Od epoki kamienia do

epoki żelaza

Fra steinalderen til jernalderen

Dawno, dawno temu For lenge, lenge siden

Co to właściwie znaczy ‘dawno temu’? Kiedy rodzice byli dziećmi?

W epoce kamienia (steinalderen)? Za czasów dinozaurów?

O tym, co działo się 30 lat temu nietrudno się dowiedzieć, wystarczy

spytać dorosłych. To, co działo się 300 lat temu, zostało przez ludzi

dokładnie opisane w listach, książkach i gazetach. Jeśli chcemy jednak

sięgnąć 3000 lat wstecz albo jeszcze dawniej, napotykamy na duże

problemy. Źródeł pisanych (skriftlige kilder) z tamtych czasów prawie

nie ma.

Tak dawne czasy nazywamy prehistorią (forhistorisk tid).

Dopisz polskie słowa:

steinalderen e

skriftlige kilder ź

forhistorisk tid p

Pomyśl:

W jaki sposób można zdobyć

informacje o tym, jak ludzie żyli

w czasach prehistorycznych?

Czasy prehistoryczne Forhistorisk tid

Epoki prehistorii otrzymały nazwy

zgodnie z tym, jakich narzędzi

ludzie wówczas używali.

Przedmioty wykonane z drewna

(tre) i kości (bein), choć używane

we wszystkich epokach, nie

przetrwały niestety do naszych

czasów.

Epoka kamienia (steinalderen)

Najstarsze odnalezione przedmioty

wykonane są z kamienia. Dlatego

też najstarszą prehistoryczną

epokę nazwano epoką kamienną.

Epoka brązu (bronsealderen)

Z czasem ludzie nauczyli się

wytwarzać przedmioty z metalu.

Początkowo wyrabiali rzeczy z

brązu (bronse), stąd też nazwa

epoka brązu.

Epoka żelaza (jernalderen)

Dopiero później ludzie nauczyli się,

jak wytwarzać narzędzia

(redskaper) i broń (våpen) z żelaza

(jern). Dlatego tę epokę nazwano

epoką żelaza. Trwa ona w zasadzie

do dnia dzisiejszego.

Dopisz polskie słowa:

tre d

redskaper n

våpen b

jern ż

Uwaga!

f.Kr czyli før Kristus, oznacza

czas przed narodzeniem

Chrystusa, czyli przed rokiem

0 (zero). Po polsku często

mówimy, że to czas ‘przed

naszą erą’.

e.Kr czyli etter Kristus to

czasy naszej ery, czyli po

narodzeniu Chrystusa.

Przedmioty z epoki kamienia Ting i steinalderen

Oto przykłady przedmiotów używanych w epoce kamienia. Przeczytaj ich

nazwy po polsku i dopisz numery na obrazku.

1. harpun z kości 2. groty strzał z krzemienia 3. łuk z drewna 4. siekierka z krzemienia lub skały 5. nóż z krzemienia 6. poroże renifera 7. torba skórzana

8. igły z kości 9. sznur ze ścięgien zwierząt

10. kościany haczyk na ryby 11. kosze 12. sieć na ryby z kamiennymi

obciążnikami 13. kosz na ryby

Dopisz polskie słowa:

pilspiss g

bue ł

øks si

flint k

gevir p

nål i

sener ś

fiskegarn si

Życie w epoce kamienia Livet i steinalderen

Pierwsi ludzie przybyli na tereny dzisiejszej Norwegii około 11.000 lat temu, w epoce kamienia. Byli to myśliwi (jegere), którzy podążali za stadami reniferów (reinflokker). Archeologowie odnaleźli ich

ślady w wielu miejscach. Ludzie ci żyli na wybrzeżu (ved kysten). Polowali (jaktet), łowili ryby i zbierali jadalne rośliny.

Koczownicy (nomader) Myśliwi i zbieracze (samlere) przenosili się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu jedzenia. Byli koczownikami (nomader). Nie budowali domów i nie posiadali wielu przedmiotów. Mieszkali w jaskiniach (huler) lub szałasach (telt).

Dopisz norweskie lub polskie słowa:

jegere

stada reniferów

jakte

koczownicy

samlere

jaskinie

telt

na wybrzeżu

Polowanie, połów ryb i zbieractwo

Jakt, fiske og samling

Zdobyć jedzenie w ten sposób nie było wcale łatwo. Myśliwy (jegeren) musiał umieć zrobić sobie broń i zręcznie jej użyć. Rybak (fiskeren) musiał wiedzieć, gdzie i kiedy będą brać ryby, a także mieć odpowiednie narzędzia.

Zbieracz z kolei musiał znać się na jadalnych roślinach (spiselige planter) i korzonkach (røtter), a raczej przede wszystkim wiedzieć, które rośliny są trujące (giftige)!

spiselige planter j

røtter k

giftig t

bytte for rovdyr z

Ludzie musieli ze sobą współpracować (samarbeide). Samotny człowiek łatwo mógł stać się zdobyczą drapieżników (bytte for rovdyr). W grupie ludzie byli silni, gdyż pomagali sobie wzajemnie.

Rolnictwo i zwierzęta domowe Jordbruk og husdyr

Dwa najważniejsze odkrycia (oppdagelser) ludzi z tej epoki to uprawa ziemi (dyrke jorda) i udomowienie dzikich zwierząt (temme ville dyr). Kiedy ludzie opanowali te dwie sztuki, nie musieli już przenosić się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu jedzenia. Zaczęli prowadzić osiadły tryb życia.

Mogli zacząć budować domy i posiadać więcej przedmiotów. Rolnictwo (jordbruk) zapewniało im więcej jedzenia, niż byli w stanie zjeść sami. Wówczas mogli wymieniać się (bytte) z innymi na to, czego akurat potrzebowali. Mogli też robić zapasy jedzenia (lagre mat) na gorsze czasy. Życie nie stało się jednak łatwiejsze. Uprawa roli była cięższą pracą niż polowanie. Ludzie musieli też bronić (forsvare) swej własności przed innymi.

Dopisz norweskie lub polskie słowa:

jordbruk

udomowić

oppdagelse

wymieniać się

lagre mat

bronić

dyrke jorda

udomowić

Epoka brązu na północy Europy

Bronsealderen i Norden

Na północy Europy epoka brązu rozpoczęła się około 4000 lat temu i trwała około 1300 lat. W tym czasie ludzie wykonywali narzędzia i broń z brązu. W innych miejscach na świecie epoka ta zaczęła się dużo wcześniej.

Brąz to wytrzymały materiał. Wykonywano z niego broń, narzędzia i biżuterię (smykker). Przedmioty z brązu można było naprawiać, albo przetapiać je (smelte) na inne przedmioty.

Brąz trzeba było sprowadzać z dalekich krajów, był zatem bardzo drogi. Tylko najbogatsi mogli sobie na niego pozwolić. W epoce brązu bardzo mocno uwidoczniły się różnice między biednymi (fattige), a bogatymi (rike).

.

smykker b

smelte p

fattig b

rik b

Co to jest brąz?

Mieszanina dwóch lub

więcej metali nazywa

się stop (legering).

Brąz jest stopem dwóch

metali: cyny (tinn) i

miedzi (kobber).

Epoka żelaza w Norwegii Jernalderen i Norge Odkrycie żelaza (jern) zmieniło życie ludzi na całym świecie. Brąz był materiałem kosztownym (kostbar), zaś żelaza nie brak w przyrodzie wokoło. Narzędzia z żelaza ułatwiły wszystkim życie. Żelazo jest bowiem dużo bardziej wytrzymałe niż brąz, nie łamie się i nie kruszy. Żelaznymi narzędziami można było łatwiej uprawiać ziemię i ścinać drzewa (hogge ved).

jern ż

kostbar k

myrmalm r

Żelazo można znaleźć na

torfowiskach (myr).

Można tam znaleźć bryły

miękkiej skały, zwanej

rudą darniową

(myrmalm).

Ruda ta zawiera dużo

żelaza.

Wytapianie żelaza Jernvinning Z torfowiska ludzie wykopywali bryły rudy darniowej (myrmalm). Ta miękka skała zawiera żelazo. Aby uzyskać czyste metaliczne żelazo, rudę trzeba ogrzać. Proces ten to wytapianie żelaza (jernvinning). Odbywał się on w tak zwanych dymarkach, czyli piecykach kamiennych (steinovner) lub w piecach kotlinkowych (blestergroper). Kiedy ruda podgrzała się do temperatury około 1200 stopni, wszystkie jej składniki ulegały spaleniu, a pozostawała bryłka żelaza.

Kowal z epoki żelaza (jernaldersmeden) Z bryłki żelaza (jernklump) kowal potrafił wykuć narzędzia i broń. Było to tak niezwykłe, że niektórzy ludzie podejrzewali kowala o moce magiczne!

jernvinning w

jernklump b

blestergrop p

steinovn d

W wielu miejscach

Norwegii można

znaleźć ślady po

piecach kotlinkowych.

A tak wyglądał przekrój

takiego pieca.

Zadanie 1. Znajdź słowa występujące w tekście

U M D Ó K A M I E Ń P D O J A S K I N I E R

P S Y Y P Y R H D Y V T O Ł O U V M U Y T O R Z M L Ó Y W A T U D O M O W I E N I E T Ś A A A Ł Ę Z T R O G T D W Y S Y O J Z Ą O L W Ł R V T D R P P R L M S I E K I E R A R I

A A K R T M U U O Z G G R L K L E L Ż S F N B S A Y Z T J N R Y B R O Ń O F P Ć Ó T O Y Y Y G G O Q Ą H E B O V C U R M O D O O W J B Z U K T H C V K Y Ż E L A Z O K P D P I A

W R U D A Ż E L A Z A I L Y O W A N L M S D Ń L Ł S S O C S C O U G O N N H Ż A K E K A Y U I F Ś C I Ę G N A B O P K Z E R A T O L

R O L N I C T W O I A D W R I K L Z F A P N E P O K A K A M I E N I A E D O A Ę S L O E R E N I F E R Y Ę P W A C H R Ś Z D I I L K O D K R Y C I E L O Y J L I E C A Z E O O O

B I Ż U T E R I A K I G D S W I D I C W W W M F Ę F Z B I E R A C Z E T N G P A I T A A Y Ń L Ó S B W D T B V U D O O D I H R O N L Ś C T I V B Ą Y W R K I U R Y K N P R J I S

L R O Y D Ś D P Y Ą G Ć E I K R Z E M I E Ń I C G R O T S T R Z A Ł Y A O G F Ł R G U B

W R Y B A C Y P M U R K O Ł U K U H C Ł T K

I K O C Z O W N I C Y B R Ą Z N Ó Ż Y Y D M epoka kamienia epoka brązu epoka żelaza kamień brąz

żelazo prehistoria drewno kości narzędzia

broń harpun grot strzały siekiera toporek

łuk krzemień nóż ścięgna sieci

igły myśliwi renifery polowanie zbieracze

koczownicy jaskinie szałasy rybacy rośliny jadalne

korzonki grzyby trujące odkrycie uprawa

rolnictwo udomowienie stop metali biżuteria torfowisko

ruda żelaza dymarka kowal

Epoka kamienia, brązu i żelaza.

Co o nich pamiętasz ?

1. Skąd wzięły się nazwy tych epok?

____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________

2. Co to jest prehistoria? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

3. Która z tych epok trwała najdłużej? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

4. Skąd wiemy, jak wtedy żyli ludzie? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

5. Jakich materiałów oprócz kamienia używano w epoce kamienia? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________

6. Gdzie mieszkali ludzie w epoce kamienia i czym się zajmowali? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

7. Jakie dwa bardzo ważne odkrycia zmieniły życie ludzi z epoki kamienia? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

8. Czy w Polsce w epoce kamienia mieszkali ludzie? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

9. Co to jest brąz i gdzie można go znaleźć? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

10. Czy w Polsce ludzie mieszkali w epoce brązu? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

11. Skąd bierze się żelazo? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

12. Dlaczego żelazo było lepsze od brązu? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

13. Czy w dzisiejszych czasach ludzie używają kamienia, brązu i żelaza? Jeśli tak, to do czego? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

Kilder

Mylder 4, Cappalen Damm 2016

Wikipedia