Ochrona przyrody, różnorodności biologicznej w polskim systemie oświaty

dr Anna Batorczak

Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym i Zrównoważonym Rozwojem

a.batorczak@uw.edu.pl

Warsztaty realizowane w ramach projektu pn. „Natura 2000 – naszą szansą” realizowanego przez Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Płocku dofinansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie

Organizator:

Podstawa programowa jest w polskim systemie oświaty kluczowym dokumentem określającym cele i treści nauczania, umiejętności uczniów oraz zadania wychowawcze szkoły, które są uwzględniane odpowiednio w programach wychowania przedszkolnego, programach nauczania oraz umożliwiają ustalenie kryteriów ocen szkolnych i egzaminacyjnych.

Zalecane warunki i sposób realizacji - I etap kształcenia

Wiedza przyrodnicza nie może być kształtowana wyłącznie na podstawie pakietów edukacyjnych, informacji z Internetu oraz innych tego typu źródeł. Edukacja przyrodnicza powinna być realizowana także w naturalnym środowisku poza szkołą. W sale lekcyjnej powinny być kąciki przyrody. Jeżeli w szkole nie ma warunków do prowadzenia hodowli roślin i zwierząt, trzeba organizować dzieciom zajęcia w ogrodzie botanicznym, gospodarstwie rolnym itp.

Zalecane Warunki i sposób realizacji - II etap kształcenia

Przyroda:

Szkoła powinna zapewnić warunki do bezpiecznego prowadzenia zajęć badawczych i terenowych, obserwacji i doświadczeń. Część obserwacji powinna mieć charakter ciągły lub okresowy w powiązaniu np. ze zmianami pór roku lub stanów przyrody.

Zalecane warunki i sposób realizacji - III i IV etap kształcenia

W ramach przedmiotu biologia realizowanego w zakresie rozszerzonym, w ciągu całego cyklu kształcenia, powinny się odbyć:

1. co najmniej dwie wycieczki (zajęcia terenowe) umożliwiające poglądową realizację takich działów, jak ekologia i różnorodność organizmów;

2. wycieczki do muzeum przyrodniczego, ogrodu botanicznego lub ogrodu zoologicznego wspomagające realizację materiału z botaniki i zoologii

W jakim stopniu nauczyciele wykorzystują zajęcia terenowe w swoich planach nauczania na poziomie szkoły podstawowej i gimnazjum oraz jakie są przeszkody i potrzeby w realizacji tego typu zajęć ?

Wyniki badania ankietowego wykonanego na potrzeby realizacji projektu BEAGLE (dotyczącego edukacji dla różnorodności biologicznej) finansowanego z programu Komisji Europejskiej Lifelong Learning Programme – Comenius

W ankiecie wzięło udział 501 nauczycieli z sześciu krajów:

Niemcy 46

Węgry 45

Norwegia 188

Polska 32

Słowacja 105

Wielka Brytania 85

:

50 % z ankietowanych nauczycieli ma

doświadczenia w prowadzeniu zajęć

terenowych, ale aż 38 % nie ma takich

doświadczeń (choć chciało by mieć).

:

50 % z ankietowanych nauczycieli ma

doświadczenia w prowadzeniu zajęć

terenowych, ale aż 38 % nie ma takich

doświadczeń (choć chciało by mieć).

Pytanie: Jak często organizowałeś (-aś) zajęcia terenowe w ostatnim

roku?

Kraj 2 do 3 razy 4 do 5 razy

Niemcy 50.0% 17.4%

Węgry 24.4 % 37.8%

Norwegia 42.0% 24.5%

Polska 43.0% 18.00%

Słowacja 30.5% 41.9%

Wielka Brytania 35.7% 36.9%

Średnio 33.6% 29.4%

Pytanie: wymień „przeszkody” w prowadzeniu zajęć terenowych.

Kraj Finansowa

sytuacja szkoły Brak czasu z powodu “przeciążonego programu”

Brak materiałów

Niemcy 50.0% 19.4% 78.6%

Węgry 53.4% 49.0% 31.0%

Norwegia 65.9% 52.1% 53.7%

Polska 10.8% 91.5% 50.4%

Słowacja 58.2%

66.0%

60.4%

Wielka Brytania 50.6% 74.7%

34.2%

Średnio 48.1%

68.5%

42.0%

• Czas trwania zajęć

• Problemy ze znalezieniem w mieście odpowiednich

terenów do prowadzenia obserwacji terenowych

• Problemy z dyscypliną

• Niebezpieczeństwo wypadków

• Potrzeba dodatkowej opieki

• Kompetencje nauczyciela

• Uzależnienie od warunków pogodowych

Zagrożenia dla różnorodności biologicznej Rozwój miast 80 %

Zanieczyszczanie środowiska (powietrza/wody/gleby) 78%

Zmiany klimatu. Emisja CO2 58 %

Wycinanie lasów 50%

Rozwój intensywnego rolnictwa 47 %

Nieprawidłowa gospodarka odpadami 46%

Wzrost populacji ludzi 45 %

Brak odpowiedniej świadomości i wiedzy 40 %

Wzrost konsumeryzmu 30%

Uprawianie sportów/ łowiectwo 20 %

Szkolne podwórka – pomysły na edukację przyrodniczą i edukację dla zrównoważonego rozwoju.

Prawie każde przedszkole i każda szkoła dysponuje pewną przestrzenią wokół budynku.

.Drzewa i rośliny ogrodów szkolnych poprawiają jakość i mikroklimat. Świadomie kształtowane i pielęgnowane mogą chronić i wzbogacać różnorodność przyrody.

Ogrody szkolne mogą też stać się doskonałymi miejscami do prowadzenia zajęć z edukacji ekologicznej i edukacji dla zrównoważonego rozwoju bez opuszczania terenu szkoły.

Szkolne ogrody mają historię sięgającą XIX w..

Szczególnie silny trend tworzenia szkolnych ogrodów miał miejsce w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Pierwszy taki ogród powstał w Bostonie w 1891 r.. Po kilku latach było ich tam już kilkadziesiąt tysięcy.

Miejskie ogrody szkolne miały pomóc dzieciom utrzymywać więzi z naturą. Ich celem było również wychowywanie dzieci w duchu odpowiedzialności, współpracy i kształtowania charakterów.

W 1917 r. z inicjatywy Ministerstwa Wojny Stanów Zjednoczonych powstała organizacja The U.S. School Garden Army, która kierowała się mottem: “Ogród dla każdego dziecka. Każde dziecko w ogrodzie” ( A garden for every child. Every child in a garden).

“Every boy and every girl should be a producer. Production is the first principle in education. The growing of plants and animals should therefore become an integral part of the school program. Such is the aim of the U.S. School Garden Army.”

W początkach XX w. szkolne ogrody zakładane są w całej Europie. W Polsce orędownikiem i inicjatorem tej idei był wybitny przyrodnik prof. Władysław Szafer.

W swojej książce „Ogrody szkolne” przedstawiał szerokie możliwości wykorzystania ich w nauczaniu przyrody i biologii.

„Jesteśmy dzisiaj świadkami, jak ogród szkolny, nie znajdując zrozumienia i poparcia, rodzi się u nas ciągle jako odczuwana konieczność i zamiera ciągle, jakby rzecz niezdolna do życia. To też czas już najwyższy, ażeby sprawę tę rozważyć, uzyskać poparcie powołanych czynników rządzących i rozpocząć nową organizację polskich ogrodów, szkolnych.”

Pomysł zagospodarowywania terenu szkolnego przeżywa swój renesans. Najczęstszym motywem jest po porostu chęć stworzenia ładnego, harmonijnego otoczenia, które sprzyjałoby nie tylko nauce ale także wypoczynkowi w otoczeniu zieleni.

Coraz częściej jednak szkoły kierują się nie tylko estetyką, ale zależy im na świadomym tworzeniu miejsc cennych przyrodniczo.

Dzieje się to często z inicjatyw organizacji pozarządowych wspierających edukację szkolną.

Na całym świecie liczne organizacje podejmują starania, aby ogrody szkolne stały się miejscami cennymi przyrodniczo a równocześnie poszerzały możliwości prowadzenia aktywnej edukacji polegającej na prowadzeniu zajęć poza klasą szkolną choć nadal na terenie szkoły. Niektóre z tych organizacji prowadzą duże programy na skalę międzynarodową lub ogólnokrajową, podczas gdy inne koncentrują się na swoim mieście, regionie lub tylko dzielnicy.

Zamiana otoczenia szkolnego w przyrodniczą enklawę może przybierać wiele form. Na terenie szkół zakładane są mini ogrody botaniczne, ogrody przyjazne zwierzętom, uprawiane są rośliny użytkowe: warzywa, owoce i zioła.

Fundacja Ekologiczna „Silesia” wspiera

tworzenie szkolnych ogrodów na Śląsku .

Dzięki działaniom tej fundacji oraz przy wsparciu finansowym Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach od 2005 r. na terenie województwa śląskiego posadzono w ogrodach szkolnych aż 400 tys. drzew i krzewów 20 gatunków. Posadzono m.in. azalie, forsycje, hortensje, klony, brzozy i tuje, uzupełniane żywopłoty i klomby.

Przykładem szkolnego ogrodu wyróżniającego się bogactwem roślin jest ogród dendrologiczny Zespole Szkół

Ogólnokształcących nr 11 w Bytomiu

Obecnie w szkolnym arboretum znajduje się 87 różnych gatunków drzew i krzewów z różnych

stron świata.

W śród nich takie jak: cedr atlaski, cedr libański, cypryśnik błotny, daglezja zielona, dąb kaukaski, glediczja trójcierniowa, głóg długoostrogowy, głóg szkarłatny, jabłoń chińska, jabłoń purpurowa, jodła kaukaska, jodła koreańska, kasztan jadalny, katalpa południowoamerykańska, klon Ginnala, metasekwoja chińska, miłorząb chiński, oliwnik wąskolistny, parczelina trójlistkowa, platan klonolistny, skrzydłoorzech kaukaski, sosna Jeffrey'a, sosna żółta, tulipanowiec amerykański, wierzba mandżurska, wierzba sachalińska.

Ogrody szkolne ostają zwierząt.

Nieco innym podejściem do troski o przyrodę na terenie szkoły jest stwarzanie odpowiednich warunków dla obecności zwierząt.

Jedną z najbardziej przemyślanych inicjatyw tego typu jest projekt „Ogród ostoja zwierząt”. prowadzony przez Fundację Nasza Ziemia we współpracy z firmą Boening na Europę Środkową i Wschodnią. Program istnieje od 2009r. Jego zadaniem jest rozpowszechnianie idei zrównoważonego rozwoju, przybliżanie zachowań proekologicznych i zachęcanie do dbania o środowisko naturalne.

Myślenie o wprowadzeniu zwierząt do ogrodu jest bardziej kompleksowe. Należy spełnić więcej warunków niż w przypadku ogrodu zakładanego dla roślin. Do najważniejszych zasad ogrodu przyjaznego zwierzętom, wymienionych w przewodniku, należą:

Do najważniejszych zasad ogrodu przyjaznego zwierzętom, wymienionych w przewodniku, należą:

- Dobór odpowiednich roślin. Aby w ogrodzie dobrze czuły się owady, płazy, ptaki i drobne ssaki należy zadbać o rośliny, którymi będą się żywić.

- Woda. Jeszcze ważniejsza od pokarmu dla zwierząt jest woda, dlatego w ogrodach dla zwierząt powinny znajdować się oczka wodne lub poidełka.

- Zapewnienie dostępności. Zwierzęta, poza latającymi i przemieszczającymi się po drzewach, muszą mieć dostęp do ogrodu i możliwość przemieszczania.

- Zakaz używania środków chemicznych. Przeważająca

większość dostępnych w sprzedaży środków owadobójczych nie jest selektywna, ale zabija wszystkie owady w tym te pożyteczne jak pszczoły, trzmiele i inne zapylacze.

- Zakaz wypalania traw. Wypalanie traw jest zabójcze nie tylko dla owadów ale również dla niektórych ptaków i drobnych

ssaków. - Terminowa pielęgnacja i konsekwencja. Prowadzenie prace porządkowych takich jak np. oczyszczanie oczek wodnych czy sprzątanie budek lęgowych należy dostosować do cyklu życia mieszkańców ogrodu.

W ramach projektu „Ogród ostoja zwierząt” powstały na terenie Warszawy dwa ogrody szkolne przyjazne zwierzętom: przy Szkole Podstawowej nr 81 na Ursynowie oraz przy Gimnazjum nr 141 na Targówku.

Głównym celem tegorocznej edycji programu jest budowa ogrodu przyjaznego dzikim zwierzętom na Pradze Południe, przy Gimnazjum nr 22 z Oddziałami Integracyjnymi im. Piotra Szembeka w Warszawie.

W pierwszym etapie przygotowywania ogrodu przy Gimnazjum nr 141 usunięto ponad 1000 m2 asfaltu.

Szkolny zbiornik wodny oddzielają odległości mniejszej niż 1 km od Kanału Brudnowskiego ogródki działkowe i wolno stojące

domy. Tak więc możliwa jest migracja żab z Kanału Brudnowskiego.

Stwarzanie odpowiednich warunków dla zwierząt w otoczeniu szkoły nie musi być jednak tak dużym i złożonym przedsięwzięciem jak zakładanie wspomnianych wyżej szkolnych ostoi zwierząt. Może to być równie dobrze zakładanie karmików i budek lęgowe dla ptaków.

Budki lęgowe dla jerzyków w Szkole Podstawowej nr 10 w Gdyni wykonane w trakcie warsztatów projektu "Zapraszamy ptaki do Gdyni", który prowadzony jest przez Urząd Miasta Gdyni przy współpracy z Ogólnopolskim Towarzystwem Ochrony Ptaków oraz Trójmiejskim Parkiem Krajobrazowym

W szkołach można także dbać o owady.

Hotel dla dziko żyjących pszczół i owadów zapylających powstał w ramach projektu Greenpeace „Zaadoptuj pszczołę”

Plakat promujący ochronę pszczół poprzez hodowanie różnych rodzajów roślin, który powstała w ramach projektu Wspólnie pomóżmy faunie powrócić do ogrodu realizowanego przez uczniów Zespołu Szkół nr 67 w Warszawie w współpracy z Ogrodem Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego.

Uprawa ziół i warzyw

Rozwój Zrównoważony można wprowadzać do szkół i przedszkoli w mieście poprzez zakładanie szkolnych ogrodów ziołowych i warzywnych.

Na obrazku ogród w Przedszkolu nr 21 w Elblągu.

„Zdrowe jedzenie w mojej szkole” to wspólny projekt Carrefour Polska, Międzynarodowej Fundacji Carrefour i Fundacji Partnerstwo dla Środowiska, realizowany w ramach strategii społecznej odpowiedzialności biznesu Carrefour. Uczniowie, których szkoły wezmą udział w projekcie, zgłębią tajniki zdrowego żywienia, dowiedzą się, dlaczego warto wybierać lokalne i sezonowe produkty i na co zwracać uwagę, a także będą mieli okazję przekonać się jak produkowana jest żywność i jak należy dbać o jej bezpieczeństwo. W programie weźmie udział 50 szkół z Małopolski.

Kompostowanie

"Program ekozespołów - młodzieżowa kampania ekologicznego stylu życia", finansowany przez NFOŚ oraz urzędy miast, jak ten ostatni z kompostownikami. Łącznie fundacja GAP przekazała dobrze ponad 100 kompostowników szkołom i przedszkolom w całym kraju, wydając i przekazując placówkom 3000 egz. poradnika kompostowania przy "Fabryka gleby".

Strona międzynarodowej organizacji Ecoschools, na której znajduje się lista organizacji z różnych krajów wspierających tworzenie ogrodów szklonych http://www.ecoschools.com/KeyOrgs/KeyOrgs_wSidebar.html

Ogrody Uniwersyteckie

„Zdrowe jedzenie w mojej szkole” to wspólny projekt Carrefour Polska, Międzynarodowej Fundacji Carrefour i Fundacji Partnerstwo dla Środowiska, realizowany w ramach strategii społecznej odpowiedzialności biznesu Carrefour. Uczniowie, których szkoły wezmą udział w projekcie, zgłębią tajniki zdrowego żywienia, dowiedzą się, dlaczego warto wybierać lokalne i sezonowe produkty i na co zwracać uwagę, a także będą mieli okazję przekonać się jak produkowana jest żywność i jak należy dbać o jej bezpieczeństwo. W programie weźmie udział 50 szkół z Małopolski.

„Los każdego ogrodu szkolnego w dużym stopniu zależny jest bowiem od dobrej woli i ofiarności tej jednostki z pośród grona nauczycielskiego, której pracą ogród istnieje tak długo, jak długo starczy tej jednostce energji i zamiłowania do pracy. Najczęściej jednostka taka znikąd nie znajduje poparcia ani pomocy i skazana jest na odosobnienie, w którem prędzej lub później wyczerpuje się i porzuca prowadzoną pracę, a ogród „botaniczny" idzie wtedy pod uprawę ziemniaków lub powiększa boisko szkolne”.

Join us in celebrating ISGA's second annual International School Grounds Month in May 2014! The theme is just that 'Celebrating

School Grounds' so it's up to you just how you want to do that.

• http://www.greenschoolyards.org/blog/entry/2936363/exciting-new-video-about-school-grounds-around-the-world