A N N A L E S A C A D E M I A E M E D I C A E S T E T I N E N S I SR O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E

2008, 54, 2, 37–40

EWA LEWIŃSKA, MARIUSZ LIPSKI1, MAŁGORZATA MARCINIAK-PARADOWSKA2, KRZYSZTOF WOŹNIAK1, DAMIAN LICHOTA1

OCENA PRZYDATNOŚCI ENDOMETRU APEX D.S.P. DO POMIARU DŁUGOŚCI KANAŁU KORZENIOWEGO. BADANIA IN VITRO

THE EVALUATION OF THE ABILITY OF APEX D.S.P. TO DETERMINE THE LENGTH OF ROOT CANAL. IN VITRO STUDY

Studium Doktoranckie Wydziału Lekarsko-Stomatologicznego Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie

ul. Rybacka 1, 70-204 Szczecin Kierownik: prof. dr hab. n. med. Jerzy Malinowski

1 Zakład Stomatologii Zachowawczej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie al. Powstańców Wlkp. 72, 70-111 Szczecin

Kierownik: dr hab. n. med., prof. PAM Jadwiga Buczkowska-Radlińska 2 Grupowa Praktyka Stomatologiczna w Szczecinie

ul. Derdowskiego 28/4, 71-087 SzczecinKierownik: lek. dent. Ewa Perzanowska, lek. dent. Danuta Olkuśnik-Grudzińska

Summary

Introduction: Precise determination of an individual root canal length is one of the main factors affecting the results of endodontic treatment. There are a few ways to determine an individual root canal length. Two of them, radiologic and endometric are in common use. The disadvantage of using the fi rst method is that it is only approximate determination of the apical foramen that can cause incorrect preparation and fi lling of root canals. Alternative to radiologic method is an endodontic method in which resistance apex locators can be applied or the next generation devices called frequency apex locators, which include Apex D.S.P.

The aim of the study was to examine the accuracy of working length measurements of root canals, as determined using Apex D.S.P., new generation apex locator, with refer-ence to the real canal length.

Material and methods: A total of 102 canals were exam-ined in 73 extracted human teeth with mature apices. The crown was sectioned with a diamond disc to allow an access to the root canal. After removing the contents of canals, the actual root canal length was measured by inserting the fi le into the root canal until the fi le tip was just visible at the level of the apical foramen. Then the teeth were placed in contact with an alginate impression material to simulate

the periodontium. Electronic measurement was achieved using the Apex D.S.P. Measurements were taken until the red diode lights and then after the last green diode lights (0.5 mark). The differences between the actual root canal lengths and the measurement results were noted. All lengths of fi les were measured using endodontic ruler. The χ2 test was used to analyse statistically.

Results: The Apex D.S.P. located the apical constriction accurately within ± 0.5 mm in 88.2% of canals. Statistical analysis has shown that more accurate results were reached when the fi le was introduced until the last green diode lit (p < 0.05).

Conclusions: The latest generation of apex locators pro-vides an accurate and useful assistance for the determination of the root canal length.

K e y w o r d s: electronic apex locator – working length – in vitro study.

Streszczenie

Wstęp: Jednym z istotnych czynników decydujących o wyniku leczenia kanałowego jest precyzyjne określenie indywidualnej długości roboczej kanału korzeniowego. Zna-

38 EWA LEWIŃSKA, MARIUSZ LIPSKI, MAŁGORZATA MARCINIAK-PARADOWSKA I WSP.

nych jest kilka sposobów wyznaczania długości roboczej kanału, z których obecnie powszechnie stosowane są dwa: radiologiczny i endometryczny. Ujemną stroną stosowania pierwszej metody jest orientacyjne wyznaczanie otworu wierzchołkowego. Takie szacunkowe określanie długości roboczej może skutkować nieprawidłowym opracowaniem i wypełnieniem kanałów. Alternatywą dla metod radio-logicznych mogą być metody endometryczne, w których można stosować endometry opornościowe lub nowszej generacji, tzw. endometry częstotliwościowe, do których należy Apex D.S.P.

Celem pracy była ocena dokładności lokalizacji otwo-ru wierzchołkowego korzenia zęba za pomocą endometru nowej generacji Apex D.S.P. fi rmy Septodont.

Materiał i metody: Do badania posłużyły 73 usunięte zęby ludzkie. Pomiaru dokonano w 102 kanałach. Wszystkie zęby miały całkowicie uformowany wierzchołek korzenia. Korony zębów odcięto w celu ułatwienia dostępu do jamy zęba. Po usunięciu zawartości kanałów, wprowadzano do ich światła narzędzia endodontyczne do momentu ukazania się wierzchołka instrumentu w otworze anatomicznym. Tym sposobem określono długość rzeczywistą. Następnie zęby umieszczono w masie alginatowej symulującej tkan-ki otaczające ząb i wykonano pomiary długości kanałów z użyciem endometru Apex D.S.P. Narzędzia wprowadzano do momentu zasygnalizowania przez aparat osiągnięcia otworu wierzchołkowego (czerwona dioda) oraz do momentu zapalenia się diody zielonej oznaczonej jako 0,5. Określono różnicę pomiędzy rzeczywistą długością kanałów a uzy-skanymi pomiarami endometrycznymi. Wszystkie długości narzędzi mierzono z zastosowaniem linijki endodontycznej z dokładnością 0,25 mm. Wyniki poddano analizie staty-stycznej, stosując test χ2.

Wyniki: Analiza statystyczna wykazała mniej przypad-ków wprowadzania narzędzia poza otwór wierzchołkowy korzenia zęba w przypadku dokonywania pomiaru do mo-mentu zapalenia się diody zielonej, aniżeli diody czerwonej (p < 0,05).

Wnioski: Stwierdzono przydatność endometru Apex D.S.P. do pomiaru długości kanału korzeniowego. Uzyskane wyniki sugerują, aby w celu pomiaru długości kanału ko-rzeniowego wprowadzać narzędzie do momentu zapalenia się ostatniej diody zielonej.

H a s ł a: endometr – długość robocza – badanie in vitro.

Wstęp

Jednym z istotnych czynników decydujących o wyniku leczenia kanałowego jest precyzyjne określenie indywidu-alnej długości roboczej kanału korzeniowego [1]. Znanych jest kilka sposobów wyznaczania długości roboczej ka-nału, z których obecnie powszechnie stosowane są dwa: radiologiczny i endometryczny. Pierwszy z nich może być przeprowadzany przy zastosowaniu radiografi i konwen-

cjonalnej lub radiografi i cyfrowej. Ta ostatnia metoda jest coraz częściej stosowana ze względu na możliwość szcze-gółowego analizowania anatomii korzenia na monitorze komputera. Ponadto pacjent narażony jest na mniejsze dawki promieniowania w porównaniu do radiografi i kon-wencjonalnej. Pomiar długości kanałów z wykorzystaniem zdjęć rentgenowskich, niestety, w niektórych przypadkach może być utrudniony lub niemożliwy. Dotyczy to sytuacji, w których wierzchołki korzeni nakładają się na struktury anatomiczne kości szczęk. Przykładem mogą być korze-nie zębów trzonowych górnych, na których wierzchołki nakłada się nisko schodzący zachyłek zębodołowy zatoki szczękowej lub łuk jarzmowy. Ujemną stroną stosowa-nia metod radiologicznych jest orientacyjne wyznaczanie otworu wierzchołkowego. W zależności od wieku pacjenta, od całkowitej długości zęba odejmuje się od 0,5 mm do na-wet 2 mm [2, 3, 4]. Takie szacunkowe określanie długości roboczej może skutkować nieprawidłowym opracowaniem i wypełnieniem kanałów.

Alternatywą dla metod radiologicznych mogą być metody elektroniczne z użyciem endometrów oporno-ściowych lub nowszej generacji tzw. endometrów czę-stotliwościowych. Są to urządzenia elektroniczne, które lokalizują otwór wierzchołkowy kanału korzeniowego, wykorzystując oporność elektryczną ludzkich tkanek. Konwencjonalne endometry opornościowe pracują na za-sadzie pomiaru oporu prądu elektrycznego płynącego między elektrodą czynną a bierną. Opór ten jest nie-zależny od wieku, płci i wynosi 6,5 kΩ. Obecnie nie są powszechnie stosowane ze względu na niski odsetek prawidłowych wyników pomiaru. Wpływ na dokład-ność pomiaru z użyciem tego rodzaju endometrów ma wiele czynników, m.in.: wilgoć w kanale korzeniowym, obecność zapalenia okołowierzchołkowego czy też duża średnica otworu wierzchołkowego. Natomiast w endo-metrach częstotliwościowych wyeliminowano wpływ wymienionych czynników na dokładność pomiaru. Pra-cują one na zasadzie obliczania stosunku oporów prądów o różnych częstotliwościach. Do endometrów tej generacji należy m.in. Apex D.S.P. fi rmy Septodont, który posiada 5 diod (cztery zielone i jedną czerwoną), które zapalają się kolejno w trakcie wprowadzania narzędzia do kanału. Według producenta, zapalenie się diody czerwonej świad-czy o osiągnięciu otworu anatomicznego, natomiast szyb-kie migotanie tej diody o wprowadzeniu narzędzia poza ten otwór. Niewątpliwą zaletą tego urządzenia jest fakt, iż pomiary mogą być wykonywane zarówno w suchym, jak i wilgotnym kanale. Ponadto krótkie przewody użyte w endometrze zmniejszają ryzyko zafałszowania wyniku przez inne urządzenia wytwarzające pole magnetyczne, np. telefony komórkowe. Endometr Apex D.S.P. jest lekki i mały. Bez problemu można go umieścić na piersi pacjen-ta, dzięki czemu praca staje się bardziej ergonomiczna.

Celem badania in vitro było porównanie długości rze-czywistej kanału z długością określoną z użyciem endo-metru Apex D.S.P.

OCENA PRZYDATNOŚCI ENDOMETRU APEX D.S.P. DO POMIARU DŁUGOŚCI KANAŁU KORZENIOWEGO 39

Materiały i metody

Do badania posłużyły 73 usunięte zęby ludzkie. Pomiaru dokonano w 102 kanałach. Wszystkie zęby miały całkowicie uformowany wierzchołek korzenia. Korony zębów odcięto w celu ułatwienia dostępu do jamy zęba oraz dla uzyskania równej płaszczyzny stanowiącej jednoznaczny punkt refe-rencyjny podczas określania długości roboczej. Po usunięciu zawartości kanałów, wprowadzano do ich światła narzędzia endodontyczne (pilnik Kerra nr 10), aż do momentu ukazania się wierzchołka instrumentu w otworze anatomicznym. Tym sposobem określono długość rzeczywistą kanału. Następnie zęby umieszczono do 2/3 długości w masie alginatowej (Kromopan produkcji Lascod) symulującej tkanki otacza-jące ząb i wykonano pomiary długości kanałów z użyciem endometru Apex D.S.P. (ryc. 1). Przed wykonaniem pomiaru kanały wypełniono 2% roztworem podchlorynu sodu za pomocą strzykawki z cienką igłą. Narzędzia wprowadzano do momentu zasygnalizowania przez aparat osiągnięcia otworu wierzchołkowego (czerwona dioda) oraz do momentu zapalenia się diody zielonej oznaczonej jako 0,5. Określono różnicę pomiędzy rzeczywistą długością kanałów a uzy-skanymi pomiarami endometrycznymi. Wszystkie długości narzędzi mierzono z wykorzystaniem linijki endodontycznej z dokładnością 0,25 mm (ryc. 2). Wyniki poddano analizie statystycznej, stosując test χ2.

Wyniki

Wprowadzając narzędzie do momentu zapalenia się czerwonej diody, uzyskano zgodność pomiaru w 44 przypad-kach (43,1%). W 27 przypadkach (26,5%) długość endome-tryczna była krótsza od rzeczywistej o 0,1–0,5 mm, a w 12 przypadkach (11,8%) o 0,51–1,0 mm. W 15 przypadkach (14,7%) narzędzie zostało wprowadzone poza otwór wierz-chołkowy na długość 0,1–0,5 mm, w 4 (3,9%) zaś na dłu-gość 0,51–1,0 mm (ryc. 3). Jeśli narzędzie wprowadzono do momentu zapalenia się ostatniej diody zielonej, wówczas uzyskano następujące wyniki: zgodność pomiarów 51 przy-padków (50%), pomiar krótszy o 0,1–0,5 mm; 0,51–1,0 mm i powyżej 1,0 mm odpowiednio w 27 (26,5%), 12 (11,8%), 5 (4,9%) przypadkach oraz pomiar dłuższy od rzeczywi-stego o 0,1–0,5 mm, 0,51–1,0 mm, odpowiednio w 5 (4,9%) i 2 (2,0%) przypadkach (ryc. 4).

Ryc. 1. Zęby umieszczone w masie alginatowej

Fig. 1. Teeth placed in alginate impression material

Ryc. 2. Określenie długości roboczej z użyciem linijki endodontycznej

Fig. 2. Working length determination using endodontic ruler

Ryc. 3. Wyniki pomiaru endometrycznego – narzędzie wprowadzano aż do momentu zapalenia się diody czerwonej

Fig. 3. Results of apex locator measurement – the instrument was introduced until the red diode lights

Ryc. 4. Wyniki pomiaru endometrycznego – narzędzie wprowadzano aż do momentu zapalenia się diody zielonej

Fig. 4. Results of apex locator measurement – the instrument was introduced until the last green diode lights

Analiza statystyczna wykazała częstsze wprowadzanie narzędzia poza otwór wierzchołkowy korzenia zęba w przy-padku dokonywania pomiaru, aż do momentu zapalenia się diody czerwonej, aniżeli diody zielonej (p < 0,05).

Dyskusja

Obecnie stosowane są dwie metody wyznaczania długości roboczej kanału korzeniowego: radiologiczna i endometryczna. Najczęściej stosowaną metodą oblicza-

40 EWA LEWIŃSKA, MARIUSZ LIPSKI, MAŁGORZATA MARCINIAK-PARADOWSKA I WSP.

nia długości kanału w grupie metod radiologicznych jest metoda „dodawania” Ingle’a i Nicholsa [3, 5]. Polega ona na wykonaniu zdjęcia z narzędziem o znanej długości, umieszczonym wewnątrz kanału, a następnie na zmierzeniu linijką na zdjęciu odległości od końca narzędzia do wierz-chołka radiologicznego korzenia zęba. Dodając obydwie wartości otrzymuje się długość całkowitą zęba, a odejmując tzw. margines bezpieczeństwa wynoszący 1 mm uzyskuje się długość roboczą. Odsetek prawidłowo wyznaczonych długości roboczych z zastosowaniem tej metody stanowi zaledwie 60 [3, 6]. Z kolei skuteczność metod endometrycz-nych ocenia się na 75–97% [7]. Najlepsze wyniki osiąga się stosując endometry należące do ostatniej generacji, do których zalicza się m.in. Apex D.S.P.

Odsetek prawidłowo wyznaczonych długości roboczych z użyciem endometru Apex D.S.P. w badaniach własnych wyniósł 88,2, gdy narzędzie wprowadzano do momentu zapalenia się diody zielonej. Za pomiary prawidłowe uznano takie, które mieściły się w przedziale 0–1 mm przed otwo-rem anatomicznym. Brak doniesień o urządzeniu ocenianym w tym badaniu uniemożliwia bezpośrednie porównanie uzyskanych wyników. Możliwe jest natomiast porównanie dokładności endometru Apex D.S.P. z dokładnością wska-zaną przez inne urządzenia należące do tej samej generacji endometrów.

D’Assunção i wsp. [7] w badaniach in vitro uzyskali 89,7% wyników prawidłowych w przypadku endometru Root ZX i 82,1% w przypadku urządzenia Novapex. Autorzy przyjęli za poprawny zakres ± 0,5 mm. Z kolei Lucena--Martín i wsp. [8], przyjmując takie same kryteria, uzyskali 80–85% prawidłowych pomiarów, używając endometru Justy II oraz 85–90% i 85% stosując odpowiednio endo-metry Neosomo i Root ZX. Górski i wsp. [4] otrzymali 87,5–96,9% prawidłowych pomiarów w przypadku Neosno i 78,1–84,4% w przypadku endometru Raypex 4.

Wnioski

Stwierdzono przydatność endometru Apex D.S.P. do po-miaru długości kanału korzeniowego. Uzyskane wyniki sugerują, aby w celu pomiaru długości kanału korzeniowego wprowadzać narzędzie do momentu zapalenia się ostat-niej diody zielonej, a nie czerwonej, jak zaleca producent. Endometry nie zastąpią całkowicie zdjęć rentgenowskich, gdyż tylko dzięki nim można ocenić anatomię zębów i wy-pełnienia kanałów. Jednak znacznie mogą ułatwić pracę oraz zwiększyć liczbę prawidłowo wykonanych leczeń endodontycznych.

Piśmiennictwo

Barańska-Gachowska M.1. : Endodoncja wieku rozwojowego i dojrzałego. Czelej, Lublin 2004. Romankiewicz-Woźniczko G., Góra B.2. : Histofi zjologia tkanki miazgo-wo-ozębnej w aspekcie leczenia endodontycznego. Czas. Stomatol. 1991, 44, 3, 167–172. Kuźmiński M., Alwas-Danowska M.3. : Wybrane aspekty endometrii ka-nałowej na podstawie piśmiennictwa i spostrzeżeń własnych. Czas. Stomatol. 2001, 8, 54, 510–516. Górski M., Lipski M., Lichota D., Buczkowska-Radlińska J.4. : Porów-nanie dokładności pomiarów długości roboczej kanałów endometrem Raypex 4 i Neosno Co-pilot – badanie in vitro. Czas. Stomatol. 2003, 56, 1, 5–10. Frank A.L., Torabinejad M.5. : An in vivo evaluation of Endex electronic apex locator. J. Endod. 1993, 19, 4, 177–179. Dunlap C.A., Remeikis N.A., BeGole E.A., Rauschenberger C.R.6. : An in vivo evaluation of an electronic apex locator that uses the ratio method in vital and necrotic canals. J. Endod. 1998, 24, 1, 48–50. D’Assunção F.L.C., Santana de Albuquerque D., Correia de Queiroz 7. Ferreira L.: The ability of two apex locators to locate the apical fora-men: An in vitro study. J. Endod. 2006, 32, 6, 560–562. Lucena-Martin C., Robles-Gijón V., Ferrer-Luque C.M., Navajas-8. -Rodríguez de Mondelo J.M.: In vitro evaluation of the accuracy of three electronic apex locators. J. Endod. 2004, 30, 4, 231–233.