1

Oprogramowanie wolne i otwarte w administracji publicznej

Przegląd reguł i stanu zastosowań

Analiza przygotowana przez zespół

Stowarzyszenia „Komputer w Firmie”

Założenia i koordynacja – Robert Kamioski

Analiza – Tomasz Kulisiewicz

Warszawa, styczeo 2011 r.

2

Spis treści

1. STRESZCZENIE ................................................................................................................................... 3

2. OCHRONA PRAW AUTORSKICH I LICENCJE ........................................................................................ 3

3. LICENCJONOWANIE OPROGRAMOWANIA ........................................................................................ 5

4. TYPY LICENCJI A KATEGORIE OPROGRAMOWANIA ........................................................................... 7

4.1. LICENCJE OPROGRAMOWANIA WŁASNOŚCIOWEGO ................................................................................. 7

4.2. OPROGRAMOWANIE WOLNE I OTWARTE (FLOSS)................................................................................ 10

4.3. DOMENA PUBLICZNA ORAZ INNE MODELE .......................................................................................... 12

4.4. OTWARTOŚD KODU A OTWARTOŚD STANDARDÓW ................................................................................ 13

5. SYSTEMY INFORMATYCZNE ADMINISTRACJI CENTRALNEJ I SAMORZĄDOWEJ A

OPROGRAMOWANIE FLOSS .................................................................................................................... 16

5.1. NAJCZĘŚCIEJ WYKORZYSTYWANE OPROGRAMOWANIE FLOSS ................................................................. 18

5.2. FLOSS W OFERCIE GŁÓWNYCH DOSTAWCÓW ROZWIĄZAO INFORMATYCZNYCH ............................................ 21

5.3. KRYTERIA WYBORU OPROGRAMOWANIA ............................................................................................ 23

6. ZASADY DOSTAW I UDOSTĘPNIANIA OPROGRAMOWANIA ADMINISTRACJI .................................. 23

6.1. FLOSS A ZASADA NEUTRALNOŚCI TECHNOLOGICZNEJ ............................................................................ 23

6.2. NEUTRALNOŚD TECHNOLOGICZNA W PRZETARGACH PUBLICZNYCH ............................................................ 24

7. CZYNNIKI WSPIERAJĄCE I OGRANICZAJĄCE ZASTOSOWANIE FLOSS ............................................... 30

7.1. INTEROPERACYJNOŚD I STANDARDY WYMIANY DANYCH .......................................................................... 30

7.2. PUŁAPKA UZALEŻNIENIA SIĘ OD DOSTAWCY......................................................................................... 32

7.3. TCO JAKO ARGUMENT .................................................................................................................. 33

7.4. ROZWIĄZANIA WSPARCIA TECHNICZNEGO .......................................................................................... 38

8. WYKORZYSTANIE FLOSS W POLSKIEJ ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ ................................................. 40

8.1. BADANIA STANU INFORMATYZACJI URZĘDÓW ...................................................................................... 40

8.2. BADANIE OPROGRAMOWANIA STOSOWANEGO PRZEZ URZĘDY ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ .............................. 44

9. WNIOSKI ......................................................................................................................................... 50

SPIS RYSUNKÓW....................................................................................................................................... 54

SPIS TABEL.............................................................................................................................................. 54

3

1. Streszczenie Na wstępie opracowania (punkty 2-4) przedstawiono podstawowe zasady licencjonowania

oprogramowania własnościowego i otwartego, zwracając przy tym uwagę na problematykę

otwartych standardów i jej związku z oprogramowaniem. W punkcie 5. opracowania

przedstawiono wolne i otwarte oprogramowanie najczęściej wykorzystywane w administracji

publicznej, w tym oprogramowanie dostarczane przez głównych dostawców rozwiązao

informatycznych. W p. 6. poruszono związki typów licencji oprogramowania z neutralnością

technologiczną, a także kwestie neutralności w zamówieniach publicznych administracji. W p. 7.

wymieniono czynniki wspierające i ograniczające zastosowanie otwartego oprogramowania w

administracji publicznej, przytaczając analizy całkowitych kosztów użytkowania (TCO) a także

omawiając argumentację na temat wsparcia technicznego ze strony dostawców

oprogramowania. Punkt 8. zawiera omówienie – pod kątem zastosowania otwartego

oprogramowania – wyników głównych badao stanu informatyzacji polskiej administracji

publicznej. W punkcie 9. sformułowano wnioski na temat przyczyn zdecydowanej przewagi

udziału oprogramowania własnościowego, głównie oprogramowania Microsoftu, w

administracji. Wśród głównych czynników wymieniono skalę upowszechnienia systemów

operacyjnych i oprogramowania biurowego Microsoftu, zakres dostarczania oprogramowania w

wersji OEM (z nowymi komputerami), przeświadczenie, że za oprogramowaniem własnościowym

(lub firmami instalującymi to oprogramowanie) stoją wielcy, stabilni producenci

oprogramowania, rozpoznawalni i gwarantujący bezpieczeostwo inwestycji w przypadku

jakichkolwiek problemów. Dodatkowymi czynnikami ograniczającymi upowszechnienie

oprogramowania otwartego jest przyzwyczajeniach urzędników, jako użytkowników systemów

informatycznych, powszechnośd oprogramowania własnościowego i wynikająca stąd zgodności z

innymi aplikacjami, stosowanymi w otoczeniu. Rolę odgrywają też potencjalne koszty (lub

obawy) związane z migracją na oprogramowanie otwarte w przypadku stosowania

oprogramowania własnościowego a także obawy o brak gwarancji i opieki technicznej

producenta (mimo oferowania takich usług przez dostawców otwartego oprogramowania).

Natomiast na korzyśd oprogramowania otwartego nie działają jeszcze względy stosowania

otwartych standardów i ogólniej: interoperacyjności, głównie z powodu słabej znajomości tych

zagadnieo w administracji publicznej.

2. Ochrona praw autorskich i licencje Zgodnie z treścią Artykułu 4. genewskiego Traktatu WIPO o prawie autorskim z 1996 r.

„Programy komputerowe są chronione jak utwory literackie w rozumieniu artykułu 2. Konwencji

berneoskiej1. Ochrona ta odnosi się do programów komputerowych niezależnie od sposobu lub

1 Konwencja berneoska o ochronie dzieł literackich i artystycznych – Akt paryski z 1971 r.

4

formy wyrażania.” Na tej podstawie we wszystkich krajach-sygnatariuszach tych

międzynarodowych traktatów kod programu jest traktowany, jako utwór i chroniony przez

prawo autorskie, chod zazwyczaj zasady ochrony dostosowane są do specyfiki oprogramowania,

różniąc się trochę od warunków ochrony innych kategorii utworów (literackich, muzycznych,

wizualnych itp.)2. Tak też jest w polskiej ustawie o prawach autorskich i prawach pokrewnych3,

która w Rozdziale 7. zawiera oddzielne przepisy dotyczące programów komputerowych (Art. 74-

77). Zasadnicze różnice dotyczą zakresu tzw. dozwolonego użytku własnego, z którego

oprogramowanie jest właściwie w całości wyłączone.

Należy tu przypomnied ogólną definicję licencji. Licencja to:

urzędowe lub ustawowe zezwolenie na wykonywanie czynności, której nie wolno

wykonywad bez zezwolenia,

jeden z typów umowy wykorzystywany w prawie własności przemysłowej i prawie

własności intelektualnej. Zgodnie z prawem autorskim podmiot, któremu przysługują

majątkowe prawa autorskie do utworu, może w drodze umowy udzielid innej osobie

upoważnienia (licencji) do korzystania z tego programu na określonych w umowie

licencyjnej polach eksploatacji.

Prawo autorskie wyróżnia dwa główne typy licencji, obowiązujących na określonych polach

eksploatacji:

licencja wyłączna, – która zastrzega wyłącznośd korzystania z utworu przez

licencjobiorcę w określony sposób i zobowiązuje go do nieudzielania dalszych licencji

innym osobom w danym zakresie (na danym polu eksploatacji, terytorium), dając mu

monopol na korzystanie z licencjonowanego w ten sposób rozwiązania; jest to licencja

stosowana zazwyczaj tylko w przypadku dużych systemów informatycznych

opracowywanych na potrzeby danego użytkownika. Wymaga zachowania formy

pisemnej pod rygorem nieważności. W odniesieniu do oprogramowania licencja

wyłączna zastrzega wyłącznośd korzystania z oprogramowania przez licencjobiorcę w

określony sposób i nie zezwala mu na udzielanie dalszych licencji innym osobom w

danym zakresie (na danym polu eksploatacji, terytorium). Stosowana jest zazwyczaj w

przypadku dużych systemów informatycznych opracowywanych na potrzeby danego

użytkownika – w tym administracji publicznej;

2 Zgodnie z Art. 2. Traktatu WIPO „Ochrona prawa autorskiego obejmuje sposób wyrażenia, a nie idee,

procedury, metody działania, czy też pojęcia matematyczne jako takie.” Natomiast na podstawie Art. 5.

Traktatu chronione są także bazy danych.

3 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83)

5

licencja niewyłączna – na podstawie, której licencjodawca ma prawo udzielania dalszych

licencji na danym polu eksploatacji. Jeżeli umowa licencyjna wyraźnie nie stanowi o

wyłącznym charakterze licencji, należy uznad, że zawarta została umowa licencji

niewyłącznej. Umowa licencji niewyłącznej nie wymaga formy pisemnej. W przypadku

oprogramowania producent/dostawca oprogramowania (licencjodawca) ma prawo

udzielania dalszych licencji na danym polu eksploatacji innym użytkownikom tego

samego oprogramowania. Jest to licencja stosowana przede wszystkim dla

oprogramowania „z pudełka”, sprzedawanego masowo użytkownikom koocowym.

Szczególnym przypadkiem jest sublicencja, w której licencjobiorca może udzielid dalszej licencji –

ale tylko wtedy, gdy takie upoważnienia znajduje się w jego umowie licencyjnej.

3. Licencjonowanie oprogramowania We wczesnych latach zastosowao komputerów mainframe podstawowe oprogramowanie

systemowe i użytkowe dostarczane przez dostawcę komputera udostępniane było

użytkownikom najczęściej na następujących zasadach:

było użyczane do wykorzystywania wraz z komputerem albo za oddzielną opłatą albo za

opłatą wliczoną w koszt wynajmowania systemu mainframe (który w latach 50. i 60.

przeważnie nie był nawet sprzedawany, ale tylko wynajmowany użytkownikowi – firmie

czy instytucji);

było „bezpłatnym” (wliczonym w cenę) dodatkiem do systemu mainframe

sprzedawanego użytkownikowi, który następnie najczęściej tworzył własne

oprogramowanie użytkowe na swoje potrzeby – na takiej zasadzie udostępniany był

system operacyjny, assemblery, kompilatory, debuggery i inne programy wchodzące w

skład systemów uruchomieniowych.

W latach 50. i 60. oprogramowanie było dostarczane przez dostawców systemów zwykle razem z

kodem źródłowym, celowo po to, by użytkownicy mogli je poprawiad, dostosowywad do

własnych potrzeb, czy pisad oprogramowanie współpracujące. Dostawcy systemów szczególnie

chętnie dostarczali software na tej zasadzie uczelniom, licząc na ich aktywne podejście i

współpracę w usprawnianiu i poprawianiu programów.

W czasach systemów mainframe (a potem także minikomputerów, nazywanych później

midrange) raczej nie było problemów z wykorzystywaniem oprogramowania poza uprawnieniami

licencyjnymi, więc kwestia ta nie znajdowała się w centrum uwagi dostawców. Przypadki

stosowania oprogramowania bez zgody i wiedzy producentów zdarzały się, ale miały one

specyficzny charakter – zwykle wiązały się z próbą produkcji komputerów o architekturze

skopiowanej z pierwowzoru i na tyle z nią zgodnej, że na skopiowanej architekturze sprzętowej

mogły działad nawet kody binarne oprogramowania pierwowzoru. Z racji kosztów opracowania i

6

produkcji ówczesnych systemów prób takich dokonywali tylko producenci albo nawet całe kraje.

Pierwszym systemem masowo „klonowanym” była słynna seria minikomputerów PDP produkcji

Digital Equipment Corporation, a zwłaszcza produkowany od lat 70. przez 20 lat minikomputer

PDP-11. Jego kopie produkowano m. in. w ZSRR (komputery SM, DWK i Elektronika), w Bułgarii,

NRD i w Polsce (seria SM – głównie SM-4), w Jugosławii (Iskra Delta 800) i na Węgrzech (TPA-11 i

Micro-11).

W latach 70. i 80. były też licencyjne wyjątki – należała do nich m. in. seria komputerów Odra

1300 (modele 1304, 1305 i 1325), zaprojektowanych i produkowanych przez wrocławskie Elwro.

Dzięki porozumieniu z brytyjskim koncernem ICL system Odra 1300 był binarnie kompatybilny z

serią ICT/ICL 1900, zaś nabywcy mogli korzystad z bogatych bibliotek oprogramowania ICL 1900.

Na podstawie porozumienia z Honeywellem w zakładach Ei-Niš Računarski Centar w Niszu

(Serbia) montowany był jugosłowiaoski system Bull-HN H6000, a umowa obejmowała także

dostarczanie programów Honeywella. Natomiast naruszeniem zarówno praw patentowych, jak i

licencyjnych na wielką skalą było uruchomienie w latach 70. przez ówczesne kraje RWPG

produkcji komputerów serii JS EMC (RIAD) – sklonowanego systemu mainframe IBM S/360 z lat

60. Ponieważ system był binarnie kompatybilny z serią 360, więc wykorzystywano oryginalne

oprogramowanie IBM, a także oprogramowanie tworzone przez innych dostawców. Jedynym

wyjątkiem w serii RIAD był węgierski komputer R-10, niemający z resztą serii właściwie nic

wspólnego i produkowany przez zakłady Videoton na licencji francuskiej firmy CII (francuskim

oryginałem był model CII 10010). Systemy IBM S/360 i S/370 były w latach 70. I 80. tak popularne

na całym świecie, że w okresie tym powstawały liczne komputery, które – chod realizowane na

innych platformach sprzętowych – były binarnie kompatybilne z systemem 360/370, co

prowadziło do różnych utarczek prawnych. Do takich systemów należały Amdahl (kupiony

później przez Fujitsu), National Semiconductors, Hitachi, RCA Spectra 70, ICL System 4, a nawet

południowoafrykaoski Persetel. Systemy binarnie kompatybilne z następną generacją mainframe

IBM, systemami serii S/390, powstawały także po 2000 r.

Licencje na oprogramowanie systemów mainframe i midrange zazwyczaj były przywiązane do

konkretnego egzemplarza systemu, pracującego w konkretnej lokalizacji (nie tylko kraju, ale

nawet mieście i firmie), co zresztą doprowadziło na początku lat 90. do problemów licencyjnych

np. z oprogramowaniem systemów IBM AS/400, przywiezionych do Europy Środkowo-

Wschodniej przez pojawiające się wtedy w krajach regionu wielkie sieci hipermarketów.

Oprogramowanie stało się oddzielnym przedmiotem obrotu gospodarczego zasadniczo dopiero,

gdy zaczęły powstawad niezależne firmy software'owe. Impulsem była też zmiana modelu

udostępniania oprogramowania przez koncern IBM, dominujący na ówczesnym rynku

komputerowym. Obawiając się oskarżeo ze strony organów antymonopolowych IBM w 1969 r.

zmienił model udostępniania programów, sprzedając je oddzielnie, a nie dostarczając je za

darmo z systemami. Mniej więcej w tym samym czasie ukształtowała się praktyka

7

licencjonowania oprogramowania – a więc udzielania nabywcy prawa do korzystania z

oprogramowania na warunkach określonych w licencji.

Problem licencji na oprogramowanie nabrał szczególnej wagi od czasu upowszechnienia się

komputerów osobistych, wobec masowej sprzedaży oprogramowania – oddzielnie, lub wraz z

komputerami osobistymi, sprzedawanymi w milionach sztuk. Dla przykładu w tabeli (Tabela 1.)

zawarto dane dotyczące sprzedaży komputerów osobistych w Polsce w pierwszych 3 kwartałach

2010 r. – łącznie sprzedano ich w ciągu 9 miesięcy ponad 2,6 mln sztuk.

Tabela 1. Sprzedaż komputerów osobistych w Polsce w pierwszych 3 kwartałach 2010 r.

Typ komputera Sprzedaż [tys. szt.]

Komputery desktop 971 787

Notebooki 1 631 463

Łącznie: 2 603 250

źródło: PART

4. Typy licencji a kategorie oprogramowania Z uwagi na charakter wykorzystywania lub dostępnośd kodu źródłowego oprogramowania

ukształtowały się dwie podstawowe kategorie oprogramowania, co znalazło swoje

odzwierciedlenie w sposobach ich licencjonowania4.

4.1. Licencje oprogramowania własnościowego Większośd oprogramowania wykorzystywanego przez użytkowników koocowych należy do tzw.

oprogramowania własnościowego. W przypadku oprogramowania własnościowego autor

oprogramowania zastrzega sobie wszystkie prawa, udostępniając użytkownikowi prawa ściśle

określone w licencji i ograniczone głównie do korzystania z oprogramowania. Taki model

dystrybucji oprogramowanie występuje najczęściej i można go traktowad, jako model tradycyjny.

W modelu tym producent czerpie zyski z oprogramowania poprzez odpłatne udzielanie licencji

na używanie pojedynczych lub wielu kopii oprogramowania. Używanie typowego

oprogramowania własnościowego określone jest zazwyczaj licencją o charakterze licencji EULA

4 Źródłem informacji w p. 2.1. – 2.3. są m.in. praca magisterska Przemysława Kulczyckiego „Analiza

porównawcza modeli licencjonowania oprogramowania” (2008, Wydział Zarządzania Uniwersytetu

Ekonomicznego w Krakowie. Praca opublikowana jako seria artykułów autora pod adresem:

http://jakilinux.org/licencje/, na zasadzie Creative Commons Uznanie Autorstwa 2.5., dostępna także na

http://www.vagla.pl) oraz materiały firmowe Microsoftu dotyczące zasad licencjonowania

oprogramowania.

8

(End-User License Agreement – licencja użytkownika koocowego). Licencja udzielana jest zwykle

bezterminowo (licencja wieczysta).

W miarę upowszechniania się komputerów osobistych i ich oprogramowania sprzedawanego

oddzielnie pojawiła się potrzeba uproszczenia procedury niewyłącznego licencjonowania

oprogramowania własnościowego sprzedawanego masowo – oddzielnie lub wraz z komputerem.

W przypadku oprogramowania sprzedawanego niezależnie od komputera („pudełkowego”)

pojawiła się tzw. umowa shrink wrap, nazywana także „umową celofanową”. Jest to umowa

licencyjna niewyłączna, której szczególną cechę stanowi sposób zawarcia: jest ona zawierana w

momencie rozerwania powłoki foliowej zabezpieczającej opakowanie nośnika z programem

komputerowym lub też zerwania naklejki znajdującej się na pudełku. Warunki umowy

celofanowej bywają naklejane lub drukowane na opakowaniu albo umieszczane w oddzielnej

kopercie lub broszurce wewnątrz opakowania. Opakowanie bywa zabezpieczane naklejką

zawierającą ostrzeżenie, że otwierając opakowanie użytkownik zapoznał się z warunkami licencji,

zrozumiał je i zaakceptował. Wobec coraz częstszej dystrybucji oprogramowania przez sied

nabywca licencji zamiast zrywad naklejki czy folie musi podczas instalowania programu wyrazid

zgodę na warunki licencji wyświetlane na ekranie podczas instalacji programu (tzw. click-wrap

license).

W taki sposób zawierane są umowy na detaliczne produkty „pudełkowe” Microsoftu, nazywane

w terminologii firmy FPP (Full Packaged Product). Nośnik z licencjonowanym produktem jest

opakowany w folię, w pudełku jest zazwyczaj także umowa EULA (End User License Agreement –

Umowa Licencyjna Użytkownika Oprogramowania), czyli umowa licencyjna zawierana między

koocowym użytkownikiem a firmą Microsoft, a dodatkowo także certyfikat autentyczności (COA

– Certificate of Authenticity).

Inaczej rozwiązywana jest kwestia udzielenia licencji w przypadku dystrybucji oprogramowania

wykorzystywanego przez użytkowników firmowych, korporacyjnych czy instytucjonalnych, – co

dotyczy także administracji publicznej (tzw. licencje grupowe). Oprogramowanie jest dostarczane

użytkownikowi na pojedynczym nośniku lub przez sied, zaś pola eksploatacji i inne warunki

(przeważnie liczba jednoczesnych użytkowników lub liczba komputerów, na których

licencjobiorca może zainstalowad oprogramowanie) określone są w odrębnej umowie licencyjnej.

Taki model licencjonowania nazywany jest site licence – a w przypadku podkreślenia sieciowego

charakteru wykorzystywania danego oprogramowania – network licence (licencja sieciowa). W

przypadku jednorazowych zakupów oprogramowania są to licencje Microsoft Open Licence (od 5

komputerów) oraz Microsoft Select Licence (od 250 komputerów). Są też wersje korporacyjne

stosowane w zakupach ratalnych (Enterprise Agreement, Value Licence, Enterprise Subscription),

różniące się głównie czasem obowiązywania).

Specjalnym rodzajem upowszechniania oprogramowania jest preinstalowanie go na nowych

komputerach przez producenta/dostawcę komputera (OEM – Original Equipment

9

Manufacturer). Najczęściej w ten sposób dostarczany jest system operacyjny, często także

popularne pakiety oprogramowania biurowego. W przypadku oprogramowania Microsoftu

udostępniającym prawa licencyjne dla użytkownika koocowego, wynikające z umowy EULA jest

firma nazwana System Builder, która ma obowiązek świadczenia pomocy technicznej w ramach

licencji OEM System Builder. Oprogramowanie w wersji OEM jest przywiązane do oryginalnego

systemu komputerowego, na którym zostało zainstalowane i umowa ta nie może byd

przenoszona na inny komputer. Prawa wynikające z licencji na oprogramowanie mogą zostad

przekazane innemu użytkownikowi, ale tylko z całym komputerem. Wraz z komputerem

przekazywanym nowemu użytkownikowi poprzedni użytkownik powinien przekazad oryginalne

nośniki z oprogramowaniem oraz Certyfikat Autentyczności (COA), a także ewentualne instrukcje

obsługi oraz oryginalną fakturę lub paragon potwierdzający zakup. Dotychczasowy użytkownik

przekazujący (sprzedający) komputer wraz z oprogramowaniem OEM nie może zachowad sobie

żadnych kopii oprogramowania.

W taki sposób sprzedawane są obecnie systemy operacyjne Microsoftu (w tym także systemy

Windows Server) oraz pakiety biurowe MS Works 9.0 oraz MS Office. Pakiet biurowy MS Office

jest sprzedawany przez producentów komputerów m. in. w modelu Office Ready PC, który

polega na tym, że producenci komputerów instalują na nowych komputerach wszystkie pakiety

oprogramowania Office z matrycy (zestawu OPK Master Kit). Jest to zwykle 60-dniowa wersja

próbna. Pakiety są zablokowane – aby odblokowad wybrany pakiet (Basic, Small Business lub

Professional), klient kupuje tzw. beznośnikowy zestaw licencyjny (Medialess License Kit),

zawierający tylko klucze do odblokowania zakupionej wersji pakietu. Po kupieniu zestawu

beznośnikowego (a właściwie tylko licencji) klient może odblokowad oprogramowanie OEM,

pobrad je ze strony Microsoftu lub zamówid je na nośniku (za oddzielną opłatą za kopiowanie i

wysyłkę nośnika – w przypadku Microsoftu 15 EUR za płytę).

Specyficznym przypadkami oprogramowania własnościowego są:

shareware – udostępniane za stosunkowo niską opłatą, zazwyczaj na określony wstępny

okres (próbny) bezpłatnie,

adware – udostępniane użytkownikowi bezpłatnie, ale za to musi on oglądad reklamy,

freeware – udostępniane za darmo, ale z pozostawieniem wszystkich praw autorowi.

Obecnie model shareware jest wypierany przez licencje typu trial/demo, także umożliwiające

korzystanie z programu przez określony czas. Często wersje shareware/trial/demo/adware, a

także freeware są skromniejszymi wersjami oprogramowania w pełni funkcjonalnego i ich celem

jest zachęcenie użytkownika do nabycia licencji na wersję pełną. Częśd autorów oprogramowania

freeware ogranicza prawa użytkowników do klas zastosowao: za darmo można korzystad z wersji

programu do zastosowao niekomercyjnych (często nazywaną np. Light/Lite), natomiast do użytku

komercyjnego należy kupid wersję pełną, profesjonalną (nazywaną np. Pro). Przeważnie

10

użytkownicy oprogramowania typu shareware mają prawo do rozpowszechniania (redystrybucji)

danego programu bez jego zmian.

4.2. Oprogramowanie wolne i otwarte (FLOSS) Modele licencjonowania wolnego i otwartego oprogramowania też bazują na prawie autorskim,

ale właściciel praw autorskich do oprogramowania udziela licencji na używanie programu w

określony przez niego sposób.

Model wolnego oprogramowania wywodzi się z przełomu lat 60. i 70., z tradycyjnych zasad

powszechnego i nieodpłatnego udostępniania oprogramowania opracowanego na

amerykaoskich uczelniach – tym z prac nad systemem Unix. W tym miejscu w ślad za pracą5

należy poczynid rozgraniczenie między tzw. oprogramowaniem wolnym, a otwartym.

Filozofię leżącą u podstaw modelu wolnego oprogramowania sformułował w latach 80. Richard

Stallman, założyciel Free Software Foundation, propagujący ideę dzielenie się ze wszystkimi

własnymi ideami i informacją, która powinna byd wolna – w rozumieniu wolności kopiowania i

adaptowania do własnych potrzeb. Jej definicję można znaleźd na stronach Projektu GNU,

sztandarowego projektu systemu operacyjnego, zainicjowanego przez R. Stallmana: „Wolne

oprogramowanie odnosi się do prawa użytkowników do swobodnego uruchamiania, kopiowania,

rozpowszechniania, analizowania, zmian i ulepszania programów.… Oprogramowanie nazywamy

wolnym, jeśli wszyscy użytkownicy posiadają w pełni wszystkie te prawa.6”

Natomiast termin oprogramowania o otwartym i dostępnym dla wszystkich kodzie źródłowym

upowszechnił jeden z pionierów ruchu open source, Eric S.Raymond, współzałożyciel Open

Source Initiative. Otwartośd i dostępnośd oznacza tu nie tylko dostęp do kodu źródłowego, ale

także swobodę redystrybucji zarówno wersji skompilowanej, jak i dołączonej wersji źródłowej,

zezwolenie na tworzenie dzieł (programów) pochodnych, które muszą byd rozpowszechniane na

tych samych warunkach, jak oprogramowanie oryginalne, spójnośd kodu źródłowego, zakaz

jakąkolwiek dyskryminacji wobec osób i obszarów zastosowao, neutralnośd technologiczną

licencji itp. Dla obu tych modeli oprogramowania zaproponowano łączną nazwę Free/Libre

Open-Source Software (FLOSS).

Istotnym pojęciem związanym z oprogramowaniem FLOSS jest klauzula copyleft. Termin ten

powstał, jako parafraza terminu copyright (prawo autorskie) i wyraża, że zamiast zastrzeżenia dla

twórcy praw do programu i ograniczenia ich odbiorcom dzieł, twórca oddaje niemal wszystkie

5 Joanna Kucharska, Wolne i Otwarte Oprogramowanie i jego wykorzystanie w procesie informatyzacji

działalności podmiotów realizujących zadania publiczne, Poznao 2010, http://www.vagla.pl

6 http://www.gnu.org/philosophy/free-sw.pl.html

11

prawa (prawo do używania, dystrybucji, tworzenia dzieł zależnych, czerpania korzyści

majątkowych z dzieła) użytkownikom, pozostawiając sobie prawo do uznania autorstwa i

ewentualnej zmiany licencji.

W ramach tych dwóch częściowo nakładających się na siebie ujęd – swobody korzystania z

programu oraz swobodnego dostępu do jego kodu źródłowego – zaproponowano wiele rodzajów

mniej lub bardziej restrykcyjnych licencji. Ilustruje je Rysunek 1.

Rysunek 1. Modele licencyjne FLOSS

źródło: Przemysław Kulczycki, "Analiza porównawcza modeli licencjonowania oprogramowania",

Kraków 2008, http://www.vagla.pl

Jednym z typów licencji FLOSS jest Europejska Licencja Publiczna (EUPL), opublikowana w 22

językach w wersji 1.1 w styczniu 2009 r.7 Jest ona zbliżona do GPL i innych głównych licencji

FLOSS (zawiera zresztą listę zgodnych z nią licencji) i przygotowana została z myślą o

upowszechnianiu interoperacyjnego oprogramowania głównie w administracji publicznej krajów

unijnych. Nie ma jednak żadnych zastrzeżeo dotyczących możliwości powszechnego

wykorzystywania licencji EUPL – według założeo licencja EUPL może byd wykorzystywana przez

każdego właściciela praw autorskich do oprogramowania.

Modele licencjonowania grupowego i sieciowego, a także instalacji OEM, przedstawione w

odniesieniu do oprogramowania własnościowego w p. 4.1., stosowane są także w dostawach

oprogramowania otwartego. W oprogramowaniu FLOSS dostarczanym przez firmy komercyjne

licencja najczęściej określa warunki świadczenia usług aktualizacji systemu oraz wsparcia

technicznego, rzadziej – liczbę kopii systemu, do których instalacji uprawniony jest użytkownik.

7 http://www.osor.eu/eupl/eupl-v1.1/pl/EUPL%20v.1.1%20-%20Licencja.pdf

12

Określenia liczby instalacji lub obsługiwanych serwerów dotyczą zwykle serwerowych wersji

systemów operacyjnych. Dla przykładu licencja Red Hat Enterprise Linux Basic, występująca w

dwóch wersjach: Red Hat Enterprise Linux Server i Red Hat Enterprise Linux Advance Platform,

dla pierwszej z nich określa dopuszczalną liczbę obsługiwanych serwerów wirtualnych (2 sztuki),

dla drugiej wersji liczba ta jest nieograniczona.

SUSE Linux oraz OpenOffice sprzedawane są też w rozbudowanym systemie licencjonowania

firmy Novell. Dla produktów „pudełkowych” licencja gwarantuje aktualizacje nabywanego

oprogramowania oraz różne warianty wsparcia technicznego, przy czym czas i zakres wsparcia

zależne są od typu i liczby nabywanych pakietów. W przypadku zakupów masowych nabywca

biznesowy może korzystad z opcji MLA (Master License Agreement) lub VLA (Volume License

Agreement). Dla instytucji edukacyjnych przeznaczona jest kategoria Academic, w której są

warianty SLA (School License Agreement), ALA (Academic License Agreement) oraz VLA (Volume

License Agreement) for Education, przeznaczone dla różnych typów szkół podstawowych,

średnich, wyższych oraz dla klinik akademickich. W opcjach SLA i ALA użytkownik jest najemcą

licencji, w opcji VLA – nabywa ją na własnośd. Licencje te różnią się także sposobem liczenia

liczby użytkowników: SLA bazuje na liczbie uczniów lub terminali, ALA – na liczbie pełnych etatów

przeliczeniowych lub liczbie terminali, VLA – na warunkach określonych w EULA oraz na liście

progów dostępności danego produktu. Zdefiniowane są też minimalne roczne opłaty licencyjne,

uprawniające do nabycia produktów w danej opcji.

Do administracji publicznej skierowana jest licencja VLA for Government, w której nabywca może

nabyd na własnośd lub najmowad licencję. W wariancie dla administracji publicznej nie ma

minimalnych progów rocznych opłat licencyjnych, natomiast użytkownik musi nabyd z każdą

nową licencją minimalny okres wsparcia produktu. Podobne warunki licencji grupowych VLA

oferowane są przez Novell także dla organizacji non-profit.

4.3. Domena publiczna oraz inne modele Specyficznym przypadkiem jest umieszczenie oprogramowania w tzw. domenie publicznej (public

domain). Formalnie nie jest to licencja, bo udostępnienie programu w domenie publicznej

oznacza, że nie zastrzeżono do niego żadnych praw autorskich i do korzystania nie jest potrzebna

żadna licencja. Praktycznie dzieło (program) umieszczony w domenie publicznej można

traktowad tak, jakby udostępnione było na podstawie licencji wolnego oprogramowania,

pozwalającej na korzystanie z niego na wszystkich polach eksploatacji. Do domeny publicznej

należą też dzieła, które nigdy nie były objęte licencjami, np. ustawy i dokumenty urzędowe,

statystyki publiczne, wzory matematyczne itp.

Licencje zbliżone do licencji otwartej udzielane bywają także przez firmy komercyjne. Jedną z

inicjatyw Microsoftu jest licencja typu Shared Source, polegająca na udostępniania kodu

źródłowego korporacjom, producentom OEM, instytucjom rządowym, ośrodkom akademickim,

które wymagają dostępu do kodu źródłowego np. ze względów bezpieczeostwa. Instytucje i firmy

13

oraz niezależni twórcy mogą uzyskad dostęp do kodu źródłowego wybranych programów po

podpisaniu odpowiedniego kontraktu i spełnieniu warunków określonych przez Microsoft. Dwie

proponowane przez Microsoft licencje Shared Source (Publiczna8 i Wzajemna) zostały

zaakceptowane i zatwierdzone przez OSI, jako licencje zgodne z regułami Open Source Initiative.

Są one obecnie podstawowymi licencjami, na jakich Microsoft rozpowszechnia swoje

oprogramowanie typu FLOSS m.in. na platformie CodePlex9.

4.4. Otwartość kodu a otwartość standardów Pojęciem związanym z wolnym i otwartym oprogramowaniem jest otwartośd standardów. Chod

są to obszary w pewien sposób powiązane, to jednak pojęcia FLOSS i otwartych standardów nie

są tożsame. Jak to przedstawiono w p. 4.2, oprogramowanie FLOSS bazuje na modelu

licencjonowania oprogramowania, natomiast otwarte standardy to normy i ramy techniczne,

najczęściej będące wynikiem porozumienia dostawców (w tym autorów, producentów i

dostawców oprogramowania, protokółów transmisyjnych, formatów danych itp.) sformułowane

w taki sposób, że spełniają określone warunki swobodnego dostępu do standardu oraz kosztów

korzystania z niego.

Organizacją zajmującą się definicjami, standardami, promocją oraz gromadzeniem i

reprezentowaniem twórców oprogramowania i ich społeczności, organizacji, instytucji i firm

działających w dziedzinie oprogramowania FLOSS jest Open Source Initiative (OSI)10 –

amerykaoska organizacja pożytku publicznego, założona w 1998 r. przez Erica Raymonda oraz

Bruce'a Perensa. Najważniejszym projektem, będącym właściwie jednym z głównych celów

działania OSI, jest Open Source Definition – definicja sformułowana w 2004 r. i aktualna do dziś w

niemal niezmienionej formie. Definicja ta określa nie tylko zasady dostępu do kodu źródłowego,

ale także – podkreślając, że jest to niezwykle ważne dla istoty FLOSS – zasady dystrybucji

oprogramowania o otwartym kodzie. Podstawowe elementy i reguły określone w Open Source

Definition to:

swobodna redystrybucja oprogramowania FLOSS – licencja nie może ograniczad nikogo w

sprzedaży lub przekazywaniu oprogramowania w systemach dystrybucji

oprogramowania pochodzącego z różnych źródeł;

dostępnośd kodu źródłowego, który powinien byd albo dystrybuowany wraz z

programem, albo dostępny w inny sposób (przede wszystkim w Internecie, albo przy

8 Licencja publiczna firmy Microsoft (Ms-PL)

9 www.codeplex.com

10 http://www.opensource.org/

14

niewielkim koszcie np. kopiowania nośników) – w formie, umożliwiającej innym

programistom modyfikację kodu źródłowego;

zasady tworzenia prac pochodnych – licencja musi umożliwiad modyfikację lub tworzenie

prac pochodnych, rozpowszechnianych na tych samych zasadach, co prace oryginalne;

integralnośd oryginalnego kodu źródłowego – zasady ewentualnego ograniczenia

dystrybucji oprogramowania zmodyfikowanego i oznaczania autorstwa;

niedyskryminowanie żadnych osób, grup osób lub dziedzin zastosowao oraz

przestrzeganie zasady jednakowego obowiązywania licencji wobec wszystkich, do

których dystrybuowany jest program;

neutralnośd licencji względem produktu, zakaz ograniczania praw do korzystania także w

innych formach dystrybucji, zakaz ograniczania innego oprogramowania, wymóg

neutralności technologicznej licencji.

OSI sformułowało także m.in. wymagania i kryteria dotyczące standardów oprogramowania

FLOSS (Open Standards Requirement for Software) oraz reguły zgodności ze standardami OSI

(Open Standards Compliance).

W Europejskich Ramach Interoperacyjności11 z grudnia 2010 r., we wstępie do Zalecenia nr 22,

mówiącego, że administracja publiczna powinna przy tworzeniu europejskich usług publicznych

preferowad otwarte standardy, uwzględniając zakres ich funkcjonalności, dojrzałośd oraz

wsparcie ze strony rynku, sformułowano następujące reguły obowiązujące przy pełnym

zastosowaniu zasady otwartości:

wszyscy interesariusze mają takie same możliwości udziału w opracowywaniu

specyfikacji, zaś elementem procesu podejmowania decyzji jest jej publiczny przegląd;

każdy może się zapoznad ze specyfikacją;

prawa własności intelektualnej związane ze specyfikacją są przedmiotem

licencjonowania na zasadzie FRAND12 lub bezpłatnie w taki sposób, że pozwalają na

stosowanie zarówno oprogramowania własnościowego, jak i o otwartym kodzie

źródłowym.

11 European Interoperability Framework (EIF) For European Public Services – opublikowane jako załącznik

nr 2 do Komunikatu Komisji pt. W kierunku interoperacyjności europejskich usług użyteczności publicznej

(KOM(2010) 744 z 16 grudnia 2010 r.

12 FRAND (Fair, reasonable and non discriminatory) – reguły uczciwe, rozsądne i niedyskryminujące

15

Stosowanie otwartych standardów w administracji publicznej zgodnie z wytycznymi OSOR13

traktowane jest jako metoda unikania monopolu czy uzależnienia się od jakiegokolwiek dostawcy

rozwiązao informatycznych (zob. p. 7.2). Przykładem implementacji i wykorzystania otwartych

standardów jest format dokumentów aplikacji i pakietów biurowych ODF, zastosowany w 2005 r.

w pakiecie OpenOffice (zob. p. 5.1). Format ODF w wersji 1.0 (zdefiniowany jako otwarty

standard organizacji OASIS) został też wymieniony – obok własnościowych formatów RTF i DOC

(Microsoftu) oraz PDF (Adobe), – jako format dokumentów w załącznikach rozporządzenia Rady

Ministrów dotyczącego minimalnych wymagao dla systemów teleinformatycznych administracji

publicznej14.

W Polsce otwarte standardy w technologiach informacyjnych propagowane i wspierane są przez

KROS (Koalicję na Rzecz Otwartych Standardów) – nieformalna inicjatywę firm informatycznych,

instytucji i organizacji15.

Kwestia standardów – zwłaszcza wymiany dokumentów, a także otwartości standardów – jest

istotna dla administracji publicznej i dlatego standardy i ich otwartośd znajdują się w centrum

uwagi unijnych programów i inicjatyw mających na celu uzyskanie interoperacyjności usług

administracji na poziomie paneuropejskim (IDSBC, ISA). Więcej na ten temat w p.7.1.

Warto w tym miejscu zwrócid uwagę, że z jednej strony oprogramowanie FLOSS może stosowad

własne rozwiązania, które niekoniecznie muszą byd kompatybilne z opublikowanymi standardami

otwartymi – chod historycznie większośd obecnych standardów otwartych wypracowana została

przez społeczności czy organizacje związane z ruchem oprogramowania FLOSS. Z drugiej strony

natomiast oprogramowanie własnościowe może stosowad otwarte standardy danych, formatów

lub protokółów. Z punktu widzenia interoperacyjności bardzo istotne jest, że oprogramowanie

udostępniane w modelu FLOSS zazwyczaj wykorzystuje otwarte standardy, gdyż wśród zasad,

którymi kierują się twórcy wolnego i otwartego oprogramowania jest osiągnięcie maksymalnej

możliwej interoperacyjności – w tym także z oprogramowaniem własnościowym.

13 OSOR Guideline on Public Procurement and Open Source Software, public draft version 1.0, 2008,

www.osor.eu (W portalu przedstawiane są przykłady implementacji rozwiązao korzystających z

oprogramowania FLOSS w administracji publicznej krajów UE. Portal jest kontynuacją Open Source

Observatory, w 2007 r. projekt ten zmienił nazwę (i zakres) na Open Source Observatory and Repository)

14 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 października 2005 r. w sprawie minimalnych wymagao dla

systemów teleinformatycznych

15 http://www.standardy.org/

16

5. Systemy informatyczne administracji centralnej i samorządowej

a oprogramowanie FLOSS W ciągu ostatnich 20 lat w trakcie informatyzacji polskiej administracji centralnej i samorządowej

zbudowano – z lepszym bądź gorszym skutkiem i z różną efektywnością – cały szereg systemów

informacyjnych. Częśd z nich stanowiła kontynuację paostwowych systemów budowanych

jeszcze w latach 60. (systemy dla statystyki publicznej, dla Narodowego Banku Polskiego i PKO

BP) i 70. XX wieku (m.in. PESEL, rejestry kierowców i pojazdów, branżowe systemy dla

energetyki, drogownictwa, kolejnictwa i inne), ale większośd stanowiły systemy potrzebne

nowym strukturom administracji paostwowej i samorządowej do działania w nowym ustroju

paostwa i gospodarki. Na przełomie lat 90. i dekady 2000 pojawiło się też zapotrzebowanie na

usługi e-administracji, co obok zmian technologicznych i organizacyjnych pociągnęło za sobą

pojawienie się nowych projektów informatycznych. Przeglądem dziedzin, w których prowadzone

były, są i będą najważniejsze projekty informatyzacyjne może byd lista podstawowa projektów

realizowanych w ramach 7. osi priorytetowej Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka

Społeczeostwo informacyjne – budowa elektronicznej administracji. Znajdują się na niej główne

projekty informatyczne realizowane obecnie na potrzeby administracji centralnej (Tabela 2).

Zasadniczo wszystkie zgromadzone w tej tabeli systemy budowane są z wykorzystaniem

oprogramowania własnościowego, przeważnie na podstawie licencji wyłącznych, z wyjątkiem

standardowych podsystemów informatycznych (jak np. oprogramowanie bazodanowe

obsługujące rejestry centralne), w których korzysta się z modułów parametryzowanych czy

dostosowywanych na potrzeby konkretnego użytkownika lub systemu, co nie zawsze pociąga za

sobą stosowanie licencji wyłącznej.

Elementami FLOSS najczęściej wykorzystywanymi w dużych systemach dla administracji

publicznej są serwery pocztowe (np. Postfix, Mailserver) oraz systemy bazodanowe (np. MySQL),

a także serwery aplikacji (np. Apache Geronimo, Zope).

Dużo więcej oprogramowania FLOSS występuje w administracji samorządowej, m.in. dlatego, że

jej dostawcami w większości przypadków są firmy małe i średnie, częściej korzystające z

bezpłatnych lub tanich programów lub modułów (np. serwery aplikacji, serwery pocztowe) lub

narzędzi deweloperskich o otwartym kodzie źródłowym.

17

Tabela 2. Lista głównych projektów informatycznych administracji centralnej

Nazwa projektu Instytucja

odpowiedzialna za realizację projektu

1 Platforma Lokalizacyjno - Informacyjna z Centralną Bazą Danych (PLI CBD) UKE

2 Informatyzacja wydziałów ksiąg wieczystych MS

3 pl.ID - polska ID karta

MSWiA/CPI 4 ePUAP 2

5 Ogólnopolska sied teleinformatyczna na potrzeby obsługi numeru alarmowego 112

6 System Informacyjny Statystyki Publicznej (SISP) GUS

7 Geoportal 2 GUGiK

8 Platforma Usług Elektronicznych dla klientów ZUS ZUS

9 Emp@tia - Platforma komunikacyjna obszaru zabezpieczenia społecznego MPiPS

10 e-Deklaracje 2

MF 11 e-Rejestracja

12 e-Podatki

13 Program e-Cło

14 Konsolidacja i centralizacja systemów centralnych i podatkowych

15 Platforma udostępniania on-line przedsiębiorcom usług i zasobów cyfrowych rejestrów medycznych

MZ/CSIOZ

16 Elektroniczna Platforma Gromadzenia, Analizy i Udostępniania zasobów cyfrowych o Zdarzeniach Medycznych

17 Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej MG

18

Rozbudowa dziedzinowej platformy elektronicznej Ministerstwa Sprawiedliwości, w tym uruchomienie usług dla przedsiębiorców i osób fizycznych na portalu dostępowo – informacyjnym (dostęp elektroniczny do wydziałów ksiąg wieczystych, które prowadzą księgi wieczyste w formie elektronicznej, KRK, Biura Monitora Sądowego i Gospodarczego)

MS

Dane dotyczące wykorzystania oprogramowania otwartego w polskiej administracji publicznej

omawiane są w p. 8. W opracowaniu dotyczącym gospodarczego wpływu oprogramowania o

otwartym kodzie źródłowym na innowacyjnośd i konkurencyjnośd sektora ICT w UE16 z 2006 r.

szacowano, że niemal 66% oprogramowania FLOSS jest tworzona przez indywidualnych

programistów, ok. 15% – przez firmy i niemal 20% – przez inne instytucje. Ogółem według

danych z tego opracowania udział własnościowego oprogramowania “pudełkowego” w

16 Economic impact of open source software on innovation and the competitiveness of the Information

and Communication Technologies (ICT) sector in the EU

(http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/ict/files/2006-11-20-flossimpact_en.pdf)

18

sprzedaży na rynku europejskim wynosi ok. 19%, podczas gdy udział oprogramowania robionego

na zamówienie wynosi ok. 52%, natomiast opracowanego we własnym zakresie wewnętrznie

przez informatyków firm – ok. 29%. (Rysunek 1.)

Rysunek 1. Udziały oprogramowania w sprzedaży w UE

5.1. Najczęściej wykorzystywane oprogramowanie FLOSS Opublikowane w 1991 r. przez Linusa Thorvaldsa jądro Linuksa, stworzone w celu zastąpienia

wykorzystywanego przez niego Minixa, zostało szybko obudowane różnymi elementami,

początkowo wywodzącymi się z projektu GNU R. Stallmana (stąd częste określenie formalne

GNU/Linux dla różnych dystrybucji Linuksa). Zwłaszcza od roku 1995 widoczny jest dynamiczny

rozwój różnych dystrybucji Linuksa i tworzących je społeczności. Jednym z charakterystycznych

zjawisk jest przy tym kontrast między krótkotrwałymi i niestabilnymi projektami pojawiającymi

się dośd często na całym świecie, a dużą stabilnością i konsekwentnym rozwojem takich

najbardziej znanych, „kanonicznych” wręcz projektów (dystrybucji), jak Debian czy Slackware.

Innym ciekawym zjawiskiem jest powstawanie dystrybucji lokalnych, tworzonych w krajach

nienależących tradycyjnie do głównego nurtu produkcji oprogramowania (np. Puppy Linux z

Australii, Yoper z Nowej Zelandii, dystrybucje włoskie, jak Hymera czy Sabayon czy

hiszpaoskojęzyczne – Mayix, rosyjskie – ALT Linux, ASPLinux ). Dystrybucje takie bywają

wspierane przez administrację krajową ze względów edukacyjnych, jak np. Pardus z Turcji,

wspierany przez turecką Radę Rozwoju Nauki i Techniki. Z krajów naszego regionu swojego czasu

dynamicznie rozwijał się polski Aurox oraz PLD, obecnie rośnie popularnośd węgierskiego

Frugalware oraz słowackiego Greenie Linux. Nie ma jednak wiarygodnych danych dotyczących

popularności poszczególnych dystrybucji.

Wokół społeczności deweloperów powstało – głównie w latach 90. – kilka silnych firm,

oferujących komercyjne dystrybucje systemów, zarówno serwerowych, jak i desktopowych,

na zamówienie

52%

opracowane wewnętrznie

w firmach29%

"pudełkowe"19%

19

przeznaczonych dla użytkowników biznesowych, w tym korporacyjnych. Najbardziej znane

obecnie to amerykaoska firma RedHat Linux i francuska Mandriva. Firmą RedHat zbudowana

została wokół opracowanej w 1993 r. dystrybucji RedHat Linux. W 2003 r. dystrybucję tę

rozdzielno na dwie gałęzie: bezpłatną Fedorę (nadal finansowaną przez firmę RedHat) oraz

komercyjną dystrybucję Red Hat Enterprise Linux (RHEL). Mandriva powstała jako Mandrakesoft,

tworząc Mandrake Linux. W 2005 r. połączyła się z brazylijską firmą Conectiva i zmieniła nazwę

firmy oraz dystrybucji na Mandriva. Od tego czasu Mandriva dostarcza zarówno bezpłatną

dystrybucję Mandriva Linux, jak i serwerową Mandriva Enterprise Server, a także narzędzia

zarządzania środowiskami IT.

Niemiecką firmę SuSE w 2004 r. przejął Novell, który od tego czasu dostarcza system SUSE Linux

Enterprise w wersjach serwerowych i na komputery osobiste. Novell wspiera także projekt FLOSS

openSUSE.org, udostępniający dystrybucję bezpłatną. Najczęściej firmy związane z Linuksem

udostępniają wersje bezpłatne dystrybucji (ew. z opłatą za nośnik), jednocześnie opracowując i

sprzedając korporacyjne wersje komercyjne. W taki sposób działa m.in. istniejąca od 2004 r.

brytyjska (zarejestrowana na wyspie Man) firma Canonical, która opracowała Ubuntu, jedną z

najpopularniejszych obecnie dystrybucji Linuksa, wywodzącą się z Debiana.

Głównie dzięki dynamicznemu rozwojowi licznych dystrybucji Linuksa najczęściej

wykorzystywane oprogramowanie FLOSS to środowiska systemowe (systemy operacyjne) oraz

systemy serwerowe, w tym serwery pocztowe, plików, aplikacji i wydruków, a także

specjalizowane rozwiązania takie, jak np. ściany ogniowe i inne systemy bezpieczeostwa. W

biznesowych zastosowaniach oprogramowania FLOSS można zauważyd dośd wyraźną i

powszechną regułę – otwarte oprogramowanie tworzone jest w dwóch dośd rozbieżnych

modelach, w zależności od zastosowao:

dla zastosowao prostych lub niekrytycznych ciągle pojawiają się nowe, innowacyjne

rozwiązania opracowywane nawet przez pojedynczych programistów, nierzadko

młodych i w ten sposób właśnie rozpoczynających swą profesjonalną karierę;

dla zastosowao złożonych lub krytycznych jest wiele rozwiązao dostatecznie dobrze

sprawdzonych i na tyle powszechnych, że praktycznie rzecz biorąc można wybierad

spośród wielu głównych gałęzi i nurtów, nad którymi już od lat pracują liczące nawet

tysiące członków społeczności. Przeważnie wokół takich rozwiązao powstają

profesjonalne firmy, dostarczające bazujące na FLOSS rozwiązania

specjalizowane/kastomizowane czy tworzone na potrzeby konkretnego użytkownika czy

kontrahenta, a wraz z nimi usługi wdrożenia, szkoleo, doradztwa, serwisu itp. – co

zresztą nie oznacza, że rezygnują z modelu licencjonowania FLOSS. W modelu FLOSS

często opracowywane są też narzędzia do zarządzania heterogenicznymi środowiskami

IT.

20

Wspomniane wyżej modele oczywiście nie są całkowicie rozłączne – najczęściej wspomniane

wyżej firmy komercyjne powstawały na bazie innowacyjnych, prostych pomysłów wspieranych

przez społeczności czy przez inwestorów widzących ich potencjalną wartośd biznesową.

Platformy linuksowe są też szeroko używane w roli wyspecjalizowanych systemów wbudowanych

w urządzenia. Najczęściej zastosowania takie spotykane są w sterowaniu ruterami i innymi

urządzeniami sieciowymi. Linuks występuje też jako system dla sterowników sprzętowych oraz

telefonów komórkowych (smartfony).

Ogromne upowszechnienie komputerów osobistych na świecie, powiązane z równie

powszechnym stosowaniem pakietów biurowych, a także z początkowo wysokimi cenami tych

pakietów, spowodowało pojawienie się w latach 90. licznych pakietów biurowych tworzonych w

modelu otwartym i wolnym. Największą popularnośd zdobył pakiet OpenOffice.org. Wywodzi się

on z pakietu Star Office opracowanego w latach 90. przez niemiecką firmę StarDivision. Po jej

kupieniu przez Sun Microsystems w 1999 r. w roku 2002 pakiet został udostępniony na zasadach

otwartego kodu źródłowego. Zastosowany w nim w 2005 r. format plików Open Document

Format (ODF) został przyjęty w 2006 r. jako standard ISO17. Po przejęciu Sun Microsystems przez

Oracle’a pakiet oraz tworząca go społecznośd deweloperska są nadal wspierane przez Sun

Microsystems (od stycznia 2010 r. Oracle jest 100-procentowym właścicielem firmy Sun).

Według informacji organizacji OpenOffice.org18 społecznośd OpenOffice.org liczy obecnie ponad

750 tys. zarejestrowanych członków, ponad 100 programistów pracujących nad projektem (w

przeliczeniu na pełne etaty) i ok. 500 osób deklarujących zaangażowanie w projekt. Składający się

obecnie z 6 programów pakiet dostępny jest na 6 platformach systemowych i w ponad 90

wersjach językowych. OpenOffice.org podaje, że od początku udostępniania pakiet został

pobrany ponad 100 mln razy. Kod źródłowy dostępny jest na licencji LGPL (GNU Lesser General

Public License, zezwalającej na korzystanie z bibliotek własnościowych), ponadto elementy

pakietu licencjonowane są na zasadach LPL (Limited Public Licence).

Główne firmy wspierające OpenOffice.org to – obok Sun Microsystems – Novell, Red Hat, IBM i

Google, a także chioska firma Beijing Redflag CH2000.

Według raportu19 przygotowanego przez hiszpaoską fundację Cenatic, promującą

oprogramowanie o kodzie otwartym i wspieraną przez hiszpaoski rząd oraz samorządy wspólnot

autonomicznych (regionów) trzy kraje UE, w których administracja i instytucje publiczne

17 Standard ISO/IEC 26300 (Open Document Format for Office Applications)

18 http://www.openoffice.org

19 Report on the International Status of Open Source Software 2010 (http://www.cenatic.es/category/1)

21

najszerzej stosują otwarte oprogramowanie to Francja, Hiszpania i Niemcy. Np. we Francji

oprogramowanie otwarte zainstalowano w 250 szkołach i uczelniach – na podstawie umowy

Ministerstwa Edukacji z firmą Mandriva. W 2008 r. dokonano migracji systemów na ok. 2,5 tys.

serwerach w tych instytucjach. W Niemczech jednym z najbardziej znanych projektów jest LiMux

– rozpoczęta w 2006 r. migracja infrastruktury IT administracji Monachium (14 tys. komputerów,

budżet projektu rzędu 35 mln EUR, z czego 38% przeznaczono na szkolenia użytkowników).

Istotnym elementem projektu było porozumienie z IBM i SUSE, na podstawie którego władze

Monachium uzyskały znaczące upusty na dostawy oprogramowania, usługi i szkolenia. Cechą

charakterystyczną wdrożeo oprogramowania otwartego w administracji publicznej Hiszpanii było

opracowanie specjalnych dystrybucji bazujących na najpopularniejszych dystrybucjach Linuksa

(m.in. Ubuntu) i rozprowadzanych m.in. we wspólnotach autonomicznych Andaluzji i

Estremadury przez administrację regionalną.

5.2. FLOSS w ofercie głównych dostawców rozwiązań

informatycznych Z oczywistych powodów (przede wszystkim niskich kosztów wyposażenia w narzędzia

deweloperskie) oprogramowanie FLOSS jest domeną działania małych i średnich dostawców

rozwiązao informatycznych. Silnym impulsem było pojawienie się platform Java. W miarę

wzrostu popularności oprogramowania FLOSS oraz liczby biznesowych i korporacyjnych aplikacji

użytkowych, oprogramowaniem tym zainteresowali się także wielcy dostawcy rozwiązao

informatycznych. Nie bez znaczenia było też zauważenie przez wielkich dostawców potencjału

społeczności zajmujących się oprogramowaniem FLOSS, określenie obszarów współpracy z tymi

społecznościami oraz możliwości włączenia produktów opracowanych przez te społeczności do

oferty komercyjnej wielkich dostawców. W związku z OpenOffice w p. 5.1 wymieniono tak znane

firmy informatyczne, jak Novell, Sun Microsystems i Google. Już w latach 90. pojawiły się

pierwsze rozwiązania Open Source dostarczane przez IBM. Jako dostawca systemów mainframe

oraz oprogramowania dla tych systemów już w koocu lat 90. IBM rozpoczął współpracę z

komercyjnymi dostawcami dystrybucji Linuksa, stosowanych w środowisku sztandarowego

systemu mainframe S/390 (nazywającego się dziś w jego najnowszych wersjach zSeries). Od tego

czasu na platformie sprzętowej zSeries działa środowisko systemowe IBM Enterprise Linux Server

(ELS). Ściślej rzecz biorąc jest to platforma wirtualizacyjna, na której użytkownik może uruchomid

swoje dystrybucje Linuksa, w tym komercyjne dystrybucje Novella i Red Hat, w wersjach

przygotowanych specjalnie do współpracy ze środowiskiem IBM ELS. Rozwiązania bazujące na

otwartym oprogramowaniu mają też duży udział w webowej ofercie IBM. Najbardziej znanym

systemem tego typu jest oprogramowanie WebSphere, w tym WebSphere Application Server

Community Edition , serwer aplikacji Java EE, wykorzystujący m.in. architekturę FLOSS Apache

Geronimo i platformę Apache Tomcat. IBM udostępnia też pakiet biurowy Lotus Symphony,

bazujący na rozwiązaniach OpenOffice.org i wspierający standard ODF (ISO 26300), włączyło to

także do swojego własnościowego oprogramowania Lotus Notes.

22

W portfolio Oracle’a rozwiązania korzystające z modelu FLOSS znalazły się jeszcze na długo przed

przejęciem Sun Microsystems. Wcześniej Oracle kupował firmy opracowujące opensourcowe

rozwiązania bazodanowe, włączając te rozwiązania do oferowanych przez siebie systemów

informatycznych. Dziś wszystkie niemal główne produkty Oracle’a – włącznie z Oracle Database –

mają wersje działające w środowiskach linuksowych. Przejęte wraz z niewielką fioską firmą

rozwiązania InnoDB służą do przechowywania danych transakcyjnych dla popularnej bazy danych

MySQL, będącej rozwiązaniem FLOSS, w ofercie Oracle’a jest też całkowicie opensourcowe

rozwiązanie systemu bazodanowego Oracle Berkeley DB. Wraz z Sun Microsystems Oracle przejął

nie tylko wspomniany pakiet biurowy, ale także rozwiązania i projekty serwera aplikacyjnego

Java GlassFish, środowisko deweloperskie NetBeans, wirtualizację VirtualBox.

Po przejęciu firmy SUSE silnym dostawcą systemów i oprogramowania FLOSS stał się Novell,

oferując zarówno środowiska systemowe i serwerowe (SUSE Linux Enterprise Server,

wspomniany SUSE Linux Enterprise Server for System z dla serwerów IBM i inne), platformy

wirtualizacyjne (np. VMware Server), systemy zarządzania zasobami sprzętowymi i systemowymi

(Novell ZENworks Linux Management) oraz oprogramowanie dla komputerów osobistych (SUSE

Linux Enterprise Desktop).

Oprogramowanie FLOSS jest też dostępne na platformach sprzętowych i systemowych HP Invent,

przede wszystkim w wyniku akwizycji przez HP przez ostatnie dwie dekady różnych firm, w tym

także firm dostarczających rozwiązania wykorzystujące FLOSS. Do najczęściej wymienianych

rozwiązao zawierających elementy FLOSS bądź bazujących na takich modelach licencyjnych

należą serwery transakcyjne CORBA, Tuxedo i Pathways, silniki baz danych SQL i Enscribe oraz

serwery aplikacji Java J2EE.

Wielcy dostawcy rozwiązao są zainteresowani FLOSS także z uwagi na rozwijanie usług SaS

(Software as a Service), a ostatnio – rosnącej popularności i dużym nadziejom pokładanym w

modelu przetwarzania „w chmurze” (Cloud Computing). Zwłaszcza ta druga sfera wiązana jest

dośd silnie z modelem FLOSS – można wręcz stwierdzid, że idea przetwarzania w chmurze

powstała w społecznościach zajmujących się otwartym oprogramowaniem, a przynajmniej

ukształtowała się pod ich silnym wpływem.

Warto wspomnied w tym miejscu, że w latach 2002-2004 pojawiła się nawet próba

instytucjonalizacji komercyjnych rozwiązao linuksowych – w postaci inicjatywy i konsorcjum

United Linux. Była to współpraca 4 silnych wtedy firm zajmujących się dystrybucjami Linuksa.

Sygnatariuszami porozumienia konsorcyjnego United Linux były firmy SUSE, Turbolinux,

Conectiva oraz Caldera Systems (później połączyła się z SCO, tworząc SCO Group). Celem było

stworzenie wspólnej komercyjnej dystrybucji Linuksa i wspólne zbudowanie wokół niej

„ekosystemu” rozwiązao, usług, doradztwa i pomocy technicznej. Konsorcjum przygotowało

nawet dystrybucję United Linux 1.0, udostępnioną publicznie w listopadzie 2002 r. Jednak jeden

z członków konsorcjum (ówczesne SCO) nieoczekiwanie rozpoczął serię procesów przeciwko

23

różnym firmom korzystającym z Unixa i Linuksa, oskarżając je o naruszenie patentów i praw

autorskich. Ponieważ jeden z pozwów skierowany został przeciwko Novellowi, właścicielowi

SUSE – a więc członka konsorcjum – zaś innym pozwanym był IBM, korzystający z

oprogramowania w modelu FLOSS i wspierający społecznośd, porozumienie nie mogło dalej

działad i rozpadło się w styczniu 2004 r.

5.3. Kryteria wyboru oprogramowania Istotnym elementem wyboru systemu w administracji publicznej jest sformułowanie kryteriów

wyboru rozwiązania na podstawie cech funkcjonalnych, czynników ekonomicznych i

organizacyjnych. Dotyczy to zarówno platformy systemowej, jak i oprogramowania

aplikacyjnego, a w nim w szczególności – oprogramowania używanego w codziennej pracy

administracji, a więc głównie biurowego. Tomasz Barbaszewski w swoim opracowaniu

Zamówienia publiczne na oprogramowanie – Aspekty technologiczne i finansowe20 zwraca

uwagę, że z punktu widzenia użytkownika stanowiska komputerowego (urzędnika) wybór

systemu operacyjnego jest na tyle mało istotny (m.in. z powodu podobieostwa interfejsów i

korzystania z poszczególnych funkcji), że użytkownik może nawet nie zauważyd zmiany systemu

w przypadku migracji. Autor stawia tezę, że „każdy poprawnie skonfigurowany współczesny

system operacyjny komputera osobistego może spełnid (i to z dużym nadmiarem) rzeczywiste

potrzeby urzędnika szczebla podstawowego zarówno administracji paostwowej, jak i

samorządowej pod względem przyjazności oraz ergonomiczności interfejsu użytkownika.”

6. Zasady dostaw i udostępniania oprogramowania administracji

6.1. FLOSS a zasada neutralności technologicznej Zasada neutralności technologicznej, której przestrzeganie gwarantowad ma m.in. taki sam

dostęp wykonawców oferujących rozwiązania informatyczne korzystające z oprogramowania

FLOSS, jak dostawców rozwiązao stosujących oprogramowanie własnościowe, sformułowana

została w ustawie o informatyzacji21. W Art. 1. Ust. 2. i 3. zawarte są zobowiązania dotyczące

wymagao dla systemów IT używanych w administracji publicznej:

20 Tomasz Barbaszewski Zamówienia publiczne na oprogramowanie - Aspekty technologiczne i finansowe

(Fundacja Wolnego i Otwartego Oprogramowania, Poznao 2010)

21 Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania

publiczne (Dz.U. nr 64 z 2005 poz. 565 zm. Dz.U. z 2006 r., Nr 12, poz. 65; Dz.U. z 2006 r., Nr 73, poz. 501;

Dz.U. z 2008 r., Nr 127, poz. 817; Dz.U. z 2009 r., Nr 157, poz. 1241; Dz.U. z 2010 r., Nr 40, poz. 230; Dz.U. z

2010 r., Nr 182, poz. 1228)

24

„2) ustalania minimalnych wymagao dla systemów teleinformatycznych używanych do realizacji

zadao publicznych oraz dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w postaci elektronicznej z

podmiotami publicznymi oraz ustalania Krajowych Ram Interoperacyjności systemów

teleinformatycznych w sposób gwarantujący neutralnośd technologiczną i jawnośd używanych

standardów i specyfikacji,

3) dostosowania systemów teleinformatycznych używanych do realizacji zadao publicznych do

minimalnych wymagao dla systemów teleinformatycznych używanych do realizacji zadao

publicznych oraz do Krajowych Ram Interoperacyjności systemów teleinformatycznych w sposób

gwarantujący neutralnośd technologiczną i jawnośd używanych standardów i specyfikacji…”

Natomiast w Art. 3 zdefiniowana jest sama neutralnośd technologiczna:

„19) neutralnośd technologiczna – zasada równego traktowania przez władze publiczne

technologii teleinformatycznych i tworzenia warunków do ich uczciwej konkurencji, w tym

zapobiegania możliwości eliminacji technologii konkurencyjnych przy rozbudowie i modyfikacji

eksploatowanych systemów teleinformatycznych lub przy tworzeniu konkurencyjnych produktów

i rozwiązao;”

6.2. Neutralność technologiczna w przetargach publicznych Odniesienie do neutralności technologicznej i konieczności jej przestrzegania w przetargach

publicznych sformułowane jest w sposób pośredni w Prawie zamówieo publicznych22. W Art. 7.

Ust. 1. tej ustawy zawarty jest obowiązek przygotowania zamówienia w sposób gwarantujący

zachowanie konkurencji: „1. Zamawiający przygotowuje i przeprowadza postępowanie o

udzielenie zamówienia w sposób zapewniający zachowanie uczciwej konkurencji oraz równe

traktowanie wykonawców.” Natomiast w Art. 29. Ust 3. jest określenie zasad definiowana

przedmiotu zamówienia, z którego także można wyprowadzid koniecznośd zachowania

neutralności technologicznej: „3. Przedmiotu zamówienia nie można opisywad przez wskazanie

znaków towarowych, patentów lub pochodzenia, chyba, że jest to uzasadnione specyfiką

przedmiotu zamówienia i zamawiający nie może opisad przedmiotu zamówienia za pomocą

dostatecznie dokładnych określeo, a wskazaniu takiemu towarzyszą wyrazy ‘lub równoważny’.”

Nieprzestrzeganie powyższych reguł może byd karane na podstawie ustawy o odpowiedzialności

za naruszenie dyscypliny finansów publicznych23. Według Art. 17. Ust. 1. tej ustawy za naruszenie

22 Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówieo publicznych (Dz. U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 i Nr

161, poz. 1078)

23 Ustawa z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych

(Dz.U. 2005 nr 14 poz. 114)

25

dyscypliny finansów publicznych rozumie się m.in. udzielenie zamówienia publicznego w taki

sposób, że przedmiot zamówienia lub warunki przystąpienia do przetargu i realizacji zamówienia

zostały określone w sposób naruszający zasady uczciwej konkurencji. Za naruszenie grozi kara

upomnienia, nagany, kara pieniężna lub zakaz pełnienia funkcji związanych z dysponowaniem

środkami publicznymi.

Udział i podejście do oprogramowania FLOSS w przetargach publicznych badała warszawsk firma

analityczna UBIK BC. W opublikowanym w sierpniu 2007 r. raporcie podsumowano przetargi na

środowiska systemowe i oprogramowanie biurowe ogłaszane w okresie od lipca 2006 r. do

czerwca 2007 r. W październiku 2007 r. ukazała się aktualizacja raportu za okres od 12 czerwca

do kooca września 2007 r.24 (Rysunki 2.-6. pochodzą z obu tych raportów).

W okresie badanym w pierwszym raporcie analizowane podmioty ogłosiły 174 przetargi na

systemy operacyjne oraz oprogramowanie biurowe i systemowe na łączną kwotę 155,5 mln zł,

przy czym częśd oprogramowania kupowała była w 115 przetargach łącznych ze sprzętem.

Wśród nabywanych systemów operacyjnych ( Rysunek 2. ) w badanym okresie dużą rolę odegrał

zakup przez ZUS 25 tys. systemów MS Windows Vista w ramach „uaktualnieo do najnowszej

wersji” a także zakup przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej ponad 14 tys. licencji dla

użytkowników systemu Novell Open Enterprise Server w urzędach pracy. W samych systemach

serwerowych przewaga systemów własnościowych (540 licencji Windows 2000 Server, 50 licencji

Sun Solaris) nad FLOSS (101 licencji Red Hat Linux, 8 – SUSE Linux) była dużo mniejsza, nie można

jej jednak ocenid na podstawie opublikowanych danych, gdyż w pierwszym raporcie nie ma

rozgraniczenia na Linuksa oraz ew. własnościowe wersje Unixa (podano, że nabyto łącznie 163

takie systemy), nie podano też, czy Red Hat Linux i SUSE Linux były systemami zastosowanymi na

komputerach osobistych, czy serwerach.

24 UBIK BC – Przetargi instytucji publicznych w obszarze ICT na przykładzie oprogramowania biurowego i

systemowego w okresie od lipca 2006 do czerwca 200, Warszawa, sierpieo 2007. UBIK BC – Przetargi

instytucji publicznych w obszarze ICT na przykładzie oprogramowania biurowego i systemowego w okresie

od 12 czerwca do 30 września 2007 r., Warszawa, październik 2007. Oba raporty dostępne na stronie

http://ubikbc.pl

26

Rysunek 2. Liczba nabytych licencji na systemy operacyjne (lipiec 2006-czerwiec 2007)

Przewaga oprogramowania własnościowego w pakietach biurowych nad pakietem FLOSS była

zdecydowana – w badanym okresie na niemal 39,4 tys. całych pakietów i pojedynczych aplikacji

MS Office kupiono tylko 51 pakietów OpenOffice.org (Rysunek 3.).

W raporcie zwrócono uwagę, że w 88% badanych przypadków opis przedmiotu zamówienia w

Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia (SIWZ) był określony niezgodnie z przepisami

ustawy o zamówieniach publicznych, uniemożliwiając konkurencję ze strony oprogramowania

alternatywnego, w tym FLOSS.

Rysunek 3. Struktura zakupów pakietów biurowych (lipiec 2006-czerwiec 2007)

W dodatkowym badaniu z czerwca-września 2007 analizowano 177 przetargów na

oprogramowanie biurowe i systemowe na łączną kwotę 51,5 mln zł. W przetargach tych

przewaga systemów serwerowych MS Windows 2003 była daleko mniejsza (Rysunek 4.), niż w

zestawieniach poprzedniego raportu UBIK BC: na 147 systemów MS Windows 2003 Server

przypadało łącznie 136 systemów Linuks i Unix (z czego 127 to różne dystrybucje Linuksa, nie ma

27

jednak informacji, czy systemy uniksowe, w tym Solaris25, były systemami otwartymi, czy

własnościowymi).

Rysunek 4. Struktura zakupów systemów serwerowych (czerwiec-wrzesieo 2007)

Natomiast w nabywanych w tym okresie systemach operacyjnych dla komputerów osobistych

(Rysunek 5.) przewaga systemów MS Windows była znów zdecydowana – Linuks występował

tylko na niecałych 2,9% komputerów PC.

Rysunek 5. Struktura zakupów systemów dla komputerów PC (czerwiec-wrzesieo 2007)

Podobnie jak w okresie lipiec 2006-czerwiec 2007 przedstawiały się proporcje liczby pakietów

biurowych (Rysunek 6.): liczba pakietów innych, niż Microsoftu była znikoma – 100 szt. małego

pakietu biurowego miniOffice opracowanego przez firmę Ferro Software z Bielska-Białej (przy

czym nie ma informacji, czy firma publikuje gdziekolwiek kod źródłowy programów wchodzących

w jego skład – sam pakiet sprzedawany jest jako komercyjny, rozpowszechniany jest też na

zasadzie shareware).

25 Kod źródłowy systemu Solaris został opublikowany przez Sun Microsystem w 2005 r. na zasadzie licencji

CDDL, natomiast otwarty system OpenSolaris ukazał się po raz pierwszy w maju 2008 r.

28

Rysunek 6. Struktura zakupów pakietów biurowych (czerwiec-wrzesieo 2007)

W drugim raporcie UBIK BC także zwrócono uwagę na nieprzestrzeganie neutralności

technologicznej: tym razem w 75% przetargów opis w SIWZ był niepoprawny, bowiem

wymieniano nazwy konkretnych produktów, nie dając możliwości zaoferowania rozwiązao

równoważnych.

Przestrzeganie zasady neutralności technologicznej obserwują organizacje pozarządowe,

pełniące w tym przypadku rolę tzw. watchdoga w stosunku do administracji publicznej. W

dziedzinie FLOSS rolę taką pełni poznaoska Fundacja Wolnego i Otwartego Oprogramowania,

która m.in. prowadziła trwający od 1 października 2009 r. do 30 września 2010 r. pilotażowy

projekt Prawidłowe i transparentne przetargi publiczne na narzędzia informatyczne. Obok

szkoleo dla przedstawicieli urzędów administracji publicznej we współpracy z Pentor

International przeprowadzone zostało ogólnopolskie badanie na temat wykorzystywanego

oprogramowania w urzędach administracji publicznej, prowadzono też działalnośd

popularyzatorską26, a także monitoring przetargów publicznych pod kątem neutralności

technologicznej, unikania uzależnienia się od jednego dostawcy (vendor lock-in) i innych

aspektów.

W ramach monitoringu obserwowano i interweniowano m.in. w przypadku postępowao

zakupowych dotyczących IT, a prowadzonych przez Agencję Mienia Wojskowego MON,

Generalną Dyrekcję Dróg Publicznych i Autostrad, Komendę Główna Policji, Komendę

Wojewódzką Policji w Poznaniu, Małopolskie Centrum Przedsiębiorczości, MSZ, Pierwszy Urząd

26 http://pppit.org.pl/

29

Skarbowy Warszawa – Śródmieście, Powiatowy Urząd Pracy w Nysie, Urząd Marszałkowski w

Łodzi.

Przykładem korekty SIWZ wskutek interwencji skorygowane jest przetarg na oprogramowanie

serwerowe rozpisany w 2010 r. przez Małopolskie Centrum Przedsiębiorczości z Krakowa. W

oryginalnej SIWZ27 określono m.in., że „Przedmiotem zamówienia jest: Dostawa licencji na

oprogramowanie serwerowe dla Małopolskiego Centrum Przedsiębiorczości. 1. Licencja

dożywotnia na system serwerowy Windows 2008 R2 umożliwiająca zainstalowanie i użytkowanie

oprogramowania pełniącego rolę platformy wirtualizacyjnej. Serwerowy system operacyjny

Windows 2008 R2 przeznaczony do pracy w środowisku dwuprocesorowym, 64-bitowym…. …

4. Licencja dożywotnia na serwer pocztowy Exchange umożliwiająca instalację i użytkowanie

oprogramowania w systemie wirtualnym Windows Serwer 2003/2008 (serwer fizyczny

dwuprocesorowy, 64-bit)….”

W wyniku interwencji SIWZ został oficjalnie zmieniony w następujący sposób:

„Przedmiotem zamówienia jest: Dostawa licencji na oprogramowanie serwerowe dla

Małopolskiego Centrum Przedsiębiorczości. 1. Licencja dożywotnia na serwerowy system

operacyjny z graficznym interfejsem zarządzającym, przeznaczony do użytkowania, jako

uzupełnienie istniejącej struktury informatycznej (zorganizowanej w oparciu serwer Windows

2003)….

4. Licencja dożywotnia na serwerowy system poczty elektronicznej umożliwiająca instalację i

użytkowanie oprogramowania w istniejącym systemie wirtualnym Windows Serwer 2003/2008

(serwer fizyczny dwuprocesorowy, 64-bit). Serwer pocztowy w możliwie najwyższej, stabilnej

wersji dostępnej na rynku. - 1 szt. Szczegółowe funkcjonalności: a) Wsparcie migracji kont

pocztowych z użytkowanego systemu pocztowego (opartego na systemie Exchange Serwer 2003,

z aplikacjami klienckimi Microsoft Office Outlook),…”.

Jak na to zwraca uwagę Bohdan Widła w swoim artykule dotyczącym wolnego oprogramowania

w zamówieniach publicznych28, w zamówieniach publicznych występuje też kwestia takiego

określenia warunków dostawy oprogramowania w SIWZ, że można je traktowad jako

ograniczenie lub wyłączenie przez zamawiającego możliwości zaoferowania w przetargu

oprogramowania rozpowszechnianego na licencji FLOSS. W praktyce zamawiający obecnie

rzadko wprost zakazują oferowania oprogramowania otwartego. Jednak w SIWZ podają wzory

27 http://bzp0.portal.uzp.gov.pl/index.php?ogloszenie=show&pozycja=278616&rok=2010-09-06

28 B. Widła Wolne oprogramowanie w zamówieniach publicznych– kilka uwag na marginesie orzecznictwa

Krajowej Izby Odwoławczej (Czas Informacji, nr 4(5)/2010, s. 53)

30

umów lub istotnych postanowieo umów licencyjnych z wymaganiami dotyczącymi praw

własności intelektualnej określonymi w taki sposób, że albo wyklucza to zaoferowanie licencji

FLOSS, albo też utrudnia oferentowi zorientowanie się, czy oferta zawierająca otwarte

oprogramowanie będzie zgodna z warunkami przetargu. W takiej sytuacji w lipcu 2010 r. doszło

już do rozstrzygnięcia Krajowej Izby Odwoławczej przy Prezesie Urzędu Zamówieo Publicznych,

dopuszczającej oprogramowanie FLOSS29. Problem ten może mied też wersję „lustrzaną”(co

także stało się już przedmiotem postępowania przed Krajową Izbą Odwoławczą30): zastrzeżenia

przez ogłaszającego przetarg, że dostarczane oprogramowanie bazodanowe musi byd

oprogramowaniem open source. Jeden z oferentów zgłosił protest, jednak określenie użyte w

SIWZ nie zostało w tym przypadku przez KIO podważone. Izba uznała, że w SIWZ zamawiający nie

naruszył zasad konkurencyjności, gdyż z jednej strony użyte określenie nie wskazuje na konkretny

produkt, ale całą grupę produktów dostępnych na rynku, a z drugiej – że zamawiający nie musi

formułowad warunków w taki sposób, by zapewnid udział w postępowaniu każdemu wykonawcy

z branży informatycznej. Autor cytowanego artykułu zwraca jednak uwagę, że zamawiający nie

sprecyzował w SIWZ, co dla niego znaczy pojęcie „open source”. Jego zdaniem dla uniknięcia

wątpliwości oraz zarzutów dotyczących nieprecyzyjnego opisu przedmiotu zamówienia

zamawiający powinni w takich przypadkach wskazywad przynajmniej główne cechy licencji

FLOSS, posługując się na przykład definicją wypracowaną przez OSI.

7. Czynniki wspierające i ograniczające zastosowanie FLOSS

7.1. Interoperacyjność i standardy wymiany danych Oprogramowanie FLOSS jest uważane za ważny element realizacji reguł interoperacyjności

systemów administracji publicznej, gdyż wraz z otwartymi standardami ułatwiad ma współpracę

systemów administracji publicznej – wewnątrz kraju i w usługach paneuropejskich. W

Komunikacie Komisji Europejskiej dotyczącym interoperacyjności europejskich usług użyteczności

publicznej31 stwierdzono, że według Europejskiej Agendy Cyfrowej (EAC) interoperacyjnośd jest

niezbędna do maksymalnego wykorzystania społecznego i gospodarczego potencjału technologii

informacyjnych i EAC sukces będzie mogła osiągnąd wtedy, gdy „zostanie zapewniona

29 KIO/UZP 1244/10

30 KIO/UZP 1853/09

31 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-

Społecznego i Komitetu Regionów W kierunku interoperacyjności europejskich usług użyteczności

publicznej (KOM(2010) 744 z 16 grudnia 2010 r.

31

interoperacyjnośd oparta na normach i otwartych platformach.” Unijne działania na rzecz

interoperacyjności są prowadzone w ramach szeroko zakrojonych programów KE: zakooczonego

w 2009 r. programu IDABC32 i stanowiącego jego kontynuację programu ISA33 na lata 2010-

2015.

W ślad za Europejskimi Ramami Interoperacyjności interoperacyjnośd została zdefiniowania w

znowelizowanej ustawie o informatyzacji34 (Art. 3 p., 18) jako „zdolnośd różnych podmiotów oraz

używanych przez nie systemów teleinformatycznych i rejestrów publicznych do współdziałania na

rzecz osiągnięcia wzajemnie korzystnych i uzgodnionych celów, z uwzględnieniem współdzielenia

informacji i wiedzy przez wspierane przez nie procesy biznesowe realizowane za pomocą

wymiany danych za pośrednictwem wykorzystywanych przez te podmioty systemów

teleinformatycznych.” Dodatkowo w Art. 13 ust. 1. jest stwierdzenie, że „Podmiot publiczny

używa do realizacji zadao publicznych systemów teleinformatycznych spełniających minimalne

wymagania dla systemów teleinformatycznych oraz zapewniających interoperacyjnośd systemów

na zasadach określonych w Krajowych Ramach Interoperacyjności.”

Krajowe Ramy Interoperacyjności (KRI) zgodnie z ustawą o informatyzacji mają byd określone w

drodze rozporządzenia Rady Ministrów. Chod jednak projekty KRI publikowane są już od 2007 r.,

to do dziś rozporządzenie takie nie zostało jeszcze przyjęte przez Radę Ministrów.

Kwestia interoperacyjności widziana na poziomie standardów wymiany dokumentów znajduje

swój wyraz w ocenach pracowników polskiej administracji publicznej. W omawianym w p. 8.1.

badaniu stanu informatyzacji urzędów administracji przeprowadzanym dla MSWiA w

odpowiedziach na pytanie o przeszkody we wprowadzaniu usług e-administracji niezmiennie w

latach 2006, 2007 i 2008 na drugim miejscu – po braku środków finansowych na rozwój

elektronicznej administracji (waga 7,17 w skali od 1 do 10) – znajduje się brak wspólnych

standardów wymiany dokumentów (waga 6,4). Najsilniej jest on odczuwany przez pracowników

urzędów centralnych, marszałkowskich i wojewódzkich (

32 Decyzja 2004/387/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie

interoperatywnego świadczenia ogólnoeuropejskich usług eGovernment dla administracji publicznej,

przedsiębiorstw i obywateli (IDABC).

33 Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady 922/2009/WE z dnia 16 września 2009 r. w sprawie rozwiązao

interoperacyjnych dla europejskich administracji publicznych (ISA).

34 Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania

publiczne (Dz.U.05.64.565 z późniejszymi zmianami)

32

Rysunek 7.).

33

Rysunek 7. Brak standardów jako przeszkoda e-administracji

7.2. Pułapka uzależnienia się od dostawcy Czynnikiem często podnoszonym w dyskusjach nad modelem korzystania z oprogramowania jest

pułapka uzależnienia się od dostawcy (vendor lock-in). Zwolennicy oprogramowania FLOSS

podkreślają, że dzięki otwartości i dostępności kodu oprogramowania FLOSS użytkownik nie jest

narażony na wpadnięcie w pułapkę uzależnienia, bo z powodu otwartości oprogramowania

łatwiej mu zmienid dostawcę. Kwestia ta jest podnoszona także w przypadku dostarczania usług

w modelu przetwarzania w chmurze lub przy wykorzystywaniu oprogramowania w trybie SaaS

(Software as a Service). Trzeba jednak zauważyd, że chod wykorzystanie oprogramowania w

zastosowaniach SaaS często bazuje na oprogramowaniu typu FLOSS, to jednak zazwyczaj usługa

dostarczana jest jako komercyjna przez komercyjnego dostawcę. Użytkownik ma szanse „uciec”

takiemu dostawcy tylko wtedy, gdy może liczyd na dostatecznie silne wsparcie ze strony

własnych specjalistów oraz społeczności pracującej nad daną dystrybucją czy wersją FLOSS.

Ważniejszym zabezpieczeniem przed uzależnieniem się od komercyjnym dostawcy usług

bazujących na FLOSS nie jest otwartośd kodu źródłowego oprogramowania dostawcy usług, ale

otwartośd interfejsów programowych API oraz protokołów komunikacyjnych. Dopiero otwarte

API i opublikowane protokoły umożliwia stosunkowo łatwą zmianę dostawcy usług, gdyż dzięki

temu nowy dostawca może zaoferowad swoje rozwiązania dostosowane do otwartych

interfejsów. Warto w tym miejscu przypomnied długotrwałą (ponad 3 lata) batalię prawną S.

Pawłowicza, twórcy projektu Janosik, o udostępnienie dokumentacji protokołu KSI MAIL,

stosowanego w wymianie danych między programem Płatnik Przekaz elektroniczny a systemem

KSI ZUS. Dopiero po kolejnych orzeczeniach sądowych w lipcu 2007 r. ZUS udostępnił

specyfikację protokołu KSI MAIL, a także specyfikację interfejsu systemu KSI. Trzeba jednak

34

zaznaczyd, że żądanie udostępnienia dokumentacji protokółu bazowało na zasadzie dostępu do

informacji publicznej, a nie zasad licencjonowania oprogramowania własnościowego

stworzonego przez ówczesny Prokom Software na podstawie umowy z ZUS. Jednak główna linia

obrony przyjęta przez ZUS (nabywcę licencji oprogramowania własnościowego) w sprawie

udostępnienia specyfikacji protokółu – przynajmniej linia prezentowana w wystąpieniach

medialnych przedstawicieli tej instytucji – świadczyła albo o całkowitym niezrozumieniu celów i

zasad otwartości protokółu (w wypowiedziach przedstawicieli ZUS mieszano je z rzekomym

żądaniem udostępnienia kodu źródłowego oprogramowania systemu KSI, podnosząc też względy

bezpieczeostwa paostwa), albo też o przeświadczeniu, że prezentowane w tych wypowiedziach

argumenty zostaną bezkrytycznie przyjęte przez środowisko informatyczne oraz opinię publiczną.

Podnoszonym przez zwolenników FLOSS argumentem na rzecz otwartego oprogramowania

systemowego, a dotyczącym pułapki uzależnienia od dostawcy oprogramowania

własnościowego, jest duża dostępnośd oprogramowania FLOSS na różne platformy sprzętowe –

od x386/486/586/686 przez PowerPC, SPARC (Sun Microsystems), po ARM i inne procesory

stosowane w smart fonach.

Kwestia pułapki uzależnienia podnoszona jest m.in. w rekomendacjach Prezesa UZP dotyczących

udzielania zamówieo publicznych na systemy informatyczne35, w których obok kwestii

prawidłowego przeniesienia praw autorskich i licencjonowania dużo uwagi poświęcono także

sposobom unikania tej pułapki, prezentując typowe błędy popełniane w tej dziedzinie przez

zamawiających systemy.

7.3. TCO jako argument Koszt nabycia i użytkowania oprogramowania jest zagadnieniem bardzo istotnym z punktu

widzenia użytkowników korporacyjnych i instytucjonalnych. Na całkowity koszt użytkowania

oprogramowania (TCO – total cost of ownership) składają się:

koszt zakupu oprogramowania (koszt licencji),

koszt wdrożenia oprogramowania (instalacja, szkolenie pracowników),

koszty jego późniejszego utrzymania (koszt pomocy technicznej, wynagrodzenia

pracowników odpowiedzialnych za administrację oprogramowaniem).

Koszt TCO jest analizowany jako istotna podstawa decyzji użytkowników instytucjonalnych,

dotyczących wyboru oprogramowania: własnościowego czy typu FLOSS.

35 Udzielanie zamówieo publicznych na systemy informatyczne – Rekomendacje, UZP 2009

http://www.uzp.gov.pl/cmsws/page/?F;508;wytyczne_dotyczace_udzielania_zamowien.html

35

W ostatniej dekadzie opublikowano kilka analiz porównawczych TCO dotyczących systemów

bazujących na oprogramowaniu FLOSS i własnościowym.

W analizie przygotowanej przez zespół IDC w 2002 r.36 badano TCO dla aplikacji korporacyjnych

w środowisku Windows 2000 w stosunku do środowiska linuksowego – dla firmy liczącej 100

pracowników i w okresie 5 lat. Raport oparty był na wywiadach telefonicznych

przeprowadzonych ze 104 szefami IT z firm amerykaoskich. Zespół IDC stwierdził, że w

środowisku Windows 2000 TCO było niższe dla 4 kategorii zastosowao: obsługi plików,

wydruków, infrastruktury sieciowej oraz bezpieczeostwa. Natomiast środowisko Linuksa miało

niższe TCO dla aplikacji webowych. W raporcie stwierdzono również, iż największy udział w TCO

miał nie koszt nabycia licencji na oprogramowanie ani zakup sprzętu, ale koszty osobowe oraz

koszty ewentualnych przestojów z powodu awarii. W raporcie nie uwzględniono wpływu

przestojów na produktywnośd (w raporcie posługiwano się 40-procentowym współczynnikiem

produktywności, zakładając, że pracownicy nie pozostawaliby całkowicie nieproduktywni

podczas awarii infrastruktury). Jednym z wniosków z ankiet było też stwierdzenie, że serwery

linuksowe mają mniej nieplanowanych przestojów, niż serwery pracujące w środowisku

Windows 2000, wykazują one też mniejsze obciążenia. W raporcie podkreślono, że TCO jest tylko

jednym z elementów branych pod uwagę przy wyborze konkretnej platform systemowej. W

dodatku w miarę rozwoju oprogramowania wspierającego zarządzanie infrastrukturą IT oraz

środowisk serwerowych wynik takiego badania może byd odmienny.

Raport IDC był ostro krytykowany w środowiskach wspierających ruch FLOSS, głównie nie ze

względów merytorycznych, ale przede wszystkim dlatego, że zamówiony został przez Microsoft.

Australijska firma Cybersource w opublikowanej po raz pierwszy w 2002 r. i zaktualizowanej w

2004 r. analizie porównawczej kosztów platformy systemowej37 zestawiła przykładowe koszty

zakupu oprogramowania dla firmy, w której do sieci podłączonych jest 250 użytkowników.

Rozważano dwie opcje:

„Green field” – wyposażania całkowicie nowej firmy,

wykorzystania istniejącej infrastruktury sprzętowej – komputerów i sieci.

36 Bozman, Jean; Gillen, Al; Kolodgy, Charles; Kusnetzky, Dan; Perry, Randy; & Shiang, David – Windows

2000 Versus Linux in Enterprise Computing: An assessment of business value for selected workloads. IDC,

sponsored by Microsoft Corporation (October 2002).

37 Linux vs. Windows Total Cost of Ownership Comparison,

http://www.cyber.com.au/about/linux_vs_windows_tco_comparison.pdf

36

W obu przypadkach TCO liczono dla 3 lat, dla takiego samego okresu licząc też amortyzację.

Wyposażenie sprzętowe obejmowało systemy serwerowe (1 serwer pocztowy, 1 sprzętowy

firewall, 5 serwerów plików i wydruków, 1 serwer intranetowy i bazodanowy, 1 serwer e-

biznesowy), stacje robocze (245 komputerów desktop, 3 silniejsze komputery dla programistów i

dodatkowe 2 desktopy o takiej samej silniejszej specyfikacji), jedno urządzenie wielofunkcyjne

(drukarka/faks/skaner/kopiarka), 4 drukarki sieciowe oraz infrastrukturę sieciową (kable, rutery,

przełączniki – rozliczaną zryczałtowanym kosztem 100 USD na komputer38). Koszty sprzętowe

liczono tak, jakby komputery były kupowane bez żadnego oprogramowania (a więc tylko

odejmowano koszt systemów preinstalowanych OEM).

Porównanie robiono dla trzech wersji platform systemowych:

Microsoft Windows – systemy serwerowe, systemy operacyjne desktopów, pakiety

biurowy MS Office, oprogramowanie graficzne Adobe Photoshop CS oraz Adobe Acrobat

Standard, oprogramowanie antywirusowe Symantec AntiVirus Corporate Edition;

Standardowa platforma linuksowa – serwer webowy Apache, proxy Squid, bazodanowy

MySQL/PostgreSQL, pocztowy Sendmail/Postfix, systemy desktopowe Debian, Fedora

Core, Slackware, SuSE Professional, platforma KDevelop, program graficzny GIMP, pakiet

OpenOffice, system e-handlu OSCommerce;

Komercyjny zestaw linuksowy – Red Hat Enterprise Linux (serwerowy i dla komputerów

osobistych) lub SuSE Enterprise Server 9 (z 3-letnim wsparciem), serwery pocztowe,

bazodanowe oprogramowanie graficzne, biurowe i system e-handlu jak w linuksowej

wersji standardowej.

Wyliczone dla powyższych platform TCO – dla przypadku nowozakładanej firmy – zawiera Tabela

3. Koszty sprzętu były oczywiście jednakowe dla wszystkich trzech platform i przy zakupie

całkowicie nowej konfiguracji wyniosły po 330 170,50 USD dla każdej z trzech wersji. Identyczne

były też koszty dostępu do Internetu. W kosztach operacyjnych wliczono płace 3

administratorów systemu i informatyków. Zasadnicza różnica na korzyśd platform linuksowych

występowała oczywiście w kosztach licencji oprogramowania, przede wszystkim w kosztach

oprogramowania biurowego. Ogólnie koszt licencji platformy systemowej Microsoftu był wyższy

od komercyjnej wersji platformy linuksowej o 11,5%, natomiast koszty utrzymania platform

linuksowych były wyższe od platformy Microsoftu w przypadku Linuksa komercyjnego o ponad

28%. Łącznie TCO platformy Microsoftu dla 3 lat wyliczono jako wyższy od standardowej

platformy linuksowej o ok. 26%, zaś od komercyjnej – o 18,7%.

38 W opracowaniu Cybersource wszystkie ceny podano w dolarach amerykaoskich, a nie australijskich

(przeliczenie wg kursu z 16 września 2004 r.)

37

Tabela 3. Zestawienie TCO dla trzech platform dla 3 lat [w USD]

Pozycja kosztów Microsoft Windows

Standardowa

platforma

linuksowa

Komercyjny zestaw

linuksowy

Platforma sprzętowa 330170,50 330170,50 330170,50

Platformy systemowe i serwerowe 110741,00 89,95 99279,00

Oprogramowanie biurowe 173146,00 0,00 0,00

Oprogramowanie techniczne, graficzne 9393,00 0,00 0,00

Microsoft Software Assurance 211432,00 nd nd

Łączne koszty oprogramowania 504712,00 89,95 99279,00

Dostęp do Internetu 18000,00 18000,00 18000,00

Płace informatyków 444000,00 474000,00 474000,00

Doradztwo 45000,00 135000,00 135000,00

Szkolenia 30000,00 30000,00 30000,00

Inne koszty 25000,00 25000,00 25000,00

Łączne koszty operacyjne 532000,00 682000,00 682000,00

Łączne koszty 1366883,00 1012260,00 1111450,00

Oszczędności w procentach - 25,94% 18,69%

źródło: Linux vs. Windows Total Cost of Ownership Comparison

Warto jednak zwrócid uwagę, że po stronie kosztów oprogramowania bazującego na MS

Windows wliczono pozycję Microsoft Software Assurance (MS SA), kosztującą sporą kwotę

ponad 211 tys. USD. Nie jest to tymczasem koszt obligatoryjny – użytkownik wcale nie musi

wykupywad MS SA. Bez tego kosztu różnica między wydatkami na kompletną platformę

zbudowaną na MS Windows a komercyjną dystrybucją linuksową zmniejsza się do niecałych 4%.

Dyskutowanym elementem analizy była też wielkośd różnicy między kosztami doradztwa dla

systemów linuksowych w stosunku do platformy MS Windows. Można jednak zauważyd, że

doradztwo dla platform MS Windows, jako dużo popularniejszych, jest zwykle taosze, niż dla

platform linuksowych. Dodatkowo krytycy wliczenia kosztu MS SA podnosili, że chod MS SA jest

kosztem, to jednak w zależności od typu licencji i ich liczby użytkownik MS SA uzyskuje poza

standardowymi usługami pomocy technicznej także dodatkowe bonusy i korzyści w postaci m.in.

38

voucherów na szkolenia, dostępu do platform szkoleo e-learningowych, programu użytkowania

oprogramowania biurowego w domu, czy też zniżek w zakupach dla pracowników.

W 2005 r. analizę TCO dla systemów wykonała na zlecenie IBM firma konsultingowa Robert

Frances Group. Analiza bazowała na bezpośrednich wywiadach w 20 firmach zatrudniających, co

najmniej 250 pracowników. Według tej analizy TCO dla serwerów aplikacji na platformie

linuksowej był o 40% niższy, niż dla platformy Microsoftu i o 54% niższy od TCO serwerów na

platformie Solaris. W analizie Robert Frances Groups znalazło się dyskusyjne stwierdzenie, że

koszty administrowania Linuksem są niższe, bo jeden administrator może administrowad większą

liczbą systemów aplikacyjnych, niż na platformie Windows, zaś system jest lepiej

wykorzystywany, bo na platformie linuksowej uruchamianych jest więcej aplikacji.

W analizach Cybersource i Robert Frances Group nie uwzględniono jednak kosztów migracji na

inną platformę – zależnych od bardzo wielu czynników (np. umiejętności i przyzwyczajenia

pracowników, dotychczas używanego oprogramowania). Migracja na inną platformę może

wymagad wymiany lub przepisania części dotychczas używanego oprogramowania, zwłaszcza

systemów opracowanych lub silnie kastomizowanych dla konkretnej firmy. Koszty migracji

systemów aplikacyjnych mogą przewyższyd oszczędności wynikające z przejścia na taoszą

platformę.

Warto zauważyd, że koszty licencji na oprogramowanie to od 30 do 45% kosztów implementacji

użytkowego systemu informatycznego np. systemu ERP (Tabela 4).

Tabela 4. Struktura kosztów wdrożenia systemu ERP

Kategoria kosztów Kategorie firm/kraje Średnie wartości

(n=223)

Koszty licencji Firma mała 43,15%

Firma średnia 45,00%

Firma duża 33,42%

Kastomizacja programów 20,85%

Implementacja w organizacji firmy 18,54%

Koszty sprzętu

Dania 10,31%

Słowacja 23,98%

Słowenia 22,32%

Firmy z głównym informatykiem 25,65%

Firmy bez głównego informatyka 18,31%

Źródło: http://www.diku.dk/hjemmesider/ansatte/henglein/3gERP-workshop-

2008/papers/sudzina-johansson-TCO.pdf

39

7.4. Rozwiązania wsparcia technicznego Jednym z argumentów podnoszonych w dyskusjach wokół zastosowao oprogramowania FLOSS

są potencjalne problemy związane z zapewnieniem wsparcia technicznego dla użytkowników.

Kontrakty na wykonanie oprogramowania na zamówienie zawierają zazwyczaj bardzo

szczegółowe określenia obowiązków i zakresu wsparcia technicznego ze strony wykonawcy,

czasów reakcji, cen poszczególnych opcji itp., natomiast nie można określid generalnie, jaki jest

zakres wsparcia oraz jaki jest jego koszt, gdyż w systemach takich takie elementy są negocjowane

niezależnie dla każdego przypadku (systemu) – zwłaszcza dla systemów dużych i bardzo dużych.

W przypadkach systemów wielkich (by wspomnied tu np. realizację wsparcia dla KSI ZUS czy IACS

dla ARiMR) dostawca systemu przeważnie posługuje się wyspecjalizowanymi firmami

szkoleniowymi oraz wsparcia technicznego i doradztwa, ewentualnie wchodzącymi w skład jego

grupy, nierzadko budując taki system wsparcia we współpracy z organizacją klienta. W systemach

takich wsparcie jest wielostopniowe w zależności od rangi i charakteru problemu, przeważnie na

pierwszym stopniu, „pierwszego kontaktu”, wsparcie dla użytkowników masowych ze strony

klienta realizowane jest poprzez centrum kontaktu telefonicznego (call center).

Oprogramowanie „pudełkowe” oraz OEM i sprzedawane w ramach licencji grupowych dla

klientów masowych (w tym korporacyjnych) wspierane jest przez struktury organizowane w tym

celu przez producentów/dostawców oprogramowania, przy czym zakres wsparcia uzależniony

jest od:

rodzaju oprogramowania (systemowe, biurowe, specjalistyczne, bazodanowe itp.),

typu użytkownika (konsument, użytkownik biznesowy, użytkownik korporacyjnym)

modelu licencyjnego (pojedyncze licencje, licencje grupowe itp.) i charakteru kontraktu

na dostawę oprogramowania (w tym – liczby wykupionych licencji).

Przykładem takiej organizacji jest system wsparcia Microsoftu w Polsce. Na system ten składa się:

wsparcie podstawowe – obejmujące na poziomie wspieranych dodatków Service Pack:

o pomoc techniczną dotyczącą zgłaszanych problemów (bezpłatną i płatną oraz

pomoc techniczną dotycząca napraw gwarancyjnych),

o pomoc techniczną dotycząca aktualizacji zabezpieczeo,

o możliwośd zgłoszenia żądania w sprawie poprawek niedotyczących zabezpieczeo;

wsparcie dodatkowe – (po fazie wsparcia podstawowego) dotyczące produktów dla

przedsiębiorstw i programistów, obejmujące:

o płatną pomocą techniczną,

o bezpłatną pomocą techniczną dotyczącą aktualizacji zabezpieczeo,

o pomoc techniczna dla poprawek niedotyczących zabezpieczeo (na podstawie

oddzielnej umowy).

40

pomoc techniczną online – wykorzystywaną przez klientów samodzielnie i dostępną

przez cały cykl wsparcia technicznego oraz co najmniej przez 12 miesięcy po jego

zakooczeniu.

Analogicznie rozbudowany jest np. system wsparcia Novella, na który składają się programy

pomocy technicznej (świadczonej bezpośrednio przez organizację Novella lub przez jego

partnerów, w zależności od skali i typu kontraktu na dostawę oprogramowania), system

samopomocy technicznej oparty na udostępnianej bazie wiedzy, różnego typu subskrypcje

techniczne itp.

Wspomniane zautomatyzowane systemy samopomocy technicznej tworzone są albo na bazie

usług webowych (np. Fix it Solution Center – system pomocy on-line dla użytkowników

oprogramowania Microsoftu), albo przy użyciu programu-klienta na komputerze użytkownika

(np. Novell Support Advisor), przy czym w tym drugim przypadku system diagnostyki przy użyciu

programu-klienta także łączy się ze strukturami wsparcia dostawcy. Rozwiązania automatycznej

diagnostyki i wsparcia technicznego stosowane są nie tylko dla użytkowników oprogramowania

dostarczanego użytkownikom masowym – indywidualnym i biznesowym – ale także w

omawianych wcześniej systemach wsparcia masowego użytkowników w korporacjach oraz w

instytucjach, w tym w administracji publicznej.

Problem braku wsparcia w przypadku oprogramowania FLOSS podnoszony jest jako jedna za

barier jego zastosowania – także w przypadku administracji publicznej. Trzeba jednak zwrócid

uwagę, że dla FLOSS wsparcie to też istnieje. Realizowane jest ono w dwóch modelach:

w rozproszonym modelu społecznościowym,

na podstawie kontraktów na świadczenie takiego wsparcia (tzw. Maintenance

Contracts).

Jak podkreśla T. Barbaszewski w swojej pracy39, model społecznościowy jest odpowiedni raczej

dla indywidualnych użytkowników. Zaskakuje on swoją wysoką efektywnością (jeśli chodzi o

możliwośd znalezienia rozwiązania problemu), natomiast nie gwarantując terminów rozwiązania

problemu nie może byd akceptowany jako podstawa wsparcia dla systemów wykorzystywanych

przez użytkowników profesjonalnych (w tym administrację publiczną). Ci użytkownicy zawierają

kontrakty na wsparcie realizowane odpłatnie przez określone podmioty (najczęściej przez

dostawcę oprogramowania, całego rozwiązania, czy systemu wykorzystującego FLOSS).

Oczywiście oba modele są wykorzystywane również w przypadku oprogramowania

własnościowego – jak zaznacza autor wspomnianej pracy: często jako uzupełnienie ograniczonej

(nierzadko do minimum) gwarancji.

39 tamże

41

Obawy dotyczące niedostatecznego wsparcia wdrażania i korzystania z oprogramowania FLOSS

biorą się także stąd, że w większości przypadków firmy specjalizujące się w takim

oprogramowaniu są firmami małymi (co wynika także z dużo niższych kosztów specjalizowania

się w oprogramowaniu FLOSS, z racji dużej dostępności bezpłatnych profesjonalnych narzędzi

deweloperskich rozpowszechnianych na zasadach FLOSS). Np. zdecydowana większośd spośród

100 firm zgrupowanych na liście firm oferujących wsparcie techniczne dla Linuksa dostępnej na

stronie www.linux.pl to firmy mikro i małe.

8. Wykorzystanie FLOSS w polskiej administracji publicznej

8.1. Badania stanu informatyzacji urzędów W latach 2004-2008 r. na zlecenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji

przeprowadzono pięd edycji badania stanu informatyzacji urzędów administracji publicznej w

Polsce. Według wyników pierwszego badania w porównaniu za rokiem poprzednim w roku 2004

wzrósł udział oprogramowania FLOSS w urzędach gminnych (z 1,52% do 2,76%). W dziedzinie

oprogramowania biurowego pakiet MS Office stosowany był na 47,91% stanowisk

komputerowych, zaś OpenOffice.org – na 12,39%.40

Największy zasięg oraz zakres miało badanie przeprowadzone przez ARC Rynek Opinia w czerwcu

2009 r., a dotyczące stanu informatyzacji urzędów w 2008 r.41 Badanie zostało przeprowadzone

na szerokiej próbie: do wzięcia udziału zaproszono 2571 urzędów, w wyznaczonym czasie

wypełnioną ankietę odesłały 1802 urzędy. Wśród zadanych pytao były też takie, które pozwoliły

na określenie udziału platform i oprogramowania FLOSS w polskiej administracji publicznej. W

poniższych tabelach przytoczono odpowiedzi na pytania dotyczące tematyki oprogramowania

FLOSS.

Pyt. B1: Proszę podad liczbę komputerów używanych w pracy biurowej pod systemem

operacyjnym z rodziny Windows w grudniu 2008 r.?

40 ARC Rynek i Opinia – Stopieo informatyzacji urzędów w Polsce. Raport generalny z badao ilościowych

dla Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Warszawa, listopad 2005

41 ARC Rynek i Opinia – Stan informatyzacji urzędów administracji publicznej w Polsce w 2008 r. Raport

generalny z badao ilościowych dla Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Warszawa, lipiec

2009

(http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/256/7621/Wyniki_badania_stanu_informatyzacji_urzedow_administr

acji_publicznej_w_2008_r.html)

42

2008: N=1802, 2007: N=2112, 2006: N=1943. Odpowiadały wszystkie urzędy.

Tabela 5. Średnia liczba komputerów z oprogramowaniem Windows

Typ urzędu

Średnia liczba komputerów

2006

Urzędy marszałkowskie 423,67 573,44

(Grupa I) 54,90

(łącznie)

Urzędy wojewódzkie 463,86

Urzędy centralne 795,15

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 137,40 45,08

(Grupa II) Urzędy gminne 29,14

2007

Urzędy marszałkowskie 539,45 591,14

(Grupa I) 64,85

(łącznie)

Urzędy wojewódzkie 568,38

Urzędy centralne 646,00

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 161,20 53,65

(Grupa II) Urzędy gminne 35,33

2008

Urzędy marszałkowskie 729,00

775,13 (Grupa I)

76,79 (łącznie)

Urzędy wojewódzkie 603,00

Urzędy centralne 938,00

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 174,30 58,09 (Grupa II) Urzędy gminne 36,02

W badanych urzędach wyraźnie można wyróżnid dwie grupy, różniące się zasadniczo liczbą

pracujących komputerów (Tabela 5). Grupa I. to urzędy centralne, marszałkowskie i

wojewódzkie, w których średnia liczba komputerów przekracza 500. W grupie II. są urzędy

administracji samorządowej (gminnej) oraz struktur powiatowych. Średnie liczby komputerów w

grupie urzędów gminnych są o rząd wielkości mniejsze od liczby w grupie I., natomiast na

poziomie powiatowym sięgają 20% średnich liczb dla grupy pierwszej. Można więc powiedzied,

że z punktu widzenia dostawców rozwiązao informatycznych grupa I. odpowiada charakterystyce

firm dużych, natomiast grupa II. – większych firm średnich (poziom powiatowy) oraz małych

(poziom gminny).

43

Pyt. B2: Proszę podad liczbę komputerów używanych w pracy biurowej pod systemami

operacyjnymi typu Linux w grudniu 2008 r.?

2008: N=1802, 2007: N=2112, 2006: N=1943. Odpowiadały wszystkie urzędy.

Tabela 6. Średnia liczba komputerów z oprogramowaniem Linuks

Typ urzędu

Średnia liczba komputerów

2006

Urzędy marszałkowskie 3,67 2,97

(Grupa I) 0,76

(łącznie)

Urzędy wojewódzkie 4,57

Urzędy centralne 0,77

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 2,04 0,72

(Grupa II) Urzędy gminne 0,49

2007

Urzędy marszałkowskie 0,45 6,50

(Grupa I) 0,83

(łącznie)

Urzędy wojewódzkie 3,75

Urzędy centralne 13,00

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 1,33 0,71

(Grupa II) Urzędy gminne 0,61

2008

Urzędy marszałkowskie 45,36

14,98 (Grupa I)

1,32 (łącznie)

Urzędy wojewódzkie 5,38

Urzędy centralne 5,95

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 2,71 0,95 (Grupa II) Urzędy gminne 0,62

W danych dotyczących średniej liczby komputerów z systemem Linuks, używanych w pracy

biurowej (Tabela 6.) zaskakuje gwałtowny skok liczby takich komputerów w urzędach

marszałkowskich między 2007 a 2008 r., co spowodowało, że liczba ich w tej grupie jest o rząd

wielkości wyższa od liczby w innych urzędach centralnych i wojewódzkich. W urzędach grupy I.

liczba komputerów z Linuksem i tak jest zazwyczaj jest ona wyższa od liczby w jednostkach

niższego szczebla z racji dysponowania przez urzędy grupy I. wyspecjalizowaną kadrą

informatyczną o wyższych umiejętnościach, niż w przypadku urzędów gminnych. Wydaje się

jednak, że albo w zbieraniu lub obróbce danych nastąpił błąd, albo też niewłaściwie

44

przyporządkowano komputery – np. mimo sformułowania pytania wskazującego, że chodzi o

komputery używane w pracy biurowej, wliczono tam także serwery.

Pyt. B3: Proszę podad liczbę komputerów używanych w pracy biurowej, które były wyposażone

w pakiet Microsoft Office w grudniu 2008 r.?

2008: N=1802, 2007: N=2112, 2006: N=1943. Odpowiadały wszystkie urzędy.

Tabela 7. Liczba komputerów z pakietem MS Office

Typ urzędu

Średnia liczba komputerów

2006

Urzędy marszałkowskie 382,00 553,03

(Grupa I) 41,83

(łącznie)

Urzędy wojewódzkie 452,43

Urzędy centralne 779,77

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 109,68 32,18 (Grupa II) Urzędy gminne 18,79

2007

Urzędy marszałkowskie 524,91 559,47

(Grupa I) 51,48

(łącznie)

Urzędy wojewódzkie 529,38

Urzędy centralne 607,33

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 135,05 40,42

(Grupa II) Urzędy gminne 24,29

2008

Urzędy marszałkowskie 683,36

746,98 (Grupa I)

61,43 (łącznie)

Urzędy wojewódzkie 557,81

Urzędy centralne 933,30

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 139,03 43,07 (Grupa II)

Urzędy gminne 24,86

Dane dotyczące oprogramowania biurowego (Tabela 7. i Tabela 8.) także pokazują bardzo dużą

przewagę pakietu MS Office, chod różnica między liczbą komputerów z pakietem MS Office a

OpenOffice.org nie wynosi aż rzędu wielkości, jak w przypadku platform systemowych – średnia

liczba komputerów z pakietem MS Office jest ok. 3 razy wyższa od liczby z OpenOffice.org.

Zwraca uwagę trochę wyższa dynamika przyrostu liczby komputerów z zainstalowanym pakietem

OpenOffice.org – dla MS Office wynosiła ona kolejno dla lat 2007 i 2008 (w porównaniu z

poprzednim rokiem) 23,1% i 19,3%, natomiast dla OpenOffice.org – odpowiednio29,1% i 23,7%.

45

Średnia dynamika przyrostu liczby komputerów z MS Windows w urzędach wynosiła w tych

latach ok. 18% (wobec niskiego udziału platform linuksowych dane dotyczące dynamiki przyrostu

liczby komputerów dla tej kategorii są niemiarodajne).

Pyt. B4: Proszę podad liczbę komputerów w pracy biurowej, które były wyposażone w pakiet

biurowy typu open source np. OpenOffice w grudniu 2008 r.?

2008: N=1802, 2007: N=2111, 2006: N=1943. Odpowiadały wszystkie urzędy.

Tabela 8. Liczba komputerów z pakietem OpenOffice

Typ urzędu

Średnia liczba komputerów

2006

Urzędy marszałkowskie 84,22 42,42

(Grupa I) 13,35

(łącznie)

Urzędy wojewódzkie 40,50

Urzędy centralne 15,54

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 26,57 12,80

(Grupa II) Urzędy gminne 10,42

2007

Urzędy marszałkowskie 59,64 66,75

(Grupa I) 17,24

(łącznie)

Urzędy wojewódzkie 120,00

Urzędy centralne 21,18

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 35,58 16,19

(Grupa II) Urzędy gminne 12,88

2008

Urzędy marszałkowskie 178,8

94,21 (Grupa I)

21,32 (łącznie)

Urzędy wojewódzkie 126,5

Urzędy centralne 21,80

Starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 43,13 19,37 (Grupa II) Urzędy gminne 14,86

8.2. Badanie oprogramowania stosowanego przez urzędy

administracji publicznej W marcu 2010 r. opublikowane zostały wyniki badania wykorzystania oprogramowania FLOSS w

polskiej administracji publicznej, przeprowadzonego przez firmę Pentor Research International

dla Fundacji Wolnego i Otwartego Oprogramowania. Badanie przeprowadzone zostało w lutym

46

2010 r. metodą CAWI (wywiad przeprowadzony przez Internet), uzyskano 101 wypełnionych

ankiet (wywiadów). Celem była ocena wykorzystania narzędzi informatycznych w administracji

publicznej w ocenie pracowników działów IT badanych urzędów – ze szczególnym

uwzględnieniem wolnego i otwartego oprogramowania. Badano urzędy centralne oraz urzędy

pozacentralne wyższego stopnia (wojewódzkie, regionalne, okręgowe itp.) – bez urzędów

administracji samorządowej. Działy IT tych urzędów obsługiwały łącznie 1193 serwerów: w

urzędach szczebla centralnego średnio 13 serwerów, w urzędach szczebla niższego – średnio po

11 serwerów.

Rysunek 8. Systemy serwerowe

W klasie systemów serwerowych (Rysunek 8.) można zauważyd, że w badanych urzędach wysoki

był współczynnik współużywania systemów serwerowych: na ok. 61% serwerów były

zainstalowane jednocześnie różne systemy, przy czym dominujący był udział systemów

operacyjnych Windows i Linuksa (dla nich współczynnik współużywania wynosił nawet 70%).

Udziały pozostałych systemów były jednocyfrowe, przy czym w 11 urzędach centralnych na

poziomie 9% były udziały systemów serwerowych Novella, AIX (IBM) oraz wszystkich innych

systemów unikowych razem wziętych. W urzędach poza centralnych występował także (4%)

FreeBSD. Zwraca uwagę bardzo wysoki udział serwerowych systemów MS Windows w urzędach

centralnych (100%), chod i w ich przypadku na 64% serwerów był Linuks, na 9% – inne systemy.

47

W badaniu systemów desktopowych (Rysunek 9.) rozgraniczano instalacje na komputerach

urzędników i na komputerach pracowników IT. Przewaga systemów operacyjnych Microsoftu

była dużo wyższa, niż na serwerach – MS Windows zainstalowany był na 96% komputerów

urzędników. Udział Linuksa był istotny tylko na komputerach pracowników IT (13%) oraz

nieprzypisanych do konkretnych stanowisk (12%).

Rysunek 9. Systemy desktopowe

Udział pakietów biurowych (Rysunek 10.) był zbliżony do odnotowanego w badaniach dla

MSWiA. Na 80% stanowisk urzędniczych w badanych urzędach zainstalowany był pakiet MS

Office. Jak można było tego oczekiwad, obecnośd pakietu OpenOffice.org na komputerach

pracowników IT była dużo wyraźniejsza –zainstalowany był na 30% spośród 74 stanowisk

pracowników IT. Nie są zaskoczeniem decyzje o instalacji pakietów na stanowiskach

pracowników działów IT, dysponujących zdecydowanie wyższymi umiejętnościami posługiwania

się różnymi programami – a więc w ich przypadku nie trzeba było się obawiad bariery

umiejętności. Najwyższy udział (33%) systemów FLOSS występował w przypadku stanowisk

nieprzypisanych do konkretnych osób.

Stosunkowo niski natomiast jest udział klientów pocztowych na licencjach FLOSS, np.

Thunderbird, ClawsMail (Rysunek 11.) – chod ogólnie jest on wyższy, niż by to wynikało z

proporcji udziałów systemów operacyjnych na komputerach osobistych. W badaniu nie

uwzględniano webmailowego dostępu do poczty, natomiast 5% komputerów nieprzypisanych do

konkretnych stanowisk nie ma dostępu do poczty elektronicznej.

48

Rysunek 10. Udziały pakietów biurowych

Rysunek 11. Udziały programów pocztowych

49

Rysunek 12. Udziały przeglądarek internetowych

Wśród zainstalowanych przeglądarek internetowych (Rysunek 12.) znaczący był udział Firefoxa –

w przypadku komputerów urzędników wynosił on 36%. Na komputerach pracowników IT udział

tej przeglądarki był wyższy (50%), niż Internet Explorera (46%). Safari (zawierającej kod

własnościowy oraz elementy open source) i Chrome (open ource) występowały tylko w

pojedynczych przypadkach.

Ogólnie obserwowany w badaniu udział wolnego i otwartego oprogramowania w administracji

publicznej jest stosunkowo niski, chod tylko ok. 10% urzędów nie ma go zainstalowanego w

ogóle. Nie jest zaskoczeniem, że oprogramowanie FLOSS jest instalowane częściej jest na

komputerach specjalistów IT niż urzędników. W poszczególnych badanych kategoriach

oprogramowania wyraźnie widoczne jest wykorzystywanie wolnego i otwartego

oprogramowania w postaci przeglądarek internetowych, na drugim miejscu są pakiety biurowe.

Na pierwszych trzech miejscach wśród powodów korzystania z oprogramowania FLOSS

ankietowani umieścili kolejno:

wysokie koszty oprogramowania własnościowego (odpowiedziało tak od 54 do 76%

ankietowanych w zależności od stanowiska: pracownik IT, kierownik, samodzielny

specjalista),

brak środków na zakup płatnych wersji (od 54 do 73% odpowiedzi),

zawyżone ceny oprogramowania własnościowego (od 33 do 48% odpowiedzi).

50

Z kolei wśród powodów korzystania z oprogramowania własnościowego na pierwszych trzech

miejscach znalazły się:

przyzwyczajenia urzędników (70% odpowiedzi),

zgodnośd/kompatybilnośd z ogólnie dostępnymi aplikacjami (69%),

powszechnośd tego oprogramowania (67%).

Natomiast na pierwszych trzech miejscach wśród powodów niestosowania oprogramowania

FLOSS wymieniano (nie podano udziałów procentowych odpowiedzi):

odgórne zalecenia centrali,

niski poziom wiedzy urzędników na temat wolnego i otwartego oprogramowania

brak pewności stabilności pracy przy wykorzystaniu tego typu oprogramowania.

Osoby na kierowniczych stanowiskach częściej jako czynnik wyboru programowania

własnościowego wymieniały poziom i dostępnośd opieki technicznej producenta, a także

zalecenia urzędu wyższej rangi. Zdaniem 20% ankietowanych koszt przekwalifikowania

pracowników na inne oprogramowanie jest zbyt wysoki, co przy jednoczesnym braku gwarancji

ochrony prawnej może stanowid istotną barierę przy implementacji na większą skalę

oprogramowania FLOSS. Podnoszono też kwestie bezpieczeostwa oraz ewentualnej

odpowiedzialności prawnej za błędy w oprogramowaniu, które mogą przyczynid się np. do utraty

ważnych danych, przetwarzanych przez administrację publiczną. Ogólnie opinie dotyczące

jakości, wydajności i bezpieczeostwa oprogramowania FLOSS były bardzo rozbieżne, przy czym

nie sięgano w tej kwestii do opinii pracowników działów IT, a tylko do urzędników i osób na

stanowiskach kierowniczych.

Ogólnie ok. 55% badanych urzędów rozważało wdrożenie wolnego i otwartego oprogramowania

w roku badania (badanie przeprowadzono w marcu 2010) – głównie deklarowali to

przedstawiciele urzędów już wykorzystujących takie oprogramowanie. Najczęściej wymieniano

pakiet biurowy OpenOffice.org (41% planujących implementację FLOSS), systemy linuksowe w

roli systemów serwerowych (40%) i przeglądarkę Firefox (40%), w pierwszej piątce rozważanych

znalazły się też bazy danych (np. MySQL, PostgreSQL – 35%) i serwer WWW (np. Apache – 29%).

Pozostałe dziedziny miały dużo niższe udziały wśród odpowiedzi (np. Linuks jako platforma

systemowa stanowisk komputerowych – tylko 10%).

W kwestiach regulacji prawnych dotyczących oprogramowania FLOSS i otwartych standardów

zwraca uwagę niski stopieo deklarowanej znajomości Krajowych i Europejskich Ram

Interoperacyjności – chod nie jest to niespodzianką z uwagi na fakt, że EIF to zalecenia, a nie

normy prawne, zaś Krajowe Ramy Interoperacyjności od 2007 r. są na etapie projektów i

przygotowao.

51

W styczniu 2011 MSWiA udostępniło wyniki badania Wpływ informatyzacji na usprawnienie

działania urzędów administracji publicznej w Polsce w 2010 r.42, wykonanego we wrześniu i

październiku 2010 r. przez GfK Polonia na zlecenie resortu. W tym badaniu nie analizowano

oprogramowania FLOSS, ale było pytanie o narzędzia wykorzystywane do budowy i aktualizacji

strony podmiotowej BIP. Na 1383 zapytanych informatyków jednostek administracji centralnej i

samorządowej 40% ankietowanych stwierdziło, że oprogramowanie wykorzystywane jest w

ramach licencji zakupionej przez urząd, natomiast tylko 8% ankietowanych odpowiedziało, że

stosowane jest oprogramowanie FLOSS (pomimo dużej dostępności takich bezpłatnych

rozwiązao, na co zwrócono uwagę w raporcie). Wśród korzystających z oprogramowania

otwartego 40% stanowili informatycy z urzędów wojewódzkich i centralnych.

9. Wnioski

Wyniki badao przytoczone w niniejszym opracowaniu wskazują na znaczącą dominację

oprogramowania własnościowego nad oprogramowaniem FLOSS w administracji publicznej.

Ogólnie obserwowany udział wolnego i otwartego oprogramowania w administracji

publicznej jest niski, chod np. według wyników badania Pentor International (p. 8.2) tylko

ok. 10% urzędów nie ma go zainstalowanego w ogóle;

Nie jest zaskoczeniem, że systemy FLOSS dużo częściej obecne są na serwerach, niż na

komputerach osobistych, zaś oprogramowanie FLOSS częściej jest instalowane na

komputerach specjalistów IT niż urzędników;

Silna przewaga własnościowych systemów operacyjnych Microsoftu występuje zarówno

w systemach operacyjnych na komputerach osobistych, jak i w dziedzinie systemów

serwerowych;

W systemach serwerowych występuje wysoki współczynnik współinstalowania – np.

urzędach centralnych systemy Windows obecne są na 100% serwerach, ale Linuks jest na

64%. Inne systemy mają daleko niższy udział, sięgający najwyżej 9%. W rezultacie na ok.

61% serwerów w badaniu Pentor International były zainstalowane jednocześnie różne

systemy, przy czym dla dominujących systemów Windows i Linuks współczynnik

współużywania wynosił nawet 70%.

42 Wpływ informatyzacji na usprawnienie działania urzędów administracji publicznej w Polsce w 2010 r. –

Raport generalny z badao ilościowych dla Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, GfK Polonia ,

Warszawa, październik 2010

52

Sięgająca rzędu wielkości przewaga udziału oprogramowania własnościowego zauważalna jest

przede wszystkim w kategorii systemów operacyjnych instalowanych na komputerach

osobistych. W przypadku systemów operacyjnych komputerów PC różnica ta wynika przede

wszystkim z obecnej skali upowszechnienia systemów operacyjnych Microsoftu, a także ze

sposobu dostarczania oprogramowania systemowego z nowymi komputerami – w przeważającej

większości nabywane są komputery z systemem przeinstalowanym przez dostawców sprzętu.

Dostawcy OEM z racji powszechności systemów Microsoftu niejako „z definicji” wybierają jako

systemy przeinstalowane systemy Microsoftu – zwłaszcza w przypadku sprzedaży ich na rynku

detalicznym. Przeinstalowane systemy linuksowe w handlu detalicznym stanowią ułamek

sprzedaży, komputery z dystrybucjami Linuksa dostarczane są raczej na zamówienia odbiorców

instytucjonalnych. Czynnik instalacji OEM dotyczy też pakietów biurowych. W odniesieniu do

systemów operacyjnych na niekorzyśd Linuksa działa też wyższa – w ocenie zwykłych

użytkowników – bariera koniecznych umiejętności.

Na korzyśd oprogramowania własnościowego Microsoftu w przypadku masowych

zakupów komputerów PC nabywcy z administracji publicznej działają względy wygody i

poczucia bezpieczeostwa przy zawieraniu kontraktów na dostawę z partnerami i

dystrybutorami oprogramowania. W ocenie zamawiających za dostarczającymi

oprogramowanie własnościowe partnerami stoją wielcy, stabilni producenci

oprogramowania (m.in. Microsoft, Oracle, IBM, SAP), a nie stosunkowo słabo

zdefiniowane społeczności czy firmy niewielkie lub mało znane zamawiającym.

Ciekawe, że podejście takie, zrozumiałe w odniesieniu do niewielkich firm dostarczających

poszczególne dystrybucje Linuksa, a nawet do firm większych, ale stosunkowo mało znanych

polskiej administracji publicznej, jak RedHat, Mandriva czy Canonical, działa także w stosunku do

tak znanego, od lat dobrze osadzonego i rozpoznawalnego na rynku polskim producenta i

dostawcy oprogramowania systemowego i sieciowego, jakim jest Novell.

Wolne i otwarte oprogramowanie ma znaczący udział w dziedzinie przeglądarek

internetowych, gdzie bardzo silną pozycję zdobył Firefox, w niektórych przypadkach

nawet przekraczając udziały Internet Explorera.

W przypadku pakietów biurowych jedynym liczącym się konkurentem dla

oprogramowania Microsoftu jest OpenOffice.org. Różnica między liczbą komputerów z

pakietem MS Office a OpenOffice.org nie jest tak duża, jak w przypadku systemów

operacyjnych, jednak średnia liczba komputerów z pakietem MS Office jest ok. 3 razy

wyższa od liczby komputerów z OpenOffice.org.

Przyczyn tak dużej przewagi oprogramowania własnościowego (a na poziomie podstawowego

oprogramowania stosowanego w administracji publicznej: oprogramowania Microsoftu) można

upatrywad przede wszystkim w:

53

przyzwyczajeniach urzędników jako użytkowników systemów informatycznych,

powszechności oprogramowania własnościowego,

wynikającej stąd zgodności z innymi aplikacjami.

Nie bez znaczenia są potencjalne koszty (lub obawy) związane z migracją na oprogramowanie

FLOSS, jak również obawy o brak gwarancji i opieki technicznej producenta – mimo oferowania

takich usług przez dostawców otwartego oprogramowania.

Na korzyśd oprogramowania otwartego – zwłaszcza pakietów biurowych – działają koszty

zakupu licencji (wynikające często z krótkookresowych ograniczeo budżetowych).

Jest rzeczą oczywistą, że nawet w przypadku grupowych licencji pakietu MS Office jego dostawcy

nie mają szans bezpośrednio konkurowad kosztami licencji z licencją udzielaną bezpłatnie. Chod

w zastosowaniach profesjonalnych funkcjonalnośd pakietu MS Office jest istotnie podnoszona

m.in. przez program MS Outlook, nie tylko w jego roli klienta poczty elektronicznej, ale także jako

podstawowego narzędzia pracy grupowej, to w zwyczajowych w administracji zastosowaniach –

komputera jako „maszyny do pisania”, urządzenia do wypełniania formularzy, albo w roli

„kalkulatora” – w ocenie użytkowników i zamawiających funkcjonalnośd OpenOffice.org może

byd uznawana za wystarczającą .

Dostępne w literaturze przedmioty wyliczenia TCO nie stanowią decydującego

argumentu na rzecz implementacji oprogramowania FLOSS, czy ogólniej – wsparcia

wyboru między oprogramowaniem otwartym a własnościowym.

Wyliczenia takie, nawet prowadzone przy założeniu instalacji typu „green field”, a więc np.

wyposażenia zupełnie nowej firmy, nie uwzględniają dostatecznie wielu czynników, głównie

dotyczących poziomu umiejętności informatycznych potencjalnych użytkowników. W przypadku

administracji publicznej rzadko już dziś można mówid o instalacji „green field” – z badania

omawianego w p. 8.1. wynika, że urzędy administracji publicznej są już wszystkie

zinformatyzowane (w mniejszym lub większym stopniu), nie szykuje się żadna istotna

reorganizacja administracji publicznej, która skutkowałaby powołaniem istotnej liczby nowych

urzędów (zmiany polegające np., na usamodzielnieniu się jakieś gminy są sporadyczne, a nowy

urząd organizowany jest zwykle z wykorzystaniem istniejących zasobów kadrowych

administracji). W rezultacie prawidłowe merytorycznie są wyniki takich analiz TCO, które

rozpatrują konkretne przypadki – np. wykonywane w celu rozważenia celowości migracji z

oprogramowania własnościowego na otwarte (lub odwrotnie) w konkretnej organizacji, z

uwzględnieniem jej sytuacji, zasobów, miejsca w strukturze administracji publicznej itp.

Na korzyśd oprogramowania FLOSS nie działają jeszcze względy stosowania otwartych

standardów i ogólniej: interoperacyjności.

54

Dzieje się tak głównie z racji słabego upowszechnienia tej tematyki w administracji publicznej,

zwłaszcza na poziomie powiatowym i gminnym, a także nieustalonego nadal stanu i statusu

prawnego Krajowych Ram Interoperacyjności. Z drugiej strony w rozwiązaniach wykorzystujących

oprogramowanie własnościowe stosowane są także standardy otwarte – przynajmniej w tej

sferze, która jest najłatwiej zauważana i najczęściej wykorzystywana przez masowych

użytkowników w administracji publicznej, a mianowicie w obszarze standardów formatu danych.

Na razie zagadnienie interoperacyjności w administracji odczuwane jest właśnie jako brak

wspólnych standardów wymiany dokumentów – o czym świadczą odpowiedzi na pytanie o

przeszkody we wprowadzaniu usług e-administracji w badaniu stanu informatyzacji urzędów (p.

8.1.,

55

Rysunek 7.). Brak standardów był w lata 2006-2008 wymieniany wśród barier na drugim miejscu

– po braku środków finansowych na rozwój elektronicznej administracji.

56

Spis rysunków Rysunek 1. Udziały oprogramowania w sprzedaży w UE .............................................................18

Rysunek 2. Liczba nabytych licencji na systemy operacyjne (lipiec 2006-czerwiec 2007) .............26

Rysunek 3. Struktura zakupów pakietów biurowych (lipiec 2006-czerwiec 2007) ........................26

Rysunek 4. Struktura zakupów systemów serwerowych (czerwiec-wrzesieo 2007) .....................27

Rysunek 5. Struktura zakupów systemów dla komputerów PC (czerwiec-wrzesieo 2007) ...........27

Rysunek 6. Struktura zakupów pakietów biurowych (czerwiec-wrzesieo 2007) ...........................28

Rysunek 7. Brak standardów jako przeszkoda e-administracji .....................................................32

Rysunek 8. Systemy serwerowe ..................................................................................................45

Rysunek 9. Systemy desktopowe ................................................................................................46

Rysunek 10. Udziały pakietów biurowych ...................................................................................47

Rysunek 11. Udziały programów pocztowych .............................................................................47

Rysunek 12. Udziały przeglądarek internetowych .......................................................................48

Spis tabel Tabela 1. Sprzedaż komputerów osobistych w Polsce w pierwszych 3 kwartałach 2010 r. ............ 7

Tabela 2. Lista głównych projektów informatycznych administracji centralnej ............................17

Tabela 3. Zestawienie TCO dla trzech platform dla 3 lat [w USD].................................................36

Tabela 4. Struktura kosztów wdrożenia systemu ERP ..................................................................37

Tabela 6. Średnia liczba komputerów z oprogramowaniem Windows .........................................41

Tabela 7. Średnia liczba komputerów z oprogramowaniem Linuks ..............................................42

Tabela 8. Liczba komputerów z pakietem MS Office ...................................................................43

Tabela 9. Liczba komputerów z pakietem OpenOffice .................................................................44