S E R I A O C H R O N Y P R A C Y

In i . A D A M W A L E W S K I

OBRONA PRZECIWPOŻAROWA Z A K Ł A D U P R A C Y WSKAZÓWKI BEZPIECZEŃSTWA i HIGIENY PRACY

S E R I A O C H R O N Y P R A C Y

In* . A D A M W A L E W S K I

131 OBRONA PRZECIWPOŻAROWA Z A K Ł A D U P R A C Y WSKAZÓWKI BEZPIECZEŃSTWA i HIGIENY PRACY

26

Nakład 5000 eg*. Papier druk. mat. kl. V 6lX86/ i70

B-61597 — Drukarnia ZMP, Warsiawa

T R E Ś Ć

Stromi Ł WSTĘP 7

.U. B U D Y N K I I PLACE

1. Przepisy prawne: prawo budowlane, kotłownie, ochrona przed

pożarami i innymi klęskami, ogólne przepisy bezpieczeństwa

i higieny pracy <)

2. Budynki 1(1

3. Place H

HI. POMIESZCZENIA ZAGROŻONE W Y B U C H E M

4 Gazy i pary wybuchowe

5. Pyły wybuchowe i i

6. Sposoby zapobiegania wybuchom chemicznym: wentylacja,

ogrzewanie, oświetlenie, elektryczność statyczna, dalsze Środki

ostrożności, przechowywanie materiałów (benzyna, butle % ga-

zami, eter, celuloid, karbid) I ł

IV. P R Z Y C Z Y N Y POŻARU I SPOSOBY ZAPOBIEGANIA

7. Palenie tytoniu 21

8. Samozapalenie się: tkaniny, węgiel kamienny, węgiel drzewny,

trociny, siano, inne materiały 22

9. Ga«y i pary palne: acetylen i karbid, benzyna, wodór, tlenik

węgla, tlen 24

10. Farby i oleje 25

11. Pylr palne

12. Paleniska i picce 29

13. Kominy ' . . . . 31

14. Prąd elektryczny 39

15. Elektryczność statycznn 35

16. Elektryczność atmosferyczna 35

17. Pożar od sąsiada i podpalenie 35

18. Promienie słoneczne

V. GASZENIE POŻARU /

19. Warunki potrzebne do powstania ognia 3?

20. Gaszenie prze/, obniżenie temperatury 37

21. Usunięcie materiału palnego 37

22. Odcięcie dopływu tlenu 38

23. Umiejscowienie pożaru 38

VL ŚRODKI GAŚNICZE

24. Woda: naturalne zbiorniki, zbiorniki ciśnieniowe, strumień

wody, hydronetki, hydranty, kurki wodociągowe, urządzenia

tryskaczowc, urządzenia drenczerowe i zasłony wodne, pur«

wodną

25. Gaśnice: ilość, rozmieszczenie, zawieszenie, rodzaje gaśnic,

gaśnica płynowa, tetrowa, proszkowa, śniegowa, kontrola gaśnic,

stosowanie gaśnic . «

26. Piasek i eiemia ^

VII. W S K A Z Ó W K I GASZENIA NIEKTÓRYCH POŻARÓW s

27. Pożar karbidu i acetylenu 5T

28. Pożar benzyny 58

29. Pożar farb i olejów Sfr

50. Pożar alkoholu itp • I »

31. Pożar w obecności kwasu azotowego 59

32. Pożar ubrania na człowieku 69

33.. Pożar urządzeń elektrycznych 60

34. Pożar budynków 62

VIII . STRAŻ POŻARNA

35. Organizacja i zadania straży 6J

IX. SPRZĘT P R Z E C I W P O Ż A R O W Y

36. Obowiązek posiadania sprzętu 43

X. W S K A Z Ó W K I OGÓLNE I P O R Z Ą D K O W E

37. Urządzenia alarmowe: czujki, dzwon alarmowy, syrena, tele-

fony, miejska sygnalizacja pożarowa 64

38. Szkice sytuacyjne (J6

39. Zachowanie się pracowników 67

•40. Instrukcja wewnętrzna

I

1 OBRONA PRZECIWPOŻAROWA ZAKŁADU PRACY

I. W s t ę p

Pożar zakładu przemysłowego Jest jedną z największych ka-tastrof jakie mogą spotkać zarówno zakład, jak i jego załogę, W związku z tym każdy zakład pracy powinien robić wszystko co możliwe, aby nie dopuścić do powstania pożaru, powinien asunąć zawczasu wszystkie przypuszczalne jego przyczyny, a równocześnie mieć przygotowane wszystko to, co jest po-trzebne do gaszenia, gdyż pożar nieopanowany w zarodku nisz-czy przeważnie dany zakład, narażając zarówno majątek na-rodowy, jak i skarb państwa na duże straty.

Zapobieganie pożarom jest dla zakładu pracy nie tylko jed-nym z najważniejszych zadań ochrony przed pożarami, ale jest ono obowiązkiem, który zarówno w interesie zakładu, jak i państwa i społeczeństwa musi być jak najlepiej i najstaran-niej wypełniony.

Do zwalczania pożarów są stosowane dwie metody: a) obrona bierna (akcja zapob;egawcza), b) walka czynna (gaszenie pożaru),

przy czym nie wolno się ograniczać tylko do jednej z nich. Niesłychanie ważne jest zachowanie się pracowników zakła-

du w chwili wybuchu pożaru, a przed przybyciem na miejsce straży pożarnej, gdyż od tego zależy często rozmiar, obszar i gwałtowność ognia.

Niebezpieczeństwo pożaru zależy w dużym stopniu od ilości I rodzaju materiału palnego nagromadzonego w danym miejscu !ub pomieszczeniu. Wzrasta ono znacznie, jeżeli materiał ten jest wybuchowy, O ile bowiem pożar materiałów palnych jest

t

stosunkowo łatwo stłumić w zarodku, tj. natychmiast po za-paleniu się, to przy zapaleniu się materiałów wybuchowych jest to często niemożliwe z powodu natychmiastowego rozszerza-nia się ognia na dużą przestrzeń zaraz od pierwszej chwili.

Wskazówki niniejsze podają przede wszystkim sposoby za-pobiegania pożarom, pouczenia dla pracowników, jak mają się zachować w razie wybuchu ognia, oraz środki ostrożności ja-kie muszą być zachowane w niektórych przypadkach w celu ochrony zdrowia i życia pracowników; natomiast o samych sposobach gaszenia podają tylko te wiadomości, które każdy pracownik mogący się zetknąć z pożarem, musi sobie zawczasu przyswoić, aby nie narazić swego zdrowia na szkodę i nie po-większyć niebezpieczeństwa.

Jak już sama nazwa dowodzi, „Wskazówki" nie mają cha-rakteru obowiązujących norm prawnych; są to tylko zalecenia 0 charakterze doradczym, które dopiero po wypróbowaniu ich w praktyce będą stanowiły podstawę do wydania obowiązują-cych przepisów.')

„Wskazówki" nie ograniczają praw instytucji państwowych 1 branżowych, które są władne wydawać w swoim zakresie przepisy obowiązujące.

Ze względu na doniosłe znaczenie obrony przeciwpożarowej zaleca się organom zakładów pracy odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa przeciwpożarowego zapoznać się z następującą literaturą fachową;

1. Inż. Rogowski Mieczysław, „Pożary w zakładach przemy-słowych" 1938,

2. Inż. Kowalski Franciszek, „Sprzęt pożarniczy" 1948, 3. Inż. Sawaszyński Jerzy, „Przeciwpożarowe zaopatrzenie

wodne" 1948. Książki powyższe powinny się znaleźć w' każdej bibliotece

zakładowej.

ł) Wskazane jest, aby kierownictwa zakłądów pracy zgłaszały do Mini-sterstwa Pracy i Opieki Społecznej do Departamentu Pracy wszelkie braki 1 miedociągn!ęcia zauważone we „Wskazówkach" oraz wnioski w sprawia ich poprawienia lub uzupełnienia.

8

n. BUDYNKI I PLACE

i. Przepisy prawne

Chcąc zapobiegać pożarom trzeba poznać przede wszystkim te ustawy i rozporządzenia, które zawierają przepisy mające aa celu bezpieczeństwo przeciwpożarowe i dostosować do nich posiadane obiekty i urządzenia. Spośród nich należy w pierw-szym. rzędzie wymienić:

Prawo budowlane. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypo-spolitej z dnia 16.11. 1928 o prawie budowlanym w brzmieniu ustalonym rozporządzeń1 em Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 II. 1939 (Dz. U. Nr 34, poz. 216), podaje niektóre wa-runki, jakim wszystkie budynki na terenie zakładu pracy mają odpowiadać.

Kotłownie, Budowa, utrzymanie i zabezpieczenie kotłowni musi odpowiadać rozporządzeniu Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 8.XI.1922 (Dz. U. Nr. 103, poz. 744) o budowie, ustawia-niu i dozorze kotłów parowych używanych na lądzie.

Zapobieganie pożarom jest uregulowane częściowo ustawą z dnia 13.111. 1934 (Dz. U. Nr 41, poz. 365) o ochronie przed po-żarami i innymi klęskami oraz rozporządzeniem z dnia 31,X,1938 (Dz. U. Nr 87, poz. 590), jednak oba te akty prawodawcze nie wyczerpują całości zagadnienia. Wobec doniosłego znaczenia akcji zapobiegania pożarom Ministerstwo Przemysłu i Handlu powołało do życia Główny Inspektorat Obrony Przeciwpożaro-wej, który za pośrednictwem Inspektoratów przy poszczegól-nych Centralnych Zarządach Przemysłu czuwa nad zorganizo-waniem racjonalnej obrony przeciwpożarowej w zakładach przemysłowych.

Ogólne przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy są zawarte w rozporządzeniu Ministrów: Pracy i Opieki Społecznej, Zdro-wia, Przemysłu, Odbudowy, Administracji Publicznej oraz Z ;em Odzyskanych z dnia 6.XI. 1946 (Dz. U. Nr 62, poz. 344), wyda-nym również przez Ministerstwo Pracy i Op, Społ. w formie oddzielnej broszury jako Nr 2, Serii Prawodawczej,

9

2. Budynki

Budynki i pomieszczenia w nich muszą być dostosowane do postanowień zawartych w rozporządzeniach wymienionych w poprzednim rozdziale, a ponadto muszą odpowiadać nastę-pującym warunkom:

Jeżeli w murach ogniowych lub ścianach przeciwpożarowych, dzielących budynek nieogniotrwały, znajdują się otwory słu-żące do komunikacji lub transportu, to otwory te muszą być zaopatrzone -w' szczelne drzwi ogniotrwałe, przy czym drzwi normalnie zamknięte muszą się zamykać samoczynnie, zaś drzwi normalnie otwarte muszą się zamykać samoczynn;e w ra-zie pożaru, np. za pomocą urządzenia topikowego; i jedne i dru-gie muszą być po skończonej pracy i przez noc zamknięte.

Drzwi służące do stałej komunikacji powinny posiadać sze-rokość co najmniej 1,2 m i muszą się otwierać w kierunku wyjść ogólnych, zaś drzwi tych ostatnich na zewnątrz. Schody wewnętrzne łączące poszczególne p'ętra muszą być ognio-trwałe w ogniotrwałej klatce schodowej i nie mogą być węż-sze niż 1,2 m.

Budynki jedno- lub wielopiętrowe o długości większej niż 25 m powinny mieć dwoje takich schodów z obu końców bu-dynku. Jeżeli schody są umieszczone nie w klatce schodowej lecz zewnątrz budynku, np, schody ratunkowe, to muszą one sięgać od ziemi do dachu, łączyć się z każdym piętrem bu-dynku za pomocą wejść przez drzwi ogniotrwałe lub okna, oraz być zaopatrzone w drabinkę umożliwiającą wejście na dach. Budynki wielop ;ętrowe powinny być zaopatrzone w że-lazne drabiny przytwierdzone na stałe i wiodące na dach, ce-lem umożliwienia wejścia dla straży pożarnej. Okna w bu-dynkach drewnianych nie powinny być zakratowane, a w mu-rowanych mogą być tylko wówczas zakratowane, gdy dosta-teczna ilość i szerokość drzwi zapewnia bezpieczne wyjście w razie pożaru wszystkich pracowników z pomieszczenia względnie budynku.

Budynki drewniane, zwłaszcza ważniejsze, lub takie, które stwarzają zagrożenie pożarowe dla sąsiednich budynków, albo szczególnie niebezpieczne pod względem ogniowym, powinny

10

być osłonięte ognioodpornie, np. otynkowane, lub wykonane ?, drewna impregnowanego ognioochronnie, które wprawdzie tli się w gniu, ale nie pali się płonreniem.

Na strychach i poddaszach, które nie są wykonane w całości ogniotrwałe i posiadają jakiekoIw'ek palne części konstrukcyj-ne, np. belki, podłogi itp., nie wolno trzymać materiałów pal-nych ani rupieci. W razie potrzeby wejścia ze światłem na strych, wolno to zrobić tylko przy użyciu latarki elektrycznej, a w ostateczności z lampką napełnioną olejem roślinnym (nie mineralnym) umieszczoną w oszklonej latarce.

3, Place Na podwórzach i placach w pobliżu budynków drewnianych

nie wolno gromadzić materiałów palnych jak słoma, siano, tro-ciny, drewno itp.

M :ędzy budynkami drewnianymi lub między zgrupowaniami takich budynków, a nawet między budynkiem drewnianym i murowanym wskazane jest zadrzewienie w formie jednego lub dwóch rzędów drzew liściastych, które znaczn;e utrudniają przerzucanie się ognia. Zadrzewienie jednak jest niedopusz-czalne wówczas, gdyby utrudniało przejazd pojazdów ratow-niczych lub akcję gaszenia pożaru.

ni. POMIESZCZENIA ZAGROŻONE WYBUCHEM

Jak już powiedziano we wstępie, wybuch materiałów pal-nych zwiększa znacznie niebezpieczeństwo pożaru, gdyż od wybuchającej substancji może się zapalić materiał palny, a wtórne wybuchy poruszonego pyłu mogą powodować powsta-nie ognia w różnych miejscach pomieszczenia.

Wybuch może mieć podłoże chemiczne, polegające na gwał-townym łączeniu się z tlenem powietrza niektórych gazów, par, pyłów i substancji, albo mechaniczne (fizyczne), wynkające z nadmiernego wzrostu ciśnienia przekraczającego wytrzyma-łość ścian naczynia lub zbiornika. Ten ostatni rodzaj wybuchów jest tylko wówczas niebczp ;eczny pod względem pożarowym, gdy gaz sprężony w naczyniu jest palny, jak np. acetylen lub wodór, albo podtrzymujący palenie, jak tlen.

11

Prawdopodobieństwo wybuchu chemicznego występuje wszę-dzie tam, gdzie się wytwarzają lub gromadzą palne gazy, pary lub pyły, które zmieszane w pewnym stosunku z powietrzem spalają się gwałtownie przy zetknięou z płomieniem, rozżarzo-nym przedmiotem, iskrą, a niektóre z nich nawet przy zetknię-ciu z przedmiotem gorącym tylko, a nierozżarzonym, jak np. siarczek węgla, który zapala się już w temperaturze około 100° C, mogąc tym samym zapalić się nawet od gorących prze-wodów parowych.

Poniżej są wyliczone częściej spotykane gazy i pary wybu-chowe z podaniem granic wybuchowości, przy czym pierwsza liczba oznacza granicę dolną wskazującą minimalną, zaś dru-gą granicę górną, oznaczającą maksymalną zawartość (objęto-ściowo) gazu lub pary w powietrzu umożliwiającą wybuch. Mieszanina powietrza z mniejszą ilością gazu lub pary niż dol-na granica wybuchowości n ;e zapala się, zaś z większą niż gór-na granica, pali się, ale bez wybuchu.

A. Gazy i pary wybuchowe

Nazwa gazu % (objęt.) 1,6 — 9 1.5 — 80 4 — 57 2.6 — 13,6 5,5 — 36,5 16 —27

Aceton Acetylen Aldehyd octowy Alkohol etylowy Alkohol metylowy Amoniak

Benzol . . . . Benzyna (lekka) Bromek etylu •

1 — 8

1 — 6,5 7 — 1 1

Chlorek etylenu Chlorek etylu • Chlorek metylu Cjanowodór

6,2 — 15,9 4 — 1 5 8 — 1 9 13 — 27

Dwusiarczek węgla 1 5

12

Eter 1,2 — 23

Gaz błotny i ziemny 5 — 15 Gazol;na 1.2 — 48 Gaz świetlny 5 — 31 Gaz wodny 6 — 70

Ksylol 1

Kwas octowy 4

Metan 5 — 16

Octan etylowy 2,2 — 11 Propan 2,4 — Pirydyna 1,8 — 12,4

Siarczek węgla 0,8 — 50 Siarkowodór 4 — 46

Tlenek węgla 12,5 —74 Toluol 1,3 — 7,3

Wodór 4 — 74

Ta duża rozpiętość granic wybuchowości leżących między 0,8 —• 80 % objętości nakazuje zachowanie jak największej ostrożności przy wszelkich procesach i czynnościach, w który«h wyniku mogą się wytwarzać, wydobywać Iubv gromadzić gazy i pary wybuchowe. Konieczne przy tym środki ostrożności są podane poniżej w ust. 6,

5. Pyły wybuchowe

Bardzo szeroką skalę przedstawiają materiały, których pył jest wybuchowy, gdyż praktyka wykazuje, że wybuchają pyły następujących materiałów:

celuloid, cukier, dekstryna, drewno, farby, garbniki, juta,

1S

korek, krochmal, mąka, papier, sadza, siarka, wełna, ba-wełna, węgiel kamienny i drzewny, żywica itd., oraz pyły sproszkowanych metali, w szczególności aluminium i ma-gnezu.

Wybuchowość pyłu występuje wprawdzie dopiero przy na-gromadzeniu się go w powietrzu w znacznej ilości, przeważnie około 20 g na 1 m3 powietrza, co przy normalnej produkcji rzadko się zdarza, ale wystarczy poruszenie pyłu nagromadzo-nego na rozmaitych częściach pomieszczenia i urządzeniach, a zwłaszcza na podłodze — przez przeciąg, aby mogło nastą-pić krytyczne zagęszczenie. Szczególnie niebezpieczny jest pył zbierający się na grzejnikach, przewodach ogrzewalnianych itp., gdyż zwęglając się powoli przez ciągłe ogrzewanie staje się łatwiej palny i wybuchowy.

Z tą właściwością pyłów muszą się liczyć przede wszystkim kopalnie węgla, młyny zbożowe, węglowe i korkowe, a na-stępnie wszystkie zakłady przerabiające palne materiały w ten sposób, że przy pracy powstaje duża ilość pyłu.

Wybuchom pyłów zapobiega się w pierwszym rzędzie przez niedopuszczenie "do wzbijania się ich w powietrze w niebez-piecznej ilości, wobec czego należy w odnośnym pomieszcze-niach unikać silnych przeciągów. Pył wytwarzający się należy chwytać w miejscu powstawania i odprowadzać przewodami do odpowiednich zbiorników, przy czym przewody odprowa-dzające powinny na ogół odpowiadać warunkom podanym w ust. 6. dla przewodów odprowadzających gazy palne. Wresz-cie najważniejszym warunkiem zapobiegan:a wybuchom pyłów jest wykluczenie jakiegokolwiek ognia lub iskry w pomieszcze-niu zapylonym.

Wybuchowość pyłów można znacznie zmniejszyć przez na-wilżanie powietrza, np. za pomocą rozpylania wody lub wpu-szczanie do pomieszczenia pary wodnej.

6, Sposoby zapobiegania wybuchom chemicznym

Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania wybuchom ga-zów i par jest zastępowanie — tam, gdzie to jest możliwe — substancji wybuchowych niepalnymi, co jednak rzadko da się

U

uzyskać, jak np, przy napełnianiu balonów niepalnym helem zamiast wodorem lub gazem świetlnym.

We wszystkich innych przypadkach należy zapobiegać wy-twarzaniu się, wydobywaniu i gromadzeniu gazów i par przez utrzymanie w należytym stanie wszystkich aparatów, urzą-dzeń, przewodów, przez chwytanie gazów i par w miejscu ich powstawania i odprowadzanie na otwarte powietrze.

Przewody służące do takiego odprowadzania muszą być wykonane z materiału niepalnego i odpornego na działanie odprowadzanych gazów i par i nie mogą posiadać tzw. prze-strzeni martwych, w których gaz się zatrzymuje. Przewody nie powinny zmieniać kierunku w sposób raptowny, tylko za pomocą łagodnych łuków; doprowadzenie przewodów bocz-nych do przewodu głównego powinno się odbywać możliwie pod kątem nie większym niż 30°.

Wylot przewodów musi być umieszczony w miejscu zabez-pieczonym od ognia i iskier, odległym co najmniej 10 m od naj-bliższego ogniska. Spalanie odprowadzanych gazów i par jesl tylko wówczas dopuszczalne, gdy odpowiednie urządzenie uniemożliwia cofnięcie się płomienia.

Wszelk'e zbiorniki, rurociągi i przewody gazów palnych mu-szą być tak wykonane i uszczelnione, aby gaz nie mógł się ulatniać. W razie stwierdzenia ulatniania się np. powonieniem lub na podstawie odczytów licznika, nie wolno szukać nie-szczelności za pomocą płomienia, lecz tylko przy użyciu wody z mydłem, przy czym pęcherzyki powietrzne tworzące się w miejscu wydobywania się gazu wskażą nieszczelne miejsca; nieszczelności w przewodach amoniaku można szukać przy pomocy pałeczki szklanej zamaczanej w kwasie solnym.

Zamarznięte przewody i kurki gazów i par palnych wolno odmrażać tylko za pomocą gorącej wody, pary wodnej lub wor-ków z gorącym piaskiem, a nigdy przy pomocy płomienia lub rozżarzonych przedmiotów.

Naprawę takich przewodów przy użyciu ognia jak to ma miejsce przy spawaniu, w;olno przeprowadzać tylko po zupeł-nie pewnym i szczelnym zamknięciu dopływu gazu i po przed-muchaniu przewodu w ten sposób, aby wszystek gaz z niego był usunięty. Po skończonej naprawie należy przed zapaleniem

« 15

przewód przedmuchać gazem tak, aby usunąć z przewodu po-wietrze dające z gazem mieszaninę wybuchową.

Wentylacja. W pomieszczeniach zagrożonych wybuchem ga-zów lub par należy stosować jak najskuteczniejszą wentylację, naturalną lub sztuczną, przy uwzględnieniu właściwości sub-stancji, które mają być usunięte, pamiętając o tym, że gazy i pa-ry lżejsze od powietrza gromadzą się w górze pomieszczenia i wymagają wentylacji górnej, zaś cięższe w dole przy podłodze, więc dla nich musi byó stosowana wentylacja dolna. W zwią-zku z tym takie gazy jak: acetylen, gaz świetlny, ziemny, błotny, wodny, generatorowy, wodór itp., wymagają wentyla-cji górnej, zaś np. siarczek iwęgla, siarkowodór, pary ben-zyny itp, — wentylacji dolnej, Dla par należy przyjąć zasadę, że pary płynów lżejszych od wody są z małymi wyjątkami cięższe od powietrza i wymagają wentylacji dolnej, zaś cięż-szych od wody — lżejsze, więc dla nich jest potrzebna wen-tylacja górna.

Tam gdzie wentylacja naturalna nie wystarcza, należy sto-sować wentylację sztuczną za pomocą wentylatorów ssących lub tłoczących, wykonanych z materiału niedającego iskier i zabezpieczonych siatką drucianą przed zbliżeniem ręki do śmigieł wentylatora.

Zalecenie, aby gazy bezwonne były nawonione, np. gaz ziemny, jest tylko w wyjątkowych przypadkach wykonalne. Ponieważ jednak nie leży to przeważnie w możliwości zakładu pracy, np. przy tlenku węgla, należy wszędzie tam gdzie taki bezwonny gaz może się pojawiać lub gromadzić, stosować s t a l e jak najlepszą wentylację.

Do pomieszczeń, które były przez dłuższy czas zamknięte* np. przez noc, a w których mogą się gromadzić palne gazy i pary, albo w których są prowadzone przewody takich ga-zów, nie wolno wchodzić z otwartym płomieniem lub światłem przed stwierdzeniem za pomocą powonien;a nieobecności ga-zu w powietrzu, zaś przy gazach bezwonnych przed dokładnym przewietrzeniem pomieszczenia. /

Ogrzewanie. W pomieszczeniach zagrożonych wybuchem nie wolno umieszczać żadnych ognisk- Do ogrzewania ich nie wol-no używać pieców żelaznych, a paleniska pieców kaflowych,

16

kamiennych lub ceglanych muszą się znajdować na zewnątrz pomieszczenia, zaś ściany pieca muszą być bezwzględnie szczelne. Pomieszczeń szczególnie niebezpiecznych pod wzglę-dem wybuchowym nie wolno w ogóle ogrzewać piecami, tylko gorącym powietrzem lub grzejnikami centralnego ogrzewania wodnego.

Drzwiczek do czyszczenia pieców, kominów i przewodów dy-mowych, ani innych tym podobnych otworów nie wolno umie-szczać w pomieszczeniu zagrożonym, "a gazów i par nie wolno wpuszczać do kominów.

Pomieszczenia zagrożone wybuchem gazów i par nie mogą posiadać bezpośredniego połączenia z pomieszczeniami sąsied-nimi, jeżeli w tych ostatnich jest jakiekolwiek źródło ognia lub mogą się wytwarzać iskry. Połączeniami takimi nie mogą być nawet otwory na wały pędniane lub na pasy pędne.

Dalsze wskazówki dotyczące gazów wybuchowych są podane w rozdz. IV. w ust. 9.

Oświetlenie pomieszczeń zagrożonych wybuchem zarówno gazów i par, jak i pyłów musi być wykonane podług Polskich Norm Elektrycznych *) przewidzianych dla takich pomieszczeń. Wyłączniki, bezpieczniki, silniki, gniazdka na wtyczki i wszel-kie Urządzenia mogące wytwarzać iskry, muszą być umieszczo-ne na zewnątrz, względnie okapturzone gazoszczelnie, arma-tura lamp musi być gazoszczelna, żarówki muszą być osło-nięte kloszem ochronnym, a jeżeli ten jest narażony na roz-bicie, to także drucianą siatką ochronną.

Lampy, przy której klosz ochronny został uszkodzony, nie wolno zapalać przed wymianą klosza, a do tego czasu należy na odnośnym wyłączniku umieścić napis: „Nie włączać — Nie-bezpieczeństwo", W pomieszczeniach zagrożonych wybuchem nie wolno używać elektrycznych lamp przenośnych ani prze-gubowych, gdyż tak przy jednych, jak i przy drugich zdarza-jące się często uszkodzenie izolacji przewodu może być powo-dem iskrzenia.

Do pomieszczeń zagrożonych wybuchem nie wolno wchodzić

*} Przepisy budowy i ruchu urządzeń elektrycznych. P. N. E, — 1 0 . Wyd ,

Stowarzyszenia Elektryków Polskich.

Obrona przeciwpożarowa 2 17

z otwartym światłem, a w razie koniecznej potrzeby można to uczynić tylko przy użyciu lampy bezpieczeństwa (z siatką Davy,ego). Oświetlenie takich pomieszczeń otwartym świa-tłem z zewnątrz przez okno jest tylko wtedy dozwolone, gdy okno jest szczelne i nie jest urządzone do otwierania, Pomiesz-czenia szczególnie niebezpieczne pod względem wybuchowym można oświetlać tylko z zewnątrz lampą elektryczną z refle-ktorem przez podwójne okno hermetycznie zamknięte, nie-dające się otwierać.

Sposób zapobiegania wybuchom pyłów został omówiony w ust. 5.

Elektryczność statyczna. Poważnym niebezpieczeństwem w pomieszczeniach zagrożonych wybuchem są ładunki elektry-czności statycznej, której wyładowanie w postaci iskry może zapalić gaz lub pył nagromadzony w powietrzu. Niebezpieczeń-stwo to występuje między innymi przy użyciu szerokich pa-sów pędnych skórzanych lub gumowych o dużej prędkości, na których zbierają się ładunki o napięciu dochodzącym do kilku-dziesięciu tysięcy wolt.

Z pasów takich, a mianowicie z ich wewnętrznej strony, na-leży odprowadzić elektryczność za pomocą uziemionych zbie-raczy metalowych, wykonanych w formie prętów lub wałków ślizgających się lub obracających po wewnętrznej stronie pasa. Używanie do tego celu szczoteczek metalowych nie jest wska-zane, gdyż te nie dają dostatecznego zabezpieczenia przed przeskokami iskierowymi. Przewodnictwo elektryczne pasa skó-rzanego można zwiększyć przez nasmarowanie go odpowiednią pastą, np, tłuszczem zwierzęcym zmieszanym z grafitem. Nie-zależnie od tego powinny być uziemione wszystkie maszyny i wały pędni. Osłona metalowa pasów powinna być oddalona od pasa co najmniej 30 cm, w celu uniemożliwienia przeska-kiwania iskier z pasa na osłonę i, do ziemi.

Elektryczność statyczna zbiera się również podczas prze-pływu lub przelewania różnych cieczy, jak: benzyny, eteru, benzolu, gazoliny, alkoholu metylowego, siarczku węgla itp., a wysokość napięca jej ładunków wzrasta:

a) ze wzrostem prędkości przepływu cieczy,

18

b) ze wzrostem rozdrobnienia kropelek cieczy przy rozpry-skiwaniu się jej u wylotu,

c) ze spadkiem przewodnictwa elektrycznego cieczy, W celu uniknięcia niebezpieczeństwa wyładowań elektrycz-

ności statycznej w postaci iskier, konieczne są następujące środki ostrożności:

— rurociąg musi być uziemiony, — zbiorniki, naczynia i lejki muszą być metalowe i uziemione, — na wylotach, otworach zbiorników i przy zmianie prze-

kroju rur umieszczać gęste siatki metalowe, połączone z rurą i uziemione,

— do cieczy dodawać w miarę możności substancje podno-szące jej przewodnictwo elektryczne,

— stosować małą prędkość przepływu cieczy i unikać roz-pryskiwania się jej oraz unikać raptownej, zmiany prze-kroju w rurociągach.

Zbieranie się ładunków elektryczności statycznej na suchym papierze przy manipulowaniu arkuszami lub zwojami, oraz na tkaninach, np. na sztucznym jedwabiu, należy utrudnić przez odpowiednie nawilżanie powietrza za pomocą rozpryskiwania wody lub wpuszczania do pomieszczenia pewnej ilości pary wodnej.

Dalsze środki ostrożności. W pomieszczeniach zagrożonych wybuchem nie wolno używać narzędzi mogących dawać iskry, ani palić tytoniu. Ten ostatni zakaz powinien być uwidocz-niony na drzwiach wejściowych.

Nie wolno również nosić obuwia, które może dawać iskry, a szczególnie w niebezpiecznych działach wytwórni materia-łów wybuchowych obowiązuje używanie obuwia z podeszwami filcowymi, które nie mogą być przybijane gwoździami. Przy używaniu podeszew filcowych nie wolno zakrywać podłogi war-stwą izolacyjną, np. chodnikami gumowymi, gdyż wytwarza-jąca się wówczas elektryczność statyczna może być powodem iskier.

Zużyte czyściwo i zatłuszczone szmaty oraz wszelkie palne odpadki należy przechowywać w metalowych puszkach lub zbiornikach szczelnie zamykanych i codziennie po pracy opróż-

19

aianych, a. to ze względu na możność samozapalenia się (patrz ustęp 8).

Łożyska walów pędnianych i wszelkich maszyn muszą być tak smarowane, aby były zabezpieczone przed zagrzaniem się. Wysoko położone i silnie obciążone łożyska, przy których sprawdzanie temperatury dotykiem jest utrudnione, powinny być pomalowane farbą termiczną, zmieniającą kolor przy ogrza-niu ponad pewną granicę, lub zaopatrzone w termostaty sygna-lizujące niebezpieczne podwyższenie się temperatury. Tempe-ratura łożyska nawet najbardziej obciążonego nie powinna przekraczać 60° C.

Przechowywanie materiałów. Materiały i substancje niebez-pieczne pod względem wybuchowym muszą być przechowywa-ne w ten sposób, aby niebezpieczeństwo wybuchu było zmniej-szone do minimum, a następujące wskazówki podają sposoby przechowywania niektórych materiałów.

Benzynę i wszelkie oleje mineralne należy przechowywać zgodnie z postanowieniami rozporządzenia z dnia 13.IV. 1928 (Dz. U. Nr 53, poz. 508).

Butle ze sprężonymi gazami, tak palnymi jak i niepalnymi, muszą być w czasie przechowywania i użytkowania chronione • przed upadkiem i silnym wstrząsem, przed mrozem i przed ogrzaniem nawet promieniami słonecznymi. Butle z tlenem nie mogą być przechowywane razem z innymi gazami sprężonymi lub z tłuszczami i olejami, ani w pobliżu jakiegokolwiek ognia.

Eter będący jednym z najbardziej niebezpiecznych płynów pod względem pożaru i wybuchu, należy przechowywać w na-czyniach metalowych lub z ciemnego szkła, np. czerwonego lub brązowego, gdyż pod działaniem światła słonecznego pow-stają z niego pewne związki (nadtlenki), które mogą się samo-czynnie rozkładać z wybuchem. >

Eter przechowywany przez dłuższy czas należy często ba-dać analitycznie na zawartość nadtlenków, które w razie po-trzeby należy odtleniać przy użyciu znanych środków reduk-cyjnych, jak np. tiosiarczan sodu.

Celuloid. Przechowywanie celuloidu, a zwłaszcza celuloido-wych taśm filmowych, reguluje rozporządzenie z dnia 7.V. 1929

20

{Dz. U. Nr 36, poz. 327). W szczególności szyby w oknach po-mieszczenia składowego muszą być matowe, aby celuloid nie był wystawiony na bezpośrednie działanie nierozprószonych

, promieni słonecznych, a samo pomieszczenie musi posiadać swój osobny przewód wentylacyjny o przekroju przynajmniej 350 cm2 w świetle, niepołączony z innymi przewodami.

Karbid, Rozporządzenie z dnia. 15.VII. 1935 (Dz. U. Nr 59) o przechowywaniu karbidu przez zakłady przemysłowe określa szczegółowe warunki, jakie muszą być zachowane z uwagi na niebezpieczeństwo pożaru i wybuchu.

IV. PRZYCZYNY POŻARÓW I SPOSOBY ZAPOBIEGANIA IM

Chcąc skutecznie zapobiegać pożarom, należy poznać do-kładnie te wszystkie przyczyny, jakie mogą je wywoływać w danych warunkach miejscowych, gdyż od tego są zależne środki zaradcze i zapobiegawcze.

7. Palenie tytoniu

Jedną z często spotykanych i bardzo rozpowszechnionych przyczyn pożarów jest palenie tytoniu. Niedopałek rzucony przed zgaszeniem, tląc się przez dłuższy czas, może przy specjalnych okolicznościach, jak zetknięcie się z materiałem łatwopalnym, wiatr itp., spowodować pożar. Niebezpieczeń-stwo jest tym groźniejsze, że ogień wybucha dopiero po dłuż-szej chwili, gdy ten co rzucił niedopałek dawno już odszedł, a ogień zostaje spostrzeżony zwykle dopiero w chwili, gdy przybrał już większe rozmiary.

Radykalnym środkiem zaradczym jest zakaz palenia tytoniu na terenie zakładu i ścisłe przestrzeganie go. W pomieszcze-niach, w których jest dozwolone palenie, powinny się znajdo-wać naczynia napełnione wodą, przeznaczone na wrzucanie niedopałków, W braku takich naczyń pracownik palący po-winien niedopałek dokładnie zgasić przed wyrzuceniem go, a obowiązkiem kierownictwa zakładu, współpracowników a przede wszystkim organów służby bezpieczeństwa pracy ś członków Rady Zakładowej jest zarówno pouczanie perso-

21

nelu o grożącym niebezpieczeństwie, jak i czuwanie, aby ko-nieczne środki ostrożności były przez wszystkich zachowy-wane. t

W zakładach szczególnie niebezpiecznych pod względem wy-buchowym, jak np. w pralniach chemicznych, oprócz zakazu palenia tytoniu, obowiązuje nawet zakaz przynoszenia, do po-mieszczeń pracy zapałek i zapalniczek.

8. Samozapalenie się

Cały szereg materiałów, jak węgiel kamienny, brunatny i drzewny, trociny, farby, oleje, tłuszcze, słoma, siano, mąka, zboże w ziarnie, wełna, bawełna, juta, wszelkie tkaniny za-tłuszczone, nici, klej, tytoń, skóra, pył korkowy, związki azo-towe i siarkowe, proszek metalowy, opiłki itp. mają zdolność samozagrzania się, a nawet samozapalenia. Zdolność ta potę-guje się w obecności tłuszczu, wilgoci, w wyższej tempera-turze, przy wzroście ciśnienia wywieranego na materiał, w wa-runkach umożliwiających akumulowanie ciepła, oraz przy więk-szej ilości tlenu w powietrzu ponad normalną.

Ponieważ samozapalenie się może spowodować pożar, a na-wet wybuch, należy mu przeciwdziałać wszelkimi sposobami. Spośród materiałów najczęściej spotykanych należy wymienić:

Tkaniny zatłuszczone, a zwłaszcza używane czyściwo, mają dużą zdolność samozapalenia się. Dlatego używanego czyściwa nie wolno pozostawiać w miejscach ciasnych oraz w pobliżu materiałów palnych. Należy je przechowywać w puszkach ogniotrwałych, szczelnie zamykanych; czyścirwo należy odpo-wiednio często zmieniać.

Węgiel kamienny zwłaszcza brunatny jest materiałem nie-bezpiecznym pod względem samozapalenia się, gdyż trzymany przez długi czas w zwałach zagrzewa się w dolnych warstwach. Aby'zapobiec samozapaleniu się, trzeba temperaturę tych dol-nych warstw często badać, W tym celu należy w zwały wyż-sze, niż 1 m powsadzać w odstępach co 3—4 m metalowe rury niedostające do ziemi i wystające ponad zwał. Termometr wpuszczany co pewien czas do rury wskaże zawczasu, czy za-chodzi proces zagrzewania się węgla. Zamiast rur można pćw-

22

sadzać żelazne pręty o średnicy'przynajmniej 20 mm, ale wów-czas temperatura musi być badana dotykiem. Inny sposób po-lega na zastosowaniu urządzeń sygnalizujących automatycznie wzrost temperatury w zwale: w rury opisane powyżej jest wpuszczony łańcuch, którego pewna część jest wykonana z me-talu łatwotopliwego; przy wzroście temperatury część taka topi się, a wówczas przerwany łańcuch zwalnia sprężynę, któ-ra wypycha z rury chorągiewkę sygnalizacyjną.

Należy pamiętać, że węgiel drobny i miał węglowy zagrze-wa się znacznie szybciej niż węgiel gruby, wobec czego przy tych gatunkach i w braku urządzeń automatycznych tempera-tura musi być częściej badana.

W razie stwierdzenia zagrzewania się węgla należy zwał rozrzucić i rozgrzany węgiel zalać dużą ilością wody.

Zwćł węgla nie powinien nigdy zawierać więcej jak 1000 ton; wysokość zwału węgla drobnego lub zawierającego dużo miału, oraz węgla brunatnego, nie powinna nigdy przekraczać 4 m, zaś przy węglu grubym może dochodzić najwyżej do 8 m. Od-ległość między dwoma zwałami mierzona u podstawy oraz od-ległość podstawy zwału od ściany nie powinna być mniejsza jak 1 m przy zwałach niskich, zaś odpowiednio większa przy wyższych. Węglem nie wolno przykrywać żadnych drewnia-nych części, ani materiałów organicznych, jak: słoma, siano, szmaty i inne materiały palne.

Zwały węgla w budynkach mogą być przechowywane tylko w piwnicach dobrze przewietrzanych. Przy pobieraniu węgla od spodu zwał musi być zabezpieczony przed zsunięciem się górnych warstw, a pracownicy zajęci przy tym przed zasypa-niem. Zwałów nie należy umieszczać w pobliżu jakichkolwiek źródeł ciepła, które by mogły przyśpieszyć samozagrzanie.

Węgiel drzewny ma znacznie większą zdolność samozapale-nia się, wobec czego przy zachowaniu tych samych środków ostrożności co przy węglu kamiennym, należy znacznie częś-ciej badać temperaturę dolnych warstw.

Trociny suche nie przedstawiają dużego niebezpieczeństwa samozapalenia się. Występuje ono dopiero przy trocinach wil-gotnych, których zwał powinien być zawsze zaopatrzony w ru-ry lub pręty do sprawdzania temperatury.

23

Siano ulega samozapaleniu się tylko w stanie wilgotnym, wobec czego tylko suche siano może być składane w stogi. Stosowane tu i ówdzie rzekome środki zapobiegawcze, jak przysypywanie ziarnem lub solą, zakładanie kominków wenty-lacyjnych, przykrywanie płachtą itp., nie tylko nie zapobiegają samozagrzaniu się, ale w niektórych przypadkach nawet je przyśpieszają. Jedynie skutecznym środkiem zapobiegawczym jest składanie siana zupełnie suchego i ustawianie stogów w miejscach suchych i przewiewnych.

Inne materiały podlegające samozagrzaniu się powinny być przechowywane w stanie zupełnie suchym w miejscach prze-wiewnych i powinny być od czasu do czasu przekładane względnie przesypywane.

9. Gazy i pary palne

Sposób zapobiegania zapaleniu się gazów palnych, które pra-wie bez wyjątku są gazami wybuchowymi, został omówiony w rozdz. III w ust. 6. Tutaj należy wspomnieć tylko o następu-jących wskazówkach:

Acetylen i karbid. Karbid sam nie pali się, ale pod działa-niem wody, a nawet .wilgoci zawartej w powietrzu, wytwarza acetylen będący gazem palnym o najszerszych granicach wy-buchowości, W związku z tym metalowych naczyń z karbi-dem nie wolno otwierać przy użyciu płomienia lub narzędzi mogących dawać iskry.

Największe niebezpieczeństwo wybuchu występuje w po-mieszczeniach wytwornic acetylenowych z powodu dużych ilo-ści gazu tam wytwarzanego. W związku z tym budowa i staa techniczny wytwornic muszą odpowiadać rozporządzeniu z dnia 29,VIII 1934 (Dz. U, Nr 79), zaś pomieszczenie wytwornic, usta-wianie ich, używanie i obsługa muszą być dostosowane do po-stanowień rozporządzenia z dnia 20.IX.1934 (Dz, U. Nr 99, poz. 903).

Z opróżnionych naczyń po karbidzie należy usunąć dokładnie wszelkie pozostałości przez napełnienie naczynia wodą na otwar-tym powietrzu i z dala od jakiegokolwiek ognia i pozostawie-nie go przez dłuższy czas, aby wszystek pozostały karbid się

24

rozłożył, po czym jeszcze naczynie należy dokładnie wypłu-kać, Ostrożność ta jest konieczna bez względu na to, czy na-czynie ma być użyte do innego celu, czy nie.

Naprawa metalowych naczyń po karbidzie przy użyciu ognia, za pomocą spawania, a nawet lutowania, może się odbywać dopiero po zupełnym usunięciu resztek karbidu w sposób po-dany wyżej. Jeżeli naczynie nie jest przedziurawione, a napra-wa dotyczy tylko jego zewnętrznej części, to powinno ono być przez cały czas naprawy wypełnione wodą; natomiast przy pracy wewnątrz naczynia lub gdy jest ono przedziurawione, należy je wypełnić gazem niepalnym, np, azotem, dwutlen-kiem węgla (bezwodnikiem' kwasu węglowego), albo parą wodną i napełnienie to utrzymać przez cały czas naprawy.

Benzyna. Bardziej szczegółowego omówienia wymaga ben-zyna, której pary pełzają na znaczne odległości i mogą się za-palić od iskry łub płomienia odległego od miejsca ich wytwa-rzania się o kilka, a nawet kilkanaście metrów.

Benzynę rozlaną w pomieszczeniu należy wymaczać suchym piaskiem, który powinien być natychmiast usunięty z pomiesz-czenia. Rozlanej benzyny nie wolno wpuszczać do kanałów ani do piwnic.

Drzwi pomieszczeń, w których jest przelewana benzyna, po-winny mieć wysokie progi z materiału nieprzepuszczającego płynów, aby rozlany płyn nie dostawał się do sąsiednich po-mieszczeń.

W naczyniach i zbiornikach opróżnionych z benzyny, nawet jeżeli nie ma w nich żadnych pozostałości płynu, pary ben-zyny trzymają się przez długi czas dochodzący do kilku lat, wobec czego nie wolno do tych naczyń i zbiorników zbliżać płomienia, Resztek benzyny pozostałej w naczyniu nie wolno usuwać przez podgrzewanie naczynia. Naczynie dokładnie opróżnione z benzyny należy dwukrotnie wypłukać, osuszając je za każdym razem, po czym wskazane jest przedmuchanie go sprężonym powietrzem. Naczynie próżne powinno być za-mknięte względnie zatkane. ,

Naprawę naczyń po benzynie przy użyciu ognia wolno prze-prowadzać tylko przy zastosowaniu takich samych środków ostrożności, jak przy naczyniach po karbidzie.

25

Wskazówki podane w tyrn ustępie nie odnoszą się do garaży i pralni chemicznych, dla których Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej wydało w Serii Ochrony Pracy wskazówki pod ty-tułem: „Nr 12. Garaże i. samochodowe warsztaty naprawcze" oraz „Pralnie chemiczne" (w opracowaniu).

Wodór. Przy pobieraniu wodoru z butli, np, do spawania należy pamiętać o jego silnych własnościach wybuchowych i o tym, że zmieszany z powietrzem daje tzw. gaz piorunujący. Może się on wytwarzać przy działaniu kwasów i wody na me-tale, podczas przepuszczania pary wodnej nad rozżarzonym że-lazem lub węglem, przez wlanie płynnego metalu lub żużla do wody, oraz przez rozkład wody pod działaniem prądu elektry-cznego.

Wodór wytwarza się obficie przy ładowaniu akumulatorów, toteż w pomieszczeniu gdzie się odbywa ładowanie należy zwrócić specjalną uwagę na należytą wentylację i na stałą kon-trolę jej działania.

Tlenek węgla jest gazem wybuchowym i trującym najczęściej spotykanym w przemyśle metalowym, pracującym przy użyciu ognia, jak w odlewniach, kuźniach, hutach, walcowniach itp. Jest on tym niebezpieczniejszy, że obecności jego w powietrzu nie można rozpoznać zmysłami, gdyż jest on bezbarwny i nie ma ani smaku, ani zapachu.

W odlewniach, gdzie z każdej formy po wlaniu metalu wy-dobywa się tlenek węgla, można go unieszkodliwić spalając w ten sposób, że formę obwodzi się zapalonym wiórem. Wszę-dzie indziej jedynie dobre przewietrzanie może ochronić przed niebezpieczeństwem, należy jednak pamiętać, że gaz ten jest tylko nieznacznie lżejszy od powietrza, wobec czego rozchodzi się prawie równomiernie w pomieszczeniu. W związku z tym sposób wentylacji należy dostosować do miejsca wytwarzania się tlenku węgla: jeżeli wytwarza się on w dole pomieszczenia, należy odciągać dolne warstwy powietrza, jeśli zaś w górze — górne, gdyż w ten rposób można zmniejszyć niebezpieczeństwo wdychania przez pracowników tego niebezpiecznego i trującego gazu.

Wśród pomieszczeń, w których tlenek węgl?. "ioże się groma-dzić w większych ilościach, należy wymienić wszelkie suszar-

26

nie opalane, wobec czego muszą one odpowiadać specjalnym warunkom. Ściany i sufity ich nie mogą zawierać żadnych pal-nych części, paleniska muszą się znajdować na zewnątrz su-szarni, a przewody gazów spalinowych muszą być bezwzględnie szczelne i tak urządzone, aby w nich jak najmniej zbierało się sadzy; muszą one być łatwo dostępne w celu oczyszczania z sa-dzy. Wysuszone materiały palne powinny być usunięte z su-szarni natychmiast po wysuszeniu.

W pomieszczeniach, w których może ąię gromadzić tlenek węgla, obowiązują ponadto wszystkie wskazówki podane w rozdz, III.

Tlen. Gaz ten jest niepalny, ale podtrzymuje i wzmaga każdy pożar, a w niektórych przypadkach może wywołać ogień na-wet bez impulsu płomienia lub iskry. Szczególnie łatwo zapa-lają się pod działaniem tlenu tłuszcze i oleje, dlatego zaworu butli z tlenem ani jej armatury nie wolno smarować żadnym tłuszczem ani gliceryną, tylko wodą albo grafitem. Zawór trze-ba chronić przed dostaniem się doń oleju, co jest możliwe np. w czasie przenoszenia butli przez warsztat.

Strumienia tlenu z butli nie wolno kierować na człowieka, gdyż ubranie przesiąknięte tlenem łatwo zapala się przy zbli-żeniu do ognia. Niebezpieczeństwo to jest znacznie większe-wówczas, gdy ubranie jest zatłuszczone.

10. Farby i oleje

Jak już wspomniano w ust. 8 farby ii oleje należą do mate-riałów samozapalających się, a pył farb do wybuchowych. Znacznie niebezpieczniejsze od farb pokostowych są farby ni-trowe i bakelitowe używane cło malowania natryskowego, gdyż zawierają one,takie składniki jak nitro-celulozę, aceton, spi-rytus itp., których pary są wybuchowe, a natryskowy sposób malowania sprzyja wytwarzaniu się ich w dużych ilościach. W związku z tym,należy dążyć do tego, aby malarnia znajdo-wała się w oddzielnym budynku ogniotrwałym i aby pomiesz-czenia malarni były dostosowane do warunków wymaganych dla pomieszczeń zagrożonych wybuchem (rozdz. III).

Baseny z farbami do malowania przez zanurzenie przedmio-

27

Łów muszą być po każdorazowym skończeniu pracy przykryte pokrywami blaszanymi, które powinny basen zamykać o ile możności szczelnie.

Naczynia z farbami stanowiącymi niezbędny zapas malarni muszą być stale szczelnie zamknięte. Zapas ten nie może być większy, niż tego wymaga ciągłość produkcji. Naczynia z far-bami nie mogą być wystawione na działanie promieni słonecz-nych, ani żaru lub gorąca.

Do malowania sposobem natryskowym powinny być urzą-dzone zakryte i szczelne kabiny lub komory z szybkami do obserwowania pracy i z przewodami odprowadzającymi pary palne na zewnątrz za pomocą wentylatorów dostosowanych do pomieszczeń zagrożonych wybuchem (patrz ust, 6), oraz z urządzeniem zabezpieczającym przed cofnięciem się płomie-nia.

Przewody odprowadzające pary oraz ściany kabin i komór H powinny być stale oczyszczane z nalotu. Jednym ze sposobów

utrzymywania ich w czystości jest wykładanie ich papierem pakunkowym, który należy codziennie zmieniać. Inny sposób polega na umieszczeniu przed przewodem odprowadzającym filtru napełnionego wełną drzewną, która zatrzymuje znaczną część osadu nie dopuszczając go do przewodów. Wełna w fil-trach musi być codziennie zmieniana i powinna być impregno-wana ognioodpornie, np. chlorkiem cynku.

Jeżeli do malowania natryskowego były używane farby i la-kiery olejne, to użycie farb i lakierów nitrowych lub bakeli-towych jest dopuszczalne — z powodu niebezpieczeństwa po-żaru — dopiero po gruntownym oczyszczeniu z osadu wenty-latora i całego urządzenia wyciągowego łącznie z najbliższym otoczeniem. Wentylator musi być podczas czyszczenia zabez-pieczony przed nieprzewidzianym uruchomieniem.

Do zeskrobywania osadu z farb nie wolno używać narzędzi, które mogą dawać iskry. Resztki farb, które nie dały się ze-skrobać, powinny być zmyte olejem ciężkim, o wysokiej tem-peraturze zapłonu, Używanie do tego celu olejów lekkich, w szczególności nafty i terpentyny, jest niedopuszczalne,

Olej używany do hartowania stali, lub smoła w której są za-nurzane naozynia metalowe przed emaliowaniem, może się za-

28

palić przy zbytnim zagrzaniu. Dlatego zbiorniki tak oleju jak i smoły muszą być zaopatrzone w pokrywy, które zamknięte stłumią powstały ogień. Pokrywy te muszą być tak urządzone, aby w razie zapalenia się zawartości zbiornika można je było zamknąć bez narażenia się na poparzenie. Przy użyciu wody do hartowania stali należy pamiętać o możliwości wytwarza-nia się gazu piorunującego i stosować odpowiednią wentylację.

i 11. Płyny palne

W rozdz, III, ust. 5 zostały omówione pyły wybuchowe, gdzie eostały podane również odpowiednie środki zaradcze. Ponie-waż zaś zapobieganie wybuchom zapobiega również powstaniu pożaru, nie ma potrzeby powtarzania się tutaj.

12. Paleniska i piece

Każde palenisko i piec może być powodem pożaru. Od pieca nagrzewają się pobliskie materiały palne, które w razie dłuż-szego ogrzewania zaczynają się zwęglać, a potem tlić w tem-peraturze znacznie niższej od właściwej temperatury zapłonu. Tak np. drewno poddane przez dłnższy czas nagrzewaniu do temperatury 90° C zwęgla się i zaczyna się tlić pomimo tego, że normalnie zapala się ono dopiero przy 300° C.

Izolowanie źródła ciepła od materiału palnego za pomocą warstwy materiału izolacyjnego nie zawsze pomaga, gdyż przy dłuższym oddziaływaniu źródła ciepła cała warstwa izolacyjna tak się nagrzewa, że przestaje chronić części palne, jeżeli rów-nocześnie ciepło nie jest odprowadzane, np, za pomocą odpo-wiedniej wentylacji lub rozprowadzania go na dużą powierz-chnię, np. za pomocą ekranów blaszanych. Izolacja przewodów parowych nie może być wykonana z materiału palnego, np. torfu.

Piece kaflowe, kamienne łub ceglane nie są pod względem pożarowym zbyt niebezpieczne jeżeli są szczelne. Natomiast piece żelazne, traktowane bardzo często jako prowizorium, bywają nieraz powodem pożarów i dlatego wymagają zastoso-wania szczególnych środków ostrożności. Muszą one stać na podstawie niepalnej. Jeżeli mają być ustawione na podłodze

20-

drewnianej, to trzeba im dać podmurowanie z cegły przynaj-mniej 15 cm wysokie, wystające z każdej strony poza piec i dostępne ze wszystkich stron.

Odległość pieca od palnych części, która przy piecach kaflo-wych itp, może wynosić 30 cm, a od otynkowanych ścian na-wet 15 cm, powinna przy piecach żelaznych wyłożonych wew-nątrz gliną wynosić co najmniej 50 cm, zaś przy niewyłożo-nych — najmniej 1,5 m. Według wskazówek Powszechnego Za-kładu Ubezpieczeń Wzajemnych przy parowym ogrzewaniu pomieszczeń nie wolno nawet chwilowo wstawiać pieców że-laznych do ogrzewania.

Rury od pieca powinny być wykonane z materiału nierdzew-nego; należy je prowadzić nie bliżej jak 50 cm od palnych ścian i sufitów otynkowanych, a 1 m od nieotynkowanych. Po-winny one być łączone ze sobą w ten sposób, aby rura bliższa pieca wchodziła w rurę dalszą, a nie odwrotnie, oraz tak, aby rury przy uderzeniu lub potrąceniu nie mogły się rozłączyć. Rura odprowadzająca gazy spal;nowe powinna być wyprowa-dzona najkrótszą drogą, a w każdym razie nie powinna mieć więcej jak 3 kolana. Wyprowadzanie rur na zewnątrz pod okapy dachowe jest niedopuszczalne; powinny one być wypro-wadzone ponad poziom części budynku lub dachu. Wpuszcza-nie ich w przewody wentylacyjne jest niedozwolone, gdyż te zawierają nieraz części palne, nie są dostosowane do tego celu, a sadza zapalając się w przewodzie wentylacyjnym może przenieść pożar do innych pomieszczeń dołączonych do wspól-nego przewodu wentylacyjnego.

Rury przechodzące przez ściany drewniane należy prowa-dzić przez otwór o średnicy dwa razy większej od średnicy ru-ry, przy czym wszystkie części palne muszą być obite azbe-stem lub blachą.

Przed każdym piecem, a zwłaszcza żelaznym ustawionym w pomieszczeniu z drewnianą podłogą, należy umieścić blachę o wymiarach co najmniej 40 X 55 cm jako ochronę przed żarem wypadającym z pieca. Blacha ta musi być przymocowana trwale do podłogi.

Praca w bezpośrednim sąsiedztwie pieca żelaznego nieosło-niętego ekranem jest nie wskazana ze względu na możliwość

30

zapalenia się ubrania, a niezależnie od tego działanie silnych promieni cieplnych jest szkodliwe dla organizmu.

Używanie jakichkolwiek płynów palnych w celu łatwiejszego rozpalania ogniska jest niedopuszczalne.

Grzejniki centralnego ogrzewania przedstawiają niebezpie-czeństwo spowodowania pożaru, gdy są ogrzewane parą prze-grzaną, gdy na nich gromadzi się pył palny w większej ilości, oraz gdy w pobliżu nich jest nagromadzony materiał łatwopal-ny. W związku z tym wskazane jest urządzanie centralnego ogrzewania wodnego lub na parę o niskim ciśnieniu. Pył z grzej-ników musi być stale i starannie usuwany bez względu na ro-dzaj ogrzewania.

Pomieszczenie z centralnym ogrzewaniem, w którym może się gromadzić siarczek lub dwusiarczek węgla, należy stale i dobrze przewietrzać, gdyż gazy te mogą się zapalić nawet od gorących przewodów.

Radiatorów pierścieniowych, których utrzymanie w stanie czystym jest trudne, należy unikać w pomieszczeniach, zawie-rających materiały zapalające się w temperaturze poniżej 100°C, zaś w pomieszczeniach, w których jest nagromadzona duża ilość materiałów palnych, jak np w stolarni, należy wszystkie radia-tory osłaniać blaszanymi ekranami w ten sposób, aby ruch po-wietrza ogrzanego na tym nie ucierpiał i aby utrzymanie radia-torów w stanie czystym i wolnym od kurzu nie było utrudnione.

Paleniska po zakończeniu pracy muszą być zupełnie wyga-szone tak, aby w czasie kiedy nikogo nie ma w pomieszczeniu, nie było żaru w palenisku. Popiół z palenisk i pieców oraz żu-żel należy składać w murowanych dołach nakrytych żelazną przykrywą, albo w odległości 4 m od budynków ogniotrwałych lub co najmniej 8 m od budynków drewnianych i materiałów palnych. Wygaszenie wszelkich ognisk i palenisk musi być co-dziennie po pracy stwierdzone przez osobę do tego wyznaczo-ną, którą może być mistrz danego oddziału fabrycznego, dru-żyna porządkowa itp.

13. Kominy Kominy wszelkich palenisk i pieców muszą odpowiadać na-

stępującym trzem głównym warunkom:

31.

1. iskry ani gazy 'spalinowe nie mogą wydostawać się na zewnątrz inaczej jak przez wylot komina,

2. w kominie ani w jego najbliższym sąsiedztwie niie mogą znajdować się żadne części palne,

3. komin musi być w odpowiednich odstępach czasu oczysz-czany z sadzy

Komin powinien być tak wysoki, aby uchodzące z niego dym i gazy spalinowe były jak najlepiej wymieszane z powie-trzem przed dostaniem się do atmosfery wdychanej przez ludzi.

Kominy blaszane, o ile nie są wykonane z materiału nier-dzewnego, muszą być zabezpieczone przed rdzewieniem i mu-szą być często badane na szczelność. Wewnętrzna średnica kominów okrągłych powinna wynosić przynajmniej 15 cm, zaś wewnętrzne wymiary kominów kwadratowych przynaj-mniej 13 X 13 cm.

Wewnętrzne ściany kominów murowanych powinny być od-dalone od materiału palnego co najmniej 25 cm. Odległość mię-dzy takim materiałem a otworami do czyszczenia kominów musi wynosić co najmniej 50 cm.

Komin wychodzący z budynku krytego ogniotrwałe, np. bla-chą lub dachówką, powinien wystawać z dachu przynajmniej na 30 cm, a jeżeli.wychodzi on poniżej kalenicy, to jego górna krawędź powinna być odległa w kierunku poziomym od po-wierzchni dachu przynajmniej 1 m.

Kominy pieców i palenisk dostosowanych do paliw twar-dych, znajdujące się w pobliżu materiałów palnych lub bu-dynków z palnym pokryciem dachów powinny być zaopatrzone w iskrochrony, wykonane z materiału nierdzewnego ; odpor-nego na korozję wywoływaną obecnością siarki w węglu, Iskrochrony wykonane w formie siatek należy często oczysz-czać, aby zatkane oczka siatki nie osłabiały ciągu. Kominy pieców opalanych antracytem lub paliwem płynnym nie po-trzebują iskrochronów.

W pobliżu torów kolejowych obsługiwanych parowozami opalanymi węglem nie należy urządzać składów materiałów palnych ani stawiać budynków o dachu z palnym pokryciem, a to ze względu na częste obfite wydostawanie się iskier

82

z kominów parowozowych. Odległość takich składów lub bu-dynków od toru kolejowego nie powinna być mniejsza niż 20 m.

Z pobliża torów kolejowych należy usuwać suchą trawę, która zapaliwszy się od iskier, może przenieść pożar nawet na znaczniejszą odległość. Dla uniknięcia tego niebezpieczeń-stwa należy zagrożony pas wzdłuż toru oddzielić od reszty te-renu rowem. Taki środek zapobiegawczy jest konieczny, np. w lesie szpilkowym, gdzie igliwie szczególnie szybko przenosi ogień. Palenie ognisk w lesie jest wzbronione i karalne.

14. Prąd elektryczny

Energia cieplna wytwarzana przez prąd elektryczny jest tym większa, im większe są natężenie prądu i opór przewodnika. Wytwarzane ciepło ogrzewa przewody, a od nich ogrzewają się sąsiednie przedmioty, przede wszystkim zaś izolacja prze-wodów; przy niekorzystnych warunkach wzrost temperatury może być tak duży, że zarówno izolacja, jak i otaczający ma-teriał może się zapalić.

Instalacja elektryczna tylko wówczas nie jest niebezpieczna pod względem ogniowym, gdy jest prawidłowo wykonana i utrzymana i należycie wykorzystywana. Dlatego wykonywa-nie jakichkolwiek robót przy przewodach elektrycznych, sil-nikach, aparatach itp. można powierzać tylko wyszkolonym fachowcom, którzy znają „Przepisy budowy i ruchu urządzeń elektrycznych P. N. E. — 10", wydane przez Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Im też jedynie należy powierzać utrzy-manie i sprawdzanie sieci i instalacji elektrycznej, a przede wszystkim wszelkie naprawy nawet tak drobne jak wymiana przepalonych bezpieczników.

Najniebezpieczniejsze są wszelkie prowizoryczne instalacje wykonywane z natury rzeczy z mniejszą starannością, wobec czego powinny one być zlecane jedynie fachowcom.

Każdy pracownik bez wyjątku, który spostrzeże jakąkolwiek niedokładność w działaniu instalacji elektrycznej, a zwłaszcza każde zauważone iskrzenie, nagrzewanie się przewodów lub urządzeń ponad zwykłą normę, oraz wszelkie odczute wstrzą-sy, dosłyszane szmery, poczuty swąd itp., powinien natych-

Gbrona przeciwpożarowa 3

miast zgłos'ć przełożonemu, a ten zawezwie fachowca do usu-nięcia niedokładności lub sprawdzenia instalacji. Do czasu jego przybycia należy prąd w danym miejscu wyłączyć.

Niepowołanym i nieupoważn'onym do tego nie wolno przed-siębrać żadnych poprawek, ani prób naprawy. Przepalonych bezpieczników nie wolno sztukować drutem, lecz należy je wymienić na nowe, dostosowane do takiego samego natężenia i nap:ęcia, do jakiego był przystosowany bezpiecznik prze-palony. W tym celu każdy zakład pracy, a w dużych zakła-dach każdy oddział powinien mieć odpowiednią rezerwę bez-pieczników. Samowolne zmienianie bezpieczników na silniej-sze jest niedopuszczalne.

Często powtarzające się przepalanie bezpieczników w tym samym miejscy dowodzi, że w samej instalacji jest jakaś wada łub n:edokładność, którą należy usunąć po dokładnym zba-daniu przyczyny przez fachowca.

Przy wszystkich przewodach ruchomych jak np, sznury lamp przenośnych lub narzędzi elektrycznych należy stale zwracać uwagę na izolację sznurów, aby nie była uszkodzona, bo może spowodować nie tylko powstanie ognia, ale także porażenie człowieka, Sznury te nie mogą być poskręcane lub zawie-szane na gwoździach, hakach itp,, ani bezpośrednio, ani za po-mocą podwiązania.

Sznura skręconego nie wolno prostować przez rozciąganie, lecz trzeba go rzeczywiście rozkręcić przez obrót lampy lub narzędzia we właściwą stronę.

Przy wyjmowaniu wtyczki z gniazdka należy ciągnąć za wtyczkę, a nie za sznur, aby nie uszkodzić izolacji i nie nadwy-rężyć styków.

Na wyłącznikach i przewodach nie wolno wieszać żadnych przedmiotów, ani opierać o nie ciężarów, drabin itp. W razie zgniecenia rurki izolacyjnej należy zawiadomić o tym elektro-technika, który wymieni rurkę i sprawdzi, czy przewód nie rostał uszkodzony.

Odległość żarówki od przedmiotów palnych nie powinna być mniejsza jak 25 cm. Piecyki elektryczne, których druty grzejne są nie osłonięte, należy pod względem ich odległości

34

od ścian i przedmiotów palnych traktować na równa z piecami żelaznymi (patrz ust.' 12).

Stan izolacji przewodów powinien być badany okresowo, a w razie stwierdzenia znaczniejszego zmniejszenia się opor-ności poniżej przepisowej normy należy instalację wyłączyć i poddać szczegółowemu badaniu.

15. Elektryczność statyczna

Zarówno niebezpieczeństwo pożaru jakie istnieje wskutek zbierania się elektryczności statycznej, jak i sposoby zapobie-gania zostały omówione w rozdz. III. ust. 6.

16, Elektryczność atmosferyczna

Piorun przedstawia zawsze niebezpieczeństwo pożaru, gdyż ani miejsca uderzenia ani jego drogi nie da się przewidzieć.

Przed uderzeniem piorunu zabezpiecza odgromnik (pioruno-chron) pod warunkiem, że jest dobrze założony i należycie utrzymany. Musi on być wykonany podług norm P. N. E. — 22, które określają, zarówno sposób wykonania, jak i materiał jaki ma być użyty do jego budowy. Miejsca, w którym jest założo-ne uziemienie odgromnika, należy w czasie długotrwałej po-suchy zlewać obficie wodą.

Po każdej burzy połączonej z wyładowaniami atmosferycz-nymi, należy zbadać przewody odgromnika czy nie ma w nich przerw powstałych przez stopienie przewodu, oraz uziemie-nie, czy nie wykazuje ono za dużego oporu dla prądu wyła-dowań atmosferycznych. Pierwsze takie badanie należy prze-prowadzać co roku na wiosnę przed nastaniem pory burz, a P, N, E, — 22 podają zarówno sposób badania, jak i wska-zówki dotyczące usuwania spostrzeżonych braków.

17. Pożar od sąsiada i podpalenie

W obu tych przypadkach jedynym sposobem zapobiegania pożarom jest zwracanie uwagi zarówno na obcych ludzi wcho-

35

dzących na teren zakładu, jak i na to, co się dzieje na przy-ległych posesjach.

Obowiązek ten ciąży głównie na stróżafch dziennych i noc-nych oraz na straży zakładowej, dla których zakład powinien opracować dokładną instrukcję, uwzględniającą miejscowe warunki, oraz zastosować system kontroli pozwalający spraw*' dzić sumienne wykonywanie obowiązków. Przy użyciu do tego celu zegarków kontrolnych należy je tak porozmieszczać, aby miejsca niebezpieczne pod względem ogniowym były częściej kontrolowane niż inne.

18, Promienie słoneczne

Przy zbiegu okoliczności powodem pożaru mogą być nawet promienie słoneczne. Pomijając działanie słońca na zbiorniki sprężonych gazów (ust. 6), może się zdarzyć, że promienie te padając na ciała skłonne do samozagrzania się przyśpieszą wzrost ich temperatury do niebezpiecznej granicy. W innych przypadkach promienie padając na płyny palne mogą wywołać reakcję chemiczną, której wynikiem jest wytwarzanie się związków samozapalających się, jak przy eterze (ust. 6). Dla-tego materiały takie jak tłuszcze, oleje, farby, płyny palne, za-tłuszczone tkaniny, stare czyściwo itp. nie powinny być nigdy wystawiane na działanie bezpośrednich promieni słonecznych.

Szkło, które celowo jak przy okularach lub przypadkowo, jak może się zdarzyć np. w karafce z wodą, ma kształt so-czewki wypukłej, skupia promienie słoneczne na jeden punkt, ogrzewając go aż do temperatury zapłonu. Niebezpieczne skupienie poznać po tym, że na oświetlonym tle tworzą one po przejściu przez soczewkę maleńkie kółeczko oświetlone znacznie silniej od całego tła. Im takie kółeczko jest mniej-sze i bardziej zbliżone swą wielkością do punktu, tym skupie-nie promieni jest silniejsze, a temperatura wyższa.

Wprawdzie zapalenie s:ę materiałów od promieni słonecz-nych padających przez soczewkę lub odbitych od zwierciadła wklęsłego należy do rzadkości, jednak przy stosowaniu sub-stancji łatwopalnych i wybuchowych należy i pod tym wzglę-dem zachować ostrożność.

36

V. GASZENIE POŻARU

19. Warunki potrzebne do powstania ognia

Wprawdzie gaszenie pożaru jest zadaniem straży pożarnej, jednak każdy pracownik zakładu powinien w tym zakresie posiadać podstawowe wiadomości, aby móc ugasić ogień w za-rodku; powinien on wiedzieć, że do powstania ognia potrzebne są trzy czynniki:

a) odpowiednia temperatura, b) materiał palny, c) dopływ tlenu,

i to wszystkie trzy równocześnie, a bez obecności jednego z nich zarówno powstanie ognia, jak i trwanie procesu palenia jest niemożliwe. Chcąc więc ugasić ogień, należy jeden z tych czynników usunąć.

20. Gaszenie przez obniżenie temperatury

Najczęściej stosowanym sposobem gaszenia jest obniżenie temperatury przez zlewanie ognia wodą lub płynem z gaśnic płynowych. Woda w zetknięciu z palącym się. przedmiotem ogrzewa się, a odbierając ciepło sprowadza obniżenie tempe: ratury; dłuższe kontynuowanie tej czynności doprowadza do takiego spadku temperatury, przy którym ogień musi zgasnąć. Niezależnie od tego para wytwarzana z wody wskutek ogrza-nia uniemożliwia dopływ tlenu i tym bardziej przyczynia się do ugaszenia ognia.

Obniżenie temperatury, i to w znacznie wyższym stopniu, można uzyskać przy pomocy gaśnic śniegowych (patrz ust. 25).

21. Usunięcie materiału palnego

W razie braku materiału, palnego og;eń nie może powstać, ale w chwili odbywania się procesu palenia czynnika tego nie można już usunąć. Natomiast można i trzeba zapobiec zapa-leniu się materiału palnego, znajdującego się w sąsiedztwie, ognia, czyli trzeba ogień izolować. Można to uskutecznić przez odsunięcie palącego się przedmiotu np, na środek pomieszcze-

57

nia lub przez wyrzucenie go przez okno, gdzie może się spo~ kojnie dopalić, pamiętając o tym, aby w nowym miejscu nie stał się on zarzewiem nowego ognia, albo przez usunięcie od ognia wszelkich materiałów palnych. Sposób ten musi być stosowany wówczas, gdy gaszenie ognia nie ma z jakichkol-wiek powodów widoków powodzenia.

22. Gaszenie przez odcięcie dopływu tlenu

Najradykalniejszym sposobem gaszenia na niewielkiej prze-strzeni jest uniedostępnienie do ognia dopływu powietrza, względnie tlenu, niezbędnego do procesu spalania; jest to t, zw. tłumienie ogh'a.

Tłumienie odbywa się .przez przykrycie palącego przedmio-tu ciałem stałym jak płachtą, kocem, częścią ubrania itp., przez zasypanie ognia niepalnym ciałem sypkim, jak piasek, ziemia, sól,. soda, proszek z gaśnicy proszkowej itp., albo przez po-krycie pianą niepalną z gaśnicy pianowej lub ze specjalnego mieszalnika, albo wreszcie przez otoczenie płonącego przed-miotu niepalnym ciałem lotnym jak para wodna, dwutlenek węgla z gaśnicy śniegowej, ze specjalnych aparatów śnie-gowych itp. ! Powodzenie przy użyciu ciał sypkich, lotnych lub piany za-leży od dostatecznej ich ilości, zaś przy tłumieniu ciałem sta-łym należy dbać o to, aby przykrycie było o ile możności jak najszczelniejsze, gdyż inaczej może się zapalić przedmiot uży-ty do przykrycia, co przyczyniłoby się do zwiększenia ognia.

23, Umiejscowienie pożaru

Pożar, którego nie można stłumić lub ugasić, należy umiej-scowić, t. zn. pogodzić się ze stratą palącego się przedmiotu lub obiektu niedającego się już uratować, a chronić najbliższe otoczenie.

W tym celu należy wszelki materiał palny, nie wyłączając różnych przybudówek, usunąć z sąsiedztwa i nie dopuścić do przerzucenia się ognia na otoczenie. Płyn palący się na wol-nym powietrzu należy otoczyć rowem i wałem; w ten sam spo-sób należy otoczyć ogień w lesie.

38

Przedmioty i obiekty palne, których nie można usunąć z są-siedztwa ognia, należy obficie polewać wodą lub osłaniać mo-krymi płachtami, zwilżanymi bez przerwy.

VI. ŚRODKI GAŚNICZE

Najczęściej stosowanymi środkami gaśn:czymi są woda, pia-sek, ziemia oraz substancje, stanowiące ładunek różnych ga-śnic, gaśnice, a wybór jednego z nich zależy głównie od ja-kości i rodzaju palącego się materiału, a nieraz od czasu po-trzebnego na zdobycie jednego z nich. Należy tutaj zwrócić uwagę nie tylko na samo źródło ognia, tj. na materiał, który pierwszy zaczął się palić, ale także na najbliższe sąsiedztwo tego źródła. Jeżeli np. obok składu drewna zapaliła się nie-wielka ilość benzyny, a od niej zaczyna si^ palić drewno, to sposób gaszenia musi być dostosowany do drewna, a nie do benzyny.

24. Woda

Woda jest najpowszechniejszym środkiem gaszenia i tylko niektóre pożary nie mogą być nią gaszone; odnośne wyjątki są podane w rozdziale VII.

Każdy zakład pracy musi posiadać na swoim terenie odpo-wiedni zapas wody do gaszenia pożaru. W miejscowościach, posiadających wodociągi publiczne, lub w zakładach mających własną sieć wodociągową, wodociągi te wraz z włączonymi w nie hydrantami, kurkami i tryskaczami będą głównym źró-dłem pobierania wody do gaszenia, przy czym wielkość wodo-mierza, przez który przepływa woda z wodociągu publicznego, powinna być dostosowana do pożarowego zapotrzebowania wody, aby uniknąć zbyt dużej straty ciśnienia. Niezależnie od tego wskazane jest, aby każdy zakład posiadał pewien rezer-wowy zapas wody, którym mogą być naturalne zbiorniki jak rzeki, jeziora i stawy, a w braku ich muszą być zainstalowa-ne odpowiedn ;e zbiorniki sztuczne, a już conajmniej beczki, stale napełnione wodą tak, aby nawet w razie unieruchomie-nia wodociągu woda była dostępna od pierwszej chwili wy-buchu pożaru.

19

Naturalne zbiorniki. Punkty czerpania wody z naturalnych zbiorników muszą być zawczasu przygotowane i wyznaczone, a dostęp, względnie dojazd do nich musi być stale wolny. Głę-bokość czerpania z nich przy najniższym stanie wody nie mo-że być mniejsza jak 40 cm., przy czym w zimie należy się liczyć z tym, że grubość powłoki lodowej może dochodzić do 60 — 80 cm. W związku z tym należy odnośne miejsca po-bierania wody w razie potrzeby pogłębić i zabezpieczyć przed zamuleniem.

Punkt taki musi być zabezpieczony w czasie mrozów przez utrzymywanie stałej przerębli lub przez wsadzenie w prze-ręblę beczki z dnem albo snopa słomy. W razie potrzeby czerpania wody przebija się bosakiem dno beczki lub wyciąga słomę, ! Przy pobieraniu wody z naturalnego zbiornika wężem wprost

do pompy należy koniec węża zaopatrzyć w sitko jako ochro-nę przed dostaniem s :ę zanieczyszczeń do pompy.

Przy każdym punkcie czerpania wody z naturalnych zbior-ników powinien być osadzony pal wystający ponad teren 70 — 80 cm z uchwytami do wstawienia pochodni, o ile nie jest zapewniony inny sposób oświetlenia. Poziom stanowiska do czerpania wody należy zakładać na wysokości 30 — 50 cm ponad wysoki stan wody.

Zbiorniki ciśnieniowe. Zakład nie mający do dyspozycji wo-dociągu publicznego, w którym panujące ciśnienie zwykle wy-starcza do gaszenia pożaru, powinien stale utrzymywać wy-starczający zapas wody w zbiorniku sztucznym, o ile możności pod takim ciśnieniem, które by umożliwiało rozprowadzenie wody po całym terenie zakładu i zapewniało strumieniowi wodnemu odpowiednią siłę. Warunkowi temu odpowiadają zbiorniki wfsoko położone (na wieży ciśnień).

Sztuczny zbiornik wody powinien być zabezpieczony przed mrozem i musi posiadać wodowskaz, wskazujący o każdej po-rze stan wody w zbiorniku. Powinien on być o ile możności zaopatrzony w urządzenie włączające automatycznie pompę zasilającą w chwili gdy woda opadnie poniżej oznaczoneg* poziomu. W około zbiornika powinno być zachowane wolne przejście o szerokości co najmniej 80 cm.

40

Z nisko położonego zbiornika sztucznego można również otrzymać strumień wody o odpowiednim zasięgu przez sprę-żenie powietrza w zbiorniku np, za pomocą pompy powietrz-nej, Taki zbiornik musi być wyposażony w szkło wodowska-zowe zabezpieczone przed rozbiciem, dobrze oświetlone, z czerwoną kreską wskazującą konieczny poziom wody, oraz w manometr pozwalający odczytać ciśnienie w zbiorniku. Na tarczy manometru należy oznaczyć czerwoną kreską najwyż-sze dopuszczalne ciśnienie, którego nie wolno przekroczyć, kreską wskazującą konieczny poziom wody oraz manometr pozwalający odczytać ciśnienie w zbiorniku, które nie może spaść poniżej przewidzianego ciśnienia roboczego. Na tarczy manometru należy oznaczyć czerwonymi kreskami najwyższe dopuszczalne ciśnienie oraz ciśnienie robocze.

Oprócz energii normalnie używanej do zasilania zbiorników pożądane jest posiadanie w pogotowiu drugiego jej źródła na wypadek, gdyby pierwsze z jakiegokolwiek powodu zawiodło.

Strumień wody. Najprymitywniejszy sposób gaszenia wodą polega na czerpaniu jej wiadrami i zalewaniu ognia. Sposób ten nie wystarcza jednak dla zakładów przemysłowych, gdzie musi być możność doprowadzania do ognia wody pod ciśnie-niem, wypływającej strumieniem z prądownicy.

Strumień taki może być zwarty lub rozpylony. Pierwszego używa się do gaszenia przedmiotów stałych, a zwłaszcza wów-czas, gdy można i trzeba ogień „zbijać". Strumienia rozpylo-nego używa się do gaszenia płonących włókien, np. wełny, ba-wełny itp., siana, słomy, materiałów sypkich, w składach wę-gla, w młynach, w których pył miewa unosi się w powietrzu, jlak np. w młynach zbożowych, węglowych, korkowych itp., do gaszenia olejów ciężkich, smarów, asfaltu, smoły, urządzeń elektrycznych znajdujących s'ę pod napięciem (patrz ust. 33), wszędzie tam, gdzie strumień zwarty uderzając z siłą mógłby wyrządzić szkody lub wywołać niebezpieczeństwo zatrucia albo wybuchu, jak np. w składach i magazynach zawierających naczynia szklane z płynami trującymi i wybuchowymi, wresz-cie do rozpraszania kłębów dymu w pomieszczeniach zamk-niętych.

41

Gaszenie strumieniem wypływającym z prądownicy jest tyl-ko wtedy możliwe, gdy woda wypływa pod ciśnieniem.

W zakładach przemysłowych korzystających z wodociągów publicznych lub posiadających własny wodociąg ze zbiorni-kiem wysoko położonym, potrzebne ciśnienie jest zwykle za-pewnione. Natomiast przy pobieraniu wody ze zbiornika ni-sko położonego musi być ono wytworzone za pomocą osob-nych urządzeń, jak pompy ręczne lub motorowe, sprę-żarki itp.

Hydronetki. Najprostszym sprzętem gaśniczym, działającym pod ciśnieniem są hydronetki. Są to zbiorn:ki metalowe zwy-kle przewoźne, o pojemności 10 — 15 litrów, z wmontowaną na stałe pompą ręczną o dwustronnym działaniu, Hydronetka może być wodna lub wodno-pianowa; w tym ostatnim przy-padku musi ona posiadać osobne urządzenie do wytwarzania piany.

Hydranty, Korzystanie z wody wodociągowej do gaszenia pożaru umożliwiają hydranty, które powinny być wbudowane w wodociąg w miejscach o większym prawdopodobieństwie pożaru, lub gdzie pożar może przybrać groźniejsze rozmiary, przy czym odległość hydrantu od niebezpiecznego punktu nie powinna być zbyt duża i nie powinna w miarę możności prze-kraczać 50 m.

Przy każdym hydrancie powinna się znajdować szafka na przechowanie węża tłocznego wraz z prądownicą oraz klucza do hydrantu, o ile nie posiada on zaworu otwieranego ręcz-nie, jak to bywa zwykle przy hydrantach wewnątrz pomie-szczeń zwanych kranami pożarowymi. Szafka powinna być za-plombowana, ale musi być tak urządzona, aby dostęp do niej był zawsze możliwy bez użycia klucza lub narzędzi.

Położenie hydrantów powinno być ozhaczone wyraźnym znakiem widocznym z daleka np. dużą literą „H" w kolorze czerwonym, umieszczonym dla hydrantów zewnętrznych na ścianie najbliższego budynku lub na jakimś obiekcie stałym, zaś dla wewnętrznych na ścianie pomieszczenia. Przy znaku dla hydrantów zewnętrznych należy podać odległość i kieru-nek, w którym hydrantu należy szukać.

42

Dostęp do hydrantów nie może być nigdy zastawiony, a po-krywy zewnętrznych hydrantów przyziemnych nie mogą być niczym założone ani przysypane. W zimie należy hydranty zabezpieczyć przed zamarznięciem, a pokrywy hydrantów przyziemnych stale oczyszczać ze śniegu.

Kurki wodociągowe. Do gaszenia wodą pożaru w zarodku powstałego wewnątrz pomieszczenia, można czerpać wodę z kurków wodociągowych, znajdujących się w pomieszczeniu, przy czym przynajmniej przy jednym z nich powinno się znaj-dować stale wiadro do czerpania wody. Położenie kurków, a zwłaszcza tych, które są wyposażone we wiadra, powinno być oznaczone wyraźnym znakiem widocznym z daleka np. dużą literą ,,K" w kolorze czerwonym. Kurki wodociągowe muszą być stale dostępne, a dostępu do nich nie wolno zasta-wiać ani utrudniać.

Urządzenia tryskaczowe. W pomieszczeniach o dużym stop-niu niebezpieczeństwa pożarowego należy zakładać tzw. urzą-dzenia tryskaczowe. Jest to system rur prowadzonych pod sufitem i posiadających otwory, z których woda w razie po-żaru zalewa pomieszczenie.

Nowoczesne urządzenia tryskaczowe działają automatycz-nie. Są one wykonane w ten sposób, że w każdy otwór w ru-rze jest wkręcony właściwy tryskacz-, którego wylot jest zamk-nięty grzybkiem przy pomocy zamka otwierającego się samo-czynni w chwili, gdy temperatura w pomieszczeniu podniesie się do pewnej oznaczonej granicy. Przez dobranie odpowied-niego stopu na zamek można uzyskać topienie się jego w tem-peraturze od 72 — 182° C.

W celu uniknięcia pomyłek przy wymianie tryskaczy, które już spełn'ły swe zadanie przy pożarze, pierścienie i ramy ich są oznaczone w ten sposób, że już sam kolor ich wskazuje temperaturę topienia się części zamykającej dopływ wody. Według projektu polskich norm kolory te są następujące *):

' ) Według inż. J. Sawaszyńskiego „Przeciwpożarowe zaopatrzenie wo> dne", Warszawa, 1948.

4®

dla temperatury topienia się:

do 72° — nie maluje się do 82° — jasnożółty do 93° — biały do 104° — pomarańczowy do 121° — zielony do 141" — niebieski do 182° — czerwony

Odległość jednego tryskacza od drugiego powinna wynosić 2,5 — 3 m, zaś odległość ich od sufitu 8 — 25 cm, przy czym jeden tryskacz powinien wypadać na 6 —9 m2 powierzchni podłogi.

W pomieszczeniach ogrzewanych bywa stosowany tzw, sy-stem wodny, przy którym woda stale wypełnia sieć rur try-skaczowych. Natomiast w pomieszczeniach nieogrzewanych jest stosowany system tzw. powietrzny, przy którym rury są wypełnione sprężonym powietrzem; dopiero po otwarciu bo-daj jednego tryskaćza powietrze uchodzi z rur, a napływa do nich woda.

Tu i ówdzie można jeszcze spotkać się z urządzeniami prze-starzałymi, dziś już niestosowanymi, przy których rury pro-wadzone pod sufitem mają gęsto rozmieszczone otwory skie-rowane w dół i niezaopatrzone w żadne urządzenia do roz-pryskiwania wody. W rurach tych znajduje się tylko powie-trze. Dopiero w chwili wybuchu pożaru wpuszcza się do nich wodę przez ręczne otwarcie zaworu łączącego je z siecią wo-dociągową. Wówczas woda wypełnia rury i spływa z nich otworami w dół, zalewając pomieszczenie. Przy takim urzą-dzeniu położenie zaworu w pomieszczeniu musi być wyraźnie oznaczone na ścian;e znakiem widocznym z daleka. Wobec tego, że woda przy urządzeniach tego rodzaju nie rozpryskuje się, lecz spływa cienkimi strumyczkami, niesłuszne jest nazy-w a n i ich urządzeniami tryskaczowymi, gdyż są to raczej urządzenia drenczerowe.

Urządzenia drenczerowe i zasłony wodne. Podobne do urzą-dzeń tryskaczowych są urządzenia drenczerowe, których sieć

U

rur nie jest stale wypełniona wodą. Służą one zwykle do ochrony płaszczyzn pionowych np. ściany budynku gdy mię-dzy budynkami nie ma przepisowej odległości, a wówczas rozpryskiwacze ich mają kształt łopatek kierujących wodę na zagrożoną płaszczyznę. Urządzenia drenczerowe mogą być samoczynne lub uruchamiane ręcznie.

Przez połączenie urządzeń drenczerowych z tryskaczowyml uzyskuje się tzw, zasłony wodne zapobiegające przedostaniu się ognia z jednego pomieszczenia do drugiego. Zasłonami ta-, kimi można również podz"elić duże, a zwłaszcza długie po-mieszczenia na mniejsze odcinki.

Para wodna. Doskonałym środkiem gaśniczym w tej kate-gorii jest para wodna, o ile może być użyta w dostatecznej ilości, a zakład pracy posiadający ją do dyspozycji, powinien korzystać z niej przy gaszeniu pożaru wszędzie tam, gdzie na to pozwalają warunki miejscowe z warunkiem, że w pobliżu nie ma karbidu.

Gaszenie parą pożaru w kotłowni jest nakazane rozporzą-dzeniem cytowanym w rozdziale II w ust. 1.

25. Gaśnice

Pożar w zakładzie pracy powstaje przeważnie z niewielkie-go zarzewia, które łatwo jest ugasić lub stłumić w pierwszej chwili, gdy ogień się jeszcze zbytnio nie rozszerzył. Można to uczynić wodą, płachtą lub piaskiem, ale ponieważ środki te nie zawsze są pod ręką, należy we wszystkich pomieszcze- . niach zakładu pracy zainstalować gaśnice, stosując się przy tym do postanowień instrukcji wydanej przez Główny Inspektorat

. Obrony Przeciwpożarowej Ministerstwa Przemysłu i Handlu. Gaśnice są przeznaczone do gaszenia ognia w samym za-

rodku, a nie do gaszenia już rozszerzającego się pożaru, gdyż ich zdolność gaszenia jest znacznie ograniczona małą pojem-nością naczynia. Tablice I i II umieszczone na końcu tego ustępu podają bliższe dane, jakie muszą być brane pod uwagę, przy użyciu gaśnic.

Przy instalowaniu gaśnic należy się trzymać następujących zasad:

45

Ilość gaśnic, jaka ma być zainstalowana w pomieszczeniu musi być dostosowana do zdolności gaszenia podanej w ta-blicy I i do ilości materiałów palnych nagromadzonych w po-mieszczeni.

W pomieszczeniach niezawierających materiałów o dużym stopniu zapalności należy instalować jedną gaśnicę na 100 m* podłogi. Wyposażenie pomieszczenia w inne środki gaśnicze jak woda, piasek itp. nie zwalnia od obowiązku zainstalowa-nia gaśnic, a może tylko wpłynąć na mniej obfite ich roz-mieszczenie.

Rozmieszczenie gaśnic musi być dostosowane do rozmiesz-czenia materiału palnego w ten sposób, że w miejscu gdzie jest nagromadzona duża ilość tego materiału należy zgroma-dzić większą ilość gaśnic. Jeżeli materiał palny jest nagro-madzony w większej ilości w pomieszczeniu przy samym wej-ściu, tak że w razie pożaru dostęp do pomieszczenia byłby od-cięty, należy gaśnicę umieścić również na zewnątrz przy wejściu.

Gaśnice należy umieszczać w odległości około 5 m od prze-widywanego źródła pożaru, gdyż mniejsza odległość może unie-możliwić dostęp do gaśnicy w chwili pożaru, zaś większa nie-potrzebnie opóźnia jej zastosowanie. Odległość ta nie powin-na być w żadnym razie większa niż 25 m.

Gaśnice umieszczane przy oknach lub drzwiach powinny być zawieszane w ten sposób, aby odległość ich od ściennej krawędzi otworu okiennego lub drzwiowego nie była mniejsza niż 50 cm i aby otwierane drzwi lub okna nie uderzały o ga-śnicę. Odległość gaśnicy od grzejników centralnego ogrzewa-nia, pieców, klimatyzatorów itp. nie powinna być mniejsza niż 2 m, ani większa niż 5 m. Zawieszona gaśnica nie może być wystawiona na działan;e promieni słonecznych ani ciepła pro-mieniowanego z palenisk.

W pomieszczeniach ciasnych o krętych przejściach należy w odpowiednich miejscach, a zwłaszcza na zakrętach umiesz-czać tablice orientacyjne z napisem „Gaśnica" i strzałką kie-runkową wskazującą miejsce jej zawieszenia.

Zawieszanie gaśnic. Każda gaśnica powinna posiadać przy-stosowany do niej wieszak przymocowany do ściany śrubami

46

{nie gwoździami). W ścianach betonowych, kamiennych lub ceglanych należy umocować na gipsie odpowiednio długie koł-ki drewniane, w które wkręca się śruby przymocowujące wieszak.

Gaśnice należy tak zawieszać, aby: a) dostęp do nich był łatwy, b) zdejmowanie ich było możliwe bez użycia środków po-

mocniczych, jak stołki, drabiny itp.; w tym celu górny chwyt gaśnicy powinien się znajdować na wysokości nie większej, niż 1,8 m nad podłogą,

c) były widoczne z daleka, do czego przyczynia się w du-żym stopniu malowanie ich na jaskrawy kolor czerwony,

d) dostęp do nich w razie pożaru nie był odcięty. Gaśnice zainstalowane w klatce schodowej należy tak za-

wieszać, aby były widoczne dla schodzących z góry, aby przy tym jednak n ;e utrudniały przejścia.

Gaśnic nie należy umieszczać w szafkach, lecz wprost na ścianie; wyjątek.od tej zasady może być dopuszczony jedynie w pomieszczeniu o atmosferze wyjątkowo wilgotnej lub prze-syconej. gazami żrącymi, wówczas jednak drzwiczki szafki nie mogą być zamykane na klucz (patrz także punkt „Rodzaje gaśnic").

W pomieszczeniach nieoświetlonych jak piwnice, ciemnie fotograficzne, sale teatralne itp. nad każdą gaśnicą powinna się stale palić czerwona żarówka elektryczna.

Rodzaje gaśnic. Nie każda gaśnica nadaje się do gaszenia każdego pożaru, więc przed zainstalowaniem gaśnic należy zbadać, jaki typ w jakim pomieszczeniu ma być zastosowany. Wskazówki pod tym względem podają tablice I i II. W związ-ku z tym nie wolno gaśnic przenosić z jednego miejsca na drugie, ani zamien:ać ich między sobą bez poprzedniego spraw-dzenia, czy gaśnica nadaje się do użycia w nowym miejscu. W celu uniknięcia pomyłek pod tym względem wszystkie ga-śnice w zakładzie powinny być odpowiednio pooznaczane, a miejsce zawieszenia na ścianie powinno być oznaczone tym samym znakiem, co gaśnica danego typu. Można to uzyskać również przez wskazanie w miejscu zawieszenia, jaki typ ga-śnicy ma być tam zastosowany.

47

Każda gaśnica z wyjątkiem śniegowych (butla stalowa) składa się ze zbiornika blaszanego, zawartości zwanej nabo-jem lub ładunkiem i głowicy z armaturą. Od składu naboju gaśnica zwykle otrzymuje nazwę. Powszechnie są używane

, następujące typy gaśnic: płynowa, pianowa, tetrowa, proszko-wa i śniegowa, przy czym naboje gaśnic płynowej i pianowej są wyrabiane w dwóch odmianach, z których jedna zamarza nawet przy małym mrozie, druga dopiero przy temperaturze poniżej —20° C. Pierwszy nabój nazywa się letni, drugi zi-mowy. O wyborze między nabojem letnim a zimowym musi decydować jedynie temperatura pomieszczeni, w którym ga-śnica ma być umieszczona, względnie umieszczenie gaśnicy na wolnym powietrzu, a nigdy cena naboju, która dla nabojów zi-mowych jest wyższa.

Przy temperaturach niższych od granic zamarzania poda-nych w tabl. I, gaśnica powinna być odpowiednio zabezpie-czona przed zamarznięciem np. za pomocą skrzynki drewnia-nej wyłożonej wewnątrz słomą i tak założoną na gaśnicę, aby zdejmowanie jej nie opóźniało zbytnio użycia gaśnicy. Skrzyn-ka powinna być tak oznaczona, aby z daleka było widać, że jest ona miejscem przechowania gaśnicy. Skrzynkę należy zdjąć natychmiast po przejściu mrozów.

Gaśnica płynowa. Nabój jej składa się z rozczynu soli alka-licznych (węglanów) oraz zatopionej rurki szklanej wypełnio-nej stężonym kwasem siarkowym. W chwili uruchomienia gaśnicy rurka zostaje rozbita, rozczyn miesza się z kwasem tworząc znaczną ilość dwutlenku węgla pod cenieniem, który wypycha płyn w postaci silnego strumienia. Strumień ten we-dług prospektów sięga 12 m w dal lub 8 m w górę.

Zamiast kwasu wytwarzającego dwutlenek węgla, służący do wyrzucania płynu z gaśnicy, może być zastosowany wprost sprężony dwutlenek węgla zawarty w małej butli stalowej umieszczonej wewnątrz lub zewnątrz zbiornika gaśnicy.

Działanie tej gaśnicy polega nie tylko na zalewaniu ognia wodą, względnie płynem, ale i na tym, że woda pod wpływem gorąca wyparowuje z rozczynu, a sole osiadając w postaci kryształków w szczelinach i porach palącego się materiału,.

48

izolują go od ognia i utrudniają ponowne zajęcie się płomie-niem ugaszonych powierzchni. Pojemność tej gaśnicy wynosi 9 —'10 litrów płynu, a zaletą jej jest długotrwałość, gdyż we-dług zapewnień wytwórcy, daje ona 10-letnią gwarancję trwa-łości zarówno całego aparatu, jak i ładunku.

Gaśnica pianowa. Ładunek jej składa się z rozczynu specjal-nych węglanów i środka pianotwórczego np. saponiny (wycią-gu z korzeni mydlika) oraz z osobnego naczyńka szklanego napełnionego kwasem siarkowym, który w chwili uruchomie-nia gaśnicy miesza się z płynem i wytwarza dwutlenek węgla; ten ostatni zaś mieszając się ze środkiem pianotwórczym wy-twarza gęstą pianę.

Gaśnica pianowa nie nadaje się do gaszenia płynów rozpusz-czalnych w wodzie np. spirytusu, natomiast z powodzeniem może być używana do gaszenia palącej się benzyny w otwar-tym naczyniu.

Waga gaśnicy wynosi około 17 kg, a pojemność około 10 litrów płynu z wydajnością do 80 litrów gęstej piany.

Gaśnica tetrowa posiada ładunek zawierający od 1 — 10 litrów czterochlorku węgla, czyli tzw. tetry, wyrzucanej przez dwutlenek węgla pod ciśnieniem. Tetra przy zetknięciu się z ogniem, zaczyna gwałtownie parować, zamienia się w gaz znacznie cięższy od powietrza i niezawierający tlenu oraz odcinający dopływ powietrza do ognia. Strumień płynu wy-rzucanego z tej gaśnicy ma sięgać do 12 m w dal lub do 8 m w górę.

Charakterystyczną cechą gaśnicy tetrowej jest to, że płyn stanowiący jej nabój nie przewodzi elektryczności, wobec cze-go może ona być ze skutkiem używana do gaszenia urządzeń elektrycznych, znajdujących się pod napięciem, przy czym ga-szone przedmioty nie są narażone na zawilgocenie i prawie nie ulegają zanieczyszczeniu.

Gaśnica ta, na ogół bardzo skuteczna, ma jednak pewną właściwość ograniczającą znacznie jej stosowanie, mianowicie

• gaz wytwarzający się z czterochlorku węgla (z tetry) jest tru-jący. W związku z tym używanie jej jest dozwolone tylko na

Obrona przeciwpożarowa 4 49

otwartym powietrzu lub w pomieszczeniu wysokim, przestron-nym i dobrze przewietrzanym,

Gaśnicy tetrowej można również używać do gaszenia małej ilości karbidu (acetylenu), gdyż pary tetry natychmiast tłumią ogień. Natomiast używanie jej do gaszenia przy większej ilo-ści karbidu nie jest wskazane, gdyż nieumiejętne użycie ga-śnicy lub dostanie się płynu do karbidu nieobjętego ogniem może spowodować silne wytwarzanie się acetylenu i doprowa-dzić do jego wybuchu.

Gaśnica proszkowa; Ładunek jej stanowi proszek w ilości około 5 kg, w skład którego wchodzi kilka a czasem nawet kilkanaście związków i substancji, jak dwuwęglan sodu, bo-raks, sól glauberska, salmiak itp. oraz domieszki mające zapo-biegać zbijaniu się proszku w bryłki jak talk, tlenek żelaza, mielona cegła itp.

Działanie gaśnicy proszkowej polega na tym, że jedne związki zawarte w jej naboju topią się w ogniu i pokrywają szkliwem palącą się powierzchnię, inne zaś, wydzielają w ża-rze gaz niepalny cięższy od powietrza i tłumiący ogień. Nale-ży dodać, że proszek jest wyrzucany z gaśnicy sprężonym dwutlenkiem węgla, który niezależnie od gazów tworzących się z proszku przyczynia się do stłumienia ognią. Warunkiem skutecznego działania tej gaśnicy jest miałkość i sypkość proszku.

Gaśnica śniegowa. Nabojem jej jest skroplony dwutlenek węgla (bezwodnik kwasu węglowego) pod ciśnieniem około 60 at., który w chwili wytrysku przechodzi wskutek nagłego spadku ciśnienia w stan stały i przybiera kształt podobny do płatków śniegu, skąd pochodzi nazwa gaśnicy. Płatki te, po-siadając temperaturę około — 78° C, ochładzają bardzo znacz-nie palącą się powierzchnię, co przyczynia się do stłumienia ognia, a parując szybko, wytwarzają dużą ilość lotnego dwu-tlenku węgla, który gasi płomień.

Zawartość gaśnicy ręcznej do zawieszania wynosi ze wzglę-du na ciężar butli stalowej tylko 0,75 — 2 kg dwutlenku wę-gla, Gaśnice większe o zawartości około 6 kg dwutlenku mają kształt normalnej butli na gazy sprężone; są one ustawiane

50

pod ścianą i muszą być odpowiednio zabezpieczone przed przewróceniem się. Ponieważ przenoszenie gaśnicy stojącej jest utrudnione z powodu jej ciężaru, posiada ona dodatkowo wąż giętki, zakończony pyszczkiem wypływowym. Przy insta-lowaniu gaśnic śniegowych należy jeszcze więcej jak przy in-nych gaśnicach zwracać uwagę na to, aby nie były one nara-żone na działanie gorąca, gdyż niebezpieczny wzrost ciśnienia w butli przy wyższych temperaturach może spowodować ro-zerwanie butli.

Kontrola gaśnic. Wprawdzie wytwórcy i dostawcy udzielają zwykle dłuższych lub krótszych gwarancji skutecznego dzia-łania gaśnic, jednak ryzyko polegania wyłącznie na gwarancji, jest zbyt duże, aby można było się obejść bez okresowego sprawdzania stanu tego sprzętu gaśniczego,

W celu prowadzenia systematycznej kontroli należy dla wszystkich zainstalowanych gaśnic założyć i prowadzić książ-kę kontrólną, do której wpisuje się każdą gaśnicę oddzielnie, dając nazwisko i adres wytwórcy (dostawcy), rodzaj gaśnicy, jej cechy charakterystyczne, datę zakupu, ciężar naboju, miej-sce zawieszania i tym podobne szczegóły.

Kontrolę stanu wszystkich gaśnic z wyjątkiem proszkowych (o czym niżej), należy przeprowadzać przynajmniej raz w roku.

Gaśnice płynowe i pianowe bada się przez sprawdzenie, czy płyn reaguje odpowiednio na działanie kwasu, czy zbiornik jest dostatecznie wypełniony płynem i czy nie jest uszkodzo-ny, oraz czy w naczyniu szklanym względnie w rurce znajduje się kwas.

Gaśnice tetrowe, przy których otwieranie zbiornika nie jest wskazane ze względu na trujące własności płynu i śniegowe, w których gaz znajduje się pod wysokim ciśnieniem, należy badać przez zważenie i porównanie z pierwotnym ciężarem gaśnicy, W razie stwierdzenia jakichkolwiek braków, należy nabój wymienić na nowy. Ponadto należy zbadać armaturę ze-wnętrzną jak pokrywę, wylot, bezpiecznik, zbijak i uszczelki, oraz napis na gaśnicy podający sposób jej użycia czy jest wy-raźny i czytelny.

51

Przy użyciu gaśnic proszkowych należy pamiętać, że warun-kiem ich skutecznego działania jest miałkość i sypkość prosz-kuj nie może on być zbity, gruzełkowaty ani mokry, wobec czego ładunek musi być sprawdzany, przesiany i wysuszony przynajmniej raz na 3 miesiące.

Kontrola zbiornika metalowego, w którym jest umieszczony ładunek i wieszaka polega na sprawdzeniu, czy są one dosta-tecznie zabezpieczone przed rdzewieniem i czy nie są uszko-dzone.

Wyniki każdej kontroli należy wpisać do książki kontrolnej wraz z podaniem daty kontroli i nazwiska osoby kontrolują-cej, Wskazane jest również napisać na kartce naklejonej na gaśnicy datę przeprowadzonej kontroli i termin następnej.

Stosowanie gaśnic. Tablice I i II podają, jakich gaśnic nale-ży używać w zależności od rodzaju palącego się materiału. Jeżeli w tabl. II nie ma specjalnego zakazu użycia jakiegoś typu przy danym pożarze, to oprócz gaśnicy zaleconej można użyć każdej innej, ale należy tego unikać, gdyż użycie niewła-ściwego typu może być połączone z mniejszym skutkiem ga-szenia albo ze szkodą dla przedmiotu lub materiału palą-cego się.

Jak już powiedziano W poprzednich rozdziałach, gaśnica jest tylko wówczas skutecznym środkiem gaszenia, gdy jest użyta natychmiast po wybuchu ognia. Dlatego ważną rzeczą jest, aby wszyscy pracownicy byli dokładnie zaznajomieni ze spo-sobem używania gaśnic i umieli się z nimi obchodzić, W po-uczaniu pracowników nie można się ograniczyć do osób pracu-jących w najbliższym sąsiedztwie gaśnicy, gdyż nigdy nie wia-domo, komu wypadnie jej użyć. Wprawdzie na każdej gaśni-cy jest wypisana instrukcja obchodzenia się z nią, jednak czy-tanie instrukcji wówczas, gdy trzeba gasić ogień, jest niepo-trzebną stratą czasu i powoduje zwłokę, która może być po-wodem niebezpiecznego rozszerzenia się ognia,

Po użyciu gaśnicy należy nabój jej jak najprędzej zastąpić nowym i gaśnicę po zaplombowaniu z powrotem powiesić na jej dawnym miejscu.

52

Tablica I

Materiał palny Wskazana gaśnica Gaśnica niedozwolona

Aceton

Acetylen

Alkohol

Aparaty [precyzyjne

Archiwa

Asfalt

śniegowa

śniegowa, proszkowa

śniegowa

śniegowa

śniegowa

pianowa

płynowa, pianowa

Benzyna

Biblioteki ,

pianowa, tetirowa, śnieg,

śniegowa

Celuloid

Chemikalia

Czyściwo

śniegowa, tetrowa

śniegowa

płynowa

Drewmo

Dwusiarczek węgla

Dzieła sztuki

płynowa

śniegowa

śniegowa

Elektryczne urządzenia

Eter

śniegowa, tetrowa

śniegowa

płynowa, pianowa

Fajrby

Fosfor

pianowa

śniegowa, proszkowa

Guma śniegowa

Instrumenty precyzyjne śniegowa

Karbid

Koks

śniegowa, proszkowa

płynowa

płynowa, pianowa

Nafta pianowa

Obrazy śniegowa

53

Materiał palny Wskazana gaśnica Gaśnica niedozwolona

Oleje pianowa

Pakuły płynowa

Papier płynowa

Pasza płynowa

Polas śniegowa, proszkowa

Skóra płynowa

Słoma płynowa

Smary pianowa

| Smoła pianowa

Sód śniegowa, proszkowa

Spirytus śniegowa

Szmaty płynowa

Tektura płynowa

Terpentyna pianowa

Tkaniny płynowa

Tłuszcze pianowa

Trociny płynowa

Wapń śniegowa, proszkowa

Węgiel kamień, i drzew. płynowa

Wojłok płynowa

Wosk pianowa

Zbiory cenne śniegowa

Zboża płynowa

Żywica pianowa

54

Tablica II Typ

gaśnicy Gasi

materiał Zamarza

przy Pojemn. gaśnicy

Zdolność gaszenia U w a g i

Czyściwo

Drewno

Koks

Pakuły

Papier

1 tna drewna na 1 ms

Nie używać tam, gdzie są

urządzenia elektr. o wy-

sokim napięciu, ani do gasze-nia karbidu.

Pasza

Płynowa Skóra

Słoma

Szmaty

Tektura

Tkaniny

Trociny

Węgiel

Zboże

- 3 0 ° C 9—10 1.

10 kg szmat na 0,25 m*

Asfalt

Benzyna

Farby

Benzyny 1 m'

Nafta

Pianowa Oleje, smary

Smoła

Terpentyna

Tłuszcze

Wosk

Żywica

— 2 2 ° C 9—10 1. detto

Tetrowa

Benzyna

Celuloid

Elektryczne

urządzenia

— 2 4 ° C 1 litr

Benzyna na silniku samo-

chodowym

Nie używać do gaszenia

w miejsc, cias-nych nieprze-

wietrzanych

35

TOP gaśriicy

Gasi materiał

Zamarza przy

Pojemn. gaśnicy

Zdolność gaszenia U w a g i

Acetylen

Proszko-wa

Elektr. urz.

Karbid

Potas

Sód

— 5—7 kg Na

powierzchni 1 m s

Aceton

Acetylen

Alkohol

Aparaty prec.

Archiwa

Benzyna

Biblioteki

Celuloid

Chemikalia

Śniegowa

Dwusiarczek

węgla

Dzieła sztuki

Elektr. urz.

Eter

Fosfor

Guma

Karbid

0,75—2 kg • Na

powierzchni .1 m*

Potas

Sód

Wapń

Zbiory cenne

56

26. Piasek i ziemia

Ogień można tłumić piaskiem lub ziemią, przysypując palący się materiał taką warstwą, aby powietrze nie miało przystępu do ognia.

Ponieważ ten sposób gaszenia jest przy niektórych poża-rach najskuteczniejszy, należy w odnośnych pomieszczeniach przechowywać stale pewną ilość piasku. Do takich pomiesz-czeń należą przede wszystkim składy karbidu, benzyny, farb, olejów, tłuszczów, malaraie zwłaszcza natryskowe, pomiesz-czenia wytwornic acetylenu, garaże itp., przy czym piasek w składzie karbidu powinien być bezwzględnie suchy i zabez-pieczony przed wilgocią. Zamiast piasku można prawie zawsze użyć ziemi, o ile jest odpowiednio sypka.

Piasek należy przecho"\Vywać w skrzyni odpowiednio ozna-czonej, lub lepiej we wiadrach albo blaszankach, ustawionych w miejscu przewidywanego pożaru.

Obok skrzyń z piaskiem lub w razie przewidywanego ga-szenia ziemią, należy stale przechowywać jedną lub więcej ło-pat do nabierania i zasypywania.

Przygotowanie piasku lub ziemi nie zwalnia od obowiązku zainstalowania w pomieszczeniu odpowiednich gaśnic, a może tylko wpłynąć na zmniejszenie ich ilości,

VII. WSKAZÓWKI GASZENIA NIEKTÓRYCH POŻARÓW

Nie każdy pożar można ugasić wszystkimi wyliczonymi wy-żej środkami gaśniczymi, tj. wodą, gaśnicą lub piaskiem, gdyż przy niektórych materiałach środek gaśniczy niewłaściwie użyty nie tylko nie ugasi ognia, ale przyczyni się jeszcze do jego wzmożenia lub narazi osobę gaszącą na poważne niebez-pieczeństwo.

Z materiałów i urządzeń, stanowiących takie wyjątki są po-dane poniżej te, które najczęściej spotyka się w zakładach pracy,

27. Pożar acetylenu i karbidu

Ognia spowodowanego karbidem, który pod działaniem wo-dy lub wilgoci wytwarza acetylen, nie wolno pod żadnym wa-

57

runkiem gasić wodą, gdyż ta będzie powodem intensywniej-szego wytwarzania się acetylenu i przyczyni się do wzmożenia pożaru.

Ten sani zakaz obowiązuje przy gaszeniu jakiegokolwiek ognia w sąsiedztwie miejsca, gdzie się znajduje karbid, gdyż zachodzi obawa, że strumień wody użytej do gaszenia dosta-nie się do karbidu. Pożar taki należy gasić gaśnicą śniegową lub proszkową albo piaskiem, a nigdy gaśnicą płynową, lub pianową.

28. Pożar benzyny

Użycie wody do gaszenia palącej się benzyny jest bezcelo-we, gdyż woda jej nie ugasi, a może spowodować rozpryskiwa-nie się ognia. Wody więc należy używać tylko do zabezpie-czenia przedmiotów i materiałów, Znajdujących się w sąsiedz-twie ognia, o ile materiałem tym nie jest karbid,

Piaskiem można gasić pożary benzyny tylko wówczas, gdy jest ona rozlana cienką warstwą. Natomiast benzyny palące; się w naczyniu piasek nie ugasi, a opadając momentalnie na dno, może spowodować rozlanie się płynu i przeniesienie ognia na dalsze przedmioty.

Palącą się benzynę należy gasić za pomocą gaśnic piano-wych lub śniegowych, a gdy pali się ona na otwartym powie-trzu lub w pomieszczeniu dobrze przewietrzanym, w którym nie grozi zatrucie, także tetrową. Dobre wyniki przy gaszeniu benzyny daje przykrycie ognia płachtą i wpuszczenie strumie-nia z gaśnicy pod płachtę.

Do gaszenia większych ilości palącej się benzyny, należy używać generatorów pianowych lub specjalnych mieszalników do piany, albo pary wodnej o ile ta może być dostarczona w odpowiedniej ilości.

29. Pożar farb i olejów

Do gaszenia palących się farb i olejów należy używać gaś-nic pianowych lub śniegowych, a przy dobrej wentylacji także tetrowych. Skutecznym sposobem jest użycie płachty i gaśnicy tak jak przy benzynie.

58

Używanie wody do gaszenia farb i olejów może być sku-teczne jedynie przy użyciu strumienia rozpylonego, natomiast jest ono konieczne do zabezpieczenia przed ogniem sąsiednich przdmiotów palnych, o ile tam nie ma karbidu.

Zasypywanie ognia piaskiem może być skuteczne tylko przy farbach i olejach gęstych, w których piasek nie opadnie za-raz na dno,

30. Pożar alkoholu itp.

Pożar płynów palnych jak alkoholu, acetonu, można gasić wodą tylko wówczas, gdy płyny te rozpuszczają się w wodzie, gdy woda będzie użyta w dostatecznej ilości i gdy zastoso-wanie jej nie spowoduje rozlania się palącego płynu i rozsze-rzenia pożaru.

Przy małej powierzchni palącej się wystarcza przykrycie płomienia pokrywą lub płachtą, albo zastosowanie gaśnicy śniegowej, W związku z tym wskazane jest, aby nawet duże zbiorniki były zaopatrzone w pokrywy dające się zamknąć w razie pożaru bez narażenia obsługi na poparzenie. Pożar dużego zbiornika nieposiiadającego takiej pokrywy najlepiej jest gasić parą wodną, użytą w takiej ilości, aby zapełniła całe pomieszczenie.

31. Pożar w obecności kwasu azotowego

Kwas azotowy w zetknięciu się z ciałami organicznymi wy-twarza tlenki azotu w postaci gazów czerwonych lub brązo-wych, które nie są palne, ale za to silnie trujące. Dlatego przy gaszeniu pożaru w pomieszczeniach zawierających kwas azo-towy należy zapobiegać rozlaniu się kwasu i unikać stosowa-nia zwartego strumienia wody, który mógłby spowodować roz-bicie szklanych naczyń z kwasem. Należy unikać wdychania kolorowych tlenków. Jeżeli w czasie gaszenia ipojawią się czerwone lub brązowe pary, to osoba gasząca nie może sta-wać naprzeciw kierunku poruszania się par, lecz z przeciwnej strony, na co należy zwrócić uwagę organów straży pożarnej.

Palący się skład kwasu azotowego wolno gasić tylko z zew-nątrz, a w razie koniecznej potrzeby wejścia do pomieszcze-

59

nia, należy to czynić tylko przy użyciu aparatów tlenowych lub masek przeciwgazowych z odpowiednimi pochłaniaczami.

32. Pożar ubrania na człowieku

W razie zapalenia się ubrania na kimś nie wolno dopuścić do tego, aby palący się biegał, gdyż bieganie podnieca tylko ogień i grozi wypaleniem oczu i zajęciem się włosów.

Palącego się człowieka należy natychmiast położyć (prze-wrócić), a zanim nie będzie pod ręką wody, ogień gasić przez tak szczelne owinięcie kocem, płachtą, paltem itp., aby po-wietrze nie miało dostępu do ognia.

Używanie gaśnic do gaszenia palącego się ubrania na czło-wieku nie jest wskazane, a użycie do tego celu gaśnicy tetro-wej jest wzbronione z powodu niebezpieczeństwa zatrucia. W braku jednak wody lub przedmiotu nadającego się do stłu-mienia ognia należy użyć jakiejkolwiek gaśnicy z wyjątkiem tetrowej.

Człowiek, na którym zapaliło się ubranie, powinien w razie braku pomocy z zewnątrz tarzać się po ziemi, gdyż to przy-tłumia ogień i zapobiega jego wzmaganiu się.

33. Pożar urządzeń elektrycznych

Ze szczególną ostrożnością należy gasić pożar maszyn, sil-ników i urządzeń elektrycznych znajdujących się pod napię-ciem, a to ze względu na niebezpieczeństwo porażenia prądem.

Jak długo maszyny, silniki, transformatory i inne urządze-nia elektryczne są pod działaniem prądu, tak długo pracow-nikom nie wolno zlewać ich wodą. Jeżeli więc zapali się jakie-kolwiek urządzenie elektryczne, należy natychmiast wyłączyć prąd, a ogień gasić gaśnicą śniegową lub proszkową, przy czym wyłączanie większych urządzeń a zwłaszcza rozdzielni powinno być dokonywane z rozwagą i przez fachowca obez-nanego z ruchem danego urządzenia, gdyż pochopne i nieprze-myślane wyłączenie może spowodować nieobliczalne straty.

Jeżeli gaśnice okażą się niewystarczające do ugaszenia ognia, a prąd nie został wyłączony, wówczas należy użyć wody pod ciśnieniem, posługując się wężem i tylko strumieniem

i

r o z p y l o n y m , gdyż strumień zwarty może spowodować porażenie gaszącego. Gaszący w ten sposób powinien — trzy-mając prądownicę oburącz — skierować rozpylony strumień wody ze znacznej odległości wprost na część palącą się i po-mału zbliżać się do ognia; z chwilą jednak gdy odczuje w rę-kach ukłucie, powinien z powrotem cofnąć się nieco. Odle-głość z jakiej można rozpoczynać w ten sposób gaszenie, jest zależna od wysokości napięcia prądu, jego natężenia i od średnicy strumienia wodnego: im te trzy wielkości są większe,, tym odległość musi być większa. Używanie przy tym środków zabezpieczających przed porażeniem (izolujących), jak buty i rę-kawice gumowe, podkładki pod nogi itp., jest wzbronione, gdyż uniemożliwia odczucie lekkiego działania prądu i naraża gaszącego na niebezpieczeństwo raptownego znalezienia się pod działaniem prądu o wysokim napięciu, gdy zastosowane zabezpieczenie przestanie izolować, np, wskutek zalania wodą.

Urządzenia rozdzielcze, maszyny, silniki itp. należy gasić wodą w sposób podany wyżej, albo gaśnicami śniegowymi lub tetrowymi; urządzenia zawierające aparaty pomiarowe i pre-cyzyjne tylko gaśnicami śniegowymi lub proszkowymi, zaś ka-ble elektryczne układane w kanale kablowym, na których może się zapalić zewnętrzny oplot nasycony masą smołowaną, przez zasypanie piaskiem.

Szczególnej uwagi wymaga gaszenie palących się transfor-matorów i wyłączników olejowych. W pierwszym stadium po-żaru, gdy pali się olej a części metalowe nie są jeszcze roz-grzane, należy ogień gasić gaśnicą śniegową lub tetrową, albo rozpylonym strumieniem wody. Z chwilą jednak gdy części me-talowe nagrzały się już do temperatury wyższej od tempera-tury gazowania oleju, powinno się gasić tylko dużą ilością wody rozpylonej, gdyż wówczas chodzi w pierwszym rzędzie o obniżenie temperatury dużych mas metalu.

Polewanie wodą przy użyciu wiader, palących się urzą-dzeń elektrycznych, będących pod napięciem jest wzbronione, gdyż wówczas porażenie prądem jest prawie nieuniknione.

Do gaszenia pożaru urządzeń elektrycznych nie wolno uży-

ci

wać gaśnic płynowych ani pianowych, zaś przy stosowaniu gaśnic tetrowych należy zawsze pamiętać o możliwości za-trucia.

34. Pożar budynków

W czasie gaszenia pożaru budynków ogniotrwałych należy zachować dużą ostrożność przy polewaniu wodą rozżarzonych części konstrukcyjnych żelaznych lub betonowych, gdyż wów-czas może nastąpić raptowna deformacja tych pierwszych, a rozsypywanie się drugich, co grozi zawaleniem się budynku.

VIII. STRAŻ POŻARNA

35. Organizacja i zadania straży

Organizacją, która w pierwszej linii jest powołana do ga-szenia wszelkich pożarów, jest straż pożarna zawodowa lub ochotnicza, gminna lub zakładowa, a każdy większy zakład pracy powinien posiadać własną straż złożoną z pracowników odpowiednio wyszkolonych.

O organizacji zakładowej straży pożarnej powinna decydo-wać komisja, w której skład wchodzą przedstawiciele Mini-sterstwa Przemysłu i Handlu, Ministerstwa Administracji Pu-blicznej, Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych, gminy i zakładu przemysłowego.

Komendant zakładowej straży pożarnej, który powinien być stałym członkiem Koła Bezpieczeństwa Pracy, jest odpowie-dzialny za stan bezpieczeństwa przeciwpożarowego w zakła-dzie, za należyte przygotowanie obrony przeciwpożarowej, za stan wszelkich urządzeń przeciwpożarowych i gaśniczych, za należyte utrzymanie rezerwowych źródeł pobierania wody itp. W związku z tą odpowiedzialnością powinien on przy każdej sposobności kontrolować wszelkie urządzenia przeciwpożaro-we i starać się o jak najszybsze usunięcie zauważonych braków.

Z chwilą wybuchu pożaru i po zjawieniu się na miejscu obej-muje on automatycznie kierownictwo akcji gaszenia, jednak w razie przybycia na miejsce pożaru oddziału gminnej zawo-dowej straży, kierownictwo to przechodzi na komendanta

62

przybyłego oddziału, a wszyscy członkowie zakładowej straży muszą się bezwzględnie stosować do jego rozkazów.

Zakładowa straż pożarna powinna mieć swoją strażnicę po-łożoną, o ile możności w środku terenu zakładowego; w straż-nicy ma być przechowywany posiadany sprzęt przeciwpoża-rowy, jak sikawka, pompa, hydronetki, węże, drabiny, liny itp., oraz osobiste uzbrojenie jak hełmy, topory, pasy, maski prze-ciwgazowe, latarki elektryczne itp.

Brama strażnicy powinna być stale dostępna, miejsce przed nią nie może być niczym zastawione, a w zimie musi być sta-rannie oczyszczane ze śniegu, aby otwieranie bramy nie na-trafiało na przeszkody i nie opóźniało akcji straży. Klucz od strażnicy powinien się znajdować przy bramie, ewentualnie pod plombą, albo na bramie powinien być umieszczony na-pis objaśniający, gdzie ten klucz się znajduje.

Jeżeli zakład posiada wewnętrzne telefony, to jeden z nich musi być w miejscu pracy komendanta straży, co pozwoli na szybkie zaalarmowanie jej w razie pożaru. W braku telefo-nów powinna być przewidziana inna sygnalizacja.

IX. SPRZĘT PRZECIWPOŻAROWY

36. Obowiązek posiadania sprzętu

Niezależnie od wyposażenia straży pożarnej w sprzęt gaś-niczy, zakład pracy powinien posiadać dodatkowy sprzęt prze-ciwpożarowy, jak bosaki, wiadra blaszane lub brezentowe, ło-paty i drabiny w takiej ilości, jaka jest konieczna w warun-kach miejscowych Sprzęt ten powinien być przechowywany w taki sposób, aby korzystanie z niego w razie pożaru nie było opóźnione. Stałą kontrolę sprzętu powinien przeprowadzać komendant zakładowej straży pożarnej, względnie pracownik odpowiedzialny za stan obrony przeciwpożarowej na danym odcinku.

Ilość i jakość sprzętu powinna być ustalona według wska-zówek Głównego Inspektoratu Obrony Przeciwpożarowej Mi-nisterstwa Przemysłu i Handlu, a przynajmniej w porozumie-niu z komendantem gminnej lub powiatowej zawodowej straży

63

pożarnej z uwzględnieniem stopnia zagrożenia, zapasu wody stojącej do dyspozycji, odległości zagrożonego obiektu od źró-dła pobierania wody itp.

Obowiązek instalowania gaśnic został omówiony w ust. 25.

X. WSKAZÓWKI OGÓLNE I PORZĄDKOWE

37. Urządzenia alarmowe

Wszystkie opisane sposoby gaszenia są tym skuteczniejsze, im ogień zostanie wcześniej spostrzeżony, zanim przybierze groźne rozmiary. Jest to możliwe w czasie pracy lub przy stałym dozorze. Natomiast w nocy, gdy kontrola dociera do poszczególnych punktów tylko co pewien czas, albo w pomie-szczeniach niekontrolowanych stale, ogień bywa zauważony dopiero po znacznym rozszerzeniu się.

W związku z tym należy dążyć do tego, aby w pomieszcze-niach zawierających dużą ilość materiału palnego lub cenne urządzenia, materiały i przedmioty, były zainstalowane prze-ciwpożarowe urządzenia alarmowe, które by zawczasu sy-gnalizowały powstający pożar.

Instalacja urządzeń alarmowych powinna być zaprojekto-wana i wykonana według wskazówek fachowca - pożarnika, który wskaże czułe miejsce i punkty zainstalowania,

Czujki. Do samoczynnego alarmowania w razie pożaru służą między innymi urządzenia zwane „czujkami". Są one dwoja-kiego rodzaju: jedne tzw, maksymalne, sygnalizują podwyższe-nie się temperatury w pomieszczeniu do oznaczonej granicy leżącej zwykle między 40 — 90° C, drugie tzw, różnicowe, za-czynające działać z chwilą gdy temperatura zaczyna szybko wzrastać, ale nie wolniej jak o 5 — 10° na minutę (na powol-niejszy wzrost temperatury czujki, niektórych typów nie rea-gują).

Ponieważ każdy z tych typów posiada pewne wady, których nie posiada drugi typ, bywają stosowane tak zwane czujki różnic o wo-maksymalne, w których oba systemy są połączone w szereg.

Czujki umieszcza się pod sufitem obliczając ich ilość w ten sposób, aby na każde 20 m2 podłogi przypadła jedna z warun-

64

kiem, aby w pomieszczeniu były przynajmniej dwie. Czujka może podawać sygnał do centralki alarmowej lub uruchamiać jeden lub więcej dzwonków alarmowych, rozmieszczonych w odpowiednich miejscach.

Dzwon alarmowy. W dużych pomieszczeniach pracy, w któ-rych jest zajęta większa ilość osób, albo w których hałas może być powodem niedochodzenia głosu ludzkiego do wszystkich miejsc, powinien się znajdować sygnał pozwalający zaalarmo-wać w razie pożaru załogę pomieszczenia, wzywając ją do wyj-ścia z zagrożonego miejsca. Może to być głośny dzwonek elektryczny, albo zwykły dzwon, gong lub nawet zawieszony kawałek szyny. W tym ostatnim przypadku musi obok szyny wisieć kawałek żelaza do uderzania nim w szynę.

Syrena, Sygnałem, który ma zaalarmować całą załogę zakła-du pracy oraz nieobecnych na miejscu członków zakładowej straży pożarnej, jest syrena fabryczna, a sposób sygnalizowa-nia nią powinien być z góry określony i podany do wiadomości załogi oraz najbliższego oddziału gminnej straży pożarnej, jeżeli jego miejsce postoju nie jest bardziej oddalone jak 5 — 6 km, gdyż głos syreny dochodzi zwykłe tylko na taką odległość.

Telefony, Wewnętrzna sieć telefoniczna zakładu pracy po-winna być dostosowana do potrzeb obrony przeciwpożarowej w ten sposób, aby istniała możliwość zaalarmowania organów powołanych do gaszenia pożaru, a więc w pierwszej linii ko-mendanta zakładowej straży pożarnej oraz tych pracowników, którzy w razie pożaru mają do spełnienia jakieś funkcje. Od-nośne numery telefonów muszą być uwidocznione przy każdym telefonie wewnętrznym.

W miejscowościach posiadających publiczną sieć telefo-niczną musi być w zakładzie przy każdym telefonie uwidocz-niony ponadto numer telefonu gminnej straży pożarnej.

Miejska sygnalizacja pożarowa. Najszybszy sposób wezwania gminnej straży pożarnej daje miejska sygnalizacja pożarowa z sygnałami alarmowymi rozmieszczonymi na terenie miasta. Uruchomienie takiego sygnału alarmuje odnośny oddział straży pożarnej, wskazując równocześnie dzielnicę, w której pożar wybuchł.

Zakłady pracy położone w miastach, wyposażonych w taką

Obronę przeciwpożarowa 5 65

sygnalizację powinny porozmieszczać na swym terenie napisy objaśniające, gdzie się znajduje najbliższy sygnał alarmowy; napisy takie muszą być umieszczone również przy każdym telefonie.

38. Szkice sytuacyjne *

Każdy większy zakład pracy, a zwłaszcza rozległy terenowo, powinien mieć sporządzony szkic sytuacyjny dla orientacji obcej straży pożarnej. W szkicu tym powinny być uwidocznione:

a) wszystkie budynlki i ogrodzenia z zaznaczeniem np. kolo-rami materiału, z jakiego są wykonane;

b) rodzaj pokrycia dachów; c) drogi jezdne dla wozów oraz tory kolejowe z uwagi na to,

że mogą one utrudniać przejazd wozów strażackich; d) sieć wodociągowa gminna i własna, na całym terenie zakła-

dowym i wewnątrz budynków z uwidocznieniem włączo-nych hydrantów tak zewnętrznych jak i wewnętrznych (kranów pożarowych), urządzeń tryskaczowych i drencze-rowych i o ile możności, także kurków wodociągowych;

e) sieć przewodów gazowych i acetylenowych z uwidocznie-niem głównego zaworu gazu;

f) sieć elektryczną wysokiego napięcia z uwidocznieniem głównego wyłącznika;

g) wszystkie pomieszczenia zagrożone wybuchem, h) miejsca szczególnie niebezpieczne pod względem ogniowym,

jak składy węgla, drewna, trocin, olejów mineralnych, smarów, farb, siana, słomy, składy butli z gazami sprężo-nymi, położenie wytwornicy acetylenowej itp.;

i) pomieszczenia zwierząt; j) dodatkowe źródło pobierania wody z podaniem jego poje-

mności; k) wszelkie dalsze informacje, zależne od miejscowych wa-

runków, mogące się przyczynić do dokładnego zoriento-wania straży pożarnej w jej wywiadzie i w akcji ratun-kowej.

Płan taki powinien się stale znajdować w zakładowej strażnicy pożarnej, a w razie jej braku w portierni i powinien być dorę-czony komendantowi obcej straży przybyłej na miejsce pożaru.

66 . . . . . .

39. Zachowanie się pracowników

Od chwili wybuchu lub spostrzeżenia ognia do chwili przyby-cia na miejsce straży pożarnej upływa pewien czas, który musi być wykorzystany do akcji ratunkowej przez pracowników zakładu.

Dla akcji tej musi być wyznaczony zawczasu komendant i to dla każdego oddziału fabrycznego oddzielnie. Przy wyznaczaniu takiego komendanta tymczasowego trzeba mieć na uwadze, że chociaż jego kierownictwo będzie trwało krótko, bo tylko do chwili przybycia straży pożarnej, to zarządzenia jego wydane w pierwszym momencie mogą wywrzeć duży -wpływ na powo-dzenie dalszej akcji.

Zwykle takim komendantem tymczasowym będzie mistrz dane- ' go oddziału. Jeżeli jednak nie czuje się on na siłach do pełnienia, tej funkcji lub na wypadek swej nieobecności w chwili wybuchu pożaru, powinien on zawczasu wyznaczyć takiego komendanta akcji w swoim oddziale bez obawy narażenia przez to swej powagi.

Komendant może być tylko jeden, gdyż inaczej wydawań® rozkazy mogą się sobie sprzeciwiać. Musi on być dobrze obez-nany z sytuacją i urządzeniami swego warsztatu oraz musi znać dobrze niniejsze wskazówki.

Każdej komendy należy bezwzględnie słuchać i nie krytyko-wać jej, ale z drugiej strony komendant przed wydaniem rozka-zu powinien się zastanowić nad jego celowością.

Przełożony komendanta akcji gaszenia, jeżeli się znajdzie na terenie pożaru, nie powinien wydawać żadnyoh bezpośrednich, rozkazów, a wszystkie swoje uwagi powinien zwracać jedynie do komendanta, który im nada formę rozkazu lub zgłosi swoje zastrzeżenia.

Natychmiast po zauważeniu pożaru należy przedsięwziąć następujące czynności:

a) zaalarmować zakładową straż pożarną, a w pierwszej linii jej komendanta;

b) zawezwać w najszybszy sposób najbliższy oddział gminnej straży pożarnej;

c) przystąpić do gaszenia ognia w zarodku w jeden ze sposo-, bów, podanych w poprzednich rozdziałach;

6?

d) zawiadomić o pożarze kierownictwo zakładu pracy. Wyliczone powyżej czynności są wprawdzie podane w pewnej

kolejności, jednak przy ich podjęciu nie tylko nie obowiązuje żadna kolejność, ale przeciwnie należy się starać, aby wszyst-kie były wykonane prawie równocześnie i jak najprędzej.

W pomieszczeniach objętych lub zagrożonych pożarem nie powinno się gasić lamp elektrycznych, przeciwnie wskazane jest zapalić je nawet we dnie. Oświetleniowy prąd elektryczny w tych pomieszczeniach można wyłączyć tylko w razie nieuniknionej potrzeby lub na wyraźny rozkaz komendanta straży pożarnej..

Rzeczą oddziałowego komendanta akcji gaszenia jest zadecy-dować, czy sygnał alarmowy za pomocą dzwonu oddziałowego ma być dany czy nie. Skoro jednak sygnał odezwie się, załoga oddziału musi opuścić jak najśpieszniej zagrożone pomieszcze-nie, wychodząc wszystkimi drzwiami, jakie są do dyspozycji.

Wyjścia, rezerwowe oraz części drzwi prowadzących na zew-nątrz, które były zwykle zamknięte, należy wówczas pootwie-rać; wskazane jest, aby drzwi te miały zamknięcia, dające się otwierać od wewnątrz, np, skobelkowe.

Przy opuszczaniu pomieszczenia wskazany jest wprawdzie pośpiech, jednak za wszelką cenę należy unikać tłoku, który w niesłychany sposób utrudnia i opóźnia wyjście.

W najbliższym sąsiedztwie pożaru, a więc przy samym ogniu oraz przy wejściu do pomieszczenia i do budynku, w którym wybuchł pożar, mogą się znajdować tylko ci, którzy biorą udział w gaszeniu. Poza tym musi być zachowana wolna przestrzeń, aby nie utrudniać dostępu straży pożarnej.

Akcja ratunkowa podjęta przez pracowników nie może się ograniczać do samego gaszenia lub tłumienia ognia w miejscu jego powstania, ale musi obejmować także zabezpieczenie przed rozszerzeniem się pożaru na wypadek niemożności stłumienia go w zarodku. Należy więc z najbliższego sąsiedztwa ognia usunąć jak najprędzej wszelki materiał łatwopalny, a przede wszystkim wybuchowy. Usuwanie to należy przedsięwziąć bez czekania na wynik pierwszych prób stłumienia ognia w zarodku.

Przejścia w ścianach przeciwogniowych dzielących budynek muszą być zamykane samoczynnymi drzwiami ogniotrwałymi; w celu przeszkodzenia rozszerzaniu się ognia, drzwi te, jeśli.

68

są normalnie otwarte, muszą być natychmiast pozamykane w chwili wybuchu pożaru, o ile nie są tak urządzane, że za-mykają się wówczas same.

Jeżeli w zagrożonym budynku lub pomieszczeniu są prze-wody gazu świetlnego lub acetylenu, należy przede wszystkim zamknąć dopływ gazu do pomieszczenia, a niezależnie od tego główny zawór gazu świetlnego. Z tego względu położenie za-woru powinno być oznaczone na ścianie w sposób wyraźny i nie budzący wątpliwości.

W pomieszczeniach wyposażonych w urządzenie drenczero-we uruchamiane ręcznie, komendant akcji ratunkowej musi zadecydować czy urządzenie to ma być uruchomione czy nie. W razie nieuruchomienia musi on po przybyciu straży pożar-nej zawiadomić jej komendanta o istnieniu urządzenia i pozo-stawić mu decyzję co do jego uruchomienia.

W razie silnego zadymienia pomieszczenia wskutek pożaru należy unikać o ile możności otwierania lub wybijania okien, gdyż dopływ świeżego powietrza przyczynia się do wzmożenia pożaru. Jeżeli to możliwe, należy decyzję w tym kierunku pozostawić komendantowi straży pożarnej.

Pompa zasilająca rezerwowy zbiornik wody, musi być czyn-na przez cały czas pobierania z niego wody do gaszenia. Po-zostawianie nienapełnionego zbiornika zwłaszcza na noc jest niedopuszczalne.

Z chwilą przybycia straży pożarnej akcja ratunkowa podjęta przez pracowników może być nadal prowadzona jedynie za wiedzą i zgodą komendanta straży.

40, Instrukcja wewnętrzna

Każdy zakład pracy powinien szkolić swych pracowników w akcji ratowniczej, w sposobie stosowania wody, gaśnic, pia-sku i płacht. Niezależnie od tego powinien opracować we-wnętrzną instrukcję przeciwpożarową, dostosowaną do miej-scowych warunków, a opracowaną przy pomocy komendanta zawodowej straży pożarnej oraz według zarządzeń Głównego Inspektoratu Obrony Przeciwpożarowej Ministerstwa Przemy-słu i Handlu, a jeżeli to możliwe także w porozumieniu

69

z Powsz. Zakładem Ubezpieczeń Wzajemnych. W instrukcji tej należy uwzględnić obowiązujące przepisy prawne, wyko-rzystać niniejsze wskazówki oraz określić i wyznaczyć czyn-ności, jakie mają być podjęte natychmiast po wybuchu pożaru ze szczególnym uwzględnieniem sposobu alarmowania oraz do-starczania wody na miejscu pożaru itp.

W dużych zakładach, gdzie stopień zagrożenia poszczegól-nych oddziałów jest różny, lub gdzie mają być zastosowane odmienne środki ratunkowe, należy taką instrukcję sporzą-dzić dla każdego oddziału. Instrukcja powinna być podstawą szkolenia, a opierając się na niej, należy przynajmniej raz w roku przeprowadzić egzamin personelu kierowniczego a przede wszystkim mistrzów i odziałowych kierowników akcji ratunkowej.

•

WYDAWNICTWA MINISTERSTWA PRACY I OPIEKI SPOŁECZNEJ Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY

Z SERII P R A W O D A W C Z E J U K A Z A Ł Y SIĘ DOTYCHCZAS:

1. Rady Zakładowe.

2. Ogólne przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy — II nakład.

Z SERII OCHRONY PRACY U K A Z A Ł Y SIĘ DOTYCHCZAS: 1. Wytyczne bezpieczeństwa i higieny pracy dla członków Rad Zakładowych. 2. Maszyny do obróbki drewna. 3. Pędnie. 4. Piła tarczowa — instrukcje techniczne. 5. Światło i praca. 6. Obrabiarki do metalu. 7. Przemysł ceramiczny. 8. Pracc przy użyciu rtęci. 9. Wyrób lakierów, pokostów i roztworów wosku.

10. Kopanie rowów. Prace przy przewodach gazowych. 11. Przemysł cukrowniczy. 12. Garaże i samochodowe warsztaty naprawcze. 13. Prace przy użyciu kwasu azotowego. 14. Prace z ołowiem. 15. Kamieniołomy i odkrywki. 16. Kolejki przemysłowe. 17. Odlewnie żeliwa, staliwa i metali kolorowych. 18. Urządzenia chłodnicze. 19. Naczynia i zbiorniki pod ciśnieniem. Sprężarki. 20. Szlifierki — instrukcje techniczne. 21. A. B. C. bezpieczeństwa i higieny pracy. 22- Łańcuchy, haki, liny. 23. Ochrona przed niebezpiecznymi gazami i parami. 24. Gospodarka złomem. 25. Wodociągi i kanalizacja. 26. Ochrona przeciwpożarowa w zakładzie pracy.

W p r z y g o t o w a n i u d o d r u k u z n a j d u j ą s i j : Wyprawtianie skór surowych. Piekarnie. Olejarnie tłoczeniowe. Praca w młynach. Kolejki przemysłowe — 2-gie wydanie.

W d r u k u z n a j d u j ą s i ę : Piły mechaniczne Ap poprzecznego cięcia drewna. Piła tarczowa do wzdłużnego cięcia drzewa — 2-gie wydanie uzupełnione. Ogólne przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy — 3-i'ie wydanie. Prace przy użyciu rtęci — 2-gie wydanie uzupełnione.