Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi deportowanymi w głąb Związku...

8/3/2019 Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi deportowanymi w głąb Związku Radzieckiego w lata…

http://slidepdf.com/reader/full/opieka-poselstwa-australii-w-zsrr-nad-obywatelami-polskimi-deportowanymi-w 1/13

POLSKA AKADEMIA NAUKINSTYTUT HISTORII

W Y Ż S Z A S Z K O Ł A H U M A N I S T Y C Z N A W P U Ł T U S K U

D Z I E J E N A J N O W S Z E

Rocznik XXXIII2001

1

S E P A R A T U M

W Y CY D A W N I C T W O

DiG

WARSZAWA 2001



D Z I E J E N A J N O W S Z E , R O C Z N I K X X X I I I — 2 0 0 1 , 1P L ISSN 04 19-8824

Daniel BoćkowskiBiałystok

O p i e k a P o s e l s t w a A u s t r a l i i w Z S R R n a d o b y w a t e l a m i

p o l s k i m i d e p o r to w a n y m i w g łą b Z w i ąz k u R a d z i e c k i eg o

w l a ta c h 1 9 4 0 -1 9 4 1 i p r z e b y w a j ą c y m i t am

w l a t a c h 1 9 4 3 - 1 9 4 5

Za k o n iec b ezp o ś red n ie j o p i ek i p ro wad zo n e j p rzez Rząd RP w Lo n d y n ie n ad lu d n o śc i ącywi lną wysied loną z Po lsk i w ła tach 1939-1941 i p rzebywającą na teren ie ZSRR w czas ieI I wojny światowe j uważa s ię m om en t zerwania s tosunków polsko-radzieck ich oraz opuszcz e-n i e t e ry to r iu m p ań s twa r ad z i eck i eg o p rzez p raco wn ik ó w Amb asad y R P w ZS RR . Do d a j e s ięjeszcze do tego po prze dza jącą to wydarzen ie l ikwidację s ieci op iek i , opa r te j początkowo na

terenowych delegaturach , a nas tępn ie na mężach zaufan ia . Mało k to dziś pamięta , że rządpolski nigdy n ie zrezygnował z bezpo średnich prób pom ocy Polakom znajdu jącym s ię w Z S R Ri akcję taką zorganizował dzięki Poselstwu Austral i i 1.

22 maja 1943 r . , a więc w n iecały mies iąc po opuszczen iu ZSRR przez ambasadoraTadeusza Romera i pod leg ły mu personel , Aust ra l i jczycy s tanęl i wobec n iezwykle t rudnegowyzwania . Powierzono im op iekę nad „ in teresami po lsk imi w ZSRR", p rzez co rozumianogłównie dalszą pomoc d la znajdu jących s ię tam Polaków. Nie mogło być oczywiście mowyo op iece nad wszystk imi Po lakami znajdu jącymi s ię w tym czas ie w Związku Radzieck im,a jedynie nad grupą, k tó ra zgodnie ze s tanowisk iem s t rony radzieck ie j wyrażonym w nociez 16 stycznia 1943 r.2 nadal uznawana by ła fo rmaln ie za obywatel i po lsk ich . Sy tuacja taka

n iezwykle u t ru dnia ła i t ak n ie ła twe zadan ie p lacówki aus t ra li j sk ie j .Był to już d rug i tak i p rzypade k w dzie jach reprezen tow ania w Z SR R in teresów Polsk i i j ak

poprzedni , n ie wróży ł zby tn iego powodzenia 3 , tym bardzie j że fo rmaln ie mis ja aus t ra l i j ska

' Stało się tak za spraw ą Brytyjczyków, którzy w imię stosunków sojuszniczych nie chciel i w żadn ej for m ierepre zentow ać in teresów s t rony polsk ie j , podo bnie zresz tą jak i Am erykan ie . Dop iero A ust ra l ia , w oso-b ie premiera Johna Curt ina , podję ła s ię tego c iężkiego zadania .2 Cofnię to w n ie j decyzję z s ie rpnia 1941 r . p rzyznającą polsk ie obywate ls two osobom narodowościpolsk ie j zamieszkałym na te renach wschodnich województw II RP, k tóre 1-2 l i s topada 1939 r . weszływ sk ład ZS R R . W drodz e wyją tku za obywate l i po lsk ich uznano jedynie osoby zamieszkałe przed wojn ą

w cent ra lnych i zachodn ich re jon ach Polsk i , zob . D. Boćkowski, Czas nadziei. Obyw atele Rzeczypospo litejPolskiej w ZSRR i opieka na d nimi placówek polskich w latach 1940-194 3, Warszawa 1999, s. 338-339.3 Pierwszy raz s ytuacja taka zaistniała we wrze śniu 1939 r. , kiedy am bas ado r Wacław Grzy bowsk i zwrócił



124 Daniel Boćkowski

i s tn ia ła za ledwie od t rzech mies ięcy 4 . N i e o z n a c z a t o j e d n a k , ż e p o m o c , j a k i e j s t a r a ł a s i ęudz ie lać , by ła z ła lub n ie by ło je j wca le . Po pros tu sy tuac ja ludnośc i po lsk ie j na te re n ie Z S R Ro r a z o g ó l n e s t o s u n k i P o l s k i i Z S R R b y ł y w y j ą t k o w o s k o m p l i k o w a n e , a d y p l o m a c j a a u s t r a l i j -s k a d o p i e r o z a c z y n a ł a s i ę u c z y ć , j a k r o z m a w i a ć z w ł a d z a m i n a K r e m l u . J e d n a k — j a k p i s a ł

w s w y c h w s p o m n i e n i a c h b y ł y d r u g i s e k r e t a r z p o s e l s t w a a u s t r a l i j s k i e g o P e t e r H e y d o n —p e r s o n e l p l a c ó w k i b y ł z a d o w o l o n y , g d y ż m ó g ł k o n t a k t o w a ć s i ę b e z p o ś r e d n i o z n a j w y ż s z y m iwładzami na Kremlu , p rzez co ro la Pose l s twa u leg ła wzmocnien iu , p racownicy zaś by l i „nab i e ż ą c o " z ó w c z e s n ą w i e lk ą p o l i t y k ą 5 .

P o s e l s t w o A u s t r a l i i w Z S R R s p r a w o w a ł o f o r m a l n ą o p i e k ę n a o b y w a t e l a m i p o l s k i m i a ż d os i e r p n i a 1 9 4 4 r o k u , c z y l i d o m o m e n t u r o z p o c z ę c i a d z i a ł a l n o ś c i p r z e z P K W N , z e w s z y s t k i m it e g o k o n s e k w e n c j a m i d l a m i ę d z y n a r o d o w e j s y t u a c j i w ł a d z p o l s k i c h w L o n d y n i e . D z i a ł a ł oj e d n o c z e ś n i e z e Z w i ą z k i e m P a t r i o t ó w P o l s k i c h , r e p r e z e n t u j ą c R z ą d R P n a e m i g r a c j i . N i e j e s tw i ę c p r a w d ą p r z y p i s y w a n i e s o b i e p r z e z ó w c z e s n y ch p o l s k i c h k o m u n i s t ó w w y ł ą c z no ś c i w s p r a -w o w a n i u o p i e k i n a d P o l a k a m i w Z S R R . A u s t r a l i j c z y c y n i e m i e l i j e d n a k a n i t a k i c h ś r o d k ó w ,

a n i m o ż l i w o ś c i , j a k p o p i e r a n y p r z e z K r e m l Z P P M i m o t o d o i c h z a d a ń n a l e ż a ł o u d z i e l a n i ep o m o c y f i n a n s o w e j p o l s k i m z e s ł a ń c o m , p o m o c p r z y z d o b y w a n i u w i z i p o z w o l e ń n a w y j a z dz Z S R R , n a d z ó r n a d p o z o s t a w i o n y m m a j ą t k i e m A m b a s a d y i j e j d o k u m e n t a m i o r a z z w r a c a -n y m i p r z e z w ł a d z e r a d z i e c k i e a r c h i w a m i d e l e g a t u r i m ę ż ó w z a u f a n i a .

O p o w i e r z e n i u z a d a ń o p i e k u ń c z y c h P o s e l s t w u A u s t r a l i i P o l a c y p r z e b y w a j ą c y n a t e r e n i eZSRR dowiedz ie l i s ię z k ró tk ie j no tk i w „ Izwies t ia" z 25 maja 1943 r . Tego samego dn iaPose ls tw u przyw iez iono w 16 wo rkac h ok oło 3 ,6 min rub l i 6 o r a z p o i n f o r m o w a n o o ś r o d k a c hf i n a n s o w y c h z g r o m a d z o n y c h n a r a c h u n k a c h b a n k o w y c h n a l e ż ą c y c h d o b y ł e j A m b a s a d y R Pw Z S R R . P r z e k a z a n o t e ż s t r o n i e a u s t r a l i j s k i e j p o z o s t a w i o n e w K u j b y s z e w i e m i e n i e a m b a s a -dy 7. P i e n i ą d z e z ł o ż o n o n a n o w y m r a c h u n k u b a n k o w y m „ T h e A u s t r a l i a n L é g a t i o n t o t h e U S S R

A c c o u n t N o . 2 " , p o c z ą t k o w o w B a n k u P a ń s t w o w y m Z S R R w K u j by s z ew i e , p o t e m z a ś B a n k uH a n d l u Z a g r a n i c z n e g o Z S R R w M o s k w i e 8 . O p i e k ą z a j m o w a l i s i ę k o l e j n o : c h a r g é d ' a f f a i r e s— K e i t h O f f i c e r , p i e rw s z y s e k r e t a r z — W i l l ia m S l a t e r , d r u g i s e k r e t a r z — P e t e r H e y d o no r a z J a m e s J o s e p h M a l o n e y i J . M . M c M i l l a n . K . O f f i c e r j a k o p i e r w s z y n a d z o r o w a ł s p r a w yp o l s k i e i f o r m a l n i e u t r z y m y w a ł k o n t a k t z p o l s k ą p l a c ó w k ą d y p l o m a t y c z n ą w T e h e r a n i e .

się do Wil l iama Seedsa z prośbą o opiekę nad gmachem Ambasady RP w Moskwie oraz obywatelamipolskimi w ZS R R . W obec zdecydowanego sprzeciwu st rony radzieckiej oraz niejasnej postawy Brytyjczy-ków skończyło się wyłącznie na obietnicach pomocy.4 Australia wysłała swoją misję dyplomatyczną do ZSRR w styczniu 1943 roku. Przewodził jej Will iam

Slater .5 M. Dani lewicz-Ziel ińska, Australia w roli opiekuna spraw polskich w Sowietach w latach 1943-1944,

„Zeszyty Histo rycz ne" nr 28, Paryż 1974, s. 227. Zo b. też P. H e y d o n , Protecting Polish interests in the USSR ,

1943-44: an episode in Australian representation, „Australian Jurnal of Polit ics and History" 1972, nr 2.6 Była to zaledwie część ze środków finansowych, jakimi dysponowała Am basa da R P w Kujbyszewie, n ielicząc pieniędzy wysłanych p rzed l ikwidacją placówki w tere n o raz tych, które znajdow ały się już w po sia-daniu m ężów zaufania , a k tórych bl iżej n ieokreśloną część przejęły następnie władze radzieckie .7 Część tego m ienia zabrały władze radzieckie (były to głównie wypożyczone m eble) , poz ostałe podzieli łymiędzy siebie poselstwa Australi i i Kanady.8

Cash Receipts and Statement of Exped iture on behalf of the Polish Govermen t Ist

August to 31st

October

1943, Archiwum Akt Nowych (dalej : AAN), Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej Rządu RP w Lon-dynie (dalej: MPiOS), sygn. 43, s. 19-21 .Australian Legation to the U. S. S. R. Accoun t No. 2, załącznikdo Report No. II on the Protection of Polish Interests. From IstAugus t to 31 st October 1943, A A N , M P i O S ,sygn. 43, s. 14-15.



Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi... 125

W 19 4 4 r . za s t ąp i ł go Jam es Jose ph M alone y i t o j em u p rzypad ł w udz ia l e p rzykry obow iązekzako ńcze n ia m i s j i op i e kuń cze j i z abezp ieczen ia po s i adanych j e szcze p rzez s t ronę aus t r a l i j skąś r o d k ó w f i n a n s o w y c h i d o k u m e n t ó w .

Począ tk i dz i a ł a lnośc i by ły n i ezwyk le t rudne . P i e rwszą p rzeszkodą by ło us t a l en i e , j ak i e j

g rup ie osób Aus t r a l i j czycy m ogą pom agać i j ak t a po m oc m a wyg lądać . Od r azu s t a ło si ę j a sne ,że pom oc do tyczyć będz i e wy łączn ie osób uznawanych p rzez władze na Krem lu za po l sk i chobywate l i . Grupa ta mogła l iczyć od 10 do 30 tys . osób, w za leżności od s tanowiska władzradz i eck ich bezpoś redn io w t e r en i e o raz os t a t ecznych wyn ików p rzym usowe j paszpor tyzac j i ,k tóre j of iarą padal i też zes łańcy, formalnie uznani notą ze s tycznia 1943 r . za obywate l ipo l sk i ch . D o t ego docho dz i ły n i e p rze j ę t e j e szcze p rzez władze r adz i eck ie p l acówki o p iek uń-c z e. B y ło ic h b a r d z o n i e w i el e , n a j p r a w d o p o d o b n i e j k i lk a . N a j w i ę k s z y m p r o b l e m e m o k a z a ł ys ię j ed na k r adz i eck ie p rzes t r zen ie . Ludz ie , k tó rzy m ie l i p r aw o oczek iwać pom ocy , roz rzuce n ibyl i od A rch an gie lsk a p o osady w Kaza chs tanie , czy Kirgiz j i . Aust ra l i jczycy, w t rybie przys pie-szonym , p rzechodz i l i w ięc naukę geogra f i i ZSRR. Od leg łość un iem oż l iwia ł a s zybk i kon tak t

z ze s ł ańcam i , a t o by ł pods t aw owy czynn ik , na k tó rym op ie ra ć s ię m ia ł a op i eka . Z a łoże n ie , żepom oc m oże być rozdysponowywana wyłączn ie po po twie rdzen iu t ożsam ośc i o soby , włączn iez p i sem ną odpowiedz ią na ad res Pose l s twa , okaza ło s i ę n i ewykona lne . Aus t r a l i j czycy począ -tkowo n i e zdawa l i sob ie sp rawy an i z funk c jono wa n ia sys t em u ł ącznośc i w ZS R R , an i z i nnychu t rudn ień : f i nansowych , od l eg łośc i , j ak i e na l eża ło pokonać , aby dos t ać s i ę do dz i a ł a j ącegou r z ę d u p o c z t o w o - t e l e g r a f i c z n e g o , o r a z r a d z i e c k i e g o p o j m o w a n i a b e z p i e c z e ń s t w a . K a ż d atego typu ak tywność m og ła być na tychm ias t uznana p rzez NKW D za p rze j aw dz i a ł a lnośc ian tysowieck ie j , a w sk ra jnym przyp adku nawe t s zp i egowsk ie j ze wszys tk im i k onse kw enc ja m i .

Nie m oż na j e dn ak za t en s t an r zeczy win i ć Aus t r a l ij czyków, gdyż wykonywal i on i j edyn ieza l ecen ia s t rony po l sk i e j , k tó ra od sam ego począ tku zas t r zeg ła sob ie p rawo decydowan ia do

kogo m a być rozsy ł ana p om oc i z gó ry ok reś l i ła za rów no sposó b j e j p r zekazyw an ia (poupr zed n im p o tw ie rdze n iu , że dan a osoba is tn i e j e ) , j ak i wysok ość świadczen ia (400 rubl i ) . Tymsam ym związa ł a r ęce p racownikom Pose l s twa , zwłaszcza że sporządzan ie l i s t ze s ł ańców,k tó rym w p i e rwsze j ko l e jnośc i na l eży pom óc , od sam ego począ tku napo tyka ło na og rom net rudnośc i . Da ło s i ę j e odczuć już w p i e rwszym m ies i ącu funkc jonowan ia op iek i , k i edy to doa m b a s a d o r a T a d e u s z a R o m e r a n a d c h o d z i ł y o d K e i t h a O f f i c e r a k o l e j n e te l e g r a m y z p r o ś b ąo wyjaśn i en i a , i lu t ak napra wd ę j e s t Po laków, k tó rym i m a s i ę op i eko wać p l aców ka aus t r a l i j ska ,i le ak tua lny ch ad resów m a s t ro na po l ska , j ak i e k ry t e r i a s tosować p rzy p row adze n iu ze s t ronąrosy j ską negoc jac j i do tyczących o rgan izowan ia ewakuac j i r odz in po l sk i ch z ZSRR 9 . S t ronaaus t r a l i j ska obaw ia ł a s i ę ( j ak s ię późn ie j okaz a ło — s łuszn ie ) , że i n fo rm ac je , k tó re o t r zym uje

od Po laków, są ba rdzo n i edok ładne 1 0 , zwłaszcza k iedy adresy n ie wynikały z fakty czn ej wiedzypracowników by łe j Am basady RP w ZSRR, a j edyn ie z us tnych in fo rm ac j i sp i sanych i p r ze -k a z a n y c h p r z e z w o j s k o b ą d ź A g e n c j ę Ż y d o w s k ą . D o d a t k o w y m u t r u d n i e n i e m b y ły p r z e n o s i n yPose l s twa z Ku jbyszewa do M oskwy, k tó re nas t ąp i ły w paźdz ie rn iku 1943 r . , pa ra l i żu j ąc nad łuższy czas zo rga n izow aną dz i a ł a lność 1 1 .

W po łowie 1943 r . spo rządzona zos t a ł a w Tehe ran ie d l a K . Of f i ce ra spec j a lna l i s t a ewa-kuacy jna , zawie ra j ąca nazwiska 13 419 osób , k tó re zdan iem po l sk i ch władz powinny w p i e r -

9 O d p o w i e d ź T. Romera z 14 czerwca 1943 r. dla K. Of ficer a na jego te legram z 7 czerwca 1943 r. , AA N,

Poselstwo RP w Teheranie (dalej : Poselstwo), sygn. 93, s. 112-113.10 Pisa ł o tym w swych raportac h do Posels twa R P w Teheranie Kei th Officer, zob. ib idem." Report No. II..., s. 14-15.




wsze j ko l e jnośc i zos t ać wydoby te z ZSRR 1 2 . By ła t o t zw. L i s t a Ku jbyszewska uzupe łn iona0 d a n e z k a r t o t e k w o j s k ow y c h — w s u m i e i n f o r m a c j e o 6 9 8 9 P o l a k a c h . Z p o w o d u o g r o m n y c hnac i sków s t rony żydowsk ie j , a zwłaszcza spec j a ln i e powołanego w ce lu wy jaśn i en i a sp rawyewakuac j i l udnośc i żydowsk ie j — Kom i te tu Żydowsk iego , do ł ączono do n i e j dane o 6 430po l sk i ch Żydach 1 3 . I n fo rm ac je t e by ły n i e t y lko n i ekom ple tne , a l e wręcz w 80% przypadkówca łkowic i e bezuży teczne . Zawie ra ły poprzekręcane nazwiska o raz nazwy m ie j scowośc i w fo -ne tyczne j t r ansk rypc j i ang ie l sk i e j . Ponad po łowa ad resów, pochodz i ł a z ok resu p rzedam ne-s ty jnego, wie le z n ich jednoznacznie wskazywało , że osoby te n ie są i n igdy nie były obywate-l am i po l sk im i1 4 . Pom im o ko le jnych m on i tów, s t rona żydowska n i e zwery f ikowa ła t ych in fo r -m ac j i , obowiązek t en spad ł więc na Cen t r a lne B iu ro Ewidenc j i 1 5 .

Pon ieważ sp i sy osób p rzygo towane p rzez Kom i te t Żydowsk i by ły ba rdzo n i e śc i s ł e , ca ł ąl is t ę ew aku acy jn ą podz ie lo no na t r zy częśc i. Część „A" (9 302 osoby) zaw ie ra ł a na jp e łn i e j sz e

i zdan iem s t rony po l sk i e j na jba rdz i e j ak tua lne dane . Część „B" (2 900 osób) zawie ra ł a danewy m a ga jąc e da l szego wyjaśn i en i a . W częśc i „C" (1 217 osób ) zna l az ły s ię nazwiska P o laków ,k t ó r z y p r z e d o p u s z c z e n i e m Z S R R p r z e z A m b a s a d ę P o l s k ą p o si a d a l i w a ż n e wi zy w y j a z d o w eoraz paszpor ty , a n ie zos ta l i z różnych przyczyn wypuszczeni przez władze radzieckie i k tórzypowinn i w p i e rwsze j ko l e jnośc i zos t ać ewakuowan i 1 6 .

Większość nazwisk żydowskich znalaz ła s ię w częśc i „B" l i s t , co Komite t Żydowski uznałza r ep res j ę wobec obywa te l i po l sk i ch na rodowośc i żydowsk ie j . N ik t z Kom i te tu n i e m ia łodwag i p rzyznać , że w p rzeds t awionych l i s t ach osób do wydo s t an i a z Z S R R c hc iano p rzem yc ićŻydów n ie będących obywa te l am i po l sk im i 1 7 , k tó rzy w różne j fo rm ie nawiąza l i kon tak t z o r -gan iza c j am i sy jon i s tycznym i w Pa le s tyn ie o ra z USA 1 8 .

P ierwszą próbą , k tóra wykazała kruchość l i s t , była akcja paczkowa, czyl i wysyłanie z po-m ocą wyspec j a l i zowanych f i rm u j edno l i conych paczek żywnośc iowych i t owarowych pod

wskazane i po twie rdzone ad resy rodz in Po laków p rzebywa jących w ZSRR 1 9 . Pon ieważ wie l ead resó w by ło n i eak tua ln ych , wys tosowano do K. Of f i ce ra p roś bę o i ch skorygow an ie . O kaz a łos i ę t o n i ewykona lne , gdyż władze r adz i eck ie n i e odpowiada ły na j ego no ty . W za i s tn i a ł e jsy tuac ji za ad resy na jpew nie j sze do ew en tu a lne j wysy łk i paczek z żywnośc ią i r zeczam i uzn ano

12 Pomimo licznych starań dane na tej l iście byty szalenie niekompletne.13 No ta Pose ls twa R P w Teheranie do M SZ Rządu R P w Londynie w sprawie listy ewakuacyjne j , AA N,Poselstwo, sygn. 93, s. 33-3 7.14 Pismo Kierownika Ambasady RP w ZSRR (w l ikwidac j i ) I Sekre tarza Zbigniewa Jakubskiego

z 14 wrześn ia 1943 r. do M inistra Spraw Zagran icznych w Lond ynie w sprawie przeb iegu p rac nad listamiewakuacyjnymi, AAN, Poselstwo, sygn. 93, s . 33-34.15 Cen tra lne Biuro E widencj i Obywatel i Polskich na Wschodzie powo łano z inicjatywy T Ro mer a . Środkina jego dz ia ła lność pochodzi ły m.in. z funduszy Amb asady R P w ZS RR (w l ikwidac ji ) . Mia ło ono zazadanie, na podstawie materiałów i akt przywiezionych z Kujbyszewa, przygotować specjalne kartotekidla Wydziału Pomocy Poselstwa RP w Teheranie. Pracowało nad tym 15 osób. W kartotekach mieli sięznaleźć wszyscy zarejestrowani przez Ambasadę RP w Kujbyszewie polscy obywatele pozostali w ZSRRw 1943 r.; zob. No tatk a w sprawie wyk onania przez C BE p rac przewidzianych w bud żecie nadzw yczajnymBiura Poselstwa R P w Teheranie, A AN , Poselstwo, sygn. 94, s. 9.16 Telegram Poselstwa RP w Teheranie z 14 września 1943 roku do chargé d'affaires Australii K. Offi-cera w spraw ie list ewakuacyjnych ob ywateli polskich, AAN , Poselstwo, sygn. 93, s . 38-4 0.17 Np . li tewskich, czy też z Besarab ii .

18 Pismo Kierownika Ambasady RP w ZSRR (w l ikwidac j i ) I Sekre tarza Zbigniewa Jakubskiegoz 14 września 1943..., s. 43-46.

19 W ięcej o tzw. akcji paczko wej zob. D. Boćkow ski, op. cit. , s. 350-352 .



Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi... 127

sporządzoną p rzez b . Am basadę RP w ZSRR t zw. l i s t ę 5 OOO20. U k ł a d a n o j ą w c z a si e e w a k u -ac j i Arm i i Po l sk i e j z Z S R R w s i e rpn iu 1942 r. Ad resy nadsy łan e z Lo ndy nu p rze z M in i s t e r s tw oP r a c y i O p i e k i S p o ł e c z n e j p o d d a w a n e b y ł y w n i k l i w e m u s p r a w d z e n i u w t w o r z o n e j w ó w c z a ska r to t ece Am ba sad y o raz pozos t a j ąc e j w dyspozyc ji A t t ach e W ojskoweg o p rzy Pose l s twie R P

w T e h e r a n i e k a r t o t e c e r o d z i n w o j s k o w y c h . P o n i e w a ż k a r t o t e k a A m b a s a d y p r z e p i s y w a n a b y ł ap r z e z C e n t r a l n e B i u r o E w i d e n c j i p r z e d ł u ż a ł o t o p r a c e k o n t r o l n e . P o t w i e r d z e n i e t o ż s a m o ś c io raz ad resu na pods t awie powyższych wykazów by ło pods t awowym warunk iem pozwa la j ącymwciągnąć osobę ( l ub rodz inę ) na l i s t ą wysy łkową , k tó rą p rzesy ł ano nas t ępn ie do f i rm spedy-cy jnych , M PiOS o raz Pose l s twa Aus t r a l i i w ZSRR.

W pewnym m om enc ie do Tehe ranu do ta r ły z Pose l s twa Aus t r a l i i i n fo rm ac je , że paczk iz p o m o c ą d l a P o l a k ó w p r z e b y w a j ą cy c h w D ż a m b u l e s ą d o r ę c z a n e a d r e s a t o m p r z e z t a m t e j s z yo d d z i a ł Z w i ą z k u P a t r i o t ó w P o l s k i c h , c o n a s u w a ł o u z a s a d n i o n e p o d e j r z e n i e , ż e p o d o b n ąpro ced urę m og ą s tosować wład ze t akże w innych skup i skach po l sk ich 2 1 . Czy f ak tyczn ie w ładzeradz i eck ie s tosowa ły podobny p rocede r w innych m ie j scach , n i e wiadom o. W tym sam ym

raporc i e z na jdu je s i ę t eż i n fo rm a c ja , że paczk i wysy łane z Tehe ranu d o Bucha ry doch odz ą doa d r e s a t ó w b e z p o ś r e d n i c t w a m i e j s c o w e g o Z P P

Drugą by ła rozpoczę t a z dość dużym opóźn ien i em akc j a rozsy ł an i a w t e r en zapom ógp ien iężnych . Zgodn ie z us t a l en i am i , Pose l s two m ia ło za zadan ie , ze ś rodków j ak i e zna l az łys i ę na j ego konc ie po z l i kwidowane j Am basadz ie RP w ZSRR, wysy łać do wskazanych p rzezs t ronę po l ską osób j ednorazowe zapom ogi w wysokośc i 400 rub l i . Od począ tku , za równosposób i ch p rzekazyw an ia , j ak i og ran icz en ia wysokośc i świadczeń , budz i ły wś ród p racow ni -ków Pose l s twa A us t r a l i i co na j m n ie j zdz iwienie2 2 . Z a n i m b o w i e m o s t a t e c z n i e u s t a l o n o s p o s ó brozdysponowywania ś rodków p ien i ężnych Pose l s two s t a ło na s t anowisku , że na l eży na j użpo tw ie rdz one ad resy wysyłać zapo m o gi w sposó b s ta ły , a n ie j ednorazo wy, zwłaszcza że p raw ie

n igdy n i e udawa ło s i ę uzyskać po twie rdzen ia , czy ś rodk i f ak tyczn ie do ta r ły na m ie j sce 2 3 .D la te go też Aust ra l i jczycy wp row adzi l i zasa dę , że 400 rubl i na leży wysyłać wszys tkim pols kimobywate lom , k tó rzy s i ę po t aką pom oc fo rm a ln i e zg łoszą 2 4 . Było to o ty le uzasadnione , żep r o c e d u r a n a r z u c o n a p r z e z s t r o n ę p o l s k ą p r ak t y c z n i e u n i e m o ż l iw i a ł a d z i a ł al n o ś ć o p i e k u ń c z ą .Zgodn ie z n i ą na jp i e rw s t rona po l ska p rzesy ł a ł a spec j a lne sp i sy osób uprawnionych dozapo m ó g , czy li tych , k tó rych ad resy pos i ad a ł a i wyd awa ło s ię j e j , ż e s ą w m ia rę ak tu a lne .Nas t ępn ie Pose l s two m ia ło na t e ad re sy wys ł ać t e l eg ram y z p rośbą o po twie rdzen ie , że t akaosoba f ak tyczn ie t am j e s t i ż e j e s t obywa te l em po l sk im 2 5 . Po o t r zym an iu t e l eg ra f i cznegopo twie rdzen ia m ożna by ło dop ie ro wys ł ać t ak i e j o sob ie 400 rub l i j ednorazowe j zapom ogi .

20 Liczyła on a w sierpniu 1943 r. — 9 302 nazwiska.21 Pismo I Sekre tarza Pose ls twa R P w Teheranie Zbigniewa Jakubskiego do M SZ Rz ądu R P w Londyniez 3 lipca 1944, AAN, Poselstwo, sygn. 93, s. 118.22 Zobacz kolejne raporty (I , II , III , IV, V i VI) wysyłane przez Poselstwo Australii do Poselstwa RPw Teheranie , AA N, M PiOS, sygn. 43, s . 12-15, 36-3 7,7 4-7 5,8 1-8 2 i 100-101.23 Było to tym ba rdzie j dziwne, iż Polacy inform owali Poselstwo Australii , że jedno razow ość wypłaty maumożliwić obję cie nią jak najwięk szej l iczby obywateli , i to w obliczu rapo rtów , któ re jasno pokazywały,jak niewie lka su ma z kwoty pozostawionej w ZS R R traf ia do potrzebujących zes łańców, zob. Pismo M SZRządu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44 z 14 sierpnia 1944 r. do Ministerstwa Pracy i OpiekiSpołecznej, AAN, MPiOS, sygn. 43, s . 152.24

M. Danilewicz-Zielińska, op. cit . , s . 228.25 Pismo MSZ Rządu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/2 z 8 lutego 1944 r . do Minis te rs twa Pracyi Opieki Społecznej, AAN, MPiOS, sygn. 43, s . 47.




Pon ieważ ba rdzo wie l e p rzekazów n igdy n i e dochodz i ło do ad resa tów, nawe t j e ś l i podanyadres by ł poprawny , Pose l s two m asowo in t e rwen iowa ło u s tosownych władz , na j częśc i e jz m ie rnym sku tk i em 2 6 .

J ak s łuszn ie zauważy l i p r acown icy Pose ls twa , t r zym an ie s ię t ak i e j p roc edu ry pow odo wało ,

że z l i s ty nr 1 ( l iczącej 200 nazwisk) , przes łanej przez Teheran na początku 1944 r . udało s ięo t r zym ać po twie rdzen ie i wys ł ać pom oc za l edwie 5 osobom , z l i s t y n r 2 za ś za l edwie 6 2 7.W p rzyp adku nas t ęp nych l is t, nadsy łanych z Tehe ran u sukcesywnie , co m ies i ąc , sy tuac ja by ł ap o d o b n a 2 8 . S tąd też przez ca ły okres wysyłania zapomóg najskutecznie jszy okazał s ię indywi-dua lny kon tak t z za in t e r e sowanym i o raz wysy łan i e d l a n i ch n i e j ednorazowo, a l e wbrewst ron ie polskie j — s ta le te j sumy — 400 rubl i . Sytuac ja u legła zmia nie do pie ro w czerwc u 1944r ., k iedy M in i s t e r s two Pracy i Op iek i S po łeczn e j zdecydowa ło s i ę zezwol i ć Pose l s twu Aus t r a l i ina zan iechan ie up rzedn iego t e l eg ra f i cznego po twie rdzan ia ad resów. Nies t e ty , decyz j a t akazap ad ła d l a wie lu oczeku jących pom ocy o wie l e m ies i ęcy za późn o . Na da l j edna k M PiO S s t a łon a s t a n o w i s k u , ż e z a p o m o g i p i e n i ę ż n e m a j ą c h a r a k t e r j e d n o r a zo w y 2 9 .

W idząc , j ak n i ewie lk i e s ą m oż l iwośc i po twie rdzen ia ad resów, a j ak wie lk i e po t r zeby ,Pose l s two A us t r a l i i zdecyd owa ło s i ę t eż wysy łać j edn oraz ow o wyższe sum y — od 5003 0 d o1 000 rubl i 3 1 . Pom oc f inansowa rozsy ł ana by ła p rak tyczn ie po ca łym t e ry to r ium ZSRR — odN a m a n g a n i K o m i p o K a z a c h s t a n i A ł t a j s k i K r a j . Z p o s i a d a n y c h ś r o d k ó w f i n an s o w y c h o p ł a -cano t akże , w wyją tkowych p rzy padka ch , p oby t obywa te l i po l sk i ch w szp i t a lu3 2 .

W ca łym om awianym okres i e Pose l s two Aus t r a l i i z pos i adanych na konc ie (24 m a ja1943 r . ) 3 601 000 rub l i r ozdysponowało na i ndywidua lne zapom ogi (wraz z kosz t am i i chp r z e s ł a n i a ) o d p o w i e d n i o :

25 m a j a - 2 1 paźd z ie rn ika 1943 — 31 779 rub l i3 3

l i s topad 1943 — 26 257 34

grudzień 1943 — 30 531 35

styczeń 1944 — 27 594 3 6

26 Pismo M SZ Rz ądu RP w Lond ynie n r V.312/Sow. IV/45 z 19 marca 1945 r. w sprawie pisma PoselstwaAustralii z 3 listopada 1944 r. nr 11551/44/Sow/2, AA N, M PiOS , s. 66.27 Pismo M SZ Rząd u R P w Londy nie nr U/312/Sov/IV/2/44 z 27 kwie tnia 1944 do MPiOS , AAN, MP iOS,sygn. 43, s. 91.28 Wiadomo na pewno, że list takich wysiano z Teheranu co najmniej pięć. Pierwszą w styczniu, drugąw lutym itd. Zob . Spisy polskich obywateli w ZS R R , którym należy udzielić zapo mo gi 400 rubli , wysyłaneprzez M SZ do P oselstwa Australii , AA N, M PiOS , sygn. 43, s . 48 -51 (Lista nr 2), 57 -60 (L ista nr 3), 62-6 5(Lista nr 4), 95-98 (Lista nr 5).29 Pismo MPiOS nr 7002/Sow/2 z 17 czerwca 1944 r . do MSZ Rządu RP w Londynie , AAN, MPiOS,sygn. 43, s. 121-122.30 Sta tem ent of Exp endi ture on Behalf of the Polish Govern men t June-J uly 1943, AA N, M PiOS,sygn. 43, s. 24-25.31 Cash Re ceipt s and Statem ent of Ex ped iture on Behalf of the Polish Gov ernm ent 1st to 30th Nov 1943,AAN, MPiOS, sygn. 43, s . 40-42.32 Notes on Exp endi ture on Behalf of the Polish Governm ent by the Austra l ian Lega t ion in Kujbyshev,USSR, May June and July 1943, AAN, MPiOS, sygn. 43, s . 26.33 Pismo MPiOS Rządu RP w Londynie nr 344/44/Sow/2 z 4 stycznia 1944 r. do Ministerstwa Skarbu,AAN, MPiOS, sygn. 43, s . 28.34 Pismo MPiOS Rządu RP w Londynie nr 4299/44/Sow/2 z 17 kwietnia 1944 r. do Ministerstwa Skarbu,

AAN, MPiOS, sygn. 43, s . 86.35 Ib idem.36 Pismo M PiO S Rz ądu RP w Lon dynie n r 4299/44/Sow/2 z 23 kwie tnia 1944 r . do M inis te rs twa Skarbu,



Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad o bywatelami polskimi... 12 9

luty 1944 — 46 890 37

m a rzec 1944 — 58 27838

kwiecień 1944 — 97 183 39

maj 1944 — 60 399

40

czerwiec 1944 — 73 411 4 1

l ipiec 1944 — 31 299 42

s ierpień 1944 — 96 088 43

W sum ie — 579 529 rubl i4 4 , a więc n ieca łe 1 6% wszystkich pos iadan ych na ten ce l ś rodkó w.Liczba osób , k tó re m ies i ęczn ie m og ły o t r zym ać zapom ogę waha ła s i ę od 60 do 240 . By ła t ok rop la w m orzu f ak tycznych po t r zeb . I l e o sób ogó łem o t r zym ało wspa rc i e f i nansowe odPose l s twa , n i e wia dom o. Trud no j e s t t o us t a li ć na pods t aw ie wyp łaconych sum , gdyż za rów nokwoty, jak i częs to t l iwość wypła t , a także ich charakter (część była jednorazowych, część

s t a łych) n i e da j ą wys t a rcza j ących pods t aw. Gdyby j ednak pokus i ć s i ę o j ak i e ś uogó ln i en i e ,można by przyjąć , że osób takich mogło być około tys iąca . Pomoc ta w większości dotar ła dopolskich Żydów, k tórzy t raf i l i na zes łanie la tem 1940 r . jako tzw. b ieżeńcy, czyl i uc iekinierzyz t e r enów za jm owanych p rzez wo j ska n i em ieck ie . Co c i ekawe , w sp i sach p rzesy ł anych z Te -heranu do Posels twa Aust ra l i i było na odwrót . W większości znajdowały s ię tam nazwiskapo l sk i e .

W raz z akc j ą wysy łan ia w t e r en zap om óg Pose l s two s t a r a ło s i ę , w m ia rę swych sk rom n ychm o ż l iw o ś c i, n a d z o r o w a ć r o z d a w a n i e p o m o c y m a t e r i a l n e j z p o z o s t aw i o n y c h p r z e z A m b a s a d ęR P sk ł adów m a te r i a łowych . B a rdz o szybko okaza ło si ę j edn ak , że z pow odu s t anowiska s t ronyradz i eck ie j kon t ro l a nad n im i n i e j e s t m oż l iwa . W prawdz ie 2 l i pca 1943 r . Ke i th Of f i ce rdepeszował do Teheranu, że z in ic ja tywy s t rony radzieckie j wszys tkie 11 składów towarowychna leżących do Am basady zos t a ło na nowo u ruchom ione i dokonu je dys t rybuc j i t owarówwśród Po laków w re jonach dawnie j p r zez n i e obs ług iwanych , j ednak każdy z m agazynówot rzym ał spec j a lnego k i e rownika (wyznaczonego p rzez m ie j scowe władze ) o raz nadzór t zw.kom i t e tu po l sk i ego , k tó ry był w pe łn i kon t ro low any p rzez Związek Pa t r io tów Po l sk ich . Towary

AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 88.37 Pismo MPiOS Rządu RP w Londynie nr 5637/44/Sow/2 z 25 maja 1944 r . do Ministerstwa Skarbu,AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 106.38 Pismo M PiO S R ządu R P w Londynie nr 6400/44/Sow/2 z 13 czerwca 1944 r . do M inisterstwa Skarbu,

AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 120.39 Statem ent of cash and expe di ture on behal f of the Pol ish Govern men t for month of apri l 1944, AAN ,MPiOS, sygn. 43, s. 137-139.40 Statem ent of cash and expe di ture on behal f of the Polish Governm ent fo r mo nth of may 1944, AA N,MPiOS, sygn. 43, s. 165-168.41 Statem ent of cash and expedi ture on behal f of the Pol ish Gove rnme nt for month of jun e 1944, AAN ,MPiOS, sygn. 43, s. 175-176.42 Statement of cash and expedi ture on behal f of the Pol ish Government for month of ju ly 1944, AAN,MPiOS, sygn. 43, s. 181-182.43 Statem ent of cash and expe di ture on behal f of the Polish Gov ernm ent for mon th of august 1944, AA N,MPiOS, sygn. 43, s. 190-193.44 Wprawdzie we wrześniu i październiku 1944 roku Poselstwo Australi i dokonywało jeszcze wydatków,

w sumie n a 131 156 rubl i , jedna k nie wiado mo, jaka część te j kwoty przeznaczona została bezpo średniona pomo c, zob. P ismo MS Z Rz ądu R P w Londyn ie nr U.312/Sow. IV/45 z 19 marca 1945 roku do M PiOS,AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 67.




na leżące do r ządu po l sk i ego wydawane m ia ły być wy łączn ie na m ocy decyz j i kom i t e tui p r zeds t awic i e l a l oka lnych władz . Fak tyczny s t an m agazynów p ozos t awa ł n i e znany , n i e zna naby ła też il o ść zna jdu jąc ych s i ę w n im p rodu k tów . Jak zapewnia ł O f f i ce r ' a wiceko m isa rz LK SZ ,

Aleksande r Korn i j czuk , s t rona r adz i ecka pos i ada ł a s zczegó łowy wykaz wydane j pom ocyw ce lu zwrócen ia w późn ie j szym t e rm in ie r ządowi po l sk i em u j e j równowar tośc i w na tu rze ,wzg lędn ie w go tówce . W szys tk i e t owary będące w t r anzyc ie w chwi l i l i kwidac j i Am basadym ia ły r zekom o do t r zeć do m agazynów i sk ł adów.

W ładze r adz i eck ie zo rgan izowa ły spec j a lny depa r t am en t p rzy Ludowym Kom isa r i ac i eH a n d l u , k t ó r y m i a ł z a z a d a n i e z a j m o w a ć s ię z n a j d u j ą c ą w m a g a z y n a c h p o m o c ą r z e c z o w ą o r a zregu la rn i e i n fo rm o wa ć Pose l s two Aus t r a l i i o l iczb ie obywa te li po l sk i ch o t r zym ujących po m ocz k a ż d e g o d z i a ł a j ą c e g o m a g a z y n u . B y ł t o U r z ą d Z a o p a t r y w a n i a P o l a k ó w E w a k u o w a n y c hz Z a c h o d n i c h O b w o d ó w U k r a i n y i B i a ł o r u s i ( U p r a w l e n i j e p o s n a b ż e n i j u P o l ak o w e w a k u i r o -wann ych i z zapa dny ch o b ła s t i e j Uk ra iny i B ie ł a rus i , da l e j Up rosob t rog) 4 5 . Pos i ada ł on m aga-

zyny w Arch ang ie l sku , Ki rowie , Kra sno ja r sk u , Ba rn au le , Sem ipa ła tyńsku , Sam arka ndz ie ,P i e t ropawłowsku , Pawłoda rze , Czka łowie , Aszchabadz ie i Syk tywkarze 4 6 . Wiele z nich kilkam ies i ęcy wcześn ie j dz i a ł a ło j ako sk ł ady i m agazyny Am basady RP w Kujbyszewie . Na cze l edepa r t am en tu s t a ł A . Korn i j czuk . J ego wspó łp racownikam i by l i : Andrze j W i tos i Bo le s ł awD rob ne r . J edna k po p i e rwszych p ró bac h kon t ro l i nad losam i p rze j ę t e j p r zez władze r adz i eck iepom ocy , Drobne r popros i ł W andę W as i l ewską o zwoln i en i e go z t e j f unkc j i 4 7 . Aby usp raw nićrozdz ia ł da rów, wydano za rządzen ie o j ednakowym t r ak towan iu Po laków i i nnych obywa te l ir adz i eck ich w zakres i e p rzyzn awan ia r ac j i żywnośc iowych .

S a m o w o l n e d y s p o n o w a n i e t o w a r a m i p o l sk i m i p r z e z w ł a d z e Z S R R o r a z k o m ó r k i Z P Pw y w o ł a ł o g łę b o k i e z a n i e p o k o j e n i e s t ro n y p o ls k i ej , o c zy m p o w i a d o m i o n o w ł a d z e a m e r y k a ń -

skie i brytyjskie oraz minis t ra spraw zagranicznych Aust ra l i i

4 8

. Rząd RP w Londyn ie n i e m ia łn i c p rzec iwk o da l sze j pom ocy , wą tp i ł j edn ak , by doc i e ra ł a ona f ak tyczn ie do po l sk i ch obywa-t e l i . Obawę po l sk i ch władz budz i ło również s twie rdzen ie LKSZ o późn ie j szym uregu lowan iukwest i i f inansowych. Było to o ty le i s to tne , że gdyby władze radzieckie zechcia ły roz l iczyćzab ran e towary po f ikcy jnych cenac h pańs twowych , o t r zym ana sum a by łaby śm ieszn ie n i ska4 9 .

P i e rwszym i chyba na jwiększym sukc esem pracow ników Pose l s twa okaza ło s ię wydobyc iez Aszc hab adu prze t rzymyw anej tam od wie lu mies ięcy polskie j ochronk i oraz je j pracownic . Byłato grupa przeznaczona do ewakuacj i jeszcze w czas ie i s tn ienia Ambasady RP w Kujbyszewie ,a składały s ię na n ią dz iec i i perso nel opiekuńczy tzw. ochronki zbiorczej , w które j g rom adz on os ie ro ty i pó ł s ie ro ty z po łudn ia Z SR R . M ia ły one opuści ć ZS R R w ram ach wyn egoc jon ow anego

przez p racowników am basady kon tyngen tu 400 po l sk i ch dz i ec i , k tó rym władze ZSRR udz ie -

45 A. Korzon , Losy darów z zachodu dla Polaków w ZSRR po zerwaniu polsko-radzieckich stosunków

dyploma tycznych w kwietniu 1 943 r., „Studia z Dzie jów Rosj i i Europy Środkowo-Wschodnie j" 1998,t . XXXIII, s . 117.46 Ibidem , s. 118.47 Ib idem.48

Informacja MSZ Rządu RP w Londynie nr 738/Sow/43 z 2 lipca 1943 r. do Ministerstwa Skarbu, Minister-

stwa Pracy i Opieki Społecznej oraz Ministerstwa Informacji i Dokum entacji w sprawie noty charge d'affaires

Australii K. Officera o rozdziale pomocy z magazynów b. Ambasady RP w ZSRR, Hoover Ins t i tut ion onWar Revolut ion and Peace , Zespól Minis te rs twa Informacj i i Dokumentac j i Rządu RP w Londynie ,

pudło 95, teczka 5.49 Zwłaszcza że większość towarów znajdujących się w zagarniętych magazynach była w ZSRR niedo-stępna, a ich wartość rynkowa nawet kilkunastokrotnie wyższa.



Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi... 13 1

l it y zgody na wy jazd . Z chwi l ą ze rw an ia wza jem nych s tosunkó w dyp lom atycznych p rzygo to -wany do ewakuac j i s i e roc in i ec zos t a ł za t r zym any na g ran i cy p rzez władze r adz i eck ie „dowyjaśn i en i a" . Pose l s two Aus t r a l i i w ce lu wydobyc ia t ych dz i ec i z ZSRR in t e rwen iowa ło nana jwyższych szczeb lach r adz i eck ich władz 5 0 . Wreszcie , 22 l ipca 1943 r . , ochronka opuści ła

obsza r ZS R R . W yjech a ło wów czas 310 po l sk i ch dz i ec i o r az 8 op ie kun ek . M im o s t a r ań s t ronyaus t r a l i j sk i e j w więz i en iu w Aszch abad z ie po zos t a ło 17 op ie ku nek i wychowawczyń 5 1 .

Drug im os i ągn ięc i em by ło wydobyc ie pod kon iec 1943 r . g rupy p racowników t e r enowe js i ec i op i ek i Am basady RP o raz i ch rodz in (13 osób) 5 2 . K o l e j n a , d w u d z i e s t o o s o b o w a g r u p a ,pom im o zapewnień s t rony r adz i eck ie j co do m oż l iwośc i na tychm ias towego opuszczen ia k ra juo raz wie lom ies i ęcznych s t a r ań Pose l s twa Aus t r a l i i , pozos t a ł a w ZSRR.

Zgodn ie z us t a l en i am i Aus t r a l i j czycy m ie l i s t a r ać s i ę o wydos t an i e z ZSRR osób , k tó rem ia ły zapewnione wizy do Aus t r a l i i , W ie lk i e j Bry t an i i , I nd i i , Pa l e s tyny , S t anów Zjednoczo-nych i Af ryk i , by łych de l ega tów A m b asad y , cz łonków rodz in u rzędn ikó w A m ba sady , k tó rzyopuśc i l i ZSRR w kwie tn iu 1943 r . , r odz iny żo łn i e r zy s łużących w a rm i i gen . W ładys ł awa

An de rsa , dz iec i z polskich ochro nek i s ie rocińców5 3

. W pierwszej fazie istnienia Poselstwa zano-tow ano przesz ło 1 000 zgłoszeń54 . Od samego początku s tarania te na t raf ia ły na s tanowczy opórwładz , k tóre bądź twierdzi ły , że osoba taka n ie jes t już obywate lem polskim (zgodnie z notą zestycznia 1943 r .) , bą dź że utraci ła upr aw nien ia do wyjazdu (z racj i bra ku w ażn ego p aszp ortu, wizy,b raku zgody m ie j scowych czynn ików i tp .5 5) . Na jczęśc ie j jed na k ca łkow icie ignorow ały wysy-ł ane w t e j sp raw ie p rzez Po se l s two Aus t r a l i i no ty i zapy tan i a . W po dob ny sposó b kończy ły s i ębezpoś redn ie i n t e rwenc je Aus t r a l i j czyków. Jedynym us t ęps twem by ło fo rm a lne uzyskan iew paźdz ie rn iku 1943 r . zgody Ros j an na t o , aby Pose l s two poś redn iczy ło w sp rawa ch wy jazduPo laków za m ieszk u jących do 1939 r . na zachód od l in ii C urzon a .

In t e rwenc je Pose l s twa Aus t r a l i i w sp rawach po l sk i ch , k tó re zaczę ły s i ę j uż w m a ju

1943 r .56

, t rwa ły p rak tyczn ie do decyz j i r adz i eck ie j odb ie ra j ące j im p rawo wys tępowan iaw sp rawach po l sk i ch obywa te l i , k tó rą s t rona r adz i ecka p rzeds t awi ł a w s i e rpn iu 1944 r . 57

W tym czas i e odby ło s i ę k i l kadz i e s i ą t spo tka ń z wysok im i u rzędn ik am i r adz i eck im i , w tym z e

50 Między innymi u wicekomisarza LKS Z, Aleksandra Korni jczuka .51 Pismo Kierownika Am basady R P w ZS R R w likwidac ji Zygm unta Zawadow skiego do Minis t ra SprawZagranicznych R ządu R P w Londynie Tadeusza Ro mera z 13 września 1943 roku, AA N, Poselstwo, sygn.93, s . 31-32. Zob. też Report No. VI on Protection of Polish Interests, February 1944, MPiOS, sygn. 43,s. 100.

52 Pismo M SZ Rzą du R P w Londy nie nr U/312/Sow/IV/l /44 z 5 stycznia 1944 do M inis t ra Pracy i OpiekiSpołecznej, AAN, MPiOS, sygn. 43, s . 7.53 M. Danilewicz-Zielińska, op. cit . , s . 229.54 Ib idem.55 Dodatkowym utrudnieniem był brak możl iwośc i przedłużania tych dokumentów przez Pose ls twoAustralii bez oficjalne go stwierdzen ia władz radzieckich, że uważają dan ą oso bę za obyw atela polskiego,zob . P i smo MS Z Rządu R P w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44z 4października 1944 roku do MPiOS, A A N ,M PiOS , sygn. 43, s . 179.56 Repor t No. 1 on P rotectio n of Polish Interests fro m 24th May to 3 lst July 1943, AA N, M PiOS , sygn. 43,s. 11. Zob. też Report No. II..., s. 13.57 Odebranie prawa do reprezentowania inte resów polskich obywate l i w ZSRR motywowano faktempowstania PKWN i przejęciem przez niego obowiązku opieki nad Polakami w ZSRR; zob. Pismo MSZRządu R P w Londy nie nr V/312/Sow /IV/l /44 z 7 l is topada 1944 roku do MPiOS , AAN , MPiO S, sygn. 43,s. 184.



13 2 Daniel Boćkowski

S t a l in e m i M o ł o t o w e m 5 8 . N a j w i ę c e j r o z m ó w p r o w a d z o n o z w i c e k o m i s a r z e m L K S Z , A l e k s a n -d r e m K o r n i j c z u k i e m 5 9 oraz W ale r i anem Zor inem odpowiedz ia lnym za IV W ydz ia ł d s . Euro -py60 . Os t a t eczn ie , 20 m arca 1944 r . , LKSZ odm ówi ł Pose l s twu Aus t r a l i i p r awa do da l szegoprzy jm owania i r ozpa t rywan ia l i s t ewakuacy jnych obywa te l i po l sk i ch depor towanych do

ZS R R , zgod n ie z wew nę t r znym i p rzep i sam i , k tó re obowiązek ub iega n ia s ię o p raw o wyjazduza g ran i cę nak łada ły bez poś red n io na obywa te l i, m ie j sce m zaś sk ł adan ia t ak i ch po da ń powin-na być p l acówka m i l i c j i w m ie j scu zam ieszkan ia za in t e r e sowanego 6 1 . Od te j chwi l i wszelkiewyjazdy u l eg ły ws t r zym an iu . J ak dono s i ło dwa m ies i ące pó źn ie j Pose l stwo , władze sowieck ien i e udz i e l i ł y zgody na opuszczen ie ZSRR an i j ednem u obywa te lowi po l sk i em u w za rządzo-nym przez s i eb i e t ryb i e pos t ępowan ia 6 2 . Sytuacja u legła zmianie dopiero w czerwcu 1944 r . ,k iedy zgodę na wyjazd oraz wizy ot rzymały cz tery osoby 6 3 . Wszystkie opuści ły ZSRR i udałys ię przez I ran do Pales tyny 6 4 .

No ta LKSZ z 23 s i e rpn ia 1944 r . , odb ie ra j ąca Pose l s twu Aus t r a l i i p r awo do op iek i nado b y w a t e l a m i p o l sk i m i w Z S R R , n i e o z n a c z a ł a de facto je j końca . Jeszcze przez d łuższy czas

do Pose l s twa nap ływa ła ko respondenc ja od osób oczeku jących pom ocy . Nies t e ty , żadnychdz ia ł ań o f i c j a lnych Aus t ra l i jczycy n i e m og l i j uż pode jm ow ać , ch oć w sy tuac j ach wyją tkowychczyni l i n iezbędne kroki 6 5 . Pozos t a ło j e szcze ty lko za ł a twien ie sp raw fo rm a lnych związanychz l i kwidac j ą ko n ta o ra z p rzekaz an ie m ś rodków f inansowych i zg r om adz on e j p rzez t en czask o r e s p o n d e n c j i . P o m i m o p r o p o z y c j i M P i O S , a b y p o z o s t a w i o n e n a k o n c i e ś r o d k i f i n a n s o w ew kwoc ie 3 016 197 rubl i6 6 prze j ą ł r ząd Aus t r a l ii , a i ch równo war to ść w fun tac h p rzekaza ł dodyspozycj i władz polskich w kra ju przez n ie wskazanym 6 7 , p i en i ądze t r a f i ł y do Am basadyPo l sk i e j w M oskw ie6 8 .

Po m o c Pose l s twa A us t r a l i i, m im o że s tosunko wo n i ewie lka , d l a wie lu po l sk ich zes ł ańcówbyła n i ezwyk le ważna . Być m oże u ra towa ła nawe t kom uś życ i e . Akc ja pom ocy , m im o że od

sam ego począ tku skazana by ła na n i epowodzen ie , n i e m oże być dz i ś n i e docen iana . To cozrobi l i Aust ra l i jczycy, zas ługuje na nasz g łęboki szacunek. Problemy, jakie przysz ło im poko-nać tuż po p rzybyc iu do Z S R R , z rozum ien ie sy tuac ji Po laków i udz i e l an i e im pom ocy , c zęs towbrew absurda lnym za l ecen iom s t rony po l sk i e j p łynącym z Londynu , zobowiązu je nas dozachowan ia t ych ludz i w po l sk i e j na rodowe j pam ięc i , t ym ba rdz i e j że władze po l sk i e naem igrac j i n igdy im za t ę p rac ę n i e podz iękow a ły . Na j sm utn i e j szy w tym wszys tk im j e s t j ed na k

58 M. Danile wicz -Zieliń ska, op. cit. , s . 229.59 Re po rt N o. 1... ., s . 11 oraz R ep ort No . II .. . , s . 13-14.60 Report No. VI.. . , s . 100.61 Pismo MSZ Rządu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l /44 z 27 maja 1944 do Minis te rs twa Pracyi Opieki Społecznej, AAN, MPiOS, sygn. 43, s . 114.62 Mimo to Poselstwo w każdej znanej sobie sprawie starało się przynajmniej wysyłać do LudowegoKomisariatu Spraw Zagranicznych specjalne listy z prośbą o przychylne rozpatrzenia podań, zob. PismoMSZ Rządu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l /44 z 26 l ipca 1944 r . do Minis te rs twa Pracy i OpiekiSpołeczn ej, AAN , M PiO S, sygn. 43, s . 134.63 Dw ie wcześniej starały się o wyjazd via Poselstwo, dwie nigdy z takiej drogi po stępo wan ia nie ko rzystały.64 Pismo MSZ Rządu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44 z 14 sierpnia 1944.. . , s . 173.65 M. Danilewicz-Zielińska, op. cit . , s . 229.66 Saldo na dzień 1 września 1944 r. Zo b. Pismo MS Z Rzą du R P w Lon dyn ie nr U.312/Sow. IV/45z 19 ma rca 1945..., s. 67.67 Pismo MPiOS nr 4186/45/Sow/2 z 31 marca 1945 r . do MSZ Rządu RP w Londynie , AAN, MPiOS,sygn. 43, s. 70.68 Była to sum a 2 916 197 rubli , zob. M . Danilewicz-Z ielińska, op. cit. , s . 229.



Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obyw atelami polskimi... 133

f ak t , że — j ak w spo m i na P e t e r Hey do n — k iedy S tan i s ław M iko ła j czy k i Tadeusz R om erprzybyl i w końcu l ipca 1944 r . do Moskwy, o ich wizycie Posels two dowiedzia ło s ię z audycj iB B C 6 9 . N ik t s i ę z n im i n i e spo tka ł , n ik t z n im i n i e rozm awia ł . D la t ego po ponad pó ł wiekuchcę w im ien iu wszys tk i ch zes ł ańców, k tó rym dz i a ł a lność Pose l s twa pom ogła p rze t rwać ,

pod z ięko wa ć za wszys tko , co uczyn i li .

T h e A u s t r a l i a n L e g a t i o n i n t h e S o v i e t U n i o n a n d i ts C a r e f o r P o l i s h

C i t i z e n s D e p o r t e d t o t h e S o v i e t U n i o n in 1 9 4 0 - 1 9 4 1 a n d R e s i d i n g T h e r e

in 1 9 4 3 - 1 9 4 5

An end to t he d i r ec t cus tody by the Governm en t o f t he Repub l i c o f Po land in Londonover c iv i l i ans depor t ed f rom Po land in 1939-1941 , and r e s id ing in t he Sov ie t Un ion dur ing

the second wor ld war , was pu t by the seve rance o f Po l i sh -Sov ie t r e l a t i ons and the depa r tu ref ro m Sov ie t s t a t e t e r r i t o ry o f t he Po l ish Em bass y s t a f f . Th i s even t was p rece ded by thel iqu ida t ion o f t he cus tody ne twork in i t i a l l y based on loca l de l eg tu re s and then on theins t i tu t ion of specia l representa t ives . I t i s ra re ly reca l led tha t the Pol i sh government neverr e s igned f rom d i r ec t a t t em pt s a t he lp ing Po le s i n t he Sov ie t Un ion , and o rgan i sed sucha cam pa ign thanks t o t he Aus t r a l i an Lega t ion .

In 1943 , a l r eady a f t e r t he seve rance o f Po l i sh -Sov ie t r e l a t i ons , t he Aus t r a l i an Lega t ionin t he Sov ie t Un ion dec ided to r ep resen t t he i n t e r e s t s o f t he Governm en t o f t he Repub l i c o fPo land , wi th t he consen t and suppor t o f t he Br i t i sh and the Am er i cans , who d id no t wi sh toim per i l t he i r con tac t s wi th t he Sov ie t al ly . Th e m os t im por t a n t t a sk f ac ing the Aus t r a l i ans w as

fu r the r cus tody ove r Po le s depor t ed in 1940-1941 , who r em a ined in t he Sov ie t Un ion a f t e rthe evacu a t ion o f t he Po l i sh Arm y. The m a in d i f f icu l ty s t em m e d f r om the f ac t t ha t t h e Po l i shc o m m u n i t y w a s s c a t t e r e d t h r o u g h o u t t h e w h o l e S o v i e t t e r r i t o r y — f r o m t h e A u t o n o m o u sRepub l i c o f Kom i to Ki rgh iz i a . Fu r the rm ore , t he Legacy d id no t have cu r r en t pe r sona l da t aconce rn ing the Po l i sh ex i l e s . None the l e s s , i n ove r a yea r i t p rov ided som e 1 000 bene f i t s( seve ra l hundred rub le s each) and enab led m any Po l i sh c i t i zens t o l eave the Sov ie t Un ion( i n c l u d i n g m o r e t h a n 4 0 0 P o l i s h o r p h a n s k e p t f o r m a n y m o n t h s i n A s h k h a b a d ) . T h eL e g a c y a l s o s u p e r v i s e d t h e h a n d i n g o u t o f c l o t h e s a n d m e d i c i n e s l e f t b e h i n d i n P o l is hs t o r e h o u s e s a p p r o p r i a t e d b y t h e S o v i e t a u t h o r i t i e s a n d p a r t i a l l y e n t r u s t e d t o t h e U n i o nof Po l i sh Pa t r io t s . Fun ds ca m e f ro m th e m o re t ha n 3 m ln . rub l e s le f t by the Po l ish Em bassy

and t r a ns f e r r e d to t he Russ i an s . Th e Legacy s ta f f i n t e rvened abo u t t he f a t e o f Po l i sh c i t izensa t the h ighes t rungs of power , inc luding Sta l in and Molotov. This ac t iv i ty ended in August1944, i . e . a l ready af ter the es tabl i shment , upon the in i t ia t ive of the Kremlin , of a Pol i shCo m m i t t ee o f Na t ion a l L ib e ra t io n in Po l i sh l ands l i be ra t ed to t he wes t of t he Bug . P rev iously ,t he Aus t r a l i ans p rov ided ca re fo r t he depor t ees j o in t ly wi th t he Un ion o f Po l i sh Pa t r io t s ,c r ea t ed by Po l i sh com m uni s t s .

The a s s i s t ance r ende red by the Aus t r a l i an Lega t ion , desp i t e i t s l im i t ed r ange , wasex t r em e ly im p or t a n t fo r m a ny Po l i sh depo r t ees and p roba b ly saved a nu m be r o f l ives . De sp i t ethe f ac t t ha t f r o m the very onse t t h e cam pa ign was doo m e d to fail, it c a n n o t b e u n d e r e s t i m a t e d .

69 Ib idem, s . 230 .



13 4 Daniel Boćkowski

The p rob lem s which the Aus t r a l i ans were com pe l l ed to ove rcom e upon a r r iva l i n t he Sov ie tUn ion , t he i r unde r s t and ing fo r t he s i t ua t ion o f t he Po le s , and the i r he lp , o f t en con t r a ry t or e c o m m e n d a t i o n s r e c e i v e d f r o m L o n d o n , o b l i g a t e u s t o r e m e m b e r t h e s e p e o p l e , e s p e c i a l l ycons ide r ing tha t t he Po l i sh em igre au thor i t i e s neve r expres sed the i r g r a t i t ude .

Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi deportowanymi w głąb Związku...

Documents

Transcript of Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi deportowanymi w głąb Związku...