Odrębność polskiego - Publio.pl · Odrębność polskiego prawa karnego wojskowego… 6 6.1....

Odrębność polskiego prawa karnego wojskowego

wobec prawa karnego powszechnego

Mariusz Czyżak

WydawcaBożena Kućmierowska

Redaktor merytorycznyPiotr Chojnacki

Projekt okładki, stron tytułowych i opracowanie typografi czneJanusz Fajto

Copyright © by Wydawnictwa Akademickie i ProfesjonalneCopyright © by Mariusz Czyżak

Warszawa 2010

ISBN 978-83-7644-046-0

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o.Grupa Kapitałowa WSiP S.A.

00-696 Warszawa ul. J. Pankiewicza 3

www.waip.com.pl

Wydanie pierwszeArkuszy drukarskich: 17

Skład i łamanie: Elżbieta GiżyńskaDruk i oprawa: Fabryka Druku Sp. z o.o., Warszawa

5

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE 9

WSTĘP 13

ROZDZIAŁ PIERWSZYOdrębna droga rozwoju polskiego wojskowego prawa karnego 19

1. Prawo rycerskie 192. Okres przedrozbiorowy 22

2.1. Edykty królewskie i konstytucje sejmowe 222.2. Artykuły hetmańskie 242.3. Ustawy karne wojskowe z 1775 r. 28

3. Okres rozbiorów 293.1. Prawodawstwo wojskowe insurekcji kościuszkowskiej 293.2. Prawo karne wojskowe Księstwa Warszawskiego 303.3. Ustawodawstwo wojskowe Królestwa Polskiego 313.4. Kodex karny wojskowy Milicji Wolnego Miasta Krakowa 343.5. Kodeksy karne wojskowe powstania styczniowego 363.6. Inne kodyfi kacje karne powstańcze 38

4. II Rzeczpospolita 404.1. Okres walk o odzyskanie niepodległości 404.2. Wojskowe kodyfi kacje karne okresu międzywojennego 46

5. Polskie prawo karne wojskowe w okresie II wojny światowej 515.1. Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie 515.2. Podziemny wojskowy wymiar sprawiedliwości 545.3. Polskie Siły Zbrojne w ZSRR 575.4. Kodeks karny Wojska Polskiego 59

6. Integracja prawa karnego wojskowego i prawa karnego powszechnego 61

Odrębność polskiego prawa karnego wojskowego…

6

6.1. Kodeks karny z 1969 r. 616.2. Prawo karne wojskowe stanu wojennego 646.3. Kodeks karny z 1997 r. 65

ROZDZIAŁ DRUGIOgólne instytucje właściwe polskiemu prawu karnemu wojskowemu 67

1. Podmiot w prawie karnym wojskowym 672. Specyfi ka przedmiotu ochrony w prawie karnym wojskowym 783. Funkcje prawa karnego wojskowego 814. Zakres obowiązywania prawa karnego wojskowego 87

ROZDZIAŁ TRZECIOkoliczności wyłączające bezprawność charakterystyczne dla prawa karnego wojskowego 95

1. Działanie na rozkaz 951.1. Uwagi ogólne 951.2. Koncepcje odpowiedzialności za rozkaz 1021.3. Rozkaz wojskowy w dawnym prawie karnym 1061.4. Ewolucja kodeksowych zasad odpowiedzialności za rozkaz 109

2. Kontratyp ostatecznej potrzeby wojskowej 1192.1. Uwagi ogólne 1192.2. Ostateczna potrzeba wojskowa w dawnym prawie karnym 1202.3. Kodeksowe regulacje ostatecznej potrzeby wojskowej 121

ROZDZIAŁ CZWARTYWojskowe kary i środki karne oraz ich wykonywanie na tle polskiego systemu penalnego 131

1. Uwagi ogólne 1312. Wojskowe kary wolnościowe 137

2.1. Uwagi ogólne 1372.2. Kara aresztu wojskowego 143

2.2.1. Istota kary aresztu wojskowego 1432.2.1. Wykonywanie kary aresztu wojskowego 150

7

Spis treści

2.3. Kara ograniczenia wolności 1522.3.1. Uwagi ogólne 1522.3.2. Wojskowa kara ograniczenia wolności w kk z 1997 r. 1542.3.3. Wykonywanie wojskowej kary ograniczenia wolności 155

3. Wojskowe środki karne 1583.1. Uwagi ogólne 158

3.1.1. Dawne kary „na honorze” 1583.1.2. System środków karnych na gruncie kk z 1997 r. 161

3.2. Rodzaje wojskowych środków karnych 1643.2.1. Degradacja 1643.2.2. Wydalenie ze służby wojskowej 169

3.3. Wykonywanie wojskowych środków karnych 1724. Kary wycofane z katalogu kar wojskowych 174

4.1. Kara śmierci stosowana wobec żołnierzy 1744.2. Kara skierowania do oddziału karnego 1824.3. Kary cielesne i mutylacyjne 184

ROZDZIAŁ PIĄTY Przestępstwo wojskowe 187

1. Istota przestępstwa wojskowego 1871.1. Uwagi ogólne 1871.2. Pojęcie przestępstwa wojskowego 1901.3. Przestępstwo wojskowe a przestępstwo

przeciwko obronności 1971.4. Przestępstwo wojskowe a zbrodnia wojenna 1981.5. Przestępstwo wojskowe a przewinienie dyscyplinarne 201

2. Poszczególne typy przestępstw wojskowych 2062.1. Przestępstwa przeciwko obowiązkowi

i zasadom służby wojskowej 2062.1.1. Odmowa pełnienia służby wojskowej 2062.1.2. Samouszkodzenie i symulacja 2092.1.3. Dezercja i samowolne oddalenie 210

2.2. Przestępstwa przeciwko dyscyplinie wojskowej 2182.3. Przestępstwa przeciwko zasadom ochrony broni

i mienia wojskowego 226


ZAKOŃCZENIE 233

WYKAZ SKRÓTÓW 249

BIBLIOGRAFIA 2511. Literatura 2512. Wykaz orzecznictwa 264

2.1. Postanowienia Sądu Najwyższego 2642.2. Uchwały Sądu Najwyższego 2642.3. Wyroki Sądu Najwyższego i Najwyższego Sądu Wojskowego 2652.4. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego 267

3. Wykaz aktów normatywnych 2673.1. Akty normatywne obowiązujące 267

3.1.1. Akty ustawowe i równorzędne 2673.1.2. Akty wykonawcze 269

3.2. Akty normatywne nieobowiązujące 2693.2.1. Akty ustawowe i akty równorzędne 2693.2.2. Akty wykonawcze 272

3.3. Inne akty normatywne 272

9

WPROWADZENIE

Prawo karne wojskowe odznacza się takimi właściwościami, które nie ze-zwalają na całkowite jego pochłonięcie przez prawo karne powszechne. Jest ściśle związane z ochroną bezpieczeństwa państwa przed atakami, bezpieczeństwo to osłabiające.

Wymaga zatem szczególnych uregulowań prawnych wiążących się z po-wołaniem wojska wyposażonego w odpowiednie kompetencje i wynikające z nich obowiązki wobec państwa i społeczeństwa.

Kształtowanie się prawa wojskowego i zakres jego stosowania było i jest uzależnione od celów, którymi kierowało się państwo w swych założeniach ustrojowych. Prawo to w wielu wypadkach dominowało nad prawem po-wszechnym.

Obecnie dają się zauważyć tendencje polegające na stopniowej unifi kacji obu dyscyplin prawnych. Jednakże regulacje dotyczące wojny w dalszym cią-gu stanowią wyodrębnioną część prawa karnego i to niezależnie od tego, czy są ujęte w jednym akcie prawnym czy też stanowią odrębny akt ustawodawczy.

W książce została zarysowana linia przebiegająca między wymieniony-mi dyscyplinami na podstawie analizy źródeł pochodzących z najwcześniej-szych epok historycznych polskiej państwowości, aż do współczesności.

Droga rozwojowa prawa karnego wojskowego została przedstawiona w pracy M. Czyżaka w sposób syntetyczny, co zezwoliło autorowi na ogar-nięcie w jednej rozprawie naukowej zagadnień, które się łączą z prawem ma-terialnym, procesowym i ustrojem sądów wojskowych.

Pierwsze źródła traktujące o prawie wojskowym to statuty wydawane w okresie rycerskim. Statut króla Bolesława Chrobrego, który został wydany w XI wieku w formie pisemnej, zaznaczał potrzebę obrony bezpieczeństwa państwa. Następny statut za czasów Bolesława Krzywoustego akcentował potrzebę wyłonienia wojska dla spełnienia zadań związanych z ochroną państwa. Kolejne statuty poszerzały kompetencje króla w tym zakresie i były wydawane oddzielnie dla poszczególnych dzielnic.

Za czasów Kazimierza Wielkiego ukazały się statuty dla Małopolski i Wiel-kopolski, które następnie zostały potwierdzone przez Władysław a Jagiełł ę


10

edyktami królewskimi, obowiązywały aż do okresu przedrozbiorowego. W 1775 roku wydano ustawę sejmową zwaną „artykułami wojskowymi”.

Było to pierwsze wszechstronne ujęcie problemów związanych z prawem karnym wojskowym, zarówno od strony prawa karnego materialnego, pro-cesowego, jak i ustroju sądów wojskowych. Stąd ustawę tę nazywano kodek-sem karnym wojskowym.

Tak zakończył się pierwszy okres formowania polskiego prawa karnego wojskowego.

Następny okres wiąże się z utratą niepodległości. Stąd prawo to było zróżnicowane i odpowiadało na konkretne wydarzenia.

Autor odrębnie przedstawia kodyfi kacje powstańcze, a także kodeksy wojskowe Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego oraz Kodex Milicji Wolnego Miasta Krakowa. Okres walk o odzyskanie niepodległości otwie-ra nowy rozdział kształtowania się prawa karnego wojskowego i wiąże się z pierwszą wojną światową. Już wtedy formowały się oddziały wojskowe wy-łamujące się spod dyscypliny państw zaborczych.

Były to Legiony Polskie pod dowództwem Józefa Piłsudskiego, a także zgrupowania wojskowe pod wodzą Józefa Hallera. Podobne ruchy wyzwo-leńcze występowały w obszarze walk na terenach wschodnich.

Zdaniem autora nowoczesne prawo karne wojskowe w Polsce pojawiło się po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej. Wtedy zostały odrzucone nor-my prawa karnego wojskowego państw zaborczych, we wszystkich jego czę-ściach, tj. prawa karnego materialnego, procesowego, a także ustroju sądów wojskowych. Pierwszy kodeks karny wojskowy w nowoczesnym ujęciu został uchwalony i występował jako oddzielna gałąź prawa. Spotkał się z przychyl-nymi opiniami w nauce prawa. Obowiązywał w okresie II Rzeczypospolitej, a w czasie drugiej wojny światowej w Polskich Siłach Zbrojnych na Zacho-dzie. Powstały też odrębne struktury wojskowe i odpowiadające im prawa obowiązujące w podziemnym wymiarze sprawiedliwości na terenie Polski będącej po okupacją. Autor nie pomija także charakterystyki prawa obo-wiązującego w polskich jednostkach wojskowych na terenach wschodnich, zwłaszcza że zostało ono następnie wchłonięte przez ustawę karną wojskową z 30 IX 1944 r., wydaną przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego.

Rok 1969 stał się przełomem dla prawa karnego wojskowego. Sprawy wojskowe zostały przeniesione do kodeksu karnego powszechnego, z wy-odrębnieniem problematyki wojskowej w jednym z rozdziałów tego kodek-su. Obecnie zarysowują się dalej idące koncepcje w kierunku ujednolicenia struktur sądownictwa wojskowego.

11

Odrębna droga rozwoju polskiego wojskowego prawa karnego

Propozycje te napotykają na przeszkody natury konstytucyjnej i dlatego nie wykraczają poza teoretyczne dyskusje.

Autor broni odrębności prawa karnego wojskowego ze względu na szcze-gólne jego funkcje.

Odrębność ta odnosi się do podmiotu przestępstwa, którym może być tylko osoba wojskowa, zdolna do ponoszenia odpowiedzialności ze względu na wiek i poczytalność, ale także ze względu na możliwości wywiązania się człowieka z funkcji wojskowych.

Innymi słowy chodzi o ustalenie zdolności do ponoszenia odpowiedzial-ności karnej za czyny popełnione w czasie służby wojskowej. Autor na tym tle omawia stopień wymagalności kierowanej pod adresem żołnierza w od-różnieniu od wymagalności formułowanej w stosunku do osoby cywilnej.

Z istoty tych funkcji wynika, że żołnierz jest zobowiązany do rozwiązy-wania sytuacji nadzwyczajnych, zarówno w czasie wojny, jak i pokoju. Stąd tam, gdzie zwykły człowiek korzysta z uchylenia od odpowiedzialności kar-nej, ponieważ znalazł się w zasięgu grożącego mu niebezpieczeństwa, tam wkracza żołnierz dla jego uchylenia. Dotyczy to nie tylko sytuacji bojowych, w których żołnierz odpiera ataki przeciwnika, ale także związanych z nie-bezpieczeństwem wynikającym ze zdarzeń o rozmiarach katastrofalnych.

Żołnierz nie może uchylać się od odpowiedzialności z powołaniem się na stan wyższej konieczności czy obronę konieczną, które przysługują w ta-kich sytuacjach osobie cywilnej.

Współczesne wojsko bierze udział także w akcjach humanitarnych. Od-nosi się to także do wojska polskiego. Zasady postępowania w tym zakresie uregulowane są paktami i ustawami o zasięgu międzypaństwowym.

Obowiązki i prawa żołnierza biorącego udział w tych akcjach są szcze-gółowo określone. Do najważniejszych problemów należy z jednej strony podsądność żołnierza prawu polskiemu, który dopuścił się zagranicą czy-nu zabronionego, z drugiej zaś chodzi o podsądność żołnierza cudzoziemca, który dopuścił się na terenie Polski takiego czynu. Autor ilustrując ten pro-blem w ramach referowania poszczególnych zagadnień określających zasady odpowiedzialności karnej, poświęca mu uwagę, np. w ramach omawiania rozkazu wojskowego.

Rozkaz wojskowy należy do najistotniejszych zagadnień i dotyczy żołnierza. Wprawdzie w myśl art. 115 11 k.k. rozciąga się rozkaz na poli-cję, służby specjalne i więzienne, to jednak jest wyraźna różnica pomiędzy rozkazem wojskowym a dotyczącym innych służb publicznych. Wynika to z art. 319 k.k. wymienionego w części wojskowej prawa karnego, który


zezwala przełożonemu wydającemu rozkaz bezprawny, którego żołnierz nie chce wykonać, na użycie przymusu wobec nieposłusznego żołnierza. Przepis ten nie odnosi się do innych służb publicznych.

Uzasadniając tezę o odrębności prawa karnego wojskowego, autor prze-prowadza analizę wszystkich punktów różniących go od prawa karnego po-wszechnego. Wskazuje przede wszystkim na czyny, których może dopuścić się tylko osoba wojskowa, a następnie na różnice między zbiegającymi się ocenami czynu zabronionego z punktu widzenia prawa wojskowego i po-wszechnego.

Nadto analizuje środki karne, które dotyczą tylko żołnierza oraz kary w ich wykonywaniu w odrębny sposób. Dotyczy to np. kary ograniczenia wolności.

Opracowanie dr. M. Czyżaka jest niezwykłe. Niezwykłość ta polega na umiejętności przedstawienia poszczególnych stopni rozwoju prawa kar-nego wojskowego, które odpowiadało zawsze na konkretne wydarzenia hi-storyczne. Analiza ta zatem nie ogranicza się tylko do badania struktury prawnej tego prawa, choć ta strona była punktem wyjścia i ostatecznym ce-lem opracowania. Do zasadniczych wartości pracy należy to, że analiza po-szczególnych instytucji przeprowadza konsekwentnie przez wszystkie epoki państwowości polskiej. W związku z tym praca przez sam układ tematycz-ny jej treści odpowiada na argumenty przemawiające za odrębnością prawa wojskowego, które szybciej odpowiada na nadzwyczajne zdarzenia obniża-jące bezpieczeństwo zewnętrzne a także wewnętrzne, aniżeli prawo karne powszechne.

Wartość pracy polega także na tym, że jest to całościowe opracowanie prawa karnego wojskowego, łącznie z procedurą karną i rozwiązaniami ustro-jowymi.

Dotąd problematyka ta była pomijana. W literaturze spotyka się tylko poszczególne wątki z tego zakresu.

Autor nie tylko je zebrał, ale usystematyzował i ujął je chronologicznie w jednolitą treść tematyczną w postaci prawa karnego wojskowego – jego istotę i funkcje.

Warszawa, 7 grudnia 2009 r.prof. dr hab. Genowefa Rejman

13

WSTĘP

Prawo karne jest tą dziedziną prawa, która określa, jakie zachowania pań-stwo uznaje za przestępne, jakie kary i inne środki mogą zostać wymierzone sprawcom tych czynów oraz na jakich zasadach pociągani są oni do odpo-wiedzialności karnej. Na system prawa karnego składają się trzy podsta-wowe dziedziny – prawo materialne, procesowe i wykonawcze. Z uwagi na kryterium charakteru podmiotów, do których odnoszą się normy pra-wa karnego, podlega ono jednakże podziałowi na prawo karne powszechne i szczególne. To pierwsze reguluje odpowiedzialność karną wszystkich osób zdolnych do jej ponoszenia, to drugie zaś ustala zasady odpowiedzialności karnej sprawców mających określone właściwości albo przewiduje odrębne reguły odpowiedzialności, gdy w grę wchodzi szczególny przedmiot ochro-ny. Czasami prawo karne, oddzielając normy w prawo karne szczególne, uwzględnia zarówno kryterium podmiotowe, jak i kryterium przedmiotowe. Na gruncie polskiego prawa karnego prawo szczególne oparte na kryterium podmiotu występuje w dwóch odmianach: jako prawo karne regulujące od-powiedzialność nieletnich oraz prawo karne wojskowe, a prawo szczególne oparte na kryterium wyodrębnionego przedmiotu ochrony – jako prawo karne skarbowe. Prawo karne wojskowe – najogólniej rzecz ujmując – regu-luje odpowiedzialność karną żołnierzy, ale obok kryterium podmiotu cechą odróżniającą prawo karne wojskowe od powszechnego jest także kryterium przedmiotowe. Przedmiotem regulacji prawa karnego wojskowego material-nego jest natomiast odpowiedzialność karna żołnierzy związana z pełnioną przez nich służbą wojskową1, i ona też stanowić będzie temat dalszych roz-ważań.

Całość rozwiązań dotyczących odpowiedzialności karnej żołnierzy uję-ta była jeszcze do niedawna w kodeksie karnym wojskowym, a więc akcie normatywnym samodzielnym, odrębnym i niewchodzącym w zakres pra-wa karnego powszechnego regulowanego kodeksem karnym. Naruszenia obowiązku pełnienia służby wojskowej oraz wystąpienia przeciw karnośc i,

1 K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1997, s. 9–11.


14

stanowiąc e typowe przestępstwa, których podmiotem może być tylko żoł-nierz, określone były w odrębnych kodeksach wojskowych. Odrębność tę uzasadniano w okresie międzywojennym potrzebą zapewnienia siłom zbrojnym samodzielności prawno-sądowej, która umożliwiałaby im funk-cjonowanie w warunkach wojennych, gdy formacje wojskowe prowadziły-by działania na obszarach, gdzie ustała lub została ograniczona działalność instytucji cywilnych. Jednocześnie podkreślano konieczność specjalizacji, twierdząc, że wyłącznie sędzia wojskowy jest w stanie ocenić szkodliwość popełnionych przez żołnierzy czynów zabronionych dla dyscypliny wojsko-wej oraz zdolności sił zbrojnych do realizacji powierzonych im zadań. Skąd-inąd to właśnie pomoc przy utrzymaniu dyscypliny wojskowej postrzegano jako naczelne zadanie sądownictwa wojskowego2.

Ostatnim autonomicznym polskim kodeksem regulującym problematy-kę odpowiedzialności karnej żołnierzy był kodeks karny Wojska Polskiego z dnia 23 września 1944 r.3 Do 1 stycznia 1970 r., tj. do dnia wejścia w życie kodeksu karnego z 1969 r.4, wojskowe ustawodawstwo karne stanowiło za-tem odrębną gałąź prawa karnego.

Istnienie w obrębie jednego systemu prawnego dwóch odrębnych ko-deksów karnych – powszechnego i wojskowego – poddano z czasem surowej krytyce. Po pierwsze, podniesiono brak uzasadnionej potrzeby powtarzania na gruncie obydwu kodeksów identycznych przepisów. Po drugie, poprzed-nie kodyfi kacje wojskowe powstawały w warunkach toczącej się wojny lub zagrożenia konfl iktem zbrojnym, stąd też z czasem zawarte w nich rozwią-zania legislacyjne okazywały się anachroniczne. Ostatecznie zwyciężyła kon-cepcja likwidacji odrębnej kodyfi kacji wojskowej, tym bardziej, że już wcze-śniej – w trakcie reformy organizacji sądownictwa dokonanej ustawą z dnia 15 lutego 1962 r. o Sądzie Najwyższym5 – zniesiono Najwyższy Sąd Woj-skowy i w jego miejsce utworzono Izbę Wojskową Sądu Najwyższego6. Ra-dykalną zmianę w wojskowym prawie karnym przyniosła reforma z 1969 r. Zerwała ona z dotychczasową regułą, że siły zbrojne powinny posiadać wła-sne ustawodawstwo karne, w wyraźny sposób wydzielone spośród obowią-zującego w państwie systemu norm karnych.

2 S.M. Przyjemski, Prawo karne wojskowe, Gdańsk 1999, s. 23.3 Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r. – Kodeks karny

Wojska Polskiego (DzU 1944, nr 6, poz. 27, z późn. zm.).4 Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (DzU 1969, nr 13, poz. 94, z późn. zm.).5 DzU 1962, nr 11, poz. 54, z późn. zm.6 M. Flemming: Kodeks karny – część wojskowa. Komentarz, Warszawa 2000, s. 27.

15

Wstęp

Przed wejściem w życie kk z 1969 r. zarówno orzecznictwo, jak i pi-śmiennictwo prawnicze posługiwały się powszechnie terminami „wojskowy wymiar sprawiedliwości” oraz „wojskowe prawo karne”. To pierwsze okre-ślenie obejmowało struktury organów ochrony prawnej, których zadaniem było wykrywanie, ściganie i karanie przestępstw w wojsku. To drugie, sensu largo, odnosiło się natomiast do wszelkich postaci realizacji na gruncie woj-skowym funkcji prawa karnego i to na wszystkich jego płaszczyznach – ma-terialnej, procesowej i wykonawczej, a nawet dyscyplinarnej. Sensu stricto postrzegane było z kolei jako gałąź prawa karnego materialnego odnosząca się wyłącznie do przestępstw, których sprawcami mogli być tylko sprawcy o statusie żołnierza.

Rozróżnienie to budziło wiele zastrzeżeń. Odnieść można było bowiem wrażenie, że przez dodanie przymiotnika „wojskowy” do pojęcia „wymia-ru sprawiedliwości” sprawiedliwość przybiera inny wymiar dla różnych grup obywateli – inny dla osób wojskowych, inny dla cywilów7. Prawo kar-ne posługuje się tymczasem wyłącznie pewnymi kryteriami podmiotowy-mi, np. wyznaczając granice wiekowe czy też wyodrębniając grupę spraw-ców, którzy popełnili przestępstwo w warunkach recydywy. Prawo karne powszechne nie może jednak objąć swym zakresem wszystkich kategorii podmiotów. Tak więc prawo karne posiadać musi pewne wyspecjalizowa-ne dziedziny, do których zaliczyć można i prawo karne wojskowe. Świadczy to o swoistej odrębności tych dziedzin prawa karnego, a w tym i prawa kar-nego wojskowego, od prawa karnego powszechnego, i to zarówno na gruncie ustawodawstwa, jak i doktryny. Stąd też, jakkolwiek z uwagi na jednolitość prawa karnego już z treści kk z 1969 r. usunięto pojęcie tzw. przestępstwa wojskowego, to doktryna nadal się nim posługuje, ale wyłącznie w znaczeniu przestępstwa, którego sprawcą jest żołnierz, tj. osoba pełniąca czynną służbę wojskową8, i które umieszczone jest w części wojskowej kodeksu karnego9.

Umieszczenie przepisów karnych dotyczących żołnierzy w jednolitym kodeksie karnym i wprowadzenie na grunt polskiego prawa karnego częśc i

7 Należy w tym miejscu nadmienić, że doktryna francuskiego prawa karnego wypracowała dwie kon-cepcje statusu sprawcy wojskowego. Koncepcja liberalna uznaje przestępców wojskowych, podobnie jak i politycznych, za „kryminalną arystokrację”, którą należy traktować w sposób specjalny. Teoria autorytarna zrównuje natomiast status sprawcy wojskowego ze „zwyczajnym” przestępcą, żądając dla niego tych samych zasad odpowiedzialności co dla „cywila” (J. Pradel, Manuel de droit pénal général, Paris 2000, s. 245).

8 S.M. Przyjemski [w:] O. Górniok, S. Hoc, S.M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz, t. 3, Gdańsk 2001, s. 453.

9 Zob. M. Czyżak, Pojęcie tzw. przestępstwa wojskowego w polskim prawie karnym, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2004, nr 3, s. 13–23.


16

wojskowej kodeksu karnego powszechnego nie doprowadziło do pełnej in-tegracji prawa powszechnego z wojskowym, mimo iż od czasu do czasu podnoszone są głosy o potrzebie likwidacji odrębnego sądownictwa wojsko-wego i odrębnej prokuratury wojskowej10. Uchwalenie Konstytucji Rzeczy-pospolitej Polskiej w dniu 2 kwietnia 1997 r.11 położyło kres tym dyskusjom. Stwierdza ona bowiem wyraźnie w art. 175 ust. 1, że „wymiar sprawiedliwo-ści w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe”, co potwierdziło odrębność są-downictwa wojskowego opartego na szczególnych regułach. Sądy wojskowe pozostawiono zatem w systemie organów ochrony prawnej. Przyjęcie takie-go rozwiązania na gruncie konstytucyjnym zadecydowało również o treści nowych kodyfi kacji prawa karnego materialnego, procesowego i wykonaw-czego. Prace nad nimi prowadzono bowiem równolegle z pracami nad usta-wą zasadniczą i uwieńczono uchwaleniem w dniu 6 czerwca 1997 r. trzech nowych kodeksów – karnego12, postępowania karnego13 i karnego wykonaw-czego14.

Przekształcenia ustrojowe ostatnich kilkunastu lat wywarły istotny wpływ na wszystkie obszary życia publicznego, w tym również na prawo karne wojskowe. Poważną metamorfozę przeszły siły zbrojne, poczynając od zmiany treści roty przysięgi żołnierskiej, a kończąc na zmniejszeniu ich liczebności. Wstąpienie Polski do NATO również przyczyniło się do zmian w wojsku. W obszarze prawa karnego poczęto odchodzić od tych instytu-cji, które nie przystawały do nowego demokratycznego ładu prawnego. Wraz z nową częścią wojskową kodeksu karnego ustawodawstwo wojskowe otrzy-mało: nową ustawę z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o ustroju sądów woj-skowych15 oraz diametralnie różną od swojej poprzedniczki z 1963 r.16 usta-wę z dnia 4 września 1997 r. o dyscyplinie wojskowej17. Stały się one bowiem

10 Materiał Sejmowy nr 2949/II Kad., Komisja Nadzwyczajna do Spraw Kodyfi kacji Karnych, posie-dzenie nr 5 z dnia 3 października 1996 r.

11 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (DzU 1997, nr 78, poz. 483, z późn. zm.).

12 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (DzU 1997, nr 88, poz. 553, z późn. zm.).13 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (DzU 1997, nr 89, poz. 555, z późn.

zm.).14 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (DzU 1997, nr 90, poz. 557, z późn.

zm.).15 DzU 2007, nr 226, poz. 1676, z późn. zm.16 Ustawa z dnia 21 maja 1963 r. o dyscyplinie wojskowej (tekst jednolity DzU 1977, nr 23, poz. 101,

z późn. zm.).17 DzU 2002, nr 42, poz. 370, z późn. zm.

17

Wstęp

niezbędne dla realizacji celów i założeń nowych ustaw karnych na gruncie wojskowym. Wspomnieć przy tym należy, że w ostatnich latach ustawodaw-stwo wojskowe wzbogaciło się również o nową ustawę z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych18, która zastąpiła obowią-zującą przez niemal 34 lata i trzydziestojednokrotnie nowelizowaną ustawę z dnia 30 czerwca 1970 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych19, i sta-nowi niewątpliwie pochodną zmiany usytuowania sił zbrojnych we współ-czesnej strukturze aparatu państwowego20.

Tak więc można pokusić się o stwierdzenie, że prawo karne wojskowe weszło w ostatnich latach w nowy etap swojego rozwoju. Jego ewolucja prze-biega przy tym dwutorowo. Niektóre instytucje tracą swój „wojskowy” wy-miar i poddawane są „dyscyplinie” powszechnego prawa karnego, którego zasady ogólne mają zastosowanie do wszelkich zachowań sprawcy, niezależ-nie od tego, czy jest on cywilem, czy żołnierzem. Mowa tutaj np. o usta-wowej defi nicji przestępstwa wojskowego, określeniu czasu i miejsca popeł-nienia czynu zabronionego, regułach prawa karnego międzyczasowego itp. Ich powielanie w części wojskowej kodeksu karnego uznać należy za zbędne. Niemniej niezależnie od dalszych losów tej gałęzi prawa i ewentualnych prób ujednolicania systemu prawa karnego, istnieją takie instytucje prawa kar-nego wojskowego, na gruncie których – z uwagi na specyfi kę sił zbrojnych, charakter panujących tam stosunków służbowych i rodzaj dóbr chronio-nych prawem w części wojskowej kodeksu – nie można zunifi kować norm „wojskowych” i „powszechnych”. Ich odrębność zdaje się umacniać i rozwi-jać „przedmiotowo” – obejmując typowo wojskowe normy ewoluujące wraz z kierunkiem rozwoju sił zbrojnych i ich potrzebami. Na płaszczyźnie prawa materialnego tendencje te dotyczą samego statusu sprawcy „przestępstwa wojskowego”, tj. żołnierza, gdyż nie jest nim przecież każda osoba, ale tylko sprawca, który odpowiada pewnym warunkom ustalonym prawem. Obejmu-ją również system sankcji „wojskowych”. Nie sposób wyobrazić sobie prze-cież orzeczenia wobec osób cywilnych kar typowo „wojskowych”, np. kary aresztu wojskowego, „wojskowej” kary ograniczenia wolności, środków kar-nych: wydalenia ze służby wojskowej i degradacji, a także kary dyscyplinar-nej (też zresztą odmiennej niż w określonych strukturach cywilnych) wy-mierzanej w miejsce kary z części wojskowej kodeksu karnego.

18 DzU 2003, nr 179, poz. 1750, z późn. zm.19 DzU 1997, nr 10, poz. 55, z późn. zm.20 Por. J. Paśnik, Nowa ustawa o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych. Uwagi krytyczne, „Wojskowy

Przegląd Prawniczy” 2004, nr 4, s. 16 i nast.


Zasadnicza analiza instytucji prawa karnego wojskowego przedstawio-na poniżej dokonana będzie na gruncie obowiązującego ustawodawstwa, a w szczególności kodyfi kacji z 1997 r. – kodeksu karnego, kodeksu postępo-wania karnego i kodeksu karnego wykonawczego, oraz innych aktów praw-nych regulujących zagadnienia związane z funkcjonowaniem sił zbrojnych w Rzeczypospolitej Polskiej. Z uwagi na fakt, iż jednym z naczelnych proble-mów przedstawionych w niniejszej pracy będzie kwestia odrębności prawa karnego powszechnego i prawa karnego wojskowego, za konieczne uznać na-leży szersze przedstawienie rozwiązań prawnych przyjętych na gruncie po-przednio obowiązujących kodyfi kacji karnych – kodeksu karnego z 1969 r., kodeksu karnego Wojska Polskiego z 1944 r., a wreszcie ustawodawstwa międzywojennego. Niekiedy przedmiotem analizy staną się także przepisy prawnokarne dawnego prawa karnego wojskowego, np. prawa wojskowego okresu rozbiorów.

Poza zakresem zainteresowania pracy znajdą się natomiast zagadnienia związane z prawem wojennym (prawem konfl iktów zbrojnych) oraz uregu-lowane szczegółowo w pozakodeksowych przepisach prawa karnego wojsko-wego, takich jak chociażby ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszech-nym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej21. Ze względu na potrzebę przybliżenia istoty niektórych pojęć prawa wojskowego niezbędne będzie na-tomiast przedstawienie instytucji administracyjnego ustawodawstwa wojsko-wego, a w szczególności wspomnianych już aktów prawnych – ustawy o dys-cyplinie wojskowej oraz ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych.

21 Tekst jednolity DzU, 2004 , nr 241, poz. 2416, z późn. zm.

19

ROZDZIAŁ PIERWSZY


1. Prawo rycerskie

Prawo karne wojskowe rozwijało się samodzielnie, niezależnie od ewolu-cji prawa karnego powszechnego. Można nawet pokusić się o tezę, że jego rozwój i ukształtowanie się w odrębny system wyprzedzało całościowy roz-wój prawa powszechnego. Było ono stanowione częściej, częściej też ulega-ło zmianom. Dowodzi to, jak ważna była ta dziedzina ustawodawstwa dla państwa. Dla zrozumienia charakterystycznych właściwości prawa karnego wojskowego konieczne jest poznanie jego ewolucji.

Początkom państwowości polskiej, a zatem i zasadom funkcjono-wania polskiej siły zbrojnej we wczesnym okresie jej istnienia towa-rzyszyły przede wszystkim, odmienne dla każdej z dzielnic kraju nor-my prawa zwyczajowego. Nie wyodrębniały one wówczas wojskowych norm zwyczajowych spośród norm regulujących ogół stosunków spo-łecznych. Uczyniły to dopiero pierwsze pisane akty prawa wojskowe-go1. Za najdawniejsze pomniki polskiego prawodawstwa wojskowego okresu rycerskiego uznać należy statut Bolesława Chrobrego „o stróży”2

1 S. Kutrzeba, Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, Kraków 1937, s. XXI.2 Przedmiotem regulacji pierwszego z nich była stróża, tj. wczesnośredniowieczny obowiązek służby

strażniczej w grodach oraz strażnicach położonych na rubieżach państwa, wprowadzony za panowania


20

z początków wieku XI3 oraz statut Bolesława Krzywoustego z 1124 r. o da-ninach i obowiązkach służby wojskowej4. Fragmentarycznej wiedzy na ich temat dostarczyły nam przekazy autorów średniowiecznych, stąd też nie jest znana dokładna treść tych aktów prawnych. Niekiedy odrębne akty pra-wa karnego wojskowego wydawano w poszczególnych dzielnicach kraju. W 1294 r. Przemysław II wydał statut nakładający karę konfi skaty mienia na rycerzy, którzy „wrogo wkroczywszy jawnie z wojskami pod sztandarem do dóbr naszego metropolitarnego Kościoła gnieźnieńskiego, nikczemnie je złupili”5. W pierwszej połowie XIV w. książę Bolko I wydał na Śląsku specjalny statut przewidujący karę za niestawienie się na wyprawę wojenną. Wynosiła ona 10 grzywien od każdego konia, którego miał wystawić lennik książęcy, i była na tyle dotkliwa, iż niektórzy ze skazanych musieli pozbywać się swoich dóbr, aby ją uiścić6.

Najstarszy znany w miarę dokładnie akt normatywny polskiego prawo-dawstwa karnego wojskowego pochodzi ze statutów ogłoszonych przez kró-la Kazimierza Wielkiego w latach 1346–1347 w Piotrkowie Trybunalskim i Wiślicy7. Ukształtowane zostały one w postaci dwóch odrębnych zbiorów dla Wielkopolski i Małopolski. Tekst wielkopolski zawierał wiele konserwa-tywnych norm prawa zwyczajowego. W jego skład wchodził art. 124 tzw. Kodeksu królewieckiego, który nakładał na rycerstwo obowiązek wykony-wania obowiązków wojskowych „jak mogłoby najlepiej”8. Dopiero w poło-wie XV w. sporządzono z nich jednolity zbiór zwany „digestami”, wydany drukiem w 1488 r. Wśród przepisów zbioru (ogółem 151 artykułów) znalazł się najprawdopodobniej również tzw. artykuł wojskowy ogłoszony w 1359 r. w formie odrębnej ustawy na terenie Małopolski. Przepis ten zatytułowano „O jadących na wojnę” lub też „Jadąc na wojnę szkody nie czyń ani we wsi stój”. U podstaw jego wprowadzenia w życie legła z pewnością potrzeba po-

Bolesława Chrobrego. Wokół grodów lokowano wówczas osadników, którzy zobowiązani byli do świadczeń na rzecz systemu obronnego państwa (Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1971, s. 220).

3 S. Kutrzeba, Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. 1, Lwów 1925, s. 160.4 Statut ten znany jest z Dialogu o życiu św. Ottona biskupa bamberskiego autorstwa Herborda.

Zob. Z. Kozłowska-Budkowa, Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej, zeszyt I: Do końca wieku XII, Kraków 1937, s. 27–28.

5 S. Godek, M. Wilczek-Karczewska, Historia ustroju i prawa w Polsce do 1772/1795. Wybór źródeł, Warszawa 2006, s. 305–307.

6 H. Grajewski, Kara śmierci w prawie polskim do połowy XIV wieku, Warszawa 1956, s. 96.7 Obszerny opis genezy powstania statutów Kazimierza Wielkiego przedstawił S. Kutrzeba, Historia

źródeł..., t. I, s. 170 i nast.8 Z. Kaczmarek, S. Weycman, Reformy wojskowe i organizacja siły zbrojnej za Kazimierza Wielkiego,

Warszawa 1958, s. 46.

21


łożenia kresu nadużyciom i swawolom rycerstwa udającego się na wyprawy wojenne, „jako że szlachta niektóra więcej własną ziemię niż nieprzyjaciel-ską zwykła pustoszyć [...]”. Zbiór małopolski podjął próbę przeszczepienia na grunt prawa polskiego nowych postępowych norm. Wśród jego przepi-sów znalazły się przestępstwa przeciwko interesom państwa związane z na-ruszeniem obowiązku służby wojskowej9.

Statuty Kazimierza Wielkiego wskazywały w zasadzie jedynie na obo-wiązek przestrzegania reguł dyscypliny wojskowej, nie precyzując jednakże jej zakresu przedmiotowego oraz zasad odpowiedzialności dyscyplinarnej. Wprowadzając surowe kary za naruszenie dyscypliny wojskowej, z ka-rą śmierci włącznie, położyły trwałe podstawy pod organizację wojskową kształtującej się monarchii stanowej w Polsce10. Sankcjonowały również obowiązujące dotychczas zwyczajowe reguły funkcjonowania sądownictwa podczas wyprawy wojennej11.

Niektóre postanowienia Statutów Kazimierza Wielkiego obowiązywa-ły jeszcze w XV w. i potwierdzone zostały późniejszymi edyktami królew-skimi – Władysława Jagiełły „O przechodach wojsk”, wydanym w Lublinie 11 lutego 1432 r., oraz Kazimierza Jagiellończyka z 3 grudnia 1457 r., wyda-nym na sejmie w Piotrkowie12. Do najistotniejszych postanowień tych aktów prawnych należał zakaz stacjonowania maszerujących wojsk w miastach, wsiach oraz klasztorach, zakaz naruszania dóbr kościelnych, określenie cen żywności nabywanej przez żołnierzy oraz zasady ścigania za nieprzestrzega-nie obowiązków nałożonych tym edyktem wraz ze wskazaniem grożących za nie kar. W następstwie licznych skarg na niesubordynację armii porusza-jącej się na terenie dóbr kościelnych w Opatowcu 10 marca 1474 r. wydany

9 Artykuł 3 statutu małopolskiego określał obowiązki rycerstwa udającego się na wyprawę wojenną, które zobligowane zostało pod groźbą oddania pod sąd królewski i przepadku koni na rzecz podkomorzego, do pozostawania w ustalonym miejscu w szyku, ażeby „w przypadzeniu potrzebizny bojowania a szyrmicy z nieprzyjacielmi musiał miejsce wziąć pewne ku obronie swej chorągwi”. Artykuł 8 statutu zdefi niował obowiązek służby wojskowej jako instytucję stanowiącą konsekwencję posiadania własności ziemskiej, i to niezależnie od stanu właściciela. Konfi skata majątku groziła bowiem nawet osobom duchownym, które będąc posesjonatami, nie wykonywały swoich powinności wojskowych (M. Handelsman, Prawo karne w Statutach Kazimierza Wielkiego, Warszawa 1909, s. 188–189).

10 J. Muszyński, Niektóre zagadnienia prawne dyscypliny wojskowej w polskim przedrozbiorowym ustawodawstwie wojskowym, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1961, nr 4, s. 537–539.

11 J. Kamiński, Historia sądownictwa wojskowego w dawnej Polsce, Warszawa 1928, nr 1, s. 15.12 Edykty te miały charakter „wieczysty”. W XV w. znano je z rękopisów, a począwszy od opublikowania

w 1506 r. zbioru ówczesnych praw i przywilejów, czyli Statutu Łaskiego (autorstwa kanclerza wielkiego koronnego Jana Łaskiego), znane były w postaci drukowanej (S. Kutrzeba, Polskie ustawy i artykuły woj-skowe..., s. VII).


22

został kolejny edykt gwarantujący nietykalność dóbr kościelnych, noszący tytuł „O łupieżcach dóbr duchownych”13.

2. Okres przedrozbiorowy

2.1. Edykty królewskie i konstytucje sejmowe14

Jakkolwiek pierwsze edykty królewskie pojawiły się już w wieku XIV i XV, to aktywnym prawodawcą wojskowym stał się w zasadzie dopiero król Zyg-munt I Stary. Wydał on kilka znaczących aktów prawa karnego wojskowe-go, wśród których znalazły się ordynacje wojskowe: „O porządku w obozie”, „Dla wojska w Prusiech” z 1521 r. oraz – obowiązująca wojska koronne – „Ordynacja wojenna” z 1534 r. Władca ten uchodzi również za autora „Arty-kułów wojennych dla Litwy” z 1534 r., które nakładały na wszystkich żołnie-rzy obowiązek przestrzegania zasad dyscypliny wojskowej pod groźbą kary śmierci.

Zygmunt II August wydał w 1557 r. dwa obszerne zbiory: „Porządek praw rycerskich wojennych” i „Artykuły dla puszkarzy”15. Pierwszy z nich został wydany w związku z wyprawą infl ancką i stanowił obszerny i wy-czerpujący akt prawny traktowany przez cały XVI w. jako podręczny zbiór wojskowych przepisów porządkowych i dyscyplinarnych16.

Prowadzący długotrwałe wojny z Moskwą król Stefan Batory ustanowił trzy znane nam z nazwy akty prawa wojskowego: „Artykuły wszemu rycer-stwu” z 1581 r. oraz „Na żywność żołnierzom zamków w ziemi infl anckiej posłanym” z 1582 r. W bliżej nie ustalonym czasie wydał również akt praw-ny „O zachowaniu się żołnierzy w obozie i hufcu”. Za najistotniejszą jego or-dynację uznać należy jednakże „Artykuły wszemu rycerstwu”. Regulowały one całokształt zagadnień dyscypliny wojskowej i powoływały do życia sta-nowisko profosa generalnego, który czuwać miał nad jej przestrzeganiem.

13 L. Czubiński, Polskie wojskowe prawo karne w zarysie, Warszawa 1981, s. 11.14 Zob. S. Kutrzeba, Polskie ustawy i artykuły wojskowe..., passim.15 Mianem puszkarzy określano rzemieślników obsługujących, a początkowo również odlewających

działa (puszki). Do XVII w. tworzyli oni cech rzemieślniczy, którego prawa określały artykuły puszkarskie, później zostali ujęci w ramy organizacji wojskowej (Mała encyklopedia wojskowa, t. 2, Warszawa 1970, s. 827).

16 S. Kutrzeba, Polskie ustawy i artykuły wojskowe..., s. X, tekst ordynacji zob. s. 62–73.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.

Odrębność polskiego - Publio.pl · Odrębność polskiego prawa karnego wojskowego… 6 6.1....

Documents

Transcript of Odrębność polskiego - Publio.pl · Odrębność polskiego prawa karnego wojskowego… 6 6.1....