Dok∏adna diagnostyka stopnia upoÊledzeniagórnych dróg oddechowych u pacjentów z obtura-cyjnym zespo∏em bezdechów podczas snu (ob-structive sleep apnea syndrom – OSAS) jest wcià˝niedostatecznie rozpowszechniona. Okresowa,

krótkotrwa∏a dusznoÊç w nast´pstwie obturacjigórnych dróg oddechowych pojawia si´ podczassnu, a d∏ugotrwa∏e upoÊledzenie wentylacji wrazze spadkiem wysycenia tlenem krwi t´tniczej po-woduje nieodwracalne nast´pstwa kliniczne [10].

95Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 1

Ocena przydatnoÊci pomiarów cefalometrycznych w diagnostyce pacjentów z obturacyjnym zespo∏em

snu z bezdechami – doniesienie wst´pneUsefulness of cephalometric measurements in the diagnostics of patients

with obstructive sleep apnea syndrome – preliminary report

Ewa Olszewska1, Andrzej SieÊkiewicz1, Janusz Ró˝ycki2, Marek Rogalewski3, Marek Rogowski1, Eugeniusz Tarasów2

1 Klinika Otolaryngologii AM w Bia∏ymstokuKierownik: prof. dr hab. M. Rogowski

2 Klinika Radiologii AM w Bia∏ymstokuKierownik: prof. dr hab. J. Walecki

3 Zak∏ad Statystyki i Informatyki Medycznej AM w Bia∏ymstokuKierownik: prof. dr hab. Z. Mnich

SummaryIntroduction: The pathophysiology of OSAS is related with local anatomical predispositions to OSA such as craniofa-cial anomalies, adenoid and tonsillar hypertrophy, macroglossia, hypertonic oropharyngeal soft tissue, base of tongueproptosis, mandibular hypoplasia, posterior mandibular displacement, maxillary retrusion, enlarged uvula, retrognathia,and inferior positioning of the hyoid. The aim of the study was to evaluate the usefulness of cephalometric measure-ments in patients with obstructive sleep apnea syndrome (OSAS). Material and methods: Eighteen randomly selectedpatients with snoring and varying degrees of sleep-disordered breathing were included in this study. All patients under-went completed otolaryngological examination, somnographic test using Poly-Mesam device, cephalometric radiographsand craniofacial CT scans. A control group had the same examinations and cephalometric tests. These patients had nosnoring or clinical evidence of sleep-disordered breathing. No patients had prior pharyngeal or maxillomandibularsurgery. Lateral cephalometric radiographs were obtained on all subjects in standing position using a standard technique.Each subject had also an awake CT scan in supine position on the back. Results: According all parameters we gatheredfrom the study, OSAS is associated with significant changes in cephalometric measurements. Cephalometric analysisadds further information regarding the anatomical assessment of OSAS patients however we found craniofacial CT scanseasier, more accurate measurements especially applying to soft tissues.

H a s ∏ a i n d e k s o w e : obturacyjny zespó∏ snu z bezdechami, cefalometria, tomografia komputerowa twarzoczaszki

K e y w o r d s : OSAS, cephalometry, cranio-facial computed tomography

Otolaryngol Pol 2007; LXI (1): 95–101 © 2007 by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów – Chirurgów G∏owy i Szyi

F

F

Autorzy nie zg∏aszajà konfliktu interesów.

Anomalie budowy anatomicznej sprzyjajà po-wstawaniu obturacji dróg oddechowych podczassnu. Nale˝à do nich anomalie twarzoczaszkowe,przerost poszczególnych elementów pierÊcienialimfatycznego, przerost masy j´zyka, wyst´powa-nie naddatków b∏ony Êluzowej Êcian gard∏a, cof-ni´ta ˝uchwa, nieproporcjonalne wyd∏u˝eniepodniebienia mi´kkiego, przerost j´zyczka, prze-mieszczona ku ty∏owi i do do∏u koÊç gnykowa [3,5, 7, 12, 20].

Szczególnà rol´ w post´powaniu diagnostycz-nym pacjentów z zespo∏em snu z bezdechami od-grywa laryngolog, do którego nale˝y identyfikacjamiejsc obturacji oraz mechanizmów, w jakich donich dochodzi. Oprócz badania przedmiotowego,do oceny geometrii szkieletu i cz´Êci mi´kkichtwarzoczaszki, stosowane sà nast´pujàce metody:a) statyczne: teleradiografia (zdj´cia RTG), tomo-grafia komputerowa, rezonans magnetyczny; b)dynamiczne: fluoroskopia, fiberoendoskopia gór-nych dróg oddechowych; c) obiektywne metodydro˝noÊci nosa (rhinomanometria, rhinometriaakustyczna, rhinorezystometria) [6, 10, 11, 16, 19,22, 25].

Rentgenocefalometria, jako metoda oceniajàcarozwój szkieletu twarzoczaszki jest powszechniestosowana ju˝ od wczesnych lat 50. XX w., jed-nak˝e dopiero w 1983 roku zastosowano jà u pa-cjentów z zaburzeniami oddychania podczas snu[2, 9, 18]. Jest to metoda nieinwazyjna, pozwala-jàca na dokonanie pomiarów struktur kostnychtwarzoczaszki i tkanek mi´kkich w obr´bie gór-nych dróg oddechowych poprzez wyznaczeniecharakterystycznych punktów antropometrycz-nych, odleg∏oÊci pomi´dzy tymi punktami, kàtówzawartych pomi´dzy poszczególnymi liniamii pól powierzchni. Jest to równie˝ metoda rela-tywnie tania i ∏atwo dost´pna dla klinicystów.

Celem pracy by∏a ocena przydatnoÊci pomia-rów cefalometrycznych na podstawie zdj´ç cefa-lometrycznych RTG czaszki oraz obrazów tomo-grafii komputerowej w diagnostyce pacjentówz zespo∏em snu z bezdechami. Badanie to traktu-jemy jako doniesienie wst´pne.

MATERIA¸ I METODA

Badaniem obj´to 18 losowo wybranych pacjen-tów z zespo∏em snu z bezdechami w wieku od 45do 62 lat. Badanie podmiotowe dotyczy∏o obecno-Êci i stopnia nasilenia najbardziej charaktery-

stycznych dolegliwoÊci, takich jak: sennoÊçw ciàgu dnia, uczucie sta∏ego zm´czenia, zasypia-nie w ciàgu dnia, poranne bóle g∏owy, pogorsze-nie sprawnoÊci intelektualnej, rozdra˝nienie,chrapanie.

Grup´ kontrolnà stanowili pacjenci w tym sa-mym przedziale wiekowym, bez wywiadu chra-pania i klinicznych oznak zaburzeƒ oddychaniapodczas snu. Pacjenci ci nie przeszli zabiegówoperacyjnych w zakresie nosa, nosogard∏a, gard∏aÊrodkowego i dolnego.

Wszyscy pacjenci poddani zostali wnikliwe-mu i pe∏nemu badaniu przedmiotowemu..Wyko-nane zosta∏o badanie somnograficzne przy u˝yciuaparatu Poly-Mesam jako zminiaturyzowanegozestawu diagnostycznego, które pozwoli∏o nauzyskanie takich parametrów, jak: czas ca∏kowi-tego chrapania, wartoÊci najni˝szej saturacji,okres sp∏yconego oddychania (apnea hypopneaindex – AHI), liczba bezdechów przypadajàcychna godzin´ snu (AI), wartoÊç wskaênika zaburzeƒoddechowych (respiratory disturbance index –RDI). Do grupy badawczej w∏àczono pacjentów,u których wskaênik bezdechów przekracza∏ 10,ca∏kowity czas chrapania przekracza∏ 50% czasusnu bez wywiadu dotyczàcego przebytych zabie-gów operacyjnych w zakresie nosa, nosogard∏a,gard∏a Êrodkowego i dolnego.

Nast´pnie wykonano badanie rentgenocefalo-metryczne i tomografi´ komputerowà twarzo-czaszki. Pacjenci w czasie wykonywania zdj´çrentgenowskich pozostawali w pozycji stojàcejz g∏owà odchylonà tak, aby linia frankfurcka prze-biega∏a równolegle do pod∏o˝a, z´by pacjenta po-zostawa∏y w lekkim zwarciu w naturalnej pozycjizgryzowej, j´zyk le˝a∏ na dnie jamy ustnej. Dowykonywania tych zdj´ç u˝ywano aparat dozdj´ç pantomograficznych z przystawkà do cefa-lometrii. Zastosowano filmy T-Mat E18/24.

Podczas wykonywania tomografii komputero-wej, pacjent pozostawa∏ w okreÊlonej standaryzo-wanej pozycji na grzbiecie, aby linia frankfurckaprzebiega∏a prostopadle do p∏aszczyzny pod∏o˝a.Z´by pacjenta by∏y w lekkim zwarciu, w natural-nej pozycji gryzowej. Skany wykonywane by∏ypodczas spokojnego oddychania pacjenta. Pomia-ry wykonywano na aparacie Toshiba, który stoso-wany by∏ do rekonstrukcji 2D i 3D oraz na wyko-nanym przed badaniem skanogramie.

Na zdj´ciach rentgenowskich oraz skanach CTnanosiliÊmy poszczególne punkty antropome-tryczne z obszaru jamy nosa i nosogard∏a, jamy

E. Olszewska i inni

96 Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 1

ustnej, gard∏a Êrodkowego i dolnego. Oznaczeniaposzczególnych punktów odbywa∏o si´ zgodniez Finkelsteinem i wsp. oraz deBerry-Borowieckimi wsp. [3, 4]. WartoÊci pomiarów odleg∏oÊci po-mi´dzy punktami mierzone by∏y w milimetrach,kàty w stopniach, a pola powierzchni w jednost-kach pól powierzchni (tabela I).

W przypadku zdj´ç cefalometrycznych rentge-nowskich punkty antropometryczne nanosiliÊmyr´cznie, a nast´pnie za pomocà odpowiedniej po-dzia∏ki obliczaliÊmy poszczególne odleg∏oÊci(ryc. 1).

Skanogramy wykonywano przed badaniem to-mografii komputerowej twarzoczaszki, g∏ówniew celu zaprogramowania badania.

Na skanach tomografii komputerowej z oknemdo obrazowania tkanek mi´kkich i kostnych na-nosiliÊmy charakterystyczne punkty antropome-tryczne. Program Vitrea 2 automatycznie oblicza∏odleg∏oÊci pomi´dzy punktami, kàty i pola po-wierzchni zaznaczonych obszarów (ryc. 2).

WYNIKI

Na podstawie przeprowadzonych pomiarówuzyskaliÊmy szereg wyników dla grupy kontrol-nej i badawczej. W tabeli II zobrazowano pomiarypunktów antropometrycznych, kàtów i pól po-wierzchni w grupie kontrolnej oraz grupie ba-dawczej.

Pomiary antropometryczne struktur kostnychtwarzoczaszki oraz tkanek mi´kkich górnej drogioddechowej u pacjentów z zespo∏em snu z bez-dechami wykaza∏y wyraêne ró˝nice w porówna-niu z grupà kontrolnà.

Na zdj´ciach rentgenowskich mieliÊmy trud-noÊci w wyznaczeniu niektórych punktów lubwr´cz niemo˝noÊç ich znalezienia. Dotyczy∏o tog∏ównie takich punktów i odleg∏oÊci jak: N-Sc, N-Sr, UD, UL, UP-PhW, Gn-T, TT-TB, TT-ET, TV.Punkty te i odleg∏oÊci mi´dzy nimi by∏y lepiej wi-doczne na skanach tomografii komputerowej.

Ocena przydatnoÊci pomiarów cefalometrycznych

97Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 1

Tabela I. Wybrane do pomiarów punkty, odleg∏oÊci, kàty i pola powierzchni. Oznaczenia punktów zgodnie z Finkelsteinem i wsp. orazde Berry-Borowieckim i wsp. [3, 4]

Jama nosowa Nosogard∏o, gard∏o Êrodkowe i dolne Jama ustna J´zyk i gard∏o Êrodkowe Pozycja koÊci gnykowej

A-N mm PNS-PhW mm A-B mm Gn-TB mm Go-H mmB-N mm UD mm ANS-B mm Go-TB mm Gn-H mmN-S mm UL mm A-Gn mm TT-TB mm H-PhW mmANS-PNS mm UT-PhW mm PNS-A mm PNS-TB mm kàt Go-Gn-H stopnieKàt A-N-S stopnie UP-PhW mm PNS-B mm TT-ET mm kàt N-S-H stopnieKàt B-N-S stopnie UV mm2 Go-PNS mm TV mm2 kàt Gn-Go & N-S stopnieN-Sc mm Go-S mmNC mm2 Go-PhW mm

B-Go mmkàt ANS-PNS & Go-Gn stopnie

Ryc. 1. Zdj´cie boczne RTG czaszki z zaznaczonymi punktamiantropometrycznymi oraz odcinkami pomi´dzy poszczególnymipunktami

Najwi´ksze rozbie˝noÊci w pomiarach doko-nywanych na podstawie rentgenocefalometriii tomografii komputerowej twarzoczaszki doty-czy∏y nast´pujàcych odleg∏oÊci, kàtów i pól po-wierzchni: N-S, kàt B-N-S, NC, A-B, Go-PhW, B-Go, Go-H, Gn-H, H-PhW, kàt Go-Gn-H, kàt Gn-Go&N-S. Prawdopodobnym wyt∏umaczeniemtych ró˝nic mo˝e byç inna pozycja pacjentówpodczas badania rentgenocefalometrycznego (sto-jàca) i tomografii komputerowej twarzoczaszki(le˝àca na grzbiecie). Zbyt ma∏a liczebnoÊç grupynie pozwala na zastosowanie analizy statystycz-nej uzyskanych wyników.

DYSKUSJA

Pomiary cefalometryczne w naszym badaniumia∏y za zadanie ocen´ zaburzeƒ proporcji szkie-letu i cz´Êci mi´kkich twarzoczaszki i wykaza∏yodmiennoÊci w budowie anatomicznej pomi´dzygrupà kontrolnà i grupà pacjentów z zespo∏emsnu z bezdechami. Podobne obserwacje znajdujàsi´ w wielu publikacjach w literaturze [3, 6, 11,13, 14, 17, 22]. Nawet na tak ma∏ej grupie pacjen-tów zaobserwowaliÊmy, ˝e u chorych z zespo∏emsnu z bezdechami, u których istniejà wyraênedysproporcje kostnych struktur twarzoczaszki,tkanki mi´kkie wykazujà mniejszà tendencj´ doobturacji. I odwrotnie, pacjenci z niewielkimi

zmianami kostnymi manifestujà powa˝ne niepra-wid∏owoÊci w obr´bie tkanek mi´kkich. W litera-turze znaleêliÊmy potwierdzenie tych obserwacjim.in. u Pracharktama i wsp. oraz Lowe’ego i wsp.[13,17]. Badanie zarówno rentgenocefalometrycz-ne, jak równie˝ tomografia komputerowa twarzo-czaszki pozwalajà na precyzyjnà ocen´ stosun-ków anatomicznych w obr´bie górnych dróg od-dechowych. Jednak˝e metoda ta napotyka rów-nie˝ pewne trudnoÊci dotyczàce g∏ównie pozycjipacjenta podczas przeprowadzania badania, fazyoddychania, rentgenograficznej metodologii wy-znaczania poszczególnych punktów antropome-trycznych. Na zdj´ciach rentgenowskich nanosili-Êmy poszczególne punkty antropometryczne r´cz-nie. NapotkaliÊmy trudnoÊci w wyznaczaniu nie-których punktów: N-Sc, N-Sr, UD, UL, UP-PhW,Gn-T, TT-TB (w tym przypadku zamazujà obrazmetalowe wype∏nienia, korony na bazie metalu,protezy metalowe), TT-EA, TV.

Tomografia komputerowa umo˝liwia uzyska-nie trójwymiarowego obrazu. Badanie mo˝e byçprzeprowadzane w pozycji le˝àcej na grzbiecie,która odgrywa istotnà rol´ podczas oddychaniai wp∏ywa na rozmiar górnych dróg oddechowych[15, 23, 24]. Technika tomografii komputerowejumo˝liwia równie˝ wykonywanie obrazów wewszystkich fazach oddychania [21]. Na skanachtomograficznych znacznie lepiej widoczne by∏yposzczególne punkty antropometryczne, szcze-gólnie ˝e istnia∏a mo˝liwoÊç wyboru okna kostne-go i okna do obrazowania tkanek mi´kkich. Po-miary wyraênie u∏atwia∏o oprogramowanie auto-matycznego obliczania odleg∏oÊci, kàtów i pól za-znaczonych obszarów. Skanogramy wykonywaneprzed badaniem tomograficznym pozwoli∏y nawyeliminowanie b∏´du, w stosunku do analizycefalometrycznej, polegajàcego na tym, ˝e opro-gramowanie Vitrea 2 dokonuje rzeczywistego po-miaru pomi´dzy wybranymi strukturami na pod-stawie obrazu 3D, natomiast zdj´cie RTG i skano-gram sà zwyk∏ym (p∏askim) zobrazowaniem bada-nych struktur. Ró˝nica ta widoczna jest szczegól-nie przy pomiarach odleg∏oÊci pomi´dzy punkta-mi Go-PhW (gonion – punkt antropometrycznyw miejscu przeci´cia si´ dwóch p∏aszczyzn: ga∏´-zi i trzonu ˝uchwy; PhW – tylna Êciana gard∏a).

Z∏o˝ony patomechanizm zespo∏u snu z bez-dechami zmusza do poszukiwania nowych me-tod leczenia chirurgicznego, a w zwiàzku z tymrównie˝ nowych doskonalszych metod diagno-stycznych okreÊlajàcych miejsce obturacji dróg

E. Olszewska i inni

98 Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 1

Ryc. 2. Tomografia komputerowa twarzoczaszki. Zaznaczonepunkty antropometryczne

oddechowych. Zabiegi chirurgiczne polegajà naprzemieszczaniu koÊci gnykowej, fragmentówszcz´ki, ˝uchwy, plastyki mi´Êni j´zyka, uwulo-palatoplastyki [1, 24]. Powinny byç one poprze-dzone dok∏adnymi badaniami cefalometryczny-mi. Pomiary cefalometryczne dokonywane napodstawie zdj´ç rentgenowskich lub obrazówTK majà na celu obiektywnà ocen´ poszczegól-nych elementów kostnych twarzoczaszki oraztkanek mi´kkich tego regionu. Badania te posia-dajà du˝à wartoÊç diagnostycznà, szczególniew aspekcie okreÊlenia geometrii górnej cz´Êcidrogi oddechowej, mo˝liwoÊci dok∏adnego za-planowania zabiegu operacyjnego oraz odpo-wiedniej kwalifikacji pacjentów. Wydaje si´s∏uszne stwierdzenie, ˝e wprowadzenie pomia-rów cefalometrycznych do diagnostyki pacjen-tów z OSAS pozwoli poszerzyç zakres stosowa-nych do tej pory zabiegów chirurgicznychi zwi´kszy ich skutecznoÊç.

WNIOSKI

Tomografia komputerowa twarzoczaszki po-zwala na dok∏adniejszà ocen´ poszczególnych pa-rametrów, odleg∏oÊci, kàtów i pól powierzchni,szczególnie dotyczàcych tkanek mi´kkich w sto-

sunku do tradycyjnie wykonywanej cefalometrii(zdj´cia rentgenowskie). Mamy nadziej´, ˝e dal-sze badania pozwolà na powi´kszenie grup pa-cjentów z zespo∏em snu z bezdechami, zakres ko-rekcji chirurgicznej zw´˝onej górnej drogi odde-chowej oraz weryfikacj´ skutecznoÊci zabieguoperacyjnego.

Ocena przydatnoÊci pomiarów cefalometrycznych

99Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 1

Ryc. 4. Skan tomograficzny z oknem do obrazowania tkanekmi´kkich. Zaznaczono dwie odleg∏oÊç TT-ET (TT: wierzcho∏ekj´zyka, ET: szypu∏a nag∏oÊni)

Ryc. 3. Skan tomograficzny z oknem do obrazowania tkanekkostnych. Zaznaczono odleg∏oÊci: S-N oraz A-N (S: sella – Êro-dek siod∏a tureckiego, N: nasion – Êrodek szwu czo∏owo-noso-wego, A: Subspinale – najg∏´bszy punkt na szwie mi´dzyszcz´-kowym). Zaznaczono kàt pomi´dzy tymi odcinkami

Ryc. 5. TK z wykorzystaniem okna do obrazowania tkanekmi´kkich. Skan wykorzystany do pomiaru pola powierzchni i ob-j´toÊci tkanek mi´kkich (podniebienia i j´zyka)

PIÂMIENNICTWO

01. Balcerzak J, Niemczyk K. Zastosowanie owulopalatofaryngo-plastyki oraz owulopalatoplastyki laserowej w leczeniu cho-rych z zaburzeniami czynnoÊci oddechowej podczas snu.Otolaryngol Pol 2002; 56(4): 415–419.

02. Coben SE. The integration of facial skeletal variants. A serialcephalometric roentgenographic analysis of craniofacialform and growth. Am J Orthod 1955; 41: 407–434.

03. DeBerry-Borowiecki B, Kukwa A, Blanks RHI. Cephalometricanalysis for diagnosis and treatment of obstructive sleep ap-nea. Laryngoscope 1988; 98(2): 226–234.

04. Finkelstein Y, Wexler D, Horowitz E, Berger G, Nachmani A,Shapiro-Feinberg M, i wsp. Frontal and lateral cephalometryin patients with sleep-disordered breathing. Laryngoscope2001; 111: 634–641.

05. Goldberg AN, Schab RJ. Identifying the patient with sleepapnea: upper airway assessment and physical examination.

E. Olszewska i inni

100 Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 1

Tabela II. Pomiary dotyczàce poszczególnych parametrów w grupie kontrolnej, w grupie badawczej na podstawie rentgenocefalometriioraz w grupie badawczej na podstawie tomografii komputerowej twarzoczaszki

Parametry Grupa kontrolna Pacjenci z OSAS Pacjenci z OSAS (CT) n=9 (rentgenocefalometria) n=18 (CT) n=18

A-N mm 61 65,6 64,8B-N mm 93,7 105,3 102,2N-S mm 73,7 79,6 71,1ANS-PNS mm 52 53,8 54,9Kàt A-N-S stopnie 89 84 82Kàt B-N-S stopnie 84 82 77N-Sc mm 46,6 – 42NC mm2 2587 2872 2354PNS-PhW mm 30 25,8 22,7UL mm 35,8 – 48,1UD mm 11 – 15,7UT-PhW mm 15 7,9 8,3UP-PhW mm 14 – 6,2UV mm2 303 – 503,4A-B mm 33,6 40,5 38,8ANS-B mm 43,8 51,2 51,8A-Gn mm 61,1 68,3 65,9PNS-A mm 54,1 55,2 54,8PNS-B mm 63,5 67,5 65,0Go-PNS mm 47,9 49,4 48,2Go-S mm 88,3 92,9 90,3Go-PhW mm 11,4 12,9 10,8B-Go mm 70,9 71,1 62,0Kàt ANS-PNS & Go-Gn stopnie 27 29 34Gn-TB mm 69,1 – 72,1Go-TB mm 12,6 – 17,3TT-TB mm 74,3 – 81,2PNS-TB mm 52,7 – 63,6TT-ET mm 82,8 – 84,9TV mm2 2987 – 3593Go-H mm 31,8 38,8 46,9Gn-H mm 52,7 46,4 54,9H-PhW mm 35,7 29,9 38,2Kàt Go-Gn-H stopnie 21 27 31Kàt N-S-H stopnie 88 91 93Kàt Gn-Go & N-S stopnie 33 31 38

Otolaryngol Clin North Am 1998; 31: 919–930.06. Haponik EF, Smith PL, Bohlman ME, Allen RP, Goldman

SM, Bleecker ER. Computerized tomography in obstructivesleep apnea. Am Rev Respir Dis 1983; 127: 221–226.

07. Kato J, Isono S, Tanaka A, Watanabe T, Araki D, Tanzawa H,i wsp. Dose-dependent effects of mandibular advancementon pharyngeal mechanics and nocturnal oxygenation in pa-tients with sleep-disordered breathing. Chest 2000; 1117:1065–1072.

08. Kaya N. Sectioning the hyoid bone as a therapeutic approachfor obstructive sleep apnea. Sleep 1984; 7: 77–78.

09. Krogman WM. Craniometry and cephalometry as research to-ols in growth of head and face. Am J Orthod 1951; 37:406–414.

10. Kukwa A, Pietniczka-Za∏´ska M. Rynologiczne aspekty ze-spo∏u snu z bezdechami., 26: 350-360. Choroby nosa i zatokprzynosowych Krzeski A, Janczewski G, Urban & Partner,Wroc∏aw, 2003.

11. Kyung SH, Park Y-C, Pae E-K. Obstructive sleep apnea pa-tients with the oral appliance experience pharyngeal sizeand shape changes in three dimensions. Angle Orthodontist2005; 75(1): 15–22.

12. Lowe AA, Gionhaku N, Takeuchi K, Fleetham J. Three-di-mensional CT reconstructions in adult subject with obstruc-tive sleep apnea. Am J Orthod Dentofacial Orthop 1986; 90:364–374.

13. Lowe AA, Ono T, Ferguson KA, Pae EK, Ryan CF, FleethamJA. Cephalometric comparisons of craniofacial and upperairway morphology by skeletal subtype and gender in pa-tients with obstructive sleep apnea. Am J Orthod DentofacialOrthop 1996; 110(6): 653–664.

14. Mariën S, Schmelzer B. Velopharyngeal anatomy in snoresand patients with obstructive sleep apnea. Acta Otorhinola-ryngol Belg 2002; 56(2): 93–99.

15. Oksenberg A, Khamaysi I, Silverberg DS. Apnoea characteri-stics across the night in severe obstructive sleep apnoea: in-fluence of body posture. Eur Respir J 2001; 18: 340–346.

16. Pépin JL, Ferretti G, Veale D, Romand P, Coulomb M, Bram-billa C, i wsp. Somnofluoroscopy compared with computeri-zed tomography of the airway and cephalometry in obstruc-tive sleep apnoea. Thorax 1992; 47(3): 150–156.

17. Pracharktam N, Hans MG, Strohl KP, Redline S. Upright andsupine cephalometric evaluation of obstructive sleep apneasyndrome and snoring subjects. Angle Orthod 1994; 64(1):63–74.

18. Riley R, Guilleminault C, Herran J, Powell N. Cephalometricanalyses and flow-volume loops in obstructive sleep apneapatients. Sleep 1983; 6: 303–311.

19. Ryan CF, Lowe AA, Li D, Fleetham JA. Magnetic resonanceimaging of the upper airway in obstructive sleep apnea befo-re and after chronic nasal continuous positive airway pressu-re therapy. Am Rev Respir Dis 1991; 144: 939–944.

20. Schellenberg JB, Maislin G, Schwab RJ. Physical findingsand risk for. obstructive sleep apnea. The importance of oro-pharyngeal structures. Am J Respir Crit Care Med 2000; 162:740–748.

21. Schwab RJ. Imaging for the snoring and sleep apnea patient.Dent Clin North Am 2001; 45: 759–796.

22. Schwab RJ, Gefter WB, Hoffman EA, Gupta KB, Pack AI. Dy-namic upper airway imaging during awale respiration in nor-ma subjects and patients with sleep disordered breathing.Am Rev Respir Dis 1993; 148: 1385–1400.

23. Schwab RJ, Gupta KB, Gefter WB, Metzger LJ, Hoffman EA,Pack AI. Upper airway and soft tissue anatomy in normalsubjects and patients with sleep-disordered breathing. Signi-ficance of the lateral pharyngeal walls. Am J Respir Crit Ca-re Med 1995; 152: 1673–1689.

24. CT-evaluation of the upper airway during wakefulness in pa-tients with obstructive sleep apnea. Prog Clin Biol Res 1990;345: 273–279.

25. Woodson BT, Conley SF. Prediction of uvulopalatopha-ryngoplasty response using cephalometric radiographs. AmJ Otolaryngol 1997; 18(3): 179–184.

Adres autora: Ewa Olszewskaul. Sk∏odowskiej 24 A15-276 Bia∏ystok

Prac´ nades∏ano: 22.08.2006 r.

Ocena przydatnoÊci pomiarów cefalometrycznych

101Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 1