543 r. zaś Elżbieta Habsburżanka, jadąca wziąć ślub z Zygmuntem Augustem. Od 27 do 29 lipca 1471 r. Kazimierz Jagiellończyk z Elżbietą tu właśnie, razem z trzema biskupami, siedmioma książętami śląskimi i kilkoma tysiącami rycerstwa żegnali syna Władysława, wyjeżdżającego objąć tron czeski. Trzy lata później na zamku oświęcimskim schronienia przed królem węgierskim Maciejem Korwinem szukał książę rybnicki Wacław.

Od 1993 r. w zamku mieściły się Zbiory Historyczno-Etnograficzne Oświęcimskiego Cen-trum Kultury. Działalność tej instytucji kontynuuje powołane 1 stycznia 2010 r. Muzeum Zamek w Oświęcimiu. W odrestaurowanych pomieszczeniach prezentowane są ekspo-zycje ukazujące sztukę sakralną społeczności żydowskiej i chrześcijańskiej zamiesz-kujących okolice Oświęcimia, dzieje księstwa oświęcimskiego, wnętrza mieszczańskie oraz wygląd i życie miasta przed II wojną światową. Na zamku są pokazywane wystawy czasowe, znajduje się tu również sala konferencyjna. (Muzeum organizuje konferencje naukowe i inne wydarzenia kulturalne). Wieża jest udostępniona jako punkt widokowy. W zrekonstruowanej sali tzw. rycerskiej zbierają się członkowie miejscowego bractwa „Milites Illuminati”. Zamek oświęcimski wraz z wieżą, murami obronnymi oraz zabudo-wą wzgórza zamkowego stanowi jeden z ważniejszych zabytków miasta poświadczają-cych jego osiemsetletnie korzenie.

Bibliografia:Horwat, Piastowie górnośląscy, „Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Histo-ria” 2007, z. 8.

K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, t. III: Piastowie opolscy, cieszyńscy i oświę-cimscy, Wrocław 1977.

Książęta i księżne Górnego Śląska, red. A. Barciak, Katowice 1995.

R. Pernoud, Kobieta w czasach katedr, Warszawa 1990.

E. Skalińska-Dindorf, Kronika Oświęcimia, t. I: Dzieje Oświęcimia na tle dziejów Ziemi Oświęcimsko-Zatorskiej do 1772 roku, Oświęcim 2007.

Ilustracje:Na okładce: wieża zamkowa oraz zdjęcia Zamku w Oświęcimiu, fot. Marcin Łukaszewicz / Graphia

Fotografie dokumentu z pieczęcią księżnej Eufrozyny, fot. Paweł Pomykalski

Urząd Miasta Oświęcim

ZAMEK W OŚWIĘCIMIU

Najstarsze ślady osadnictwa na położonym nad Sołą wzgórzu zamkowym pochodzą z XI w. Gród, będący siedzibą kasztelana, był po raz pierwszy wzmiankowany w 1179 r. W 1241 r. został spalony w czasie najazdu mongolskiego. Odbudowując gród ze znisz-czeń, wzmocniono jego obronność poprzez wzniesienie murowanej wieży, którą – po krótkiej przerwie w budowie – ostatecznie ukończono w 1. poł. XIV w. W 1503 r. zabudo-wania zamkowe strawił ogień. Po pożarze zamek został odbudowany z inicjatywy króla Aleksandra Jagiellończyka; z tego czasu pochodzi główny budynek (rozbudowany nieco w kierunku wschodnim po kolejnym pożarze na początku XVII w.) oraz fragment muru obronnego z okrągłą basteją na północ od niego (eksponowane w przejściu z budynku zamkowego do wieży).

Zniszczony w czasie potopu szwedzkiego i kilkakrotnie podmyty wodami Soły zamek zaczął popadać w ruinę. W XIX w. znajdowały się w nim magazyny handlowe (m.in. skład solny) i – przez jakiś czas – urząd pocztowy. Na początku XX w. zarówno główny budynek, jak i wieża zostały odrestaurowane z inicjatywy ówczesnego właściciela Karola Kaszne-go. Zamek podwyższono o jedną kondygnację, a na jego wschodniej ścianie umieszczono podobiznę orła piastowskiego; wieżę nakryto dachem namiotowym. Obecny kształt zamek uzyskał w latach 1928–1931, kiedy to nowo wzniesionym budynkiem połączono wolno stojącą dotychczas wieżę z głównym gmachem. W 2004 r. Urząd Miasta Oświęcim przeprowadził kapitalny remont zabytku, dofinansowany ze środków unijnych, który zakończył się w 2006 r.

Eufrozyna

KOBIETA W ŚREDNIOWIECZU Wbrew powszechnemu stereotypowi życie niewiasty w średniowieczu nie ograniczało się do opiekowania się dziećmi, kuchni i modlitwy w domowym zaciszu. Jak podkreśla historyczka Régine Pernoud, kobiety „brały udział w zamorskich wyprawach, przyjmo-wały hołdy wasali i wymierzały sprawiedliwość”. Cesarzowa Teofano, Alienor z Akwitanii, Brygida szwedzka, Katarzyna ze Sieny czy Joanna d’Arc w zachodniej Europie, a w Polsce Jadwiga śląska, księżna krakowska Kinga czy Jadwiga Andegaweńska – jak wiele innych kobiet – sprawowały rządy, zakładały miasta, opactwa i uniwersytety, organizowały życie religijne, a w razie potrzeby stawały na czele armii. Dzięki swojemu wykształceniu, cechom i sile charakteru na równi z mężczyznami wpływały na dzieje polityczne, gospo-darcze i kulturę swoich czasów.

BURZLIWE DZIEJE KSIĘSTWA OŚWIĘCIMSKIEGO

Położona na pograniczu Małopolski i Śląska ziemia oświęcimska wielokrotnie zmieniała swoją przynależność państwową. W 1179 r. została przez księcia Kazimierza Sprawie-dliwego oderwana od Małopolski i podarowana (wraz z Bytomiem i terenami na zachód od Skawy) księciu opolsko-raciborskiemu Mieszkowi Plątonogiemu. Pod koniec XIII w. wyodrębniło się księstwo cieszyńskie, które z kolei około 1314–1315 r. uległo podziałowi na dwie części – jedną z nich stanowiło księstwo oświęcimskie.

Na początku XIV w. o zwierzchnictwo nad Śląskiem rywalizowali władcy Czech i Polski. Podobnie jak wielu innych książąt śląskich, również Jan I Scholastyk z Oświęcimia uznał w 1327 r. władzę króla czeskiego Jana Luksemburskiego. Po ostatecznym zrzeczeniu się pretensji do ziem śląskich przez Kazimierza Wielkiego na mocy traktatów z 1335 i 1339 r. księstwo oświęcimskie przez ponad wiek było zależne od królestwa Czech.

W 1445 r. z księstwa oświęcimskiego wyodrębniły się księstwa zatorskie i toszeckie. Po wojnach prowadzonych z Polską książę oświęcimski Jan IV musiał w 1454 r. złożyć hołd Kazimierzowi Jagiellończykowi, a trzy lata później odsprzedać mu swoje ziemie. Tereny księstwa oświęcimskiego – podobnie jak tereny zatorskiego, które również w podob-nym czasie weszły w posiadanie królów polskich – ostatecznie zostały inkorporowane (tj. oficjalnie włączone) do Polski na mocy uchwały sejmowej z 1564 r.; z przyłączonych ziem utworzono wówczas powiat śląski ze stolicą w Oświęcimiu.

Eufrozyna

KSIĘŻNA EUFROZYNA

W klasztorze Cystersów w podkrakowskiej Mogile zachował się dokument wystawiony w 1324 r., opatrzony pieczęcią księżnej Eufrozyny – żony pierwszego samodzielnego władcy Oświęcimia, Władysława I. W polu pieczęci jest ukazana scena Zwiastowania NMP; pomiędzy postaciami Marii i archanioła Gabriela została przedstawiona klęczą-ca Eufrozyna. Dokoła biegnie napis: S. EUFRASIE DUCISSE OSSVENCIMENSIS („Pieczęć Eufrozyny księżnej oświęcimskiej”). Kim była owa kobieta i jaką rolę odegrała w dziejach księstwa?

Na podstawie zachowanych źródeł historycznych trudno dokładnie określić datę naro-dzin Eufrozyny; historycy sądzą, że urodziła się pomiędzy latami 1292 i 1294. Była córką księcia mazowieckiego Bolesława II i jego drugiej żony Kunegundy czeskiej; jej bratem był książę płocki Wacław. Z Władysławem I miała kilkoro dzieci: syna Jana, późniejszego księcia oświęcimskiego znanego jako Jan I Scholastyk; córkę Annę, przyszłą żonę węgier-skiego możnowładcy Tomasza Széchenyiego; oraz nieznaną z imienia córkę, zakonnicę w klasztorze Dominikanek w Raciborzu. Zmarła – według nekrologu w kościele Domini-kanów w Krakowie, gdzie została pochowana – 26 grudnia, prawdopodobnie w 1328 lub 1329 r.

MAGNA FRATRUM BENEFACTRIX

Z niewielu zachowanych wzmianek historycznych dotyczących księżnej Eufrozyny wyłania się obraz kobiety aktywnie uczestniczącej w wydarzeniach politycznych i życiu społecznym księstwa oświęcimskiego. Po śmierci męża współrządziła księstwem wraz z synem Janem, aż do czasu uzyskania przez niego pełnoletności pozwalającej na sa-modzielne sprawowanie władzy. Eufrozyna przeprowadzała również fundacje religijne – jakże ważny wówczas element wizerunku władcy, który miał dbać zarówno o potrzeby materialne, jak i duchowe poddanych. Wraz z mężem Władysławem I zaangażowała się w powstanie klasztoru Dominikanów w Oświęcimiu; a w nekrologu klasztoru domini-kańskiego w Krakowie została określona jako „magna fratrum benefactrix” – „wielka dobrodziejka zakonników”.

Wzorem dla Eufrozyny w jej działalności politycznej i fundatorskiej była jej matka Kune-gunda. Córka potężnego króla Czech, Przemysła Ottokara II, i siostra nie mniej ambitne-go Wacława II, po rozwodzie z Bolesławem II w 1302 r. została przeoryszą klasztoru Bene-dyktynek św. Jerzego na praskim zamku: czołowego ośrodka kulturalnego i religijnego w królestwie czeskim. Ufundowany przez nią pod koniec życia, bogato zdobiony tzw. Pasjonał Kunegundy jest jednym z najwspanialszych zachowanych dzieł średnio-wiecznego piśmiennictwa i iluminatorstwa.