Odlewnictwo jako jedna z najstarszych metod wytwarzania · wyjściowy z gliny, 2 – forma dzielona...

ARCHIWUM ODLEWNICTWA

9

ODLEWNICTWO

JAKO JEDNA Z NAJSTARSZYCH METOD WYTWARZANIA

P. WASILEWSKI1

STRESZCZENIE

W referacie przedstawiono rys historyczny rozwoju odlewnictwa od czasów preh i-

storycznych, starożytność, średniowiecze, odrodzenie i czasy współczesne. Omówio no

otrzymywanie odlewów ze złota, miedzi, brązu i żeliwa. Przedstawiono wiele rysunków

i tabel z metodami odlewniczymi i statystykę, gdzie podano światową

i polską wielkość produkcji odlewniczej w ostatnim trzydziestoleciu.

Key words: founding, methods, history, statistic

1. WSTĘP

W historii ludzkości pojawiły się różne metody wytwarzania przedmiotów p o-

trzebnych w życiu człowieka. Przedmioty te były najpierw wytwarzane z dostępnych

w naturze materiałów, jak drewno, włókna roślinne, kamień. Pierwszymi po trzebami,

które miały być zaspokojone były jedzenie i okrycie ciała. Dla zdobycia żywności

w postaci białka zwierzęcego konieczne były narzędzia zabijania zwierząt, z których

także wykorzystywano skóry na okrycia. Stąd pierwszymi przedmiotami była broń

wykonywana najpierw z drewna, później wprowadzono groty i siekiery kamienne,

a więc obrabiano drewno i kamień. Później pojawiły się potrzeby okryć – poza skórami

- powstały pierwsze tkaniny.

Następnie konieczne były naczynia, a więc zaczęto wytwarzać wyroby ceramicz-

ne. Zaczęto również wykorzystywać uprawy roślin, co spowodowało konieczność wy-

konania narzędzi dla uprawiania ziemi, najpierw drewnianych, później zbrojonych ka-

mieniami.

W miarę dalszego rozwoju cywilizacji pojawiły się też potrzeby wyższego rzędu,

np. chęć podobania się partnerom przez noszenie ozdób. W ten sposób powstały p o-

1 Prof. dr hab. inż.

Rok 2001, Rocznik 1, Nr 1 (1/2) Archives of Foundry

Year 2001, Volume 1, Book 1 (1/2)

PAN - Katowice PL ISSN 1642-5308


10

czątki biżuterii. Najpierw były to ozdoby pochodzenia roślinnego, czy zwierzęcego –

kości, zęby, skóra. Dalszym etapem było wprowadzenie biżuterii metalowej. Biżuteria

to początek odlewnictwa metali, w tym przypadku materiałem na odlewy było złoto,

które także występuje w stanie rodzimym, w postaci złotych samorodków,

co umożliwiało bezpośrednie jego wykorzystanie.

Znaleziska archeologiczne wykazują, że próby wytapiania metalu i jego odlewanie

prowadzono około 6000 lat temu w okolicach Syrii i Iranie. Prawdopodobnie pierwsze

odlewy powstały przez wlewanie metalu do otworów wykonanych w ziemi (odlewanie

w gruncie), glinie lub kamieniu. Później zastosowano kamienne lub glinian e formy

dzielone, co umożliwiło uzyskanie odlewów o bardziej skomplikowanych kształtach.

Formę odkrytą, wykonaną w kamieniu wapiennym pokazano na rysunku 1 [3]; znale-

ziono ją w Ras – Shamara w Małej Azji. Formę kamienną dzieloną skrzyniową „mus z-

lową” pokazuje rysunek 2 [4]. Na rysunku 3 pokazano dzielone kamienne formy skrzy-

niowe z płaską i kształtową powierzchnią podziału. Można powiedzieć, że były to

pierwsze kokile ceramiczne.

Rys. 1. Forma jamowa w kamieniu

Wapiennym z Ras – Shamara

w Małej Azji: A – siekiera,

B – sierpy [3] Fig. 1. Cave Form in calcareous stone from

Races – Shamara in Little Asia

Rys. 2. Forma kamienna toporka datowana

na IX – VIII w. BC znaleziona na stanowisku archeologicznym

w Małopolsce Wschodniej [4]

Fig. 2. Form of stone - hatchet dated on IX

– VIII age BC found archaeological

position in eastern Malopolska

Rys. 3. Formy skrzyniowe: a – symetryczna, b – niesymetryczna [3]

Fig. 3. Box Forms: a – symmetrical, b – unsymmetrical


11

Konieczność wykonywania odlewów z otworami, wgłębieniami, np. groty strzał,

dzid, siekiery itp. spowodowało wprowadzenie metody wytapianych modeli. Można

więc powiedzieć, za J. Bakerem [1], że odlewnictwo precyzyjne ma około 5000 lat.

Według K. Sękowskiego [2] początki stosowania procesów metalurgicznych

do wytwarzania przedmiotów użytkowych przed n. Chr. można uszeregować według

następującej tabeli:

Tabela 1. Początki zastosowania metali nieżelaznych do wytwarzania przedmiotów użytkowych Table 1. Rudiments uses metals non-ferrous to productions of useful objects

Lata przed n. Chr. Zastosowanie metali

Ok. 7000 Przetapianie samorodków złota, odlewanie, kucie

Ok. 7000 Przetapianie samorodków miedzi, odlewanie, kucie

Ok. 6000 Wytapianie ołowiu z rudy, odlewanie

Ok. 5000 Wytapianie miedzi z rudy, odlewanie, kucie

Ok. 4000 Wytapianie miedzi stopowej z rud mieszanych zawierających As

i Pb, odlewanie, kucie

Ok. 3000 Wytapianie cyny z rudy, odlewanie

Ok. 2500 Otrzymywanie brązu przez stapianie miedzi z rudą cyny i miedzi

z cyną, odlewanie, kucie

Ok. 1000 Otrzymywanie mosiądzu przez stapianie miedzi z rudą cynku

w obecności węgla, odlewanie, kucie

Z tab. 1 wynika, że najstarsze odlewy powstały około 7000 lat przed n. Chr. Były

to odlewy ze złota i miedzi. Jest bardzo interesujące, jak w ówczesnych czasach osią-

gnięto niezbędne dla tych metali temperatury topienia złoto – 1062 0C, miedź – 1086

0C

i odpowiednie temperatury przegrzania. Zwraca uwagę też fakt, że odlewnictwo jest

oczywiście starsze od metalurgii.

2. ODLEWNICTWO MIEDZI I JEJ STOPÓW

Wg K. Gierdziejewskiego [3] za H. Richardsonem najstarszymi okazami są mie-

dziane odlewy płaskorzeźb, które znaleziono na terenie dawnej Mezopotamii. Pochodzą

one prawdopodobnie z okresu około 4500 lat przed n. Chr. Wg K Gierdziejewskiego [3]

za Awdiewem, w czwartym tysiącleciu przed n. Chr. w środkowej Mezopotamii odkry-

to pierwsze ślady stosowania miedzi. Znaleziono siekiery i szpilki. Okres ten, to prze j-

ście z epoki kamiennej w wiek brązu – kultura Uruka i Sumerów – spowodowane od-

kryciem metalu – rodzimej miedzi. Za jeden z najstarszych odlewów uchodzi znany

odlew żaby stanowiącej podstawę pojemnika, prawdopodobnie dla oświetlającego łu-

czywa lub kadzidła (rys. 4). Odlew ten jest datowany na około 3200 lat przed narodze-

niem Chrystusa [3].

W ruinach Ura znaleziono pochodzące z początków trzeciego tysiąclecia przed n.

Chr. szereg przedmiotów wykonanych z brązu cynowego [3]. Jednym z najsłynniej-


12

szych odlewów z brązu jest posążek „tańczącej dziewczyny” (wysoki 11,25 cm). Jest on

wykonany metodą wytapianego modelu i pochodzi z Mohenjedaro w Indiach z kręgu

kultury Indusu [4].

Na rysunku 5 przedstawiono wytwarzanie odlewów w starożytności (3000 lat

przed n. Chr.) w Azji Środkowej oraz w Grecji ok. 500 lat przed Chrystusem, metodą

wytapianego modelu z wosku [2]. Rysunek 6 [4] pokazuje odlewanie z brązu drzwi

do świątyni. Jest to malowidło znalezione w grobie wysokiego urzędnika egipskiego

w Górnym Egipcie niedaleko Luxoru z ok. 1450 r. przed n. Chr. Odlew z miedzi głowy

mężczyzny (36 x 20 x 30 cm) z ok. 2000 r. p. n. Chr. przedstawia rysunek 7 [2], wyko-

nany metodą wytapianego modelu.

Rys. 4. Odlew żaby z miedzi wykonany

około 3200 lat przed naszą erą [3]

Fig. 4. Founding frogs from copper executed about 3200 of years BC.

Rys. 7. Odlew miedziowy głowy

mężczyzny (36x20x30 cm) z ok.

2000 r. p. n. Chr. [12].

Fig. 7. Founding copper - heads of man ( 36x20x30 cm) from 2000 year BC.


13

Rys. 5. Zasady technologii odlewania z użyciem wosku. I – technologia drobnych przedmiotów

stosowana w Indiach i Azji Środkowej ok. 3000 r. p. n. Chr: 1 – model woskowy, 2 – model oblepiony gliną, 3 – wnęka formy zalewana stopem, 4 – rozbijanie formy,

5 – gotowy odlew. II – technologia stosowana w Grecji 500 r. p. n. Chr. 1 – model

wyjściowy z gliny, 2 – forma dzielona z gliny, 3 – wnęka formy pokryta warstwą wosku,

4 – model woskowy z rdzeniem z gliny [12].

Fig. 5. Bases of technology of pouring off with use of wax.

Rys. 6. Malowidło przedstawiające pracę przy odlewaniu przypuszczalnie drzwi do świątyni

odkryte w grobie wysokiego urzędnika egipskiego w Górnym Egipcie: I – rozpalanie

ogniska, II – nakładanie tygla, III – topienie, podawanie dmuchu, IV – zdejmowanie tygla,

V – zalewanie formy [4]. Fig. 6. Painting representing work at pouring off presumably door to temple open in grave of high

Egyptian clerk in Upper Egypt

Jak podaje K. Sękowski [4] za S. D. Joshi zachował się dość dokładny opis tej techn o-

logii, pochodzący z XI wieku po Chr. Wykonany z wosku pszczelego model pokrywano

masą „przymodelową” składającą się ze zmielonej glinki, sierści zwierzęcej, zwęglo-

nych plew, dodawano pociętą bawełnę, jutę, rozdrobniony azbest. Warstwa przymod e-

lowa miała grubość 0,5 – 1 mm. Suszono ją bardzo wolno na słońcu przez 1 – 2 dni. Po

wysuszeniu warstwę tę pokrywano gliną czerwoną lub żółtą, susząc ją

na słońcu przez 3 – 4 dni. Model z wosku wytapiano w piecu. Formę wypalano w piecu

opalanym węglem drzewnym. Metal stapiano w piecach tyglowych również opalanych

węglem drzewnym. Formę zalewano – zależnie od wielkości bezpośrednio z tygla


14

lub łyżką odlewniczą. Brąz składał się z miedzi z dodatkami 9 – 23% cyny, niekiedy

dodawano około 5% ołowiu. Przy topieniu stosowano dodatek arsenu dla zapobiegania

utleniania stopu.

Pierwsze wiadomości o odlewnictwie z brązu wg K. Sękowskiego [2] w Chinach

pochodzą z okresu XIV – XVI przed n. Chr. panującej dynastii Szang. Przykładem

chińskiego odlewu z tego okresu jest kociołek do podg rzewania potraw – rysunek 8.

Forma była wykonana z gliny i miała trzy płaszczyzny podziału. Metal topiono w pie-

cach tyglowych z dmuchem do wnętrza tygla; piece te były wczesnymi uproszczonymi

piecami, z których powstały później piece tyglowe. Dmuch uzyskiwano z miechów

skrzyniowych. Dalszy rozwój tych pieców umożliwił Chińczykom uzyskanie żeliwa

około 2000 lat wcześniej niż w Europie.

Wytwarzanie odlewów z brązu dotarło przez Koreę do Japonii w latach 300 – 600

przed n. Chr., czyli około 1800 lat później niż w Chinach. Wtedy to w Chinach wyko-

nywano już odlewy żeliwne. Przeniesienie odlewnictwa brązu z Chin do Japonii wiąże

się z rozprzestrzenianiem religii wyznawców Buddy i emigrowaniem Chińczyków

do Japonii. Największym osiągnięciem Japończyków jest brązowy posąg Buddy z Nara

– rys. 9 – odlano go w latach 747 – 749. Jest to olbrzymi odlew z brązu o 16,21 m wy-

sokości, grubości ścianek około 55 mm i masie 380 ton łącznie z podstawą. Jak podaje

K. Sękowski za Krysko, Shuneo, Hamadą, Wübenhorstem, technologie wykonania

posągu odtworzono i przedstawiono na rysunku 10 [2]. Na szkielet modelu (rdzenia)

składają się drewniane słupy, bambus i liny. Szkielet okładano gliną, która kształtowała

zewnętrzną powierzchnię modelu (rdzenia) posągu. Później robiono formę odtwarzającą

wnękę formy z niewielkich wymiarów segmentów, które odwzorowały relief. Segmenty

układano pierścieniowo do określonej wysokości. Dalej wykonywano nasyp ziemny

do poziomu górnej krawędzi ułożonych segmentów. Dla uzyskania odpowiedniej gru-

bości ścianek odlewu zdrapywano z powierzchni modelu (rdzenia) warstwę odpowiada-

jącą grubości ścianek odlewu (ok. 55 mm) uzyskując szczelinę, w którą zalewano ciekły

metal. Na nasypie usytuowano kilka pieców typu „koshiki”, z których jednocześnie

zalewano formę. Piece typu „koshiki” uznaje się za praprzodków żeliwiaka. Piece te

miały 2 m wysokości i średnicę wewnętrzną około 0,5 m. Wydajność wynosiła około

t/h. Powietrze wdmuchiwano miechami „tatara” napędzanymi siłą mięśni 8 robotników.

Po zalaniu ciekłym metalem pierwszego pierścienia, układano następny i cały proces

powtarzano. Dla wykonania tego odlewu wykonano osiem warstw. W tej technologii

odlew składał się z szeregu warstw, kolejno zalewanych na poprzednie. Spojenie to

nazywano techniką „ikarakuri”, polegającą na wyprofilowaniu górnej krawędzi odlanej

części i wnęki formy. Włosy Buddy w postaci 966 loków o wymiarach 18x30 cm

odlano oddzielnie i przymocowano je do głowy posągu. Posąg w całości był na p o-

wierzchni zewnętrznej złocony, zużyto na to 146 kg złota i 820 kg rtęci.


15

Rys. 8. Kociołek do gotowania potraw odlany z brązu w okresie Wczesnej

Dynastii Szang

(ok. 16 – 14 w. BC) [12].

Fig. 9. To cooking of dishes poured off

from bronze in period {of} Early Dynasty Szang ( 16 – 14 age BC)

Rys. 9. Posąg Buddy w świątyni Todaiji

w Nara w Japonii [12].

Fig. 9. Statue Budda in temple Todaiji in Nara in Japan

Rys. 10. Rysunek rekonstrukcyjny (a) i przekrój przez formę (b) posągu Buddy z Nara [6].

Fig. 10. Drawing reconstructive (a) and section by through form ( b) of statue Buddy from Nara.


16

Odlewnictwo brązu było również bardzo rozwinięte w VII w. p. n. Chr. na terenie

Fenicji (dzisiejszy Liban). Słynnym odlewnikiem był Hiram, który wykonał na zamó-

wienie króla Salomona dla świątyni jerozolimskiej kultowy zbiornik na wodę o pojem-

ności 90 m3. Zbiornik miał wymiary ok. 5 m, wysokość ok. 2,5 m, grubość ścianek

„na szerokość dłoni” (ok. 10 cm).Zbiornik był wsparty na 12 wołach zwróconych za-

dami do wewnątrz (rys. 11). Opisy odlewów wykonywanych przez Hirama szczegóło-

wo podaje Biblia Tysiąclecia [7] i za Biblią K. Sękowski [4].

Rys. 11. Zbiornik na wodę [4].

Fig. 11. Reservoir on water

Pierwszym ośrodkiem odlewniczym na terenie Europy była Grecja (Cypr, Kreta,

Rodos), a szczególnie ok. 500 lat p. n. Chr. wyspa Sanos [3]. Wykonywanie odlewów

z brązu przeniknęło do Grecji już na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia p. n.

Chr. z Bliskiego Wschodu. Grecy wytwarzali części uzbrojenia, przedmioty domowe

oraz tak rozwinęli odlewnictwo, że potrafili odlewać wielkie posągi. Czołowymi od-

lewnikami w połowie pierwszego tysiąclecia p. n. Chr. byli Duatas i Kalopus. Kalopus

był autorem posągu Apollina na wyspie Rodos, zwanego Kolosem Rodyjskim. Przed

nim posągi wykonywano – zależnie od wielkości – z oddzielnych części, łączonych

następnie ze sobą. Natomiast posąg Apollina był wykonany prawdopodobnie w całości,

miał 32 m wysokości i był zaliczany do siedmiu cudów świata starożytnego. Niestety

nie dotrwał do naszego czasu, został zniszczony przez trzęsienie ziemi. Słynnym pos ą-

giem odlanym w całości z brązu przez Fidiasza jest figura Ateny

z Lemnos. Posąg miał kilkanaście metrów wysokości. I ten brązowy posąg zaginął

i znany jest tylko z kilku zachowanych kopii w marmurze – rys. 12 [3]. Znany jest rów-

nież posąg Horusa o wysokości około 2 m wykonany metodą wytapianego modelu ok.

530 – 520 lat p. n. Chr. pokazany na rysunku 13. Posąg znaleziono w 1959 r. w pobliżu

Pireusu [4].


17

Rys. 12. Atena z Lemnos, dzieło

Fidiasza [3]

Fig. 12. Atena from Lemnos.

Rys. 13. Posąg Horusa wykonany

z brązu [4]

Fig. 13. Statue Horuses executed from bronze

Ciekawą chronologię rozwoju odlewnictwa starożytnego podaje K. Sękowski

za J. Wielowiejskim [2]. Wyróżniono w niej pięć okresów:

- Okres I, od połowy III tysiąclecia p. n. Chr. Początki wytwarzania odlewów

w jednolitych formach otwartych w gruncie i w kamieniu, ale można tutaj

dodać, że również w tym czasie wytwarzano odlewy metodą wytapianych

modeli wg J. Bakera [1].

- Okres II, koniec III tysiąclecia i początek II tysiąclecia p. n. Chr. Odlewanie

w formach składanych.

- Okres III, ok. 1900 – 650 r. p. n. Chr. Odlewy pełne wykonywane metodą

wytapiania modeli woskowych.

- Okres IV, od połowy VII w. p. n. Chr. Odlewanie posągów w całośc i, we-

wnątrz pustych metodą wytapianych modeli woskowych.

- Okres V, od VI w. p. n. Chr. Odlewanie posągów w częściach.

Nie ma ścisłych opisów pieców topialnych używanych w Grecji. Według grec-

kiego malowidła na wazie z V w. p. n. Chr. – rys 14 [8] i innych rysunków wynika, że

stosowano piece szybowe, których rekonstrukcję przedstawił K. Sękowski za J. Wierz-

chowskim. [9] – rys. 15 i 16. Piece miały wysokość 1,5 – 2 m, średnicy zewnętrznej 0,6

– 0,7 m, średnicy wewnętrznej ok. 0,3 m. Piece były opalane węglem drzewnym,

a dmuch powietrza pochodził ze skórzanego miecha. Piec na dole zakończony był rynną

spustową, a formę umieszczano w dole odlewniczym poniżej pieca. Widać to wyraźnie

na przedstawionych rysunkach.


18

Rys. 14. Prace w warsztacie odlewniczym. Malowidło na greckiej wazie z V w. BC [8].

Fig. 14. Works in casting - workshop. Painting on Greek vase from V in. BC.

Rys. 15. Rysunek rekonstrukcyjny

greckiego pieca szybowego

z nadstawką [8]

Fig. 15. Drawing reconstructive of

Greek stoves with level raiser

Rys. 16. Rysunek rekonstrukcyjny

greckiego pieca odlewniczego z VI

w. BC z formą umieszczoną w dole przypiecowym [8].

Fig. 16. Drawing reconstructive of Greek

stoves from VI in. BC with form placed in hole near stoves

Na terenie Italii, w okresie przedrzymskim w VII – III w. p. n. Chr. zamieszkiwali

Etruskowie i oni wytwarzali odlewy z brązu metodami zaczerpniętymi od Greków, pod

wpływem których znajdowała się ówczesna Italia. Rzymianie w zasadzie nie wprowa-

dzili do procesów odlewniczych istotnych nowości, w wielu przypadkach wytwarza-

niem odlewów zajmowali się Grecy. Bardzo ciekawymi przykładami wysokiego po-


19

ziomu ówczesnego rzymskiego odlewnictwa są – można powiedzieć – odlewy maszy-

nowe z brązu części do pomp ssąco – tłoczących dwucylindrowych, datowanych na III

w. p. n. Chr. Części te znajdują się w Museum of Science w Londynie. Na ich podsta-

wie zrekonstruowano rysunki tych pomp – rys. 17 [8].

Rys. 17. Rysunek rekonstrukcyjny rzymskich pomp z III w. BC: a – pompa wcześniejsza,

b – pompa późniejsza [8].

Fig. 17. Drawing reconstructive of Roman pumps from III age BC.

Rozkwit techniki odlewniczej w Rzymie, szczególnie w zakresie odlewanych po-

mników nastąpił w średniowieczu i w okresie odrodzenia. Powstały wtedy najpiękniej-

sze pomniki: Konne Rumaki w Wenecji (odlewane w Konstantynopolu) XIII w.,

Erazm da Narui (Gattamelta) XV w. – Rzym. Pomniki konne wykonywano również

w innych krajach. Były one wykonywane albo całościowo, albo w częściach, łączone

techniką spajania odlewniczego. Odlewy te były wykonywane metodą wytapianych

modeli w różnych wariantach: metodą antyczną grecką, metodą włoską i metodą wie-

deńską. W tabeli 2 podano niektóre europejskie pomniki konne [10]. Na rysunku 18

przedstawiono sposób całościowego odlewania pomnika konnego Ludwika XV. Układ

wlewowy jest bardzo rozbudowany, ma 4 gałęzie wlewów głównych i około 200 wle-

wów doprowadzających, co zapewnia realizację krzepnięcia jednoczesnego (rys. 18)

[10].


20

Tabela 2. Niektóre europejskie pomniki konne [10].

Table 2. Some European mounted monuments.

Rzeźbiarz Osoba upamiętniana Rok Miejsce

Marek Aureliusz 166 – 180 Rzym

Donatello (Donato di Niccolo

di Betto Bardi) 1386 – 1466 Erazm da Nari (Gattamelata) 1453 Padwa

Andrea del Verrocchio (An-

drea di Cione) 1435 – 1488 Bartolomeo Colleoni 1481 (5) Wenecja

Giovanni da Bologna (Giam-

bologna) 1529 – 1608 Cosma I 1594 Florencja

Francois Girardon (1628 –

1715) Ludwik XIV 1699 Paryż

Andreas Schluter (1660 –

1714) Fryderyk III 1703 Berlin

Edme Bouchardon (1698 –

1762) Ludwik XV 1765 (68) Paryż

Etienne Maurice Falconet

(1716 – 91)

Piotr I 1782 Petersburg

Józef II 1807 Wiedeń

Berthel Thordvalsen(1768 –

1844) Ks. Józef Poniatowski 1829 Warszawa

P. Dubois Joanna d’Arc 1895 Paryż

Rys. 18. Pomnik konny Ludwika XV.

Fig. 18. Monument mounted Ludwik XV


21

2. 1. Odlewanie dzwonów

W problematyce odlewniczej brązów oddzielną niejako gałąź stanowią techno-

logie odlewania dzwonów, armat i płyt nagrobkowych, kominkowych, drzwi itp.

Dzwony towarzyszą człowiekowi od czasów starożytnych, jednak największa ich pro-

dukcja nastąpiła po n. Chr. w Chrześcijaństwie, gdzie stały się one powszechnymi

przedmiotami kultowymi. Wcześniej wytwarzano je również na Dalekim Wschodzie w

Chinach i Japinii. Na rysunku 19 pokazano dzwonek, jako instrument muzyczny odlany

z brązu w Chinach ok. X – VIII w. p. n. Chr. o masie ok. 11,5 kg [12]. Rysunek 20

przedstawia starożytną chińską odlewnię dzwonów wg źródła z 1630 r. [12].

Rys. 19. Dzwonek (instrument muzyczny)

z czterema tygrysami odlany

z brązu w okresie panowania Późnej Dynastii Zachodniej

Czou [12].

Fig. 19. Bell ( musical tool) with four tigers

poured off from bronze in period

of rule of Late westerly Dynasty Czou

Rys. 20. Chińska odlewnia dzwonów wg źródła z 1630 r. [12].

Fig. 20. Chinese foundry of bells according

to sources from 1630 year

Ze względu na kształty dzwonów, które są najczęściej bryłami obrotowymi, pretendują

do stosowania technologii ich wykonania w formach wzornikowych z użyciem fałszy-

wego modelu.

Na rysunku 21 przedstawiono sposób wykonania wzornikowanej formy dla

dzwonu oraz zalewanie jej bezpośrednio z pieca płomieniowego [13]. Przekrój formy

dla wielkiego dzwonu z Pekinu o masie 250 t z 1550 r. pokazano na rysunku 22 [14].


22

Rys. 21. Poglądowe przedstawienie technologii wytworzenia dzwonu [13].

Fig. 21. Visual performance of technology of producing of bell.

Rys. 22. Przekrój przez formę stosowaną do odlania dzwonu z Pekinu [14]. Fig. 22. Section by form practical to pouring off of bell from Peking.

Kształty dzwonów w miarę upływu stuleci uległy pewnym zmianom, lecz od XIII

wieku w zasadzie nie zmieniają się. Na rys. 23 pokazano ewolucję kształtu dzwonów

[3]. Największym obecnie dzwonem na świecie jest kremlowski „Car Kołokoł” ważący

około 200 ton. Dzwon ten powstał w 1653 r. i był trzykrotnie przelewany; ostatni raz

w 1735 r. dzwon ten uległ uszkodzeniu podczas wielkiego pożaru na Kremlu w 1737 r.

spadł wtedy z wieży, a w jego dolnej części powstał wyłom. Można go w tym stanie

oglądać na dziedzińcu Kremla (rys. 24) [13]. Klasyfikację dzwonów z punktu widzenia

ich wielkości podaje K. Sękowski (rys. 25) [12]. Największym dzwonem w Polsce jest

wawelski „Zygmunt” ważący ok. 10 t. Od 968 r. dzwony są chrzczone.


23

Rys. 23. Ewolucja kształtu dzwonów: a, b – pierwotne dzwony (kształt „Teofila”), c – kształt

dzwonu z XII – XIII w., d – kształt dzwonu z okresu przejściowego, e – kształt dzwonu

od XV – XVI w. [3].

Fig. 23. Evolution of shape of bells.

Rys. 24. Kremlowski dzwon „Car Kołokoł” [13]. Fig. 24. Kremlins bell „Car Kołokoł"


24

Rys. 25. Największe dzwony świata: 1 – “Car – kołokoł”, Moskwa, 2 – Uspieński, Moskwa

3 – Aleksandrowski, Moskwa, 4 – Birma, 5 – Japonia, 6 – Uspieński (1817 r.) Moskwa,

7 – Św. Iwan, Moskwa, 8 – Korea, 9 – Korea, 10 – Macha Ganda, Indie, 11 – Pekin,

Chiny, 12 – Godunow, Moskwa [12]. Fig. 25. Greatest bells of world.

2. 2. Odlewanie luf armatnich

Następny rodzaj odlewów z brązu to lufy armatnie. Odlewy te są ze względu

na kształt kołowo symetryczny odlewane w formach niedzielonych wykonywanych

specjalnym sposobem z pomocą „fałszywego modelu” wykonywanego na toczaku.

Schemat procesu pokazano na rys. 26 i 27 [12]. Przykłady odlewanych z brązu

polskich luf armatnich pokazano na rys. 28 i 29, a francuskich na rys. 30 [12]. Najwięk-

sza armatą jest „Car Puszka” odlany w 1568 r. (rys. 31) [3] o masie około 40 ton.

Masa kuli wynosiła 1 t. Nie wiadomo, czy ta armata oddała kiedykolwiek strzał.


25

Rys. 26. Przygotowanie formy lufy

armatniej [12].

Fig. 26. Preparation forms of gun – barrel.

Rys. 27. Forma lufy armatniej [12].

Fig. 27. Form of gun – barrel.

Rys. 28. Lufa armatnia z symbolem

„Kwiczoł” i herbem Leliwa [12].

Fig. 28. Gun - Barrel with symbol

„Kwiczoł" and with coat of

arms Leliwa

Rys. 29. Lufa armatnia „Orlik” [12]. Fig. 29. Gun - Barrel „Orlik".


26

Rys. 30. Rysunki luf armatnich francuskich

z XVIII w. [12].

Rys. 31. Drawings of French gun - barrels from XVIII age.

Rys. 31. „Król armat” (Car – puszka) w

Moskwie [3].

Fig. 31. „King of guns" in Moscow.

Dużą grupę odlewów z brązu stanowiły płyty nagrobkowe, sarkofagi, drzwi do

kościołów, płyty kominkowe i inne. Odlewanie ich było prostsze, niż posągów, dzwo-

nów, czy armat. Na rysunku 31 pokazano słynne Drzwi Gnieźnieńskie odlane w XII w.

i znajdują się w katedrze w Gnieźnie [12].

Rys. 32. Drzwi Gnieźnieńskie [12]. Fig. 32. Door from Gniezno.


27

Należy przypomnieć, że odlewników wykonujących odlewy ze stopów nisko-

topliwych (ołowiu, cyny) nazywano konwisarzami, a wyżej topliwych (brązu, spiżu)

ludwisarzami, puszkarzami). Kończąc omówienie odlewnictwa brązu, konieczne jest

podanie przykładów składu chemicznego dawnych odlewów z brązu. Przykłady te po-

dano na przykładzie opracowania K. Sękowskiego [12] w tablicy 3.

Tabela 3. Przykłady składu chemicznego dawnych odlewów z brązu [12].

Table 3. Examples of chemical composition of former foundings from bronze.

Odlewy Zawartość pierwiastków, %

Sn Pb Zn Fe As Ag Ni Sb inne

Posągi

Poseidon, Ugento, VI/V w. p. n. Chr.

8,5 3,6

Muł dionizyjski I/IV w. 8,8 4,9 0,14 0,1 0,17

Budda, Nara, 747 - 749 1,9 0,55 0,25 3,0 0,15 0,13Si

0,14Bi

Lew, Braunschweig, 1166 6,5 2,5 10,0

Runaki, Wenecja, XIII w. 1,2 1,0

Ludwik XII, Francja, 1758 1,7 1,4 5,5

Chrzcielnica

Hildesheim, 1225 3,3 1,3 12,5

Płyty

Flandria, 1496 – 1504 3,0 3,5 29,5

Dzwony

Europa Zachodnia, VIII w. 17,4 6,6 0,09 0,35 0,05 0,09 0,02 0,14

Biecz, Polska, 1382 19,2 0,64 0,05 0,56 0,20 0,10 4,5 0,05Mn

Car – Kołokoł, Moskwa, 1735 13,9 1,25S

Drzwi Gnieźnieńskie, Polska, XII w.

Skrzydło lewe 7,2 2,5

Skrzydło prawe 12,2 0,87

Antaba skrzydła lewego 5,7 1,9

Antaba skrzydła prawego 9,5 4,1

Drzwi kaplicy

Florencja, 1452 2,2 1,3 1,8

Lufy armatnie

Szwecja, 1535 7,6 2,6 0,4

Austria, 1537 4,5 0,40 0,07 0,35 0,48 2,10

Wenecja, 1632 5,6 0,90 0,22 0,03 0,15 0,10 0,30

Prusy, 1793 6,3 1,1 0,43 0,28 0,10 0,25 0,36


28

3. ODLEWANIE ŻELIWA

Historycznie epoka żelaza rozpoczęła się ok. 1500 r. p. n. Chr. gdy opracowano

proces otrzymywania żelaza w piecach typu dymarkowego z jego rudy. Proces ten p o-

zwalał otrzymywać żelazo w postaci łupek. Łupki te następnie przekuwano. Przez kucie

można było wtedy otrzymywać różne wyroby jak, narzędzia, broń, itp. Ten proces nie

pozwalał jednak otrzymywać materiału żelaznego w postaci ciekłej, niezbędnej dla

otrzymywania wyrobów lanych.

Żeliwo jako materiał na odlewy pierwsi wprowadzili Chińczycy ok. 500 r. p. n.

Chr. dzięki intensyfikacji procesu dymarkowego przez podwyższenie temperatury,

co z kolei było możliwe przez zastosowanie wydajnych miechów, dla dostarczenia

zwiększonej ilości powietrza [14]. Według K. Gierdziejewskiego [3], hutnictwo żelaza

w Chinach rozwijało się inaczej niż w Europie, ponieważ Chińczycy przetapiali żelazo

gąbczaste w piecach tyglowych i szybowych, stosując węgiel kamienny, a nie drzewny,

jak w Europie. Odlewy, które otrzymywano np. z żeliwa białego poddawano także ob-

róbce cieplnej, otrzymując różne jego odmiany. K. Sękowski podaje za literaturą Chiń-

ską rodzaje i skład chemiczny wczesnych chińskich odlewów żeliwnych – tab. 4 [14,

15].

Produkcja odlewów w Chinach była duża, eksportowali odlewy żeliwne także do Cesar-

stwa Rzymskiego. Na rys. 33 podano przykłady wczesnych żeliwnych odlewów chiń-

skich [12, 14]. Na rysunku 34 pokazano schemat budowy miecha do dmuchu powietrza.

Rysunek 35 przedstawia odlewnię żeliwa w Chinach z ok. 1630 r. [3]. Wg K. Sękow-

skiego [14] chińskie metody wytwarzania żeliwa dotarły przez Koreę do Japonii w ok.

300 r. p. n. Chr. W X wieku wytwarzano w Japonii z żeliwa naczynia i figury.

Bardzo ciekawe jest stwierdzenie K. Sękowskiego, że chińska nazwa żeliwa – czugun

została przetransponowana do Rosji przez Tadżyków i Tatarów w ramach „Jedwabnego

Szlaku” po podbiciu Chin przez Mongołów w XIII w. [14]. Nie było to równoznaczne

z wprowadzeniem w Rosji produkcji żeliwa. Według K. Sękowskiego sposób produkcji

żeliwa w Rosji został przeniesiony dopiero w XVII w. z Europy Zachodniej.

W Europie wytapianie żelaza z rudy w postaci stałej, tzw. łupek odbywało się

w piecach ziemnych lub w dymarkach – rys. 36. Dla otrzymywania żeliwa wprowadzo-

no ewolucję dymarki – był to wysoki piec pokazany na rys. 37.


29

Tabela 4. Skład chemiczny wczesnych żeliwnych odlewów chińskich [14, 15].

Table 4. Composition chemical early of cast-iron Chinese foundings.

Przedmiot Datowanie Rodzaj żeliwa wg współczesnych

kryteriów

Zawartość pierwiastków, %

C Si Mn S P

Siekiera

Okres Wal-

czących Królestw

(475 – 221 BC)

Żeliwo ciągliwe białe nierówno-

miernie odwęglo-ne

0,7-2,5 0,13 0,05 0,016 0,108

Lemiesz

Okres Wal-czących Królestw

(475 – 221 BC)

Żeliwo ciągliwe białe nierówno-

miernie odwęglo-

ne

0,07-2,9 0,08 0,01 0,006 0,10

Młot

Okres Wal-czących

Królestw (475 – 221

BC)

Żeliwo połowicz-

ne 4,3 0,19 0,05 0,019 0,152

Kloc

Zachodnia

Dynastia Han (206 – 24

AD)

Żeliwo białe 4,05 0,08 0,03 0,063 0,217

Motyka

Zachodnia

Dynastia Han (206 – 24

AD)

Żeliwo z grafitem kulkowym

1,98 2,69

0,16 0,197

0,04 0,06

0,048 0,055

0,297 0,30

Motyka

Zachodnia Dynastia Han

(206 – 24 AD)

Czarne żeliwo ciągliwe

2,57 0,13 0,16 0,024 0,489

Kokila

Zachodnia Dynastia Han

(206 – 24 AD)

Żeliwo szare 4,25 0,18 1,20 0,028 0,29

Kloc

Wschodnia Dynastia Han

(24 – 220 AD)

Żeliwo białe 3,97 0,28 0,30 0,078 0,264

Kocioł

Wschodnia Dynastia Han

(24 – 220 AD)

Żeliwo białe 4,19 0,14 0,09 0,069 0,486

Siekiera Okres Han Wei (206 –

534 AD)

Żeliwo z grafitem kulkowym

0,66-0,9 0,15 0,05 0,02 0,11


30

Rys. 33. Wczesne Chińskie odlewy żeliwne [12].

Fig. 33. Early Chinese cast-iron foundings.

Rys 34. Przekrój miecha skrzyniowego [12].

Fig. 34. Section box bellows

Rys. 35. Chińska odlewnia [3]

Fig. 35. Chinese foundry.

Rys. 36. Przekrój przez wczesną dymarkę:

1 – dysza, 2 – węgiel drzewny, 3 – ruda żelaza, 4 – łupka,

5 – żużel [14].

Fig. 36. Section by early stove.


31

Wg K. Gierdziejewskiego [3] stosowano również piece zwane kalbasami (fr.

calebasse) – przedstawiono je na rysunku 38. Piece te miały sztuczny dmuch napędzany

siłą ludzkich mięśni lub mechanicznie z koła wodnego.

Rys. 37. Wygląd pieca wysokiego [12].

Fig. 37. Appearance of high stove.

Rys. 38. Piec do topienia żeliwa typu

„kalbas” [16].

Rys. 38. Stove to fusions of cast iron of type „ calebasse "

Zwiększenie intensywności dmuchu spowodowało, że w XVI w. powstał wiel-

ki piec (rys. 39) [14]. Materiałami wsadowymi w piecach do żeliwa był węgiel drzew-

ny, łupki z dymarek i złom żelazny. W wielkim piecu otrzymywano surówkę

z rudy w wyniku jej redukcji węglem. Ciekłą surówkę przeznaczano na odlewy i gąski,

które podlegały dalszej przeróbce. Do otrzymywania żeliwa stosowano również piece

płomieniowe, gdzie topiono złom żelazny ułożony na przemian warstwami z węglem.

W 1770 r. żeliwiak zbudował J. Wilkinson – rys. 40 [12].


32

Rys. 39. Przekrój przez wczesny wielki piec [14].

Fig. 39. Section by early blast-furnace.

Rys. 40. Żeliwak J. Wilkinsona [12]

Fig. 40. Stove to fusions of cast iron

J. Wilkinsons

Żeliwo w wielu przypadkach zastąpiło znacznie kosztowniejsze ludwisarskie

odlewy z brązów i wykonywane z niego odlewy miały podobny charakter zastosowania

i technologię. Wykonywano więc armaty, kule armatnie odlewane kokilowo, dzwony,

odlewy artystyczne jak: medale, płyty kominkowe, popiersia, a także biżuterię. Produ-

kowano odlewy dla wnętrz kościelnych (balustrady, ambony) oraz konstrukcje mosto-

we. Przykłady tych odlewów przedstawiono na kolejnych rysunkach 41 – 44 [12, 17].

Rys. 41. Kokile do odlewania kul armatnich Fig. 41. Metal moulds to pouring off of gun

Balls.

Rys. 42. Żeliwna szkatułka i fragmenty

biżuterii.

Fig. 42. Cast-iron - casket and fragments of jewellery.


33

Rys. 43. Żeliwne popiersie Jacka Małachowskiego

Fig. 43. Cast-iron - bust Jacka

Małachowskiego

Rys. 44. Żeliwna patera na owoce Fig. 44. Cast-iron - epergne on fruits.

Większość dawnych odlewów żeliwnych – przed skonstruowaniem żeliwiaka

przez Wilkinsona w XVIII w. – pochodziła z tak zwanego pierwszego przetopu czyli

bezpośrednio z redukcji rudy węglem. Wskazują na to składy chemiczne tych odlewów,

które zawierają > 4% C. Otrzymywanie żeliwa z drugiego przetopu było możliwe

po wprowadzeniu żeliwiaków.

Na ziemiach polskich w XIX w. produkowano żeliwo także w żeliwiakach, m. in.

w odlewni w Białogonie – stamtąd pochodzi szkic żeliwiaka – rys. 45 [3].


34

Rys. 45. Profil żeliwiaka białogońskiego [3].

Fig. 45. Profile of stove to fusions of cast iron from Białogon.

Na koniec przedstawienia rozwoju odlewnictwa żeliwa, zamieszczono tabelę 5 wg

K. Sękowskiego [17] ze składami chemicznymi niektórych historycznych odlewów

żeliwnych.

Tabela 5. Przykłady składu chemicznego dawnych odlewów żeliwnych Table 5. Examples of chemical composition of former cast-iron – foundings.

Odlew Zawartość pierwiastków, %

C Si Mn P S

Młot, Chiny, 475 – 221 p. n. Chr. 4,30 0,19 0,05 0,152 0,019

Dzwon, Zimmerwald, Szwajcaria, 1435 ok. 3,23 0,33 0,08 ok. 0,65 ok. 0,022

Rury wodociągowe: Dillenburg, Niemcy, 1457 4,03 0,51 1,20 1,78 0,043

Braunfels, Niemcy, 1650 4,00 0,60 0,42 0,25 0,021

Płyty kominkowe: Muzeum narodowe, Warszawa, 1543 3,92 1,06 0,57 0,37 0,023

Muzeum Archeologii, Liége, 1548 3,88 1,07 0,89 0,72 0,03

Ahrhütte, Niemcy, 1580 3,91 0,41 0,60 0,18 0,036 Muzeum w Czeskich Budziejowicach, XVI w. 3,63 0,80 0,11 0,21 0,098

Scheidener Tal, Niemcy, 1600 3,82 0,54 0,18 1,04 0,042

Lufa armatnia okrętu, Endeavour, Anglia,

XVIII w. 3,5 0,5 1,1 0,6 0,03

Balast z okręgu, Endeavour, Anglia, XVIII w. 3,01 0,01 0,25 1,17 0,03

Kule armatnie: Lippstadt, Niemcy, 1523 3,12 0,21 0,50 2,70 0,077

Anglia, 1643 – 1646 3,20 0,80 0,48 1,12 0,056


35

4. INFORMACJE STATYSTYCZNE DOTYCZĄCE PRODUKCJI ODLEWÓW

W POLSCE MIĘDZYWOJENNEJ I PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ.

Sądzę, że interesujące będzie podanie kilku tabel dotyczących produkcji odlewów

w Polsce Międzywojennej i po II Wojnie Światowej od 1977 r. do 2000 r. Wiąże się to

bowiem z wytwarzaniem odlewów w Polsce i na swiecie oraz świadczy, jak wie lki jest

udział tej technologii u progu III tysiąclecia. Z przedstawionych tabel można porówn y-

wać produkcję odlewów, głównie żeliwnych na ziemiach polskich.

W 1913 r. wyprodukowano na dawnych ziemiach polskich 285 tys. ton, w 1938 r.

230 tys. ton. W 1977 – czasy PRL – 2 700 tys. ton. W III Rzeczpospolitej w 1982 r. ok.

1 900 tys. ton, w 1986 r. ok. 2000 tys. ton (max prod. III Rzeczpospolitej) i w 1999 r.

produkcja obniżyła się do poziomu ok. 700 tys. ton. Tak więc produkcja spadła o 2 000

tys. ton, tj. o 74%. Podano również, jaki jest udział polskiego odlewnictwa w skali świa-

towej i europejskiej.

Tabela 6. Struktura produkcji odlewów żeliwnych w latach 1931 – 1937

Table 6. Structure of production of cast-iron - foundings in years 1931 – 1937

Asortyment Lata

1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937

Produkcja w tonach

Rury i kształtki wodociągowe 10646 8039 9097 10349 12202 15492 20444

Rury i kształtki kanalizacyjne - - 5141 9939 9501 14857 16133 Radiatory i grzejniki 5852 3342 3136 4945 4073 6063 8874

Kotły centralnego ogrzewania 2000 2004 1673 2434 2181 3043 ?

Odlewy budowlane 2843 450 2262 2130 2829 2094 2786

Wanny - 183 1241 2416 1897 2188 2399

Inne odlewy sanitarne 1142 2179 2389 2756 2359 2942 3652

Odlewy piecowe - 11165 14260 19492 18075 21915 23457

Naczynia - 5201 4293 6565 5432 7857 8559

Odważniki - - 211 307 222 411 631

Klocki hamulcowe - - 3991 4665 6858 6758 8906

Ruszta kolejowe - - - - 308 462 831

Inne odlewy dla odlewnictwa - - 364 708 406 722 1059

Odlewy maszynowe 24552 - 17877 24767 27878 37466 49870

Walce utwardzone - 14356 3740 3908 3903 4244 10134

Wlewnice 6907 2614 11904 12799 14656 17799 18205 Odlewy z żeliwa ciągliwego - 6810 1192 1225 2907 3210 ?

Inne odlewy - 9889 6855 7806 6117 8410 ?

Razem 61550 66242 89526 117211 122704 155743 199823


36

Tabela 7. Stan odlewnictwa na ziemiach polskich w 1913 i 1938 r

Table 7. State foundings on Polish grounds in 1913 and 1938 of year.

Terytorium Rok Liczba odlewni

Produkcja odle-wów w tys. ton

Liczba zatrud-nionych robot-ników w tys.

fabryczne samodzielne hutnicze razem

Królestwo

Polskie 1913 50 35 6 91 160 10

Małopolska 1913 29 8 - 37 30 4,3

Wielkopolska 1913 21 5 - 26 15 1,5

Górny Śląsk 1913 5 18 6 29 80 4

Polska 1913 105 66 12 183 285 19,8

1938 146 98 6 250 230 17

Tabela 8. Udział województw w produkcji odlewów żeliwnych

Table 8. Participation of provinces in production of cast-iron – foundings.

Województwo

Liczba przepracowa-nych robotniko – dni

w 1937 r

Produkcja odlewów żeliwnych w 1935 r

ilość % tony % Polska - ogółem 4391426 100 122704 100

Kieleckie 2239627 51,0 56935 46,4

Śląskie 267877 6,1 22459 18,3

Pomorskie 456708 10,4 14724 12,0

Krakowskie 281051 6,4 8344 6,8

Łódzkie 219571 5,0 7608 6,2

Poznańskie 219571 5,0 4785 3,9

Miasto st. Warszawa 180048 4,1 3436 2,8

Warszawskie 267877 6,1 1227 1,0

Inne województwa razem 259094 5,9 3190 2,6

Tabela 9. Produkcja odlewów w Polsce w latach 1998 – 2000

Table 9. Production of foundings in Poland in years 1998 – 2000

Tworzywo Produkcja w tonach % zmian

2000/1998 1998 1999 2000

Żeliwo szare i stopowe 460 000 450 000 510 000 +10,8 Żeliwo sferoidalne 81 000 86 500 90 500 +11,7

Żeliwo ciągliwe 24 650 18 700 20 300 -17,6

Staliwo 62 200 55 000 55 400 -10,9

Razem stopy żelaza 627 850 610 200 676 200 +7,7

Razem stopy metali nieżelaznych 80 000 84 000 Brak danych


37

Na zakończenie bardzo serdecznie dziękuję Panu Prof. Kazimierzowi Sękowskie-

mu za udostępnienie mi wspaniałych materiałów z Jego archiwum. Dziękuję również

Panom Profesorom Jerzemu Piaskowskiemu i Zbigniewowi Piłkowskiemu za skierowa-

nie mnie do odpowiednich źródeł, a Instytutowi Odlewnictwa i prof. Andrzejowi Biało-

brzeskiemu za ich udostępnienie. Bez tej pomocy opracowanie to nie mogłoby powstać.

LITERATURA

[1] Baker J.: 5000 lat odlewnictwa precyzyjnego. Przegląd Odlewnictwa 12/97.

[2] Sękowski K.: Początki rozwoju odlewnictwa stopów miedzi. Referat – manuskrypt.

[3] Gierdziejewski K.: Zarys dziejów odlewnictwa polskiego. PWT 1954.

[4] Sękowski K.: Wczesne odlewnictwo stopów miedzi. Przegląd Odlewnictwa 6/95.

[5] Sękowski K.: Odlewnictwo – sztuka czy technologia. Referat – manuskrypt.

[6] Sękowski K.: Wczesne odlewnictwo japońskie. Przegląd Odlewnictwa 3/96.

[7] Biblia Tysiąclecia. Wydawnictwo Pallotinum. Poznań – Warszawa 1971.

[8] Sękowski K.: Odlewnictwo w starożytnej Grecji i Rzymie. Przegląd Odlewnictwa

12/96.

[9] Wielowiejski J.: Rozwój techniki odlewniczej w starożytnej Grecji. Kwartalnik

Historii Kultury Materialnej 1974, t XXII, nr 3.

[10] Piłkowski Z.: Całościowe odlewnie pomników. Przegląd Odlewnictwa 8 – 9/99.

[11] Sękowski K.: Zbiór fotografii i rysunków z problematyki odlewniczej udostępniony

autorowi referatu.

[12] Stölzel K.: Giesserei über Jahrtausende. VEB Deutscher, Verlag, Leigzig 1978.

[13] Engels G.: Jahre Giessen von Metalen. Giesserei, Verlag, GMBH, Düsseldorf 1984.

[14] Sekowski K.: U źródeł odlewnictwa żeliwa. 1. Chiny. Przegląd Odlewnictwa 1/95.

[15] Haugye Guan, Jueming Hua: Research on Han Wei Spheroidal – graphite Cast

Iron. Foundry Tr. J. International 19836, t 5, nr 17.

[16] Sękowski K.: Początki odlewnictwa w Polsce. Instytut Odlewnictwa, Kraków

1983.

[17] Sękowski K.: U źródeł odlewnictwa żeliwa. 2. Europa. Przegląd Odlewnictwa 3/95.

[18] Sekowski K.: Kazimierz Gierdziejewski o stanie odlewnictwa żeliwa w okresie

międzywojennym w Polsce. Przegląd Odlewnictwa 4/82.

[19] Biuletyn Instytutu Odlewnictwa 3/1999.




38

FOUNDING AS ONE FROM OLDEST METHODS OF PRODUCTION

SUMMARY

In report one introduced of flaws historic development of founding from prehistorical

times, antiquity, Middle Ages, rebirth and present times. One talk overed receiving of

foundings from gold, coppers, of bronze and cast irons. One introduced of many draw-

ings and of tables with methods casting - and statistics, where one gave world and

Polish size of casting - production in last period of thirty years.

Recenzował prof. dr hab. inż. Stanisław Jura

Odlewnictwo jako jedna z najstarszych metod wytwarzania · wyjściowy z gliny, 2 – forma dzielona...

Documents

Transcript of Odlewnictwo jako jedna z najstarszych metod wytwarzania · wyjściowy z gliny, 2 – forma dzielona...